Хитойлик ёзувчи Мо Яннинг Нобель мукофотига сазовор бўлган асари унинг сюрреалистик руҳда ёзилган “Мусаллас ўлкаси” романидир (Муҳаммаджон Холбековнинг «Нобель мукофоти соҳиби Мо Ян» мақоласидан. Мақолани мана бу саҳифада ўқишингиз мумкин).
Қуйида мазкур мукофотни топшириш маросимида адиб ўқиган маъруза эътиборингизга ҳавола этиляпти.

Мо ЯН
ҚИССАГЎЙ
Рус тилидан Амир Файзулла таржимаси

    Ҳозирда дунёга машҳур ёзувчи Мо Ян 1955 йилда Хитойнинг Шаньдун вилоятида туғилган. Унинг “Қип-қизил тентак” (Қизил Гаолян), “Сандал дарахти ўлими”, “Мусаллас ўлкаси” сингари ўнлаб асарлари жаҳоннинг кўплаб тилларига таржима қилинган. Ёзувчи 2012 йилда сюрреалистик руҳда ёзилган “Мусаллас ўлкаси” романи учун Нобель мукофоти билан тақдирланди.

Муҳтарам Швеция академияси аъзолари, хонимлар ва жаноблар!

Телевидение ёки интернет орқали барча ҳозир бўлганлар у ёки бу даражада , эҳтимол, Хитойнинг шимоли-шарқида жойлашган менинг олис ватаним Гаоми ҳақида тасаввур ҳосил қилган бўлсангиз керак. Эҳтимол, сизлар менинг тўқсон яшар отамни, акаларим ва опаларимни, хотиним, қизимни ва бир йилу тўрт ойга тўлган қиз набирамни кўргандирсизлар. Аммо айни дамда ҳаммадан кўп ўйлаётганим инсон – онажонимни энди кўрмайсизлар. Менга мана шу мукофот берилгандан бери онамдан бошқа жуда кўп кишилар шуҳратимни баҳам кўрдилар.

Онам 1922 йилда туғилиб, 1994 йилда вафот этди. Биз уни қишлоғимизнинг кунчиқар томонидаги шафтолизорга дафн этдик. Ўтган йили қабрни қишлоқдан яна ҳам нарироққа кўчиришимизга тўғри келди, чунки айни ўша жойдан темир йўл ўтиши керак эди. Қабрни кавлаб қарасак, тобут чириб битибди ва онажонимнинг суяклари тупроқ билан қоришиб кетибди. Қабр тупроғининг бир қисмини янги жойга олиб, рамзий қабр тиклашдан бошқа иложимиз қолмади. Худди ўшанда онажоним тупроқ билан битта бўлиб кетганини кўриб, менинг момо ерга мурожаатим онамга мурожаатим эканини ҳис қилдим.

Мен онамнинг “супра қоқдиси” эдим.

Болалик йилларимдан эсимда қолган энг биринчи нарса шу эдики, мен ягона термосимизни кўтариб, қайноқ сув олгани жамоат ошхонасига борар эдим. Очликдан заифлашиб кетгандим, бир куни йўлда кетаётиб термосни қўлимдан тушириб юбордим ва у чил-чил бўлди. Мен қаттиқ қўрқиб кетдим ва кун бўйи пичан ғарамига кўмилиб ётдим . Кечқурун онамнинг мени чақирган овози қулоғимга чалинди ва мен “насибам ” ни олгани ғарам ичидан чиқдим. Бироқ онажоним урмади, уришиб ҳам қўймади. У бошимни силаб, оғир хўрсиниб қўйди, холос.

Энг оғир хотираларимдан бири бу онажоним билан жамоа буғдойзорига бошоқ (машоқ) тергани борганимиз эди. Узоқдан қоровул кўриниши билан ҳамма тум-турақай қоча бошлади. Оёқлари кичкина онажоним тез чопа олмасди, девқомат қоровул унинг устига бостириб борди-да, юзига шунақанги мушт туширдики, шўрлик ерга юзтубан йиқилди. Сўнг қоровул терган бошоғимизни олди-да, ҳуштак чалганча у ердан узоқлашди. Онажоним ерда чўнқайиб ўтирар, ёрилган лабидан қон сизарди, унинг юзидаги бу изтиробни умрбод эсимдан чиқармайман. Кўп йиллар ўтиб, мен ўша қоровулни бозорда кўриб қолдим, у соч-соқоли оппоқ чол бўлиб қолганди, ўч олгани у томон интилган эдим, бироқ онажоним мени тутиб қолди: “Болажоним, бу мени урган чол эмас, бошқа одам,” – деди у хотиржам.

Яна бир воқеа хотирамга маҳкам ўрнашиб қолган. Ой байрами (1) эди ва биз ҳар кимга бир ликопчадан чучвара тугдик. Туш вақти эди, ҳамма дастурхонга келиб ўтирди. Шу пайт уйимиз дарвозаси олдида бир тиланчи пайдо бўлди. Уни тезроқ даф қилиш ниятида мен унга яримта қуритилган батат (ширин картошка) тутқаздим.  “Ўзларинг чучвара тушираяпсанлар, – хафа бўлиб деди тиланчи, – мендай бир қарияни эса батат билан алдаб қўяяпсизлар, шуям одамгарчиликданми?” Шунда меники тутиб кетди: “Бизлар ҳам чучварани йилда бир ё икки марта еймиз, ўшанда ҳам ярим ликопчадан, кошки тўйиб еёлсак! Бататли бўлганингга шукур қилсанг-чи, агар тўғри келмаса – бор, йўлингдан қолма!” Бироқ онажоним мени койиб берди ва ўзининг ликопчасидаги чучваранинг тенг ярмини тиланчининг ликопчасига солди.

Карам сотишда онажонимга ёрдам бериш чоғидаги эсдан чиқмас воқеа учун ҳамон ўзимни койийман – атайлаб қилдимми ё билмай қилдимми, бир ёши ўтинқираган харидорнинг бир куай – тийинини уриб қолибман. Тушган пулларни қайтадан санаб, мактабга жўнадим. Уйга келиб нимани кўрдим денг – онажоним йиғлайвериб кўзлари шишиб кетибди, у камдан-кам ҳолларда йиғларди. У мени қарғаб ўтирмади, фақат эшитилар-эшитилмас қилиб: “Сен мени шарманда қилдинг, болам”, – деди, холос.

Онажонимнинг оғир сил касалига йўлиққани маълум бўлганда, ўн икки-ўн уч ёшда эдим. Очлик, касалликлар ва оғир ишлар туфайли оиламиз бошига зулматли, нурсиз кунлар тушди, ёруғ кунлар келишига асло умид йўқ эди. Кўнглимга нуқул ёмон ўйлар келарди, ҳар лаҳзада онажоним ўзини бир нима қилиб қўядигандек ҳис этар эдим. Ишдан қайтиб келиб, энг аввал баланд овозда онажонимни чақирардим ва унинг овозини эшитгач, кўнглим жойига тушар эди. Борди-ю, овоз эшитилмаса, мен юрагим ёрилгудек бўлиб, уни аввал ташқи, кейин ички уйлардан қидира бошлардим – ичкари ҳовлида биз дон янчардик. Бир гал ҳамма ёқни қараб чиқиб, онажонимни тополмай, ҳовлига ўтириб олиб, ҳўнг-ҳўнг йиғлагандим. Шу топ бир боғ ўтинни орқалаб, онажоним келиб қолди-ку! Менинг беҳуда кўз ёши қилганимни кўриб, қаттиқ хафа бўлди. Мен нимадан чўчиётганимни ошкора тан ололмасдим, албатта, аммо онажоним ичимдан не ўтаётганини алайна кўриб турарди. “Кўпам куйинаверма, болажоним , – деди у. – Гарчи бунақа яшаш жонимиздан тўйдириб юборган бўлса-да, аммо жаҳаннам эгаси ўзи чақириб олмагунча ҳеч қаёққа кетмайман”.

Афт-андомим кўримсизгина бўлиб дунёга келганман. Башарамнинг хунуклигидан қишлоқдагилар кўпинча устимдан кулишарди, мактабда эса гажир синфдошларим калтакларди, уйга йиғлаб келганларимда онажоним менга тасалли берарди: “Сен ҳечам хунук эмассан, болажоним. Бурнинг йўқми ё кўзларинг йўқми? Қўл-оёқларинг жой-жойида, қаеринг майиб-майриқ экан? Кимнинг юраги тоза бўлса, ким яхши ишлар қилса, агар майиб -майриқ бўлса ҳам кўзга яхши, чиройли бўлиб кўринади”. Кейинчалик, шаҳарга кўчиб ўтганимда ҳам баъзи ўқимишли одамлар менинг афт-башарамни орқаваротдан, ҳатто, юз-кўзимча ҳам мазахлар эдилар. Бироқ мен онажонимнинг сўзларини эслардим-да, ўзимни босиб, уларни кечирар эдим.

Онажоним саводсиз эди ва ўқишни биладиганларни жуда ҳурмат қиларди. Биз қашшоқ ҳолда яшар эдик ва кўпинча эртага нима ейишимизни ҳам билмас эдик, бироқ битта-яримта китобми ё ўқув қуролларидан бирор нарса сотиб олайлик десам, сира йўқ демасди. Ўзи меҳнаткаш бўлганидан болаларининг дангасалик қилганига чидаёлмасди, аммо мутолаага берилиб кетиб буюрилган ишни қилиш эсимдан чиқиб қолса, мени зинҳор уришмасди.

Бир куни бозорга   шошуди – қиссагўй  келиб қолди, мен зиммамдаги юмушни унутиб, унинг достонини эшитгани жўнавордим, бундан онажоним хафа бўлди. Ўша куни кечқурун у жинчироқ ёруғида бизга кийим тикаётганда сабрим чидамади ва қиссагўйдан эшитганларимни айтиб бера бошладим. Аввалига у тишини тишига қўйиб тинглади, чунки қиссагўйларни одам ўрнида кўрмас ва ўзларига муносиб бўлмаган ишни қилувчилар деб биларди: бундай одамлардан жўяли гап чиқармиди? Бироқ аста-секин гапларим унга маъқул кела бошлади ва шундан кейин у бозор куни менга ҳеч қанақа топшириқ бермайдиган бўлди – сукут аломати ризо деганларидек, онажонимнинг сукути бозорга бориб, қиссагўйдан бирон яхши нарса эшитиб келишга рухсати эди. Ҳимматига жавоб тариқасида, шунингдек, хотирам кучлилигини кўрсатиб қўйиш мақсадида кундузи эшитганларимни онажонимга жонли, рамзли қилиб сўзлаб берар эдим.

Сал нарига бориб, қиссагўйнинг ҳикояларини қандай сўзлаган бўлса шундайича такрорлаш меъдамга тегди ва мен уларни бежаб, ўзимдан оз-моз қўшиб ҳикоя қиладиган бўлдим. Онажонимга ёқадиган қилиб воқеаларни қайта тузар, гоҳо охирини бошқача қилиб тугатар эдим. Буларни бир онажоним эмас, балки опаларим, холаларим, ҳатто бувим ҳам жон қулоқлари билан тинглар эдилар. Шундай пайтлар бўлардики, навбатдаги ҳикояни тинглаб бўлгач, онажоним менга мурожаат қилибми, ё ўзичами, ич-ичидан тўлиқиб ва ташвиш ила бундай дерди: “Катта бўлганингда ким бўларкансан-а, болам? Бунақа ҳавойи гаплар билан қандай қорин тўйғазасан?”

Онажонимнинг нимадан ташвишланаётганини тушуниб турардим, чунки қишлоғимизда маҳмадона болаларни аяб ўтиришмасди, улар бир кунмас-бир кун қишлоқ бошига ҳам, ўз оилалари бошига ҳам мусибат олиб келишади, деб билар эдилар. “Ҳўкизлар” ҳикоямдаги қишлоқдагилар ўлгудай ёмон кўрадиган ёш бижилдоқ бола қисман менинг болалигимга ўхшаб кетади. Онажоним кўпинча «тилингни бу қадар бурро қилаверма», деб танбеҳ берар эди, у менинг камгап, рисоладагидек бола бўлишимни, мендан келажакда сипо одам чиқишини хоҳларди. Бироқ эшитганларимни бир  неча ҳисса жозибадор қилиб такрорлаш уқувидан ташқари кўнглимда нимадир айтишга кучли хоҳиш пайдо бўлганди, бу энди, тан олиш керакки, хатардан холи эмасди. Тўтидек сайраб ҳикоя қилишларимдан онажоним бир томондан терисига сиғмай қувонса, бошқа томондан юрагининг туб-тубида ниш ура бошлаган шубҳалардан изтироб чекар эди.

Элда шундай бир нақл бор: “Одамдаги одатни ўзгартиришдан тоғни жойидан қўзғатиш ёки дарё ўзанини бузиш осонроқ”, яъни тарки одат – амри маҳол. Ота-онамнинг шунча қилган насиҳатларига қарамай, менинг кўп гапиришга бўлган табиий майлим ўзгармади, худди устимдан кулганидек исмим Мо Янь (2) бўлгани ҳам аслида шундан.

Барибир бошланғич мактабни тугатолмадим, оғир ишларга ҳали кучим етмасди, кичкиналик қилардим, шу боис дарёнинг серўт қирғоғида мени молбоқарликка қўйишди. Мактаб дарвозаси олдидан сигир ва эчкиларни ҳайдаб ўтарканман, ҳовлида ўйнаб юрган собиқ синфдошларимга кўзим тушар ва ҳар гал юрагим ғамга тўларди. Бу эса одам учун, ҳатто бола учун жамоадан ажраш нечоғли оғир эканини янада чуқурроқ ҳис этишга мажбур қиларди.

Мен жониворларни ўтлагани қирғоққа қўйиб юборардим, тепада тубсиз ва бепоён мовий осмон, пастда охир-адоғи кўз илғамас ўтлоқзор-яйлов, атрофда зоғ учмайди, инсон саси эшитилмайди, фақат қушларнинг чуғур-чуғуригина қулоққа чалинади. Мен ёлғизликдан нақ ёрилиб кетай дейман. Гоҳо ўтлоққа ётиб олиб, тепада оппоқ булутлар эринибгина сузиб ўтишини томоша қилардим ва миямда бир-биридан ғаройиб хаёллар пайдо бўларди. Биз томонларда париларга айланиб қолган тулкилар ҳақида кўплаб ривоятлар юрарди. Ўзимча ана шу парилардан бири ҳализамон келиб қолади-да, мен билан бирга мол боқади, деб тасаввур қилар эдим, бироқ у пари сира келмади. Аммо бир куни ўт-ўланлар орасидан нақ иягим тагидан оловдек бир тулки сакраб чиқди. Шунчалик қўрқдимки, ортим билан ерга ўтириб қолдим. Тулки-ку аллақачон ғойиб бўлганди, мен эса ҳамон қалт-қалт титраганча жойимдан қўзғалмас эдим. Гоҳо сигирнинг ёнгинасида чўккалаб ўтириб олардим-да, унинг чуқур мовий кўзлари ичидаги ўзимнинг оёғи осмондан аксимни томоша қилардим, осмонда учиб юрган қушларнинг сайроғига тақлидан улар билан суҳбат қурардим, баъзида эса ўз руҳий кечинмаларимни дарахтларга “достон” қилардим. Аммо на қушлар, на дарахтлар менга эътибор берар эдилар. Кўп йиллар ўтиб, ёзувчи бўлиб етишгач, ўша йиллардаги озмунча хаёлот меваларини китобларимга жам қилмадим. Кўплар мени рамзийликда беназирсан деб кўкларга кўтаради, баъзи адабиёт ихлосмандлари эса бу қобилиятни ўзимда қандай тарбиялаганим сирини очиб солишимни кутадилар. Бунга мен заҳархандалик билан жилмайиб қўяман, холос.

Қадимги Хитойнинг буюк донишманди Лао-цзи айтганидек, “муваффақиятсизлик замирида муваффақият ётади, бахтсизлик бахтга айланиши ҳеч гап эмас”. Болалигимда мактабда тўлиқ ўқиёлмадим, очлик ва ёлғизлик нималигини эса ортиғи билан бошдан ўтказдим, китоб тақчиллигидан жон чекдим, бироқ бунинг эвазига, бамисоли олдинги авлод ёзувчиси Шень Конгвенга (3) ўхшаб, ҳаётнинг буюк китоби билан эрта ошнолашдим. Қиссагўйнинг ривоятларини тинглагани бозорга боришларим мана шу буюк китоб саҳифаларидан бири бўлиб қолди.

Мактабда тўла таълим олиш менга насиб этмади. Мен катталар оламига кириб кетдим ва тинглаб ўқиш орқали ҳаётни англашнинг узоқ йўлини босиб ўта бошладим. Икки аср олдин машҳур ўлкамда буюк истеъдод соҳиби, қиссагўй Пу Сунлин (4) яшаган. Қишлоқдан чиққан кўпларимиз, шу жумладан мен ҳам у асос солиб кетган анъаналарнинг давомчиларимиз. Қаерда бўлмайин, бошқалар қаторида даладами, оғилдами ёки отхонадами ишлаган, бобом ва бувим билан иссиққина кангда (5) ётган, ҳатто ҳўкизлар қўшилган аравада чайқалиб маза қилган дамларда ҳаддан ташқари кўп ажойибу ғаройиб ҳикоялар қулоғим остида жаранглайверарди: булар руҳлар ва алвастилар ҳақидаги ҳикоятлар, эшитганни бутунлай ром қилиб оладиган бир-биридан қизиқ достонлардир. Ўлкамиз табиати, хонадонлар ва насаблар тарихи билан чамбарчас боғлиқ бу ривоятлар менга воқеликнинг асл моҳияти, қудратини танитар эди.

Бир кун келиб булар барчаси асарларим учун манба бўлиб қолиши менинг етти ухлаб тушимга кирмаганди. Ўшанда мен бундай ривоятларни жондан ортиқ кўрувчи ёш болакай эдим, нимани ҳикоя қилсалар ютоқиб тинглардим. Ўшанда мен художўй эдим, бу рост, атрофдаги ҳамма нарсанинг жони борлигига ишонардим. Катта дарахтлар менда ҳурмат уйғотарди. Қуш ҳар лаҳзада одамга айланиб қоладигандек бўлар, бегона одамга кўзим тушганда эса бу одамга айланиб қолган жонивор эмасмикан дея шубҳалана бошлардим. Кечқурун иш куни тугаб, катта саноат бригадасидан уйга қайтаётган чоғимда вужудимни кучли бир қўрқув қамраб олар ва қўрқувни енгиш учун югурганимча қўшиқлар хиргойи қилардим. У пайтларда қўшиққа овозим етмасди, гоҳ хириллаб, гоҳ чийиллаб чиқарди, буни эшитган ҳамқишлоқларимнинг тоқатлари тоқ бўлиб кетган бўлса, ажаб эмас.

Шу тариқа мен қишлоғимда йигирма бир йил яшадим, бу вақт ичида Чингдаодан (6) ташқари бирон-бир жойга бормадим. Чингдаога ҳам бир мартагина поездда борганман ва ўшанда дарахт арралайдиган жойдаги улкан ёғоч жамланмалари орасида адашиб қолганман. Онам Чиндаода нималарни кўрганимни сўраганида, мен тахта бойламларидан бошқа ҳеч нима кўрмаганимни ғамгин айтиб берганман. Аммо Чиндаога айнан мана шу саёҳат менда киндик қони тўкилган жойларни ташлаб чиқиб, дунёни кўришга оташин хоҳиш уйғотганди.

1976 йил февралида мени армияга чақиришди ва мен ҳам яхши, ҳам ёмон кўрадиган қадрдон гўшам – Дунбэй (7) Гаомисини тарк этдим. Ичига “Хитойнинг қисқача тарихи” тўрт жилдлик китоблар солинган сафархалтамни елкамга ортмоқлаб олдим. Уни онажоним ўзининг тўй тақинчоқларини сотиб олиб берганди. Ҳаётимнинг муҳим даври бошланди. Тан олишим керакки, агар хитой жамияти ўттиз йилдан кўпроқ тараққиёт йўлини босиб ўтмаганида, агар ислоҳотлар ва ошкоралик сиёсати амалга оширилмаганда, мендай ёзувчи бўлмас, бўлиши мумкин ҳам эмасди.

Бир маромдаги армияча ҳаётда яшай туриб, мен саксонинчи йилларнинг мафкуравий ҳурриятини ва адабий юксалишини кўтаринки руҳ билан кутиб олдим, ҳикоялар тинглашни ва бошқаларга сўзлашни севадиган болакайдан энди уларни қоғозга тушира оладиган ёзувчига айландим. Бу йўлнинг аввали силлиқ кечмади. Қишлоқдаги ҳаётимнинг йигирма йиллик тажрибаси нечоғли бой ашёни жамлаганини ўшанда англагандим. Ўшанда адабиёт билан шуғулланиш яхши ишлар қиладиган яхши одамлар ҳақида, яъни намунали ишларига тақлид қилиш керак бўлган қаҳрамонлар ҳақида ёзишни кўзда тутади деб билардим. Шу боис гарчи мен бир нечта асар чоп эттирган бўлсам-да, улар адабий қиммат касб этмаганди.

1984 йилнинг кузида мени Хитой Халқ-озодлик армияси (ХХОА) Санъат академиясининг адабиёт куллиётига қабул қилишди . У ерда ўзимнинг ҳурматли мураббийим, таниқли ёзувчи Сюй Хуайчжун раҳбарлиги остида бир нечта қисса ва ҳикоялар ёздим, жумладан: “Кузги тошқин”, “Қуриб қолган дарё”, “Сархил сабзи” ва “Қип-қизил тентак”. Айнан “Кузги тошқин”да биринчи марта “Дунбэй Гаомиси” бирикмаси учрайди ва шундан бошлаб бир парча ерга эга бўлган саёқ батрак деҳқонга ўхшаб, ўшандай адабий саёқ мен ҳам, ниҳоят, бир жойда қўним топдим. Тан олишим керакки, менинг адабий дунём, Дунбэй Гаомисини яратиш жараёнида америкалик Уильям Фолкнер ва колумбиялик Габриэл Гарсия Маркеснинг асарларидан ғоят таъсирланганман. Унисини ҳам, бунисини ҳам жуда кўп ўқиганим важидан эмас, дадиллик борасида уларнинг бемисллигидан тўлқинланиб кетдим, ёзувчининг ўзига қарашли бурчаги бўлиши кераклигини англадим. Бу кундалик ҳаётда камтар ва одобли бўлиш, адабий ижодда эса ўзини мағрур тутмоқ ва ўз инон-ихтиёри ила ҳаракат қилмоқдир. Икки йилча бу икки устоз йўлидан бордим, шундан кейин улардан иложи борича тезроқ қутулиш зарурлигини англадим. Бир эссемда бу ҳақда бундай гапларни ёзган эдим: улар – икки ланғиллаб ёниб турган ўчоқ, мен эса – бир парча музман, агар уларга яқинроқ борсам, эриб кетишим тайин. Менинг тушунишимча, бир ёзувчи бошқасининг таъсирини, агар қалбларининг туб-тубида улар нималари биландир бир-бирига ўхшаса, шунда ҳис қилиши мумкин, бу нарса “биргаликда титраган қалблар” (8) деб аталади. Шу боис, гарчи мен уларнинг асарлари билан чуқурроқ танишмаган бўлсам-да, бир неча саҳифани ўқиб чиқишим биланоқ  улар нима қилишларини ва қандай қилишларини олдиндан англардим.

Менинг вазифам аслида унча мураккаб эмасди: ўзимча ёзишим ва ўзимга тегишли бўлган нарса ҳақида ёзишим керак. Ўзимча деганда, бозор қиссагўйларининг менга яхши таниш бўлган услуби тушунилади, худди менга бобом билан бувим ҳамда қишлоқ қариялари ҳикоя қилиб берганларидай. Виждонан айтганда, мен ўз ривоятларимни сўзлаётганимда тингловчиларим кимлар бўлиши мумкинлиги ҳақида ҳеч қачон бош қотирмаганман: балки онамга ўхшаганлар бўлар, балки менинг ўзимга ўхшаганлар бўлар. Менинг ҳикояларим аввал-бошда менинг ўз тажрибамга асосланган бўларди. Мисол учун “Қуриб қолган дарё”даги таъзирини еган зумрашани ёки “Сархил сабзи”даги чурқ этиб оғиз очмаган мишиқини олайлик. Мен ўзим бир ишкал ишим туфайли отамдан нақ кўрадиганимни кўрганман ва аслида кўприк қурилишидаги темирчининг мешини тортиб турганман. Албатта, шахсий тажрибангни ҳақиқатда қандай бўлса, шундайлигича ҳикояга олиб ўта олмайсан, бу ерда воқеанинг ғаройиблиги ҳам ҳисобга ўтмай қолади. Насрда тўқима иштирок этиши шарт, рамзийлик бўлмоғи керак. Кўпгина дўстларим “Сархил сабзи”ни менинг энг яхши асарим эканини айтишади. Мен рад этмайман ва рози ҳам бўлмайман, аммо “Сархил сабзи” ёзганларим ичида энг тимсолий ва маъно жиҳатидан энг теран асар деб биламан. Азоб-уқубатларга дош беришда ақл бовар қилмас қобилият ва кучли ҳиссиётга эга бу қорачадан келган болакай менинг бутун адабий ижодимнинг жони. Кейин мен озмунча қаҳрамонлар яратмадим, аммо ҳеч бири мана буниси каби юрагимга яқин эмас. Борди-ю, бошқача ифодаламоқчи бўлсам, ёзувчи яратган барча қаҳрамонлар орасида ҳар доим битта етакчиси бўлади. Мен учун мана шу индамас бола ана шундай етакчи қаҳрамон. Бир оғиз ҳам гапирмайдиган бола ҳар турли одамларни ортидан эргаштира олади ва Дунбэй Гаомиси саҳнасида эҳтиросли томоша намойиш этади.

Тажрибанг захираси таги кўриниб қолганда, ўзинг ҳақингда кўп нарса айтолмайсан, бошқалар ҳақида ҳикоя қилишга тўғри келади. Хотираларим таг-тагидан худди буйруқ билан ҳаракатга келган аскарлардек, қариндош-уруғларим ҳақидаги, қишлоқдошларим ҳақидаги ҳикоялар, шунингдек бир вақтлар қариялар оғзидан эшитган аждодлар ҳақидаги ҳикоялар бош кўтариб чиқиб келаверади. Улар бари мен тўғримда қачон ёзасан, дегандек менга умид билан қарайдилар. Бобом, бувим, отам, онам, акаларим ва опаларим, аммаларим ва тоғаларим, хотиним ва қизим – улар барчаси асарларим саҳифаларида пайдо бўладилар.

Лавҳаларда Дунбэй Гаомисидан кўплаб юртдошлар иштирок этадилар. Албатта, адабий ишловдан ва асарларнинг қаҳрамонларига айлангандан кейин уларнинг қиёфалари ҳаётдаги прототипларидан дурустроқ акс этади. Менинг сўнгги “Қурбақалар” романимда аммамнинг қиёфаси гавдалантирилади. Менга Нобель мукофоти берилгандан кейин кўплаб журналистлар интервью беринг, деган илтимос билан уни қуршаб ола бошладилар. Аввалига аммам сабр-тоқат билан саволларига жавоб бериб турди, бироқ сал нарига бориб бу нарса унинг тоқатини тоқ қилиб юборди ва  яшириниш учун ўғлиникига  қочиб кетди. Мен ҳақиқатан ҳам аммам мисолида роман ёзган эдим, аммо у роман қаҳрамонидан осмон билан ерча фарқ қиларди. Романда у ўзбилармон ва мустабид, гоҳо сал бўлмаса катта йўлдаги қароқчилардек иш тутади, ҳаётдаги аммам эса барчага баравар, яхшилик истовчи аёл, вафодор хотин ва меҳрибон она. Аммамнинг ҳаёти ёши бир жойга етганда бахтли ва тўкис ҳаёт кечирган эди; романдаги қаҳрамон эса йил ўтган сайин чидаб бўлмас руҳий азоблардан уйқусини йўқотади ва қора либос кийиб, тун бўйи арвоҳдек кезиниб юради. Самимий, камтарин муносабати учун мен аммамдан чексиз миннатдорман, уни бутунлай бошқача қилиб тасвирлаганим учун у мени заррача койимади. Унга меҳру ҳурматим чексизлигининг яна бир сабаби шулки, у адабий қаҳрамон ва ҳақиқий одам ўртасидаги тафовутни тўғри тушунади.

Онажоним вафот этганда мени шунақанги катта ғам чулғаб олдики, бир романимни унга бағишлашга қарор қилдим. Бу роман “Бағри кенг, сабри тоғдай” деб аталади. Ўйлаганларим амалга оша бошлаганида илҳомдан шунақанги ғайратим жўшиб кетдики, бор-йўғи саксон уч кун ичида ярим миллион иероглиф ҳажмидаги романнинг дастлабки вариантини ёзиб ташладим. “Бағри кенг, сабри тоғдай” романимда онамнинг ўз ҳаёти билан боғлиқ манбалардан тортинмай фойдаландим, бироқ китобдаги она туйғуси ва характери ё бутунлай тўқима, ёки Дунбэй Гаомисидаги кўплаб оналардан кўчириб олинган. Гарчанд “Арши аълодаги онам руҳига бағишлайман” деб ёзган бўлсам-да, аслида роман арши аълодаги барча оналарга бағишланган. Бу шундай аҳмоқона даъвонинг зуҳури эдики, уни бутун Хитой ва ҳатто бутун дунёни миттигина Дунбэй Гаомисида мужассам этишга қилган ҳаракатимга ўхшатиш мумкин.

Ҳар бир ёзувчининг ўз ижод жараёни бўлади, фикр ва илҳом манбаи ҳам менинг ҳеч бир асарим учун бутунлай бир хил эмас. “Сархил сабзи” сингари айрим асарларим тўқималар дунёси шарофати ила туғилган, “Саримсоқ балладаси ” сингари асарларим эса муайян воқеаларга асосланган. Бироқ тўқиманинг бу олами инсоннинг шахсий тажрибаси билан муштарак бўлгачгина ҳаққоният, ҳам пировард-оқибатда ёрқин ифода этилган, индивидуаллик, кўплаб маънодор тафсилотларга эга типик қаҳрамонлар, бой тил ва ўзига хос композиция билан адабий асарга айланади. Шуни таъкидлаш жоизки, айнан “Саримсоқ балладаси”да мен бош қаҳрамонлардан бири сифатида ҳаётда мавжуд қиссагўй ва қўшиқчини танлаганман. Қаттиқ афсусланадиган жойим шундаки, мен бу қиссагўйнинг ҳақиқий исмидан фойдаланмаганман, ҳолбуки, романда у қилган ишларнинг барчаси тўқимадан бошқа нарса эмас. Бундай ҳодисалар менда тез-тез рўй бериб туради: бошланишида мен қаҳрамонларга нисбатан бир қадар яқинликка эга бўлиш илинжида ҳақиқий исмлардан фойдаланаман. Бироқ китоб устидаги ишим охирида улар исмини ўзгартиришга киришганимда бунинг иложи йўқлигини англаб қоламан. Шу боис қаҳрамонларим исмидаги одамлар ўз норозиликларини изҳор этиш учун отамнинг ҳузурига келадилар. Отам улардан кечирим сўрайди ва айни дамда буни кўнгилларига олмасликларини ўтинади. Мана масалан, “Қип-қизил тентак”даги дастлабки жумлани олинг: – “Менинг отам – бу қароқчи наслидан”– менга оғир ботмайдими? Сизлар хафа бўлмасангиз ҳам бўлади”.

Энг кўп қийинчилик туғдирган асар “Саримсоқ балладаси” бўлди. Бу ҳозирги замонда содир бўлиб турган воқеалар тасвирланган асар. Бу менга осон эмасди, гап жамиятдаги нохуш ҳодисаларни танқид остига ола билишимда эмас, гап шунда эдики, қаттиқ қаҳру ғазаб туфайли сиёсат адабиётдан устун келиши ва шунда роман жамиятда содир бўлаётган воқеа-ҳодисалар ҳақидаги репортажга айланиши мумкин эди. Жамият аъзоси сифатида ёзувчи албатта ўз ўрнига ва ўз нуқтаи назарига эга, аммо асар яратиш чоғида у гуманист сифатида майдонга чиқиши ва асардаги қаҳрамонларга айланиб қолиши керак. Шундагина адабиёт қандайдир воқеадан четлашиб қола оладигина эмас, балки ундан ўтиб ҳам кета олади, сиёсатга қизиқадигина эмас, ундан устун ҳам кела олади.

Узоқ вақтгача ҳаётим маҳрумиятлар билан тўлиб-тошди ва, эҳтимол, шунинг шарофати билан инсон табиати борасида анча теран тушунча ола билдим. Ҳақиқий ботирлик нима эканини биламан, чинакам ҳамдардлик нима эканини тушунаман. Биламан, ҳар бир одамнинг қалбида қандайдир хира жой бор, бу ерда нима тўғрию нима нотўғри, нима яхшию нима ёмон эканини айтиш қийин. Худди ўша ерда ёзувчи истеъдоди қанот ёзадиган ўрин ҳам бор. Борди-ю, асарда зиддиятларга тўла, шу ўрин аниқ ва жонли тавсифлаб берилса, у шубҳасиз, сиёсат доирасидан чиқади-да, адабий маҳоратнинг юқори даражасини шарт қилиб қўяди.

Эҳтимол, фақат ўзимнинг асарларим ҳақида гапиравериб, сизларни чарчатиб қўяётгандирман, аммо менинг ҳаётим шу асарларим билан боғлиқ ва борди-ю улар ҳақида гапирмасам, билмадим, яна бошқа нима ҳақида гапиришим мумкин. Шу боис мени маъзур тутасизлар деган умиддаман.

Ўзимнинг илк асарларимда адабий услуб ниқоби остидаги замонавий қиссагўй каби ижод қилар эдим, аммо “Сандал дарахтининг ўлими” романимдан бошлаб ниҳоят саҳна ортидан саҳна олдига чиқиб келдим. Агар менинг илк насримни ўқувчи билан эмас, ўзим билан суҳбатлар деб айтиш мумкин бўлса, бу романда эса ўзимни майдонда туриб олиб кўп сонли тингловчилар олдида жонли ва рамзли ҳикоя сўзлаётгандек намоён бўлдим. Бир муддат ғарб модерн адабиётини қунт билан ўрганган ва баённинг турли-туман шаклларини тажрибадан ўтказган эдим, аммо охир-оқибат анъаналарга қайтган эдим. Албатта, бу қайтиш янгилик киритилмасдан содир бўлмас эди. “Сандал дарахтининг ўлими” ва кейинги романлар услуби хитой мумтоз насри анъаналарини давом эттиради ва айни вақтда ғарб адабий усуллари тажрибасидан фойдаланади. Адабиёт соҳасидаги янгилик асосан ана шундай қоришиқнинг натижаси ҳисобланади ҳам. Бу миллий адабий анъаналарнинг бошқа мамлакатлар адабий усуллари билан қоришувигина эмасди, балки санъатнинг бошқа турларини жалб қилиш ҳам эди. “Сандал қатли” романида, масалан, пекинча   операнинг (9) оммабоп маҳаллий тури иштирок этади, менинг айрим дастлабки асарларим учун эса нафис санъат, мусиқа ва ҳатто акробатика озуқа воситаси бўлган эди.

Сўзимнинг охирида “Ҳаёт – азоб, ўлим – халоскор эмас” романим хусусида икки оғиз гапиришимга ижозат берсангизлар. Китобнинг хитойча номи буддавийларнинг муқаддас китобларидан олинган ва, менга маълум бўлишича, турли мамлакатларнинг таржимонлари уни қандай талқин қилишда бошлари қотмоқда экан. Мен буддавийлик ақидаларини мукаммал биламан деб айтолмайман ва менинг буддавийлик ҳақидаги таассуротим ниҳоятда юзаки. Бу номни танлаганим боиси шундаки, буддавийликнинг талай асосий ғоялари ўзида чинакамига самовий онгни намоён этади ва буддавийнинг назарида одамлар оламидаги кўплаб нидолар мутлақо маънига эга эмас. Мана шу олий нуқтаи назардан қараганда одамлар олами ғам- ғуссалар билан лиммо-лимдир. Аммо менинг романим даъватгўйлик эмас; унда мен инсон тақдири ва инсон туйғулари ҳақида, инсоний маҳдудлик ва камтарлик ҳақида, шунингдек бахтни қидириш ва ўз иймонини ҳимоя этишда одамлар қанақанги ўлиб-тирилиб ҳаракат қилишларию қанақанги қурбонлар бермасликлари ҳақида ёзаман. Роман қаҳрамонларидан бири Лань Лянь бир ўзи давр шамолига қарши туради, менинг нуқтаи назаримда – бу ҳақиқий қаҳрамон. Бу қаҳрамонимга прототип қилиб қўшни қишлоқдаги бир деҳқонни олганман. Кичкиналигимда мен кўпинча уйимиз олдидан ёғоч ғилдиракли аравасини ғийтиллатиб ўтганини кўрар эдим. Аравага чўлоқ ҳўкиз қўшилган бўларди, ҳўкизни эса ингичка оёқларини дока билан ўраб олган ўша деҳқоннинг хотини етаклаб борарди. Ўша даврдаги жамоатчилик жамиятида бу ғайриоддий меҳнат ширкати шу қадар ғалати ва қолоқ ҳодиса ҳисобланардики, биз – болаларга улар замона зайлига қарши борувчи масхарабозларга ўхшаб кетарди. Бу нарса бизнинг шунақанги ғазабимизни қўзитардики, биз уларни тошбўрон қилардик. Кўп йиллар ўтиб, асарлар ёза бошлаганимда ўша деҳқон ва ўша манзара миямга қалқиб чиқди, бир кун келиб у ҳақда китоб ёзишим кераклигини, эртами-кечми у ҳақда оламга жар солишим лозимлигини англадим. Аммо 2005 йилдагина бу буддавийлик эҳроми деворида Сансар (10) чархи тасвирини кўрганимдагина мана шу китобни қандай ёзишим кераклиги менга кундай равшан бўлди.

Менга Нобель мукофоти берилиши бироз баҳс келтириб чиқарди. Аввалига бу баҳснинг сабабчиси мен деган қарорга келдим, аммо аста- секин бунинг менга ҳеч қандай алоқаси йўқ эканини тушуниб етдим. Мен худди театрдаги томошабин сингари атрофимда ўйналаётган томошани кузатдим. Мукофот совриндорини гулларга кўмишларини, тошбўрон қилишларини ва устидан мағзава ағдаришларини кўрдим. Уни тепкилаб, янчиб ташлашларидан қўрқдим, аммо у гул ва тошлар остидан кулимсираб чиқиб келди, энгил-бошини қоқди, хотиржам бир четга ўтди-да, оломонга юзланди.

Ёзувчи учун дилидагини айтишнинг энг яхши усули – ўз сўзларини қоғозга тушириш. Мен айтмоқчи бўлган ҳамма нарсани сиз китобларимдан топасиз. Айтилган сўзни шамол учириб кетади, қалам билан ёзилган сўзлар эса асрлар оша яшайди. Умид қиламанки, китобларимни ўқишга сабрингиз дош беражак, ҳолбуки, уларни сизга ўқийсан деб мажбур қилолмайман. Борди-ю, ўқиб кўрганингизда ҳам мен ҳақимда фикрингизни ўзгартирасиз деб ўйламайман. Асарлари барчага бирдек ёққан ёзувчи ҳали дунёга келган эмас, боз устига бугунгидек бир замонда.

Мен ортиқ ҳеч нарса демасликни маъқул кўрардим, аммо бугун мана шу воқеа муносабати билан гапиришимга тўғри келади ва яна икки оғизгина сўзламоқчиман.

Мен – қиссагўйман ва қуйидаги воқеаларни ҳикоя қилмоқчиман.

1960 йилларда мен учинчи синфда ўқирдим, биз бутун мактаб билан эски жамиятдаги азоб -уқубатларга бағишланган кўргазмага келдик, у ерда ўқитувчимизнинг кўрсатмаси билан аччиқ-аччиқ кўз ёш тўкдик. Менинг садоқатли ўқувчи эканимни ўқитувчим кўрсин деб ёшларимни артмаётгандим. Бирдан кўзим синфдошларимдан бирига тушди, кўз ёши деб ўйласин деб у қўлларига тупурарди-да, тупукни юз-кўзига суртарди. Чинакамига йиғлаётганлар ва йиғлаганга ўхшаб кўринганлар орасида юз-кўзида ёшдан асар ҳам йўқ бир болани кўрдим , у “ғиқ” этиб товуш чиқармаётганди ва ҳатто юзини қўллари билан ёпмаганди ҳам. У фақат кўзларини катта-катта очганича бизларга қараб турарди, унинг кўзларида на ҳайрат ва на ғам ифодаси бор эди. Кўргазма тамом бўлгандан кейин мен шу ўқувчининг қилиғи ҳақида ўқитувчимизга бориб чақдим ва у яхшигина таъзирини еди. Йиллар ўтиб, ўқитувчимга ўша чақимчилигимдан ҳали-ҳали пушаймонлигимни, бундан уялаётганимни айтганимда, ўқитувчим ўша куни шундай чақувлар билан олдига ўндан ортиқ одам келганини айтди. Ўша синфдошим бундан ўн йил олдин ўлиб кетганди ва ҳар гал уни эслаганимда виждоним қийналар эди. Аммо мен бу воқеадан бир муҳим ҳақиқатни билиб олдим: атрофдагиларнинг бари йиғлаётганда кимгадир йиғламасликка изн берилиши мумкин. Кўз ёши қалбаки бўлса, инчинун.

Энди сўнгги ҳикоямни айтай, уни кўп йиллар олдин менга бобом сўзлаб берганди. Бир куни ишлагани ғишт терувчи саккиз мардикор жаладан қочиб, эски эҳромга яширинишибди. Ташқарида момоқалдироқ гумбурларкан, эҳром дарвозаси ортида бирин-кетин олов зўлдирлар думалай кетибди , ҳавода бамисоли аждарҳо ўкириги янграётгандек бўлаверибди. Ҳамманинг юраги ёрилиб, рангларида ранг қолмабди. “Ҳойнаҳой, орамиздан биримиз қаттиқ гуноҳ қилиб, Худонинг ғазабини келтирдик. Гуноҳ қилган одам эҳромдан чиқсин-да, жазосини олиб бегуноҳларни қутқарсин”, – дебди усталардан бири. Табиийки, ҳеч ким чиқишни истамабди. Шунда яна бири дебди: “Модомики, ҳеч ким чиқишни истамас экан, келинглар, ҳаммамиз қалпоғимизни ташқарига отамиз. Кимнинг қалпоғи дарвозагача етиб борса, гуноҳга ўша одам йўл қўйган бўлади, ўшани ташқарига чиқарайлик, жазосини олсин”. Барчалари қалпоқларини итқита бошлашибди. Еттита қалпоқ шамол эсишидан эҳромга қайта келиб тушибди, фақат биттаси дарвозагача етиб борибди. Барчалари унга ташланишибди, ташқарига чиқиб, жазонгни ол, дейишибди, у эса, табиийки, рад этибди, шунда уни тутиб, дарвозадан ҳайдаб чиқаришибди. Барчангиз, эҳтимол , ҳангома нима билан тугаганини билгандирсиз: ҳалиги кишини ҳайдаб чиқаришлари ҳамон эски эҳром қулаб тушибди.

Мен – қиссагўйман.

Ҳикояларим туфайли мен адабиёт бўйича Нобель мукофотини олдим.

Менга мукофот берилганидан кейин озмунча ёрқин воқеалар рўй бермади ва бу менинг ҳақиқат ва адолат борлигига бўлган ишонч-эътиқодимни янада кўпроқ мустаҳкамлади.

Бундан кейин яна ўз ҳикояларимни сўзлашда давом этаман.

Барча ҳозир бўлганларга ташаккур билдираман.

2012 йил 7 декабрь

ИЗОҲЛАР

1. Ой байрами – тўлин ойдан завқланиш байрами бўлиб, Хитой тақвими бўйича саккизинчи ойнинг 15-куни (тўлин ой), бу тахминан сентябрнинг иккинчи ярмига тўғри келади.
2. Мо Янь – сўзма-сўз ўгирганда «гапирма» маъносини англатади.
3. Шень Конгвен (1902-1988) – Хитой ёзувчиси, лирик наср муаллифи, мумтоз анъаналарга катта эътибор қаратган, ижодда маънавий мустақиллик тарафдори.
4. Пу Сунлин – (1640-1715) – Шаньдун вилоятида яшаган ҳикоячи. «Ғайриоддий нарсалар ҳақида қайдлар», халқ ривоятлари ва даос афсоналари асосидаги хаёлий ҳикоялар тўпламлари муаллифи.
5. Канг – анъанавий хитой уйидаги иситиш катчаси.
6. Чингдао – Шаньдун вилоятидаги бандаргоҳ.
7. Дунбэй – Хитойнинг шимолий-шарқий вилоятларининг йиғма номи.
8. Машҳур ибора Тан сулоласи даврида яшаган шоир Ли Шанъиннинг (813-858) шеъридан олинган.
9. Пекинча опера – Хитой анъанавий театрида кўп тарқалган опера тури.
10. Сансар – Буддавийликда қайта туғилиш жараёни.

Xitoylik yozuvchi Mo Yanning Nobel` mukofotiga sazovor bo’lgan asari uning syurrealistik ruhda yozilgan “Musallas o’lkasi” romanidir (Muhammadjon Xolbekovning «Nobel` mukofoti sohibi Mo Yan`» maqolasidan. Maqolani mana bu sahifada o’qishingiz mumkin).Quyida mazkur mukofotni topshirish marosimida adib o’qigan ma’ruza e’tiboringizga havola etilyapti.

Mo YAN
QISSAGO’Y
Rus tilidan Amir Fayzulla tarjimasi

Hozirda dunyoga mashhur yozuvchi Mo Yan 1955 yilda Xitoyning Shan`dun viloyatida tug’ilgan. Uning “Qip-qizil tentak” (Qizil Gaolyan), “Sandal daraxti o’limi”, “Musallas o’lkasi” singari o’nlab asarlari jahonning ko’plab tillariga tarjima qilingan. Yozuvchi 2012 yilda syurrealistik ruhda yozilgan “Musallas o’lkasi” romani uchun Nobel` mukofoti bilan taqdirlandi.

Muhtaram Shvetsiya akademiyasi a’zolari, xonimlar va janoblar!

Televidenie yoki internet orqali barcha hozir bo’lganlar u yoki bu darajada , ehtimol, Xitoyning shimoli-sharqida joylashgan mening olis vatanim Gaomi haqida tasavvur hosil qilgan bo’lsangiz kerak. Ehtimol, sizlar mening to’qson yashar otamni, akalarim va opalarimni, xotinim, qizimni va bir yilu to’rt oyga to’lgan qiz nabiramni ko’rgandirsizlar. Ammo ayni damda hammadan ko’p o’ylayotganim inson – onajonimni endi ko’rmaysizlar. Menga mana shu mukofot berilgandan beri onamdan boshqa juda ko’p kishilar shuhratimni baham ko’rdilar.

Onam 1922 yilda tug’ilib, 1994 yilda vafot etdi. Biz uni qishlog’imizning kunchiqar tomonidagi shaftolizorga dafn etdik. O’tgan yili qabrni qishloqdan yana ham nariroqqa ko’chirishimizga to’g’ri keldi,chunki ayni o’sha joydan temir yo’l o’tishi kerak edi. Qabrni kavlab qarasak, tobut chirib bitibdi va onajonimning suyaklari tuproq bilan qorishib ketibdi. Qabr tuprog’ining bir qismini yangi joyga olib, ramziy qabr tiklashdan boshqa ilojimiz qolmadi. Xuddi o’shanda onajonim tuproq bilan bitta bo’lib ketganini ko’rib, mening momo yerga murojaatim onamga murojaatim ekanini his qildim.

Men onamning “supra qoqdisi” edim.

Bolalik yillarimdan esimda qolgan eng birinchi narsa shu ediki, men yagona termosimizni ko’tarib, qaynoq suv olgani jamoat oshxonasiga borar edim. Ochlikdan zaiflashib ketgandim, bir kuni yo’lda ketayotib termosni qo’limdan tushirib yubordim va u chil-chil bo’ldi. Men qattiq qo’rqib ketdim va kun bo’yi pichan g’aramiga ko’milib yotdim . Kechqurun onamning meni chaqirgan ovozi qulog’imga chalindi va men “nasibam ” ni olgani g’aram ichidan chiqdim. Biroq onajonim urmadi, urishib ham qo’ymadi. U boshimni silab, og’ir xo’rsinib qo’ydi, xolos.

Eng og’ir xotiralarimdan biri bu onajonim bilan jamoa bug’doyzoriga boshoq (mashoq) tergani borganimiz edi. Uzoqdan qorovul ko’rinishi bilan hamma tum-turaqay qocha boshladi. Oyoqlari kichkina onajonim tez chopa olmasdi, devqomat qorovul uning ustiga bostirib bordi-da, yuziga shunaqangi musht tushirdiki, sho’rlik yerga yuztuban yiqildi. So’ng qorovul tergan boshog’imizni oldi-da, hushtak chalgancha u yerdan uzoqlashdi. Onajonim yerda cho’nqayib o’tirar, yorilgan labidan qon sizardi, uning yuzidagi bu iztirobni umrbod esimdan chiqarmayman. Ko’p yillar o’tib, men o’sha qorovulni bozorda ko’rib qoldim, u soch-soqoli oppoq chol bo’lib qolgandi, o’ch olgani u tomon intilgan edim, biroq onajonim meni tutib qoldi: “Bolajonim, bu meni urgan chol emas, boshqa odam,” – dedi u xotirjam.

Yana bir voqea xotiramga mahkam o’rnashib qolgan. Oy bayrami (1) edi va biz har kimga bir likopchadan chuchvara tugdik. Tush vaqti edi, hamma dasturxonga kelib o’tirdi. Shu payt uyimiz darvozasi oldida bir tilanchi paydo bo’ldi. Uni tezroq daf qilish niyatida men unga yarimta quritilgan batat (shirin kartoshka) tutqazdim . “ O’zlaring chuchvara tushirayapsanlar, – xafa bo’lib dedi tilanchi, – menday bir qariyani esa batat bilan aldab qo’yayapsizlar, shuyam odamgarchilikdanmi?” Shunda meniki tutib ketdi: “Bizlar ham chuchvarani yilda bir yo ikki marta yeymiz, o’shanda ham yarim likopchadan, koshki to’yib yeyolsak! Batatli bo’lganingga shukur qilsang-chi, agar to’g’ri kelmasa – bor, yo’lingdan qolma!” Biroq onajonim meni koyib berdi va o’zining likopchasidagi chuchvaraning teng yarmini tilanchining likopchasiga soldi.

Karam sotishda onajonimga yordam berish chog’idagi esdan chiqmas voqea uchun hamon o’zimni koyiyman – ataylab qildimmi yo bilmay qildimmi, bir yoshi o’tinqiragan xaridorning bir kuay – tiyinini urib qolibman. Tushgan pullarni qaytadan sanab, maktabga jo’nadim. Uyga kelib nimani ko’rdim deng – onajonim yig’layverib ko’zlari shishib ketibdi, u kamdan-kam hollarda yig’lardi. U meni qarg’ab o’tirmadi, faqat eshitilar-eshitilmas qilib: “Sen meni sharmanda qilding, bolam”, – dedi, xolos.

Onajonimning og’ir sil kasaliga yo’liqqani ma’lum bo’lganda, o’n ikki-o’n uch yoshda edim. Ochlik, kasalliklar va og’ir ishlar tufayli oilamiz boshiga zulmatli, nursiz kunlar tushdi, yorug’ kunlar kelishiga aslo umid yo’q edi. Ko’nglimga nuqul yomon o’ylar kelardi, har lahzada onajonim o’zini bir nima qilib qo’yadigandek his etar edim. Ishdan qaytib kelib, eng avval baland ovozda onajonimni chaqirardim va uning ovozini eshitgach, ko’nglim joyiga tushar edi. Bordi-yu, ovoz eshitilmasa, men yuragim yorilgudek bo’lib, uni avval tashqi, keyin ichki uylardan qidira boshlardim – ichkari hovlida biz don yanchardik. Bir gal hamma yoqni qarab chiqib, onajonimni topolmay, hovliga o’tirib olib, ho’ng-ho’ng yig’lagandim. Shu top bir bog’ o’tinni orqalab, onajonim kelib qoldi-ku! Mening behuda ko’z yoshi qilganimni ko’rib, qattiq xafa bo’ldi. Men nimadan cho’chiyotganimni oshkora tan ololmasdim, albatta, ammo onajonim ichimdan ne o’tayotganini alayna ko’rib turardi. “Ko’pam kuyinaverma, bolajonim , – dedi u. – Garchi bunaqa yashash jonimizdan to’ydirib yuborgan bo’lsa-da, ammo jahannam egasi o’zi chaqirib olmaguncha hech qayoqqa ketmayman”.

Aft-andomim ko’rimsizgina bo’lib dunyoga kelganman. Basharamning xunukligidan qishloqdagilar ko’pincha ustimdan kulishardi, maktabda esa gajir sinfdoshlarim kaltaklardi, uyga yig’lab kelganlarimda onajonim menga tasalli berardi: “Sen hecham xunuk emassan, bolajonim. Burning yo’qmi yo ko’zlaring yo’qmi? Qo’l-oyoqlaring joy-joyida, qaering mayib-mayriq ekan? Kimning yuragi toza bo’lsa, kim yaxshi ishlar qilsa, agar mayib -mayriq bo’lsa ham ko’zga yaxshi, chiroyli bo’lib ko’rinadi”. Keyinchalik, shaharga ko’chib o’tganimda ham ba’zi o’qimishli odamlar mening aft-basharamni orqavarotdan, hatto, yuz-ko’zimcha ham mazaxlar edilar. Biroq men onajonimning so’zlarini eslardim-da, o’zimni bosib, ularni kechirar edim.

Onajonim savodsiz edi va o’qishni biladiganlarni juda hurmat qilardi. Biz qashshoq holda yashar edik va ko’pincha ertaga nima yeyishimizni ham bilmas edik, biroq bitta-yarimta kitobmi yo o’quv qurollaridan biror narsa sotib olaylik desam, sira yo’q demasdi. O’zi mehnatkash bo’lganidan bolalarining dangasalik qilganiga chidayolmasdi, ammo mutolaaga berilib ketib buyurilgan ishni qilish esimdan chiqib qolsa, meni zinhor urishmasdi.

Bir kuni bozorga shoshudi – qissago’y kelib qoldi, men zimmamdagi yumushni unutib, uning dostonini eshitgani jo’navordim, bundan onajonim xafa bo’ldi. O’sha kuni kechqurun u jinchiroq yorug’ida bizga kiyim tikayotganda sabrim chidamadi va qissago’ydan eshitganlarimni aytib bera boshladim. Avvaliga u tishini tishiga qo’yib tingladi, chunki qissago’ylarni odam o’rnida ko’rmas va o’zlariga munosib bo’lmagan ishni qiluvchilar deb bilardi: bunday odamlardan jo’yali gap chiqarmidi? Biroq asta-sekin gaplarim unga ma’qul kela boshladi va shundan keyin u bozor kuni menga hech qanaqa topshiriq bermaydigan bo’ldi – sukut alomati rizo deganlaridek, onajonimning sukuti bozorga borib, qissago’ydan biron yaxshi narsa eshitib kelishga ruxsati edi. Himmatiga javob tariqasida, shuningdek, xotiram kuchliligini ko’rsatib qo’yish maqsadida kunduzi eshitganlarimni onajonimga jonli, ramzli qilib so’zlab berar edim.

Sal nariga borib, qissago’yning hikoyalarini qanday so’zlagan bo’lsa shundayicha takrorlash me’damga tegdi va men ularni bejab, o’zimdan oz-moz qo’shib hikoya qiladigan bo’ldim. Onajonimga yoqadigan qilib voqealarni qayta tuzar, goho oxirini boshqacha qilib tugatar edim. Bularni bir onajonim emas, balki opalarim, xolalarim, hatto buvim ham jon quloqlari bilan tinglar edilar. Shunday paytlar bo’lardiki, navbatdagi hikoyani tinglab bo’lgach, onajonim menga murojaat qilibmi, yo o’zichami, ich-ichidan to’liqib va tashvish ila bunday derdi: “Katta bo’lganingda kim bo’larkansan-a, bolam? Bunaqa havoyi gaplar bilan qanday qorin to’yg’azasan?”

Onajonimning nimadan tashvishlanayotganini tushunib turardim, chunki qishlog’imizda mahmadona bolalarni ayab o’tirishmasdi, ular bir kunmas-bir kun qishloq boshiga ham, o’z oilalari boshiga ham musibat olib kelishadi, deb bilar edilar. “Ho’kizlar” hikoyamdagi qishloqdagilar o’lguday yomon ko’radigan yosh bijildoq bola qisman mening bolaligimga o’xshab ketadi. Onajonim ko’pincha «tilingni bu qadar burro qilaverma», deb tanbeh berar edi, u mening kamgap, risoladagidek bola bo’lishimni, mendan kelajakda sipo odam chiqishini xohlardi. Biroq eshitganlarimni bir necha hissa jozibador qilib takrorlash uquvidan tashqari ko’nglimda nimadir aytishga kuchli xohish paydo bo’lgandi, bu endi, tan olish kerakki, xatardan xoli emasdi. To’tidek sayrab hikoya qilishlarimdan onajonim bir tomondan terisiga sig’may quvonsa, boshqa tomondan yuragining tub-tubida nish ura boshlagan shubhalardan iztirob chekar edi.

Elda shunday bir naql bor: “Odamdagi odatni o’zgartirishdan tog’ni joyidan qo’zg’atish yoki daryo o’zanini buzish osonroq”, ya’ni tarki odat – amri mahol. Ota-onamning shuncha qilgan nasihatlariga qaramay, mening ko’p gapirishga bo’lgan tabiiy maylim o’zgarmadi, xuddi ustimdan kulganidek ismim Mo Yan` (2) bo’lgani ham aslida shundan.

Baribir boshlang’ich maktabni tugatolmadim, og’ir ishlarga hali kuchim yetmasdi, kichkinalik qilardim, shu bois daryoning sero’t qirg’og’ida meni molboqarlikka qo’yishdi. Maktab darvozasi oldidan sigir va echkilarni haydab o’tarkanman, hovlida o’ynab yurgan sobiq sinfdoshlarimga ko’zim tushar va har gal yuragim g’amga to’lardi. Bu esa odam uchun, hatto bola uchun jamoadan ajrash nechog’li og’ir ekanini yanada chuqurroq his etishga majbur qilardi.

Men jonivorlarni o’tlagani qirg’oqqa qo’yib yuborardim, tepada tubsiz va bepoyon moviy osmon, pastda oxir-adog’i ko’z ilg’amas o’tloqzor-yaylov, atrofda zog’ uchmaydi, inson sasi eshitilmaydi, faqat qushlarning chug’ur-chug’urigina quloqqa chalinadi. Men yolg’izlikdan naq yorilib ketay deyman. Goho o’tloqqa yotib olib, tepada oppoq bulutlar erinibgina suzib o’tishini tomosha qilardim va miyamda bir-biridan g’aroyib xayollar paydo bo’lardi. Biz tomonlarda parilarga aylanib qolgan tulkilar haqida ko’plab rivoyatlar yurardi. O’zimcha ana shu parilardan biri halizamon kelib qoladi-da, men bilan birga mol boqadi, deb tasavvur qilar edim, biroq u pari sira kelmadi. Ammo bir kuni o’t-o’lanlar orasidan naq iyagim tagidan olovdek bir tulki sakrab chiqdi. Shunchalik qo’rqdimki, ortim bilan yerga o’tirib qoldim. Tulki-ku allaqachon g’oyib bo’lgandi, men esa hamon qalt-qalt titragancha joyimdan qo’zg’almas edim. Goho sigirning yonginasida cho’kkalab o’tirib olardim-da, uning chuqur moviy ko’zlari ichidagi o’zimning oyog’i osmondan aksimni tomosha qilardim, osmonda uchib yurgan qushlarning sayrog’iga taqlidan ular bilan suhbat qurardim, ba’zida esa o’z ruhiy kechinmalarimni daraxtlarga “doston” qilardim. Ammo na qushlar, na daraxtlar menga e’tibor berar edilar. Ko’p yillar o’tib, yozuvchi bo’lib yetishgach, o’sha yillardagi ozmuncha xayolot mevalarini kitoblarimga jam qilmadim. Ko’plar meni ramziylikda benazirsan deb ko’klarga ko’taradi, ba’zi adabiyot ixlosmandlari esa bu qobiliyatni o’zimda qanday tarbiyalaganim sirini ochib solishimni kutadilar. Bunga men zaharxandalik bilan jilmayib qo’yaman, xolos.

Qadimgi Xitoyning buyuk donishmandi Lao-szi aytganidek, “muvaffaqiyatsizlik zamirida muvaffaqiyat yotadi, baxtsizlik baxtga aylanishi hech gap emas”. Bolaligimda maktabda to’liq o’qiyolmadim, ochlik va yolg’izlik nimaligini esa ortig’i bilan boshdan o’tkazdim, kitob taqchilligidan jon chekdim, biroq buning evaziga, bamisoli oldingi avlod yozuvchisi Shen` Kongvenga (3) o’xshab, hayotning buyuk kitobi bilan erta oshnolashdim. Qissago’yning rivoyatlarini tinglagani bozorga borishlarim mana shu buyuk kitob sahifalaridan biri bo’lib qoldi.

Maktabda to’la ta’lim olish menga nasib etmadi. Men kattalar olamiga kirib ketdim va tinglab o’qish orqali hayotni anglashning uzoq yo’lini bosib o’ta boshladim. Ikki asr oldin mashhur o’lkamda buyuk iste’dod sohibi, qissago’y Pu Sunlin (4) yashagan. Qishloqdan chiqqan ko’plarimiz, shu jumladan men ham u asos solib ketgan an’analarning davomchilarimiz. Qaerda bo’lmayin, boshqalar qatorida daladami, og’ildami yoki otxonadami ishlagan, bobom va buvim bilan issiqqina kangda (5) yotgan, hatto ho’kizlar qo’shilgan aravada chayqalib maza qilgan damlarda haddan tashqari ko’p ajoyibu g’aroyib hikoyalar qulog’im ostida jaranglayverardi: bular ruhlar va alvastilar haqidagi hikoyatlar, eshitganni butunlay rom qilib oladigan bir-biridan qiziq dostonlardir. O’lkamiz tabiati, xonadonlar va nasablar tarixi bilan chambarchas bog’liq bu rivoyatlar menga voqelikning asl mohiyati, qudratini tanitar edi.

Bir kun kelib bular barchasi asarlarim uchun manba bo’lib qolishi mening yetti uxlab tushimga kirmagandi. O’shanda men bunday rivoyatlarni jondan ortiq ko’ruvchi yosh bolakay edim, nimani hikoya qilsalar yutoqib tinglardim. O’shanda men xudojo’y edim, bu rost, atrofdagi hamma narsaning joni borligiga ishonardim. Katta daraxtlar menda hurmat uyg’otardi. Qush har lahzada odamga aylanib qoladigandek bo’lar, begona odamga ko’zim tushganda esa bu odamga aylanib qolgan jonivor emasmikan deya shubhalana boshlardim. Kechqurun ish kuni tugab, katta sanoat brigadasidan uyga qaytayotgan chog’imda vujudimni kuchli bir qo’rquv qamrab olar va qo’rquvni yengish uchun yugurganimcha qo’shiqlar xirgoyi qilardim. U paytlarda qo’shiqqa ovozim yetmasdi, goh xirillab, goh chiyillab chiqardi, buni eshitgan hamqishloqlarimning toqatlari toq bo’lib ketgan bo’lsa, ajab emas.

Shu tariqa men qishlog’imda yigirma bir yil yashadim, bu vaqt ichida Chingdaodan (6) tashqari biron-bir joyga bormadim. Chingdaoga ham bir martagina poezdda borganman va o’shanda daraxt arralaydigan joydagi ulkan yog’och jamlanmalari orasida adashib qolganman. Onam Chindaoda nimalarni ko’rganimni so’raganida, men taxta boylamlaridan boshqa hech nima ko’rmaganimni g’amgin aytib berganman. Ammo Chindaoga aynan mana shu sayohat menda kindik qoni to’kilgan joylarni tashlab chiqib, dunyoni ko’rishga otashin xohish uyg’otgandi.

1976 yil fevralida meni armiyaga chaqirishdi va men ham yaxshi, ham yomon ko’radigan qadrdon go’sham – Dunbey (7) Gaomisini tark etdim. Ichiga “Xitoyning qisqacha tarixi” to’rt jildlik kitoblar solingan safarxaltamni yelkamga ortmoqlab oldim. Uni onajonim o’zining to’y taqinchoqlarini sotib olib bergandi. Hayotimning muhim davri boshlandi. Tan olishim kerakki, agar xitoy jamiyati o’ttiz yildan ko’proq taraqqiyot yo’lini bosib o’tmaganida, agar islohotlar va oshkoralik siyosati amalga oshirilmaganda, menday yozuvchi bo’lmas, bo’lishi mumkin ham emasdi.

Bir maromdagi armiyacha hayotda yashay turib, men saksoninchi yillarning mafkuraviy hurriyatini va adabiy yuksalishini ko’tarinki ruh bilan kutib oldim, hikoyalar tinglashni va boshqalarga so’zlashni sevadigan bolakaydan endi ularni qog’ozga tushira oladigan yozuvchiga aylandim. Bu yo’lning avvali silliq kechmadi. Qishloqdagi hayotimning yigirma yillik tajribasi nechog’li boy ashyoni jamlaganini o’shanda anglagandim. O’shanda adabiyot bilan shug’ullanish yaxshi ishlar qiladigan yaxshi odamlar haqida, ya’ni namunali ishlariga taqlid qilish kerak bo’lgan qahramonlar haqida yozishni ko’zda tutadi deb bilardim. Shu bois garchi men bir nechta asar chop ettirgan bo’lsam-da, ular adabiy qimmat kasb etmagandi.

1984 yilning kuzida meni Xitoy Xalq-ozodlik armiyasi (XXOA) San’at akademiyasining adabiyot kulliyotiga qabul qilishdi . U yerda o’zimning hurmatli murabbiyim, taniqli yozuvchi Syuy Xuaychjun rahbarligi ostida bir nechta qissa va hikoyalar yozdim, jumladan: “Kuzgi toshqin”, “Qurib qolgan daryo”, “Sarxil sabzi” va “Qip-qizil tentak”. Aynan “Kuzgi toshqin”da birinchi marta “Dunbey Gaomisi” birikmasi uchraydi va shundan boshlab bir parcha yerga ega bo’lgan sayoq batrak dehqonga o’xshab, o’shanday adabiy sayoq men ham, nihoyat, bir joyda qo’nim topdim. Tan olishim kerakki, mening adabiy dunyom, Dunbey Gaomisini yaratish jarayonida amerikalik Uil`yam Folkner va kolumbiyalik Gabriel Garsiya Markesning asarlaridan g’oyat ta’sirlanganman. Unisini ham, bunisini ham juda ko’p o’qiganim vajidan emas, dadillik borasida ularning bemislligidan to’lqinlanib ketdim, yozuvchining o’ziga qarashli burchagi bo’lishi kerakligini angladim. Bu kundalik hayotda kamtar va odobli bo’lish, adabiy ijodda esa o’zini mag’rur tutmoq va o’z inon-ixtiyori ila harakat qilmoqdir. Ikki yilcha bu ikki ustoz yo’lidan bordim, shundan keyin ulardan iloji boricha tezroq qutulish zarurligini angladim. Bir essemda bu haqda bunday gaplarni yozgan edim: ular – ikki lang’illab yonib turgan o’choq, men esa – bir parcha muzman, agar ularga yaqinroq borsam, erib ketishim tayin. Mening tushunishimcha, bir yozuvchi boshqasining ta’sirini, agar qalblarining tub-tubida ular nimalari bilandir bir-biriga o’xshasa, shunda his qilishi mumkin, bu narsa “birgalikda titragan qalblar” (8) deb ataladi. Shu bois, garchi men ularning asarlari bilan chuqurroq tanishmagan bo’lsam-da, bir necha sahifani o’qib chiqishim bilanoq ular nima qilishlarini va qanday qilishlarini oldindan anglardim.

Mening vazifam aslida uncha murakkab emasdi: o’zimcha yozishim va o’zimga tegishli bo’lgan narsa haqida yozishim kerak. O’zimcha deganda, bozor qissago’ylarining menga yaxshi tanish bo’lgan uslubi tushuniladi, xuddi menga bobom bilan buvim hamda qishloq qariyalari hikoya qilib berganlariday. Vijdonan aytganda, men o’z rivoyatlarimni so’zlayotganimda tinglovchilarim kimlar bo’lishi mumkinligi haqida hech qachon bosh qotirmaganman: balki onamga o’xshaganlar bo’lar, balki mening o’zimga o’xshaganlar bo’lar. Mening hikoyalarim avval-boshda mening o’z tajribamga asoslangan bo’lardi. Misol uchun “Qurib qolgan daryo”dagi ta’zirini yegan zumrashani yoki “Sarxil sabzi”dagi churq etib og’iz ochmagan mishiqini olaylik. Men o’zim bir ishkal ishim tufayli otamdan naq ko’radiganimni ko’rganman va aslida ko’prik qurilishidagi temirchining meshini tortib turganman. Albatta, shaxsiy tajribangni haqiqatda qanday bo’lsa, shundayligicha hikoyaga olib o’ta olmaysan, bu yerda voqeaning g’aroyibligi ham hisobga o’tmay qoladi. Nasrda to’qima ishtirok etishi shart, ramziylik bo’lmog’i kerak. Ko’pgina do’stlarim “Sarxil sabzi”ni mening eng yaxshi asarim ekanini aytishadi. Men rad etmayman va rozi ham bo’lmayman, ammo “Sarxil sabzi” yozganlarim ichida eng timsoliy va ma’no jihatidan eng teran asar deb bilaman. Azob-uqubatlarga dosh berishda aql bovar qilmas qobiliyat va kuchli hissiyotga ega bu qorachadan kelgan bolakay mening butun adabiy ijodimning joni. Keyin men ozmuncha qahramonlar yaratmadim, ammo hech biri mana bunisi kabi yuragimga yaqin emas. Bordi-yu, boshqacha ifodalamoqchi bo’lsam, yozuvchi yaratgan barcha qahramonlar orasida har doim bitta yetakchisi bo’ladi. Men uchun mana shu indamas bola ana shunday yetakchi qahramon. Bir og’iz ham gapirmaydigan bola har turli odamlarni ortidan ergashtira oladi va Dunbey Gaomisi sahnasida ehtirosli tomosha namoyish etadi.

Tajribang zaxirasi tagi ko’rinib qolganda, o’zing haqingda ko’p narsa aytolmaysan, boshqalar haqida hikoya qilishga to’g’ri keladi. Xotiralarim tag-tagidan xuddi buyruq bilan harakatga kelgan askarlardek, qarindosh-urug’larim haqidagi, qishloqdoshlarim haqidagi hikoyalar, shuningdek bir vaqtlar qariyalar og’zidan eshitgan ajdodlar haqidagi hikoyalar bosh ko’tarib chiqib kelaveradi. Ular bari men to’g’rimda qachon yozasan, degandek menga umid bilan qaraydilar. Bobom, buvim, otam, onam, akalarim va opalarim, ammalarim va tog’alarim, xotinim va qizim – ular barchasi asarlarim sahifalarida paydo bo’ladilar.

Lavhalarda Dunbey Gaomisidan ko’plab yurtdoshlar ishtirok etadilar. Albatta, adabiy ishlovdan va asarlarning qahramonlariga aylangandan keyin ularning qiyofalari hayotdagi prototiplaridan durustroq aks etadi. Mening so’nggi “Qurbaqalar” romanimda ammamning qiyofasi gavdalantiriladi. Menga Nobel` mukofoti berilgandan keyin ko’plab jurnalistlar interv`yu bering, degan iltimos bilan uni qurshab ola boshladilar. Avvaliga ammam sabr-toqat bilan savollariga javob berib turdi, biroq sal nariga borib bu narsa uning toqatini toq qilib yubordi va yashirinish uchun o’g’linikiga qochib ketdi. Men haqiqatan ham ammam misolida roman yozgan edim, ammo u roman qahramonidan osmon bilan yercha farq qilardi. Romanda u o’zbilarmon va mustabid, goho sal bo’lmasa katta yo’ldagi qaroqchilardek ish tutadi, hayotdagi ammam esa barchaga baravar, yaxshilik istovchi ayol, vafodor xotin va mehribon ona. Ammamning hayoti yoshi bir joyga yetganda baxtli va to’kis hayot kechirgan edi; romandagi qahramon esa yil o’tgan sayin chidab bo’lmas ruhiy azoblardan uyqusini yo’qotadi va qora libos kiyib, tun bo’yi arvohdek kezinib yuradi. Samimiy, kamtarin munosabati uchun men ammamdan cheksiz minnatdorman, uni butunlay boshqacha qilib tasvirlaganim uchun u meni zarracha koyimadi. Unga mehru hurmatim cheksizligining yana bir sababi shulki, u adabiy qahramon va haqiqiy odam o’rtasidagi tafovutni to’g’ri tushunadi.

Onajonim vafot etganda meni shunaqangi katta g’am chulg’ab oldiki, bir romanimni unga bag’ishlashga qaror qildim. Bu roman “Bag’ri keng, sabri tog’day” deb ataladi. O’ylaganlarim amalga osha boshlaganida ilhomdan shunaqangi g’ayratim jo’shib ketdiki, bor-yo’g’i sakson uch kun ichida yarim million ieroglif hajmidagi romanning dastlabki variantini yozib tashladim. “Bag’ri keng, sabri tog’day” romanimda onamning o’z hayoti bilan bog’liq manbalardan tortinmay foydalandim, biroq kitobdagi ona tuyg’usi va xarakteri yo butunlay to’qima, yoki Dunbey Gaomisidagi ko’plab onalardan ko’chirib olingan. Garchand “Arshi a’lodagi onam ruhiga bag’ishlayman” deb yozgan bo’lsam-da, aslida roman arshi a’lodagi barcha onalarga bag’ishlangan. Bu shunday ahmoqona da’voning zuhuri ediki, uni butun Xitoy va hatto butun dunyoni mittigina Dunbey Gaomisida mujassam etishga qilgan harakatimga o’xshatish mumkin.

Har bir yozuvchining o’z ijod jarayoni bo’ladi, fikr va ilhom manbai ham mening hech bir asarim uchun butunlay bir xil emas. “Sarxil sabzi” singari ayrim asarlarim to’qimalar dunyosi sharofati ila tug’ilgan, “Sarimsoq balladasi ” singari asarlarim esa muayyan voqealarga asoslangan. Biroq to’qimaning bu olami insonning shaxsiy tajribasi bilan mushtarak bo’lgachgina haqqoniyat, ham pirovard-oqibatda yorqin ifoda etilgan, individuallik, ko’plab ma’nodor tafsilotlarga ega tipik qahramonlar, boy til va o’ziga xos kompozitsiya bilan adabiy asarga aylanadi. Shuni ta’kidlash joizki, aynan “Sarimsoq balladasi”da men bosh qahramonlardan biri sifatida hayotda mavjud qissago’y va qo’shiqchini tanlaganman. Qattiq afsuslanadigan joyim shundaki, men bu qissago’yning haqiqiy ismidan foydalanmaganman, holbuki, romanda u qilgan ishlarning barchasi to’qimadan boshqa narsa emas. Bunday hodisalar menda tez-tez ro’y berib turadi: boshlanishida men qahramonlarga nisbatan bir qadar yaqinlikka ega bo’lish ilinjida haqiqiy ismlardan foydalanaman. Biroq kitob ustidagi ishim oxirida ular ismini o’zgartirishga kirishganimda buning iloji yo’qligini anglab qolaman. Shu bois qahramonlarim ismidagi odamlar o’z noroziliklarini izhor etish uchun otamning huzuriga keladilar. Otam ulardan kechirim so’raydi va ayni damda buni ko’ngillariga olmasliklarini o’tinadi. Mana masalan, “Qip-qizil tentak”dagi dastlabki jumlani oling: – “Mening otam – bu qaroqchi naslidan”– menga og’ir botmaydimi? Sizlar xafa bo’lmasangiz ham bo’ladi”.

Eng ko’p qiyinchilik tug’dirgan asar “Sarimsoq balladasi” bo’ldi. Bu hozirgi zamonda sodir bo’lib turgan voqealar tasvirlangan asar. Bu menga oson emasdi, gap jamiyatdagi noxush hodisalarni tanqid ostiga ola bilishimda emas, gap shunda ediki, qattiq qahru g’azab tufayli siyosat adabiyotdan ustun kelishi va shunda roman jamiyatda sodir bo’layotgan voqea-hodisalar haqidagi reportajga aylanishi mumkin edi. Jamiyat a’zosi sifatida yozuvchi albatta o’z o’rniga va o’z nuqtai nazariga ega, ammo asar yaratish chog’ida u gumanist sifatida maydonga chiqishi va asardagi qahramonlarga aylanib qolishi kerak. Shundagina adabiyot qandaydir voqeadan chetlashib qola oladigina emas, balki undan o’tib ham keta oladi, siyosatga qiziqadigina emas, undan ustun ham kela oladi.

Uzoq vaqtgacha hayotim mahrumiyatlar bilan to’lib-toshdi va, ehtimol, shuning sharofati bilan inson tabiati borasida ancha teran tushuncha ola bildim. Haqiqiy botirlik nima ekanini bilaman, chinakam hamdardlik nima ekanini tushunaman. Bilaman, har bir odamning qalbida qandaydir xira joy bor, bu yerda nima to’g’riyu nima noto’g’ri, nima yaxshiyu nima yomon ekanini aytish qiyin. Xuddi o’sha yerda yozuvchi iste’dodi qanot yozadigan o’rin ham bor. Bordi-yu, asarda ziddiyatlarga to’la, shu o’rin aniq va jonli tavsiflab berilsa, u shubhasiz, siyosat doirasidan chiqadi-da, adabiy mahoratning yuqori darajasini shart qilib qo’yadi.

Ehtimol, faqat o’zimning asarlarim haqida gapiraverib, sizlarni charchatib qo’yayotgandirman, ammo mening hayotim shu asarlarim bilan bog’liq va bordi-yu ular haqida gapirmasam, bilmadim, yana boshqa nima haqida gapirishim mumkin. Shu bois meni ma’zur tutasizlar degan umiddaman.

O’zimning ilk asarlarimda adabiy uslub niqobi ostidagi zamonaviy qissago’y kabi ijod qilar edim, ammo “Sandal daraxtining o’limi” romanimdan boshlab nihoyat sahna ortidan sahna oldiga chiqib keldim. Agar mening ilk nasrimni o’quvchi bilan emas, o’zim bilan suhbatlar deb aytish mumkin bo’lsa, bu romanda esa o’zimni maydonda turib olib ko’p sonli tinglovchilar oldida jonli va ramzli hikoya so’zlayotgandek namoyon bo’ldim. Bir muddat g’arb modern adabiyotini qunt bilan o’rgangan va bayonning turli-tuman shakllarini tajribadan o’tkazgan edim, ammo oxir-oqibat an’analarga qaytgan edim. Albatta, bu qaytish yangilik kiritilmasdan sodir bo’lmas edi. “Sandal daraxtining o’limi” va keyingi romanlar uslubi xitoy mumtoz nasri an’analarini davom ettiradi va ayni vaqtda g’arb adabiy usullari tajribasidan foydalanadi. Adabiyot sohasidagi yangilik asosan ana shunday qorishiqning natijasi hisoblanadi ham. Bu milliy adabiy an’analarning boshqa mamlakatlar adabiy usullari bilan qorishuvigina emasdi, balki san’atning boshqa turlarini jalb qilish ham edi. “Sandal qatli” romanida, masalan, pekincha operaning (9) ommabop mahalliy turi ishtirok etadi, mening ayrim dastlabki asarlarim uchun esa nafis san’at, musiqa va hatto akrobatika ozuqa vositasi bo’lgan edi.

So’zimning oxirida “Hayot – azob, o’lim – xaloskor emas” romanim xususida ikki og’iz gapirishimga ijozat bersangizlar. Kitobning xitoycha nomi buddaviylarning muqaddas kitoblaridan olingan va, menga ma’lum bo’lishicha, turli mamlakatlarning tarjimonlari uni qanday talqin qilishda boshlari qotmoqda ekan. Men buddaviylik aqidalarini mukammal bilaman deb aytolmayman va mening buddaviylik haqidagi taassurotim nihoyatda yuzaki. Bu nomni tanlaganim boisi shundaki, buddaviylikning talay asosiy g’oyalari o’zida chinakamiga samoviy ongni namoyon etadi va buddaviyning nazarida odamlar olamidagi ko’plab nidolar mutlaqo ma’niga ega emas. Mana shu oliy nuqtai nazardan qaraganda odamlar olami g’am- g’ussalar bilan limmo-limdir. Ammo mening romanim da’vatgo’ylik emas; unda men inson taqdiri va inson tuyg’ulari haqida, insoniy mahdudlik va kamtarlik haqida, shuningdek baxtni qidirish va o’z iymonini himoya etishda odamlar qanaqangi o’lib-tirilib harakat qilishlariyu qanaqangi qurbonlar bermasliklari haqida yozaman. Roman qahramonlaridan biri Lan` Lyan` bir o’zi davr shamoliga qarshi turadi, mening nuqtai nazarimda – bu haqiqiy qahramon. Bu qahramonimga prototip qilib qo’shni qishloqdagi bir dehqonni olganman. Kichkinaligimda men ko’pincha uyimiz oldidan yog’och g’ildirakli aravasini g’iytillatib o’tganini ko’rar edim. Aravaga cho’loq ho’kiz qo’shilgan bo’lardi, ho’kizni esa ingichka oyoqlarini doka bilan o’rab olgan o’sha dehqonning xotini yetaklab borardi. O’sha davrdagi jamoatchilik jamiyatida bu g’ayrioddiy mehnat shirkati shu qadar g’alati va qoloq hodisa hisoblanardiki, biz – bolalarga ular zamona zayliga qarshi boruvchi masxarabozlarga o’xshab ketardi. Bu narsa bizning shunaqangi g’azabimizni qo’zitardiki, biz ularni toshbo’ron qilardik. Ko’p yillar o’tib, asarlar yoza boshlaganimda o’sha dehqon va o’sha manzara miyamga qalqib chiqdi, bir kun kelib u haqda kitob yozishim kerakligini, ertami-kechmi u haqda olamga jar solishim lozimligini angladim. Ammo 2005 yildagina bu buddaviylik ehromi devorida Sansar (10) charxi tasvirini ko’rganimdagina mana shu kitobni qanday yozishim kerakligi menga kunday ravshan bo’ldi.

Menga Nobel` mukofoti berilishi biroz bahs keltirib chiqardi. Avvaliga bu bahsning sababchisi men degan qarorga keldim, ammo asta- sekin buning menga hech qanday aloqasi yo’q ekanini tushunib yetdim. Men xuddi teatrdagi tomoshabin singari atrofimda o’ynalayotgan tomoshani kuzatdim. Mukofot sovrindorini gullarga ko’mishlarini, toshbo’ron qilishlarini va ustidan mag’zava ag’darishlarini ko’rdim. Uni tepkilab, yanchib tashlashlaridan qo’rqdim, ammo u gul va toshlar ostidan kulimsirab chiqib keldi, engil-boshini qoqdi, xotirjam bir chetga o’tdi-da, olomonga yuzlandi.

Yozuvchi uchun dilidagini aytishning eng yaxshi usuli – o’z so’zlarini qog’ozga tushirish. Men aytmoqchi bo’lgan hamma narsani siz kitoblarimdan topasiz. Aytilgan so’zni shamol uchirib ketadi, qalam bilan yozilgan so’zlar esa asrlar osha yashaydi. Umid qilamanki, kitoblarimni o’qishga sabringiz dosh berajak, holbuki, ularni sizga o’qiysan deb majbur qilolmayman. Bordi-yu, o’qib ko’rganingizda ham men haqimda fikringizni o’zgartirasiz deb o’ylamayman. Asarlari barchaga birdek yoqqan yozuvchi hali dunyoga kelgan emas, boz ustiga bugungidek bir zamonda.

Men ortiq hech narsa demaslikni ma’qul ko’rardim, ammo bugun mana shu voqea munosabati bilan gapirishimga to’g’ri keladi va yana ikki og’izgina so’zlamoqchiman.

Men – qissago’yman va quyidagi voqealarni hikoya qilmoqchiman.

1960 yillarda men uchinchi sinfda o’qirdim, biz butun maktab bilan eski jamiyatdagi azob -uqubatlarga bag’ishlangan ko’rgazmaga keldik, u yerda o’qituvchimizning ko’rsatmasi bilan achchiq-achchiq ko’z yosh to’kdik. Mening sadoqatli o’quvchi ekanimni o’qituvchim ko’rsin deb yoshlarimni artmayotgandim. Birdan ko’zim sinfdoshlarimdan biriga tushdi, ko’z yoshi deb o’ylasin deb u qo’llariga tupurardi-da, tupukni yuz-ko’ziga surtardi. Chinakamiga yig’layotganlar va yig’laganga o’xshab ko’ringanlar orasida yuz-ko’zida yoshdan asar ham yo’q bir bolani ko’rdim , u “g’iq” etib tovush chiqarmayotgandi va hatto yuzini qo’llari bilan yopmagandi ham. U faqat ko’zlarini katta-katta ochganicha bizlarga qarab turardi, uning ko’zlarida na hayrat va na g’am ifodasi bor edi. Ko’rgazma tamom bo’lgandan keyin men shu o’quvchining qilig’i haqida o’qituvchimizga borib chaqdim va u yaxshigina ta’zirini yedi. Yillar o’tib, o’qituvchimga o’sha chaqimchiligimdan hali-hali pushaymonligimni, bundan uyalayotganimni aytganimda, o’qituvchim o’sha kuni shunday chaquvlar bilan oldiga o’ndan ortiq odam kelganini aytdi. O’sha sinfdoshim bundan o’n yil oldin o’lib ketgandi va har gal uni eslaganimda vijdonim qiynalar edi. Ammo men bu voqeadan bir muhim haqiqatni bilib oldim: atrofdagilarning bari yig’layotganda kimgadir yig’lamaslikka izn berilishi mumkin. Ko’z yoshi qalbaki bo’lsa, inchinun.

Endi so’nggi hikoyamni aytay, uni ko’p yillar oldin menga bobom so’zlab bergandi. Bir kuni ishlagani g’isht teruvchi sakkiz mardikor jaladan qochib, eski ehromga yashirinishibdi. Tashqarida momoqaldiroq gumburlarkan, ehrom darvozasi ortida birin-ketin olov zo’ldirlar dumalay ketibdi , havoda bamisoli ajdarho o’kirigi yangrayotgandek bo’laveribdi. Hammaning yuragi yorilib, ranglarida rang qolmabdi. “Hoynahoy, oramizdan birimiz qattiq gunoh qilib, Xudoning g’azabini keltirdik. Gunoh qilgan odam ehromdan chiqsin-da, jazosini olib begunohlarni qutqarsin”, – debdi ustalardan biri. Tabiiyki, hech kim chiqishni istamabdi. Shunda yana biri debdi: “Modomiki, hech kim chiqishni istamas ekan, kelinglar, hammamiz qalpog’imizni tashqariga otamiz. Kimning qalpog’i darvozagacha yetib borsa, gunohga o’sha odam yo’l qo’ygan bo’ladi, o’shani tashqariga chiqaraylik, jazosini olsin”. Barchalari qalpoqlarini itqita boshlashibdi. Yettita qalpoq shamol esishidan ehromga qayta kelib tushibdi, faqat bittasi darvozagacha yetib boribdi. Barchalari unga tashlanishibdi, tashqariga chiqib, jazongni ol, deyishibdi, u esa, tabiiyki, rad etibdi, shunda uni tutib, darvozadan haydab chiqarishibdi. Barchangiz, ehtimol , hangoma nima bilan tugaganini bilgandirsiz: haligi kishini haydab chiqarishlari hamon eski ehrom qulab tushibdi.

Men – qissago’yman.

Hikoyalarim tufayli men adabiyot bo’yicha Nobel` mukofotini oldim.

Menga mukofot berilganidan keyin ozmuncha yorqin voqealar ro’y bermadi va bu mening haqiqat va adolat borligiga bo’lgan ishonch-e’tiqodimni yanada ko’proq mustahkamladi.

Bundan keyin yana o’z hikoyalarimni so’zlashda davom etaman.

Barcha hozir bo’lganlarga tashakkur bildiraman.

2012 yil 7 dekabr`

IZOHLAR

1. Oy bayrami – to’lin oydan zavqlanish bayrami bo’lib, Xitoy taqvimi bo’yicha sakkizinchi oyning 15-kuni (to’lin oy), bu taxminan sentyabrning ikkinchi yarmiga to’g’ri
keladi.
2. Mo Yan` – so’zma-so’z o’girganda «gapirma» ma’nosini anglatadi.
3. Shen` Kongven (1902-1988) – Xitoy yozuvchisi, lirik nasr muallifi, mumtoz an’analarga katta e’tibor qaratgan, ijodda ma’naviy mustaqillik tarafdori.
4. Pu Sunlin – (1640-1715) – Shan`dun viloyatida yashagan hikoyachi. «G’ayrioddiy narsalar haqida qaydlar», xalq rivoyatlari va daos afsonalari asosidagi xayoliy hikoyalar to’plamlari muallifi.
5. Kang – an’anaviy xitoy uyidagi isitish katchasi.
6. Chingdao – Shan`dun viloyatidagi bandargoh.
7. Dunbey – Xitoyning shimoliy-sharqiy viloyatlarining yig’ma nomi.
8. Mashhur ibora Tan sulolasi davrida yashagan shoir Li Shan’inning (813-858) she’ridan olingan.
9. Pekincha opera – Xitoy an’anaviy teatrida ko’p tarqalgan opera turi.
10. Sansar – Buddaviylikda qayta tug’ilish jarayoni.