…Агар мен подшо бўлганимда, ўзи ишлатган сўзнинг маъносини тушунтириб беролмайдиган ёзувчини ёзиш ҳуқуқидан маҳрум қилар ва юз дарра билан калтаклаш ҳақида буйруқ чиқарган бўлардим…

ЛЕВ ТОЛСТОЙ АДАБИЁТ ҲАҚИДА
Ортиқбой Абдуллаев таржимаси
«Хуршид Даврон кутубхонаси» тайёрлаган

…Агар мен подшо бўлганимда, ўзи ишлатган сўзнинг маъносини тушунтириб беролмайдиган ёзувчини ёзиш ҳуқуқидан маҳрум қилар ва юз дарра билан калтаклаш ҳақида буйруқ чиқарган бўлардим…

Ламартин айтадики, ёзувчилар халқ адабиётини назарга илмайдилар, холбуки китобхон ўқувчилар халқ орасида кўп, ёзаётганларнинг ҳаммаси ўзи яшаётган муҳитга мослаб ёзадилар, халқнинг ичидаги маърифатга ташна одамларда эса адабиёт йўқ, халқ учун махсус ёзилмагунча бўлмайди ҳам.

Мен кўп ўқувчи орттириш учун ёзиладиган китобларни назарда тутаётганим йўқ, улар асар эмас, косиблик маҳсули бўлиб, чинакам шеърият қаторида тура олмайди.

Наср билан шеърият орасидаги чегарани мен сира англай олмайман, сўз илмида бу масала мавжуд, аммо жавобини тушуниб бўлмайди. Поэзия – шеър, проза эса шеър эмас; ёки: иш қоғозлари ва дарслик, китоблардан бошқа  ҳамма нарса – поэзия. Барча асарлар яхши бўлиши учун Гоголь сўнгги видолашув қиссасида[“Ўлик жонлар” нинг иккинчи китоби назарда тутилмоқда.] айтганидек, муаллиф қалбидан отилиб чиқмоғи зарур.

Ҳар бир ёзувчи ўз асарини қабул қиладиган идеал китобхонларни назарда тутиши зарур. Бундай идеал китобхонлар нимани хоҳлашини аниқ тасаввур қилиш лозим, агар бутун дунёда иккита шундай ўқувчи топилса, – фақат улар учун ёзиш керак.

Тузатмасдан ёзаман деган хаёлни миядан чиқариб ташлаш керак. Уч-тўрт марта қайта ёзиш – бу ҳам кам.

Баъзан асар яхши ёки яхши ифодаланган фикрни шунчаки ўтказиш истаги туфайли тўхтаб қолади; шунинг учун бундай фикрни бирон жойга ёпиштиришга уриниб ўтирмасдан кундаликка ёзиб қўйган маъқул. Фикрнинг ўзи жойини топиб олади.

Шиллер: “Мардона адашмоқ ва орзу қилмоқ зарур!” – деган. Даҳшатли даражада тўғри фикр, дадил, қатъиятли, бардам бўлиб адашишдан ҳайиқмасанг, ҳақиқатга етиб борасан…

Яхшиямки, нажот йўли – маънавият олами, поэзия сингари маърифат воситалари бор. Бу ерда менга даҳа бошлиғи ҳам, бурмистр ҳам халақит бермайди, танҳо ўтираман, шамол увиллайди, лой, совуқ, мен эса афтодаҳол, тўмтоқ бармоқларим билан Бетховенни чаламан ва кўнглим эзилиб, кўз ёши тўкаман ёки “Илиада”ни ўқийман, ёки ўзим одамларни, аёлларни ўйлаб топаман, улар билан яшайман, қоғоз қоралайман, ё ҳозиргига ўхшаб жонимдан ортиқ яхши кўрадиганим инсонлар қисматини ўйлайман…

…Кўпдан бери бунчалик завқланмаган эдим десам, ишонмасангиз керак, сўнгги пайтларда, сиздан кейин “Белкин қиссалари”ни (Пушкин асари. ХДК изоҳи) ҳаётимда еттинчи марта қайта ўқияпман. Ёзувчи бу ноёб хазинадан муттасил баҳраманд бўлиши керак. Янгидан ўқиганимда у ниҳоятда кучли таъсир қилди…

Ёзувчи қалбидан отилиб чиққан, ҳатто олий шаклда ўз ифодасини топган бадиий лавҳаларни ҳам омма тушунмайди. Ва аксинча, ёзувчи халқ англасин деб омма даражасига пасайиб борганда ҳам уни тушунмайдилар.

Бу худди романда тасвирланган зўрлаш манзарасини ўқиб, бахти қаро қизга ачиниш ўрнига ўзини ана шу ишратпараст эркакдек ҳис қилиб роҳатланаётган 16 ёшли боланинг ҳолатига ўхшайди – халқ сизнинг нима демоқчи эканингиз-ни англашга қодир эмас. Наҳотки халқ “Антон Горемика”[28] , “Jenevieve”ни[29] тушунади деб ўйласангиз? Сўзлар унга таниш албатта, аммо у фикрингизни англаб етмайди. Халқнинг ўзига хос гўзал, қўл етмас адабиёти бор; унга сохталик ёт, у халқ ичида пишиб етилган. Юксак адабиётга унда эҳтиёж йўқ, бундай адабиётнинг ўзи ҳам мавжуд эмас. Халқ билан баравар юришга уриниб кўринг, у сиздан нафратлана бошлайди.

Юқори табақа олдинда юраверсин, халқ ҳам орқада қолиб кетмайди; у юқори табақага қоришиб кетолмайди, аммо орқада ҳам қолмайди. Қанчадан-қанча катта вазифалар олдинда турганда, назокат ҳақидаги гаплар кимга керак?

Ҳамма одамлардаги заиф жиҳатлар ва ёмон иллатларни ўзлари тўқиб чиқарган шахсларга тиқиштиришади, улар орасида ёзувчидаги истеъдод даражасига кўра баъзан муваффақиятли чиққанлари ҳам учраб қолади, аммо кўпчилиги табиийликдан йироқ. Сабаби нимада? Сабаби шуки, одамлардаги нуқсонларни ўзимизга қиёслаб биламиз, уларга тўғри баҳо бермоқ учун ўз қалбимизни очиб кўрсатишимиз лозим, чунки катта иллатларни катта шахсларгина намоён қила олади…

Ажойиб оқшом! Ой эндигина тепалик орқасидан чиқиб кўтарилди ва пастлаб сузаётган иккита ушоққина, нафис булутлар бағрини ёритди; ёнимда чирилдоқ тинимсиз мунгли қўшиғини куйлайди; олисдан қурбақалар овози келади, овул тарфадан гоҳ татарларнинг қичқириқлари, гоҳ итларнинг вовуллаши эшитилади, сўнг яна тинчлик, яна биргина чирилдоқлар наъраси; олис ва яқиндаги юлдузлар ёнидан сайр этиб бораётган ҳарир булутлар кўзга ташланади. Мен кўрганларимни қоғозга тушираман деб ўйладим. Аммо қандай қилиб? Хонага кириб, сиёҳ тўкилган столга ўтирсам, кулранг қоғоз ва сиёҳдонни олсам, ручкани сиёҳдонга ботириб, қўлимни қимирлатиб, ҳарфларни қоғозга туширсам – ўз-ўзидан ёзилиб кетаверадими? Ҳарфлардан сўзлар, сўзлардан иборалар тизилади, аммо улар туйғуларни ифодалай оладими? Табиатдан олган завқ-шавқларимни бошқа бирон йўсинда кўрсатишнинг иложи борми? Тавсифлашнинг ўзи кифоя қилмайди. Нега наср билан назм, бахт билан бахтсизлик бир-бирига бу қадар қоришиб кетган? Қандай яшаш керак? Назм билан насрни бирлаштиришга уриниш самара берадими ёки биттаси билан қаноатланиб, кейинчалик иккинчисига қўл урган маъқулми?..

Кнорринг портретини чизишга уринмоқдаман. Менга шундай туюладики, инсонни шунчаки тасвирлаб бўлмайди, аммо у менга қандай таъсир кўрсатгани ҳақида ёзиш мумкин. Буюк одамни у ўзига хос табиатли, ёқимтой, ақлли, аҳмоқ, қатъиятли ва ҳоказо… деб таърифлаш мумкин, аммо бу сўзлар маълум киши борасида ҳеч қандай тасаввур бермайди, аксинча уни шундай кўрсатаман деб ўйлаш ёзувчини йўлдан чиқаради.

Чекинишларга ёмон маҳлиё бўлаётганимни сезаяпман; фикрий теранлик ўрнига ана шунга маҳлиёлик, дастлаб мен буни тўғри деб ҳисоблагандим, ёзишга халал бериб, ёзув столимдан туриб кетишга ва бошқача ёзишга мажбур қилмоқда. Бу ёмон одат! Ҳатто катта истеъдод эгаси ва мароқли тўқималар устаси – мен севган ёзувчи Стерндаги чекинишларнинг ҳам оғирлиги сезилади.

Соддалик ахлоқий гўзалликнинг шартидир. Ўқувчилар қаҳрамонга ҳамдард бўлмоғи учун унинг сиймосида имкон қадар ўз заифликлари ва ўз фазилатларини кўра олишлари лозим.
Ҳеч қачон фойдани ўйлаб, мақсадсиз ёза олмайман.

Муаллифга шуҳрат келтирадиган биринчи омил – ўзини яхши кўрсата олиш, яъни ўқувчи муҳаббатини қозонишдир. Бу шундай муҳаббатки, у ўз ички дунёсини бутун борлиғича кўрсата олсин. Шунинг учун ҳам Диккенс яратган инсоний қиёфалар бутун дунёдаги одамларнинг дўстига айланиб қолди; улар Америка ва Петербургдаги инсонларни бир-бирига боғлаб туради; Теккерей билан Гоголь қаҳрамонлари ишонарли, ёвуз, бадиий жиҳатдан кучли, аммо суюкли эмас.

Муаллиф предметдан озгина бўлса-да юқори тургани маъқул, акс ҳолда унинг холислиги ёки тарафкашлигини билолмасдан тинимсиз шубҳаланасан.

…Доимо маъюс юрадиган ва ҳаётдан нимани излаётганини ўзи яхши билмайдиган одамлар учун асар ёзишдан ҳеч қандай наф йўқ.

…Бадиият мақсадларини (математиклар айтганидек) ижтимоият мезонлари билан ўлчаб бўлмайди. Санъаткорнинг мақсади ўткир муаммоларни узил-кесил ечиб беришдан иборат эмас, балки бутун мураккаблиги, битмас-туганмас қирралари билан ҳаётни севишга даъват этишга қаратилгандир. Агар менга ўзимга маълум ижтимоий масалаларга бағишлаб роман ёзишни таклиф қилсалар, мен бундай роман учун ҳатто икки соат вақтимни ҳам ажратмаган бўлардим, аммо-лекин менга ҳозирги болалар 20 йилдан кейин ўқиб йиғлайдиган, куладиган ва ҳаётни севадиган роман ёзгин десалар, мен бунинг учун бутун умрим ва бор куч-қудратимни бағишлаган бўлардим.

Шеърият инсон юрагида ёнаётган оловдир. Бу олов ёндиради, иситади, ёритади.

Баъзи одамлар ҳароратни ҳис қилади, баъзилари илиқликни, учинчилари фақат ёруғликни кўради, ёруғликни ҳам кўрмайдиганлар бор. Кўпчилик – омма – шеъриятга ҳакамлик қиладиганлар ҳарорат ва илиқликни сезадилар, аммо нурни кўролмайдилар. Уларнинг ҳаммаси шеъриятнинг вазифаси фақат ёритиш деб билади. Шундай фикр юритадиганлар ёзувчига айланадилар ва ҳаётни ёритаман деб фонар кўтариб юрадилар. Улар, табиийки, қоронғилик ва тартибсизлик бор жойларга ёруғлик керак деб ўйлайдилар. Бошқалар эса ҳамма гап иссиқликда деган тасаввурга бориб, сунъий йўл билан иссиқлик тарқатишга уринадилар (кўксида олов ёнаётган баъзи шоирлар ҳам кўпинча шундай йўл тутадилар). Аммо чинакам шоирлар беихтиёр равишда азоб, заҳмат чекиб ёнадилар ва бошқаларни ҳам ёндирадилар. Ҳамма гап мана шунда.

Менингча, ҳар бир санъат асарида (бадиий ижодда ҳам) уч омил кўзга ташланади:

1.Ким ва қандай одам гапиряпти?
2.Қандай – яхши ёки ёмон гапиряптими?
3.У нимани ўйласа, мутлақо ўйлагани ва ҳис қилганини гапиряптими?
Мана шу уч омилга кўра инсоният тафаккури яратган ҳамма бадиий асарларга баҳо бериш мумкин.

…Мен 15 ёшимдан бошлаб Руссони устозим деб билганман. Руссо ва инжил – ҳаётимга жуда кучли ва самарали таъсир кўрсатди.
Руссо эскирмайди. Яқингинада унинг баъзи асарларини қайта ўқишимга тўғри келди ва мен ёшлик чоғимда ўқиб улардан қандай юксак руҳ ва илҳом олган бўлсам, ҳозир ҳам айнан шу туйғуларни қайта ҳис қилдим.

…Агар мен халк журналининг  ношири бўлганимда, ходимларимга шундай буюрардим: нимани хохласангиз шуни ёзинг, майли коммунизмни, христианлик динини, протестантликни тарғиб килинг, ихтиёрингиз, аммо хар бир сўзингиз журнал нусхаларини ташувчи оддий аравакашга хам тушунарли бўлсин, ана шунда журнал ҳалол, соғлом ва яхши нашрга айланади.

Мен учун юборилган корректурада Аверькеванинг драмасидаги («Княгиня Ульяна Вяземская» драмаси назарда тутилмоқда — тарж..) хотима бор, бу хотимани ўқиб, мен ёзган заиф нарсалар ҳам нега муваффақият қозонаётгани сирини англагандек бўлдим. У ерда бир рус князи маъшуқасини ўлдириб кўяди ва дастлабки дақиқаларда ўз қилмишидан даҳшатга тушиб: «О, мен бахтсизман!  Солномаларда мени қотил деб тилга олишади!” деб хитоб қилади. Нақадар разолат! Бу қабиҳликни ўқиб, нега оқ шеър ёзилишини тушундим… Биронта киладиган иши қолмаган одам оқ шеър ёза бошлайди, чунки унда ифлос ёлғон билинмай кетади…

… Бадиий ижод режалари ҳақида бир-бирига хабар бериб туришдан кўра ёмон нарса йўқ.

Бадиий асар — муҳаббат меваси. Аммо фаолиятсиз муҳаббат — жонсиз жисмдир. Ишга муҳаббат билан киришинг, шунда сиз яхши кўрган нарсани биз ҳам севиб қоламиз.

… Бизнинг ишимиз даҳшатлидир. Ўзимиздан бошқа ҳеч ким буни билмайди. Яхши ишлаш учун оёғимиз остида суянчиқ туриши керак. Бу суянчиқ ихтиёрингизга бўйсунмайди. Ана шу суянчиқсиз ишласангиз, материални исроф қиласиз ва ортиқча меҳнатга кўмилиб кетасиз, кейин уни давом эттириш имкони бўлмай қолади. Айниқса бу ишнинг бошланғич босқичида яққол сезилади. Ҳамма тайёргарлик кўрилган, аммо нимадан бошлаш керак? Қўл узатсанг, бас, узиб олаверасан, лекин ҳеч нарсага етолмайсан, чор-ночор эзилиб ўтирасан. Мен ҳам шундай ўтирган эдим. Энди, чамаси, суянчиқ пайдо бўлди, енг шимариб, ишлай бошлашим мумкин. 

Мен ёзувчиман, ёзувчиларнинг ҳаммаси шуҳратпаст, ҳасадгўй бўлади, сирасини айтганда айнан шундай адабиётчиман. У (Достоевский) билан тенглашишни ҳеч качон хаёлимга ҳам келтирмаганман, ҳеч качон. У ёзганларнинг ҳаммаси яхши, ҳақконий нарсалар ёзган, менга шундай туюладики, у қанча кўп ёзса, мен учун шунча яхши эди. Санъат менда ҳасад туғдиради, ақл учун ҳам шундай, аммо қалбни фақат хурсанд қилади.

  (Журналдаги) барча бўлимлар тилнинг тозалиги учун қайғуриши керак, бу — ҳамма нарса бир хил бўлсин дегани эмас, аксинча, ҳар доим бўм-бўшлиқни ниқоб қилиб олган бир қолипдаги адабий тилдан сақланиш керак. Майли, газета тили эмас, Карамзин, Филарет, поп Аввакумнинг тили бўлсин. Агар журналимиз газета тили билан чиқса, ҳамма нарса барбод бўлади…

Пул ишлайман деб асар ёзишдан худо асрасин. Масала шундаки, сўзни исроф қилмасдан уни одамларнинг манфаати йўлида сарфлаш керак…

Эрталабдан бери Рёскинни (Жон Рёскин инглиз адиби) ўқияпман. Санъат ҳақида яхши ёзган. Фан, дейди у, билади, санъат — яратади. Фан — фактларни тасдиқлайди, санъат намоён қилади. Аслида бунинг тескариси. Санъат — фактлар билан ишлайди, фан — ташқи қонуниятлар билан. Санъат: қуёш, нур, иссиқлик, ҳаёт деб гапиради; фан эса қуёш ердан 111 марта катта дейди.

Нимани ўйлаётганингни ва уни бошқалар шундай англаши лозимлигини сўз билан англатиш — энг қийин иш; ҳар доим буни қандай ифодалаганинг ва қандай ифодалашинг лозимлигини билиб туришинг жуда оғир. Яна шу ўринда сўзларни ўз жойида қўшимчаларга мослаб ишлатиш лозимлигини ўйлаб кўринг. Бу телбалик эмасми? Аммо улар сўзлар ўзича шаклланади ва “қонни ҳамда муҳаббатни тўлқинлантиради” деб исботлашга тайёр турадилар…

Эрталаб яна Гельбиг билан санъат тўғрисида баҳслашдик. Бу баҳсдан ўзим учун айрим хулосалар чиқардим:

Санъат — эзгулик билан ёвузликни ажратадиган воситалардан бири — яхшини таниб олиш воситасидир.

Одамзод учун овқатланиш, ўзаро алоқа, муносабатда бўлиш, жисмоний эҳтиёж қанчалик зарур бўлса, санъат ҳам шунчалик маънавий эҳтиёждир.

Бизда гўё қадимда ҳеч нарса бўлмагандек, уни 5000 ёки 500 йил наридан излашга қандай қараш керак?

Бу шубҳасиз, ҳукм қилувчиларнинг тўмтоқлиги туфайли атрофда юз бераётган янги ҳодисалар ўрнига фақат эски мурдаларни кўришдан бошқа нарса эмас…

Адабиёт оппоқ қоғоз эди, энди у тўла ёзилиб бўлди. Уни орқасига ёзиш ёки бошқасини олиш керак.

Санъат бекорчилиқдан эрмакка айланиб қолди… Шекспир — истеъдод, аммо совуқ. Даҳрийлиги учун мақговга сазовор бўлган.

Санъат, яъни санъаткорлар халққа хизмат кўрсатиш ўрнига унга зулм қиладилар.

Эрнест ҲЕМИНГУЭЙ
“ТОЛСТОЙГА ЕТАДИГАНИ ЙЎҚ…”
Севинч Норқобилова тайёрлади

Америкалик реалист Ҳемингуэй каби таъсирли тасвир усулига эга ёзувчи. Лекин шундай буюк маҳорат эгаси ҳам Толстойнинг бетакрор тасвир усули олдида бош эгади. Америка адабиётининг буюклари У. Д. Хоуэллс, Ф. Моррис, С. Крейн, Т. Вулф, Дос Пассосларнинг Лев Толстой ижодига эҳтироми айнан Ҳемингуэйдан юққанлигини алоҳида эътироф этмоқ жоиз. Адабий танқидчи Ван Вик Брукс Америка адабий доирасида ҳукмрон об-ҳавога баҳо берар экан, ўтган асрнинг сўнгги йилларида Лев Толстой ижодига қизиқиш ўн чандон кучайганини, бундай иштиёқнинг авж олишига эса Ҳемингуэйнинг улкан ҳиссаси борлигини таъкидлаган. Америкалик адибнинг рус адабиёти тўғрисида ғоят қизиқарли фикрларини газетамиз мухлисларига тақдим этишга жазм этдик.

“Қачонлардир қўлимга Моэмнинг Достоевский ижоди ҳақидаги ғаройиб мулоҳазаси тушиб қолди. Мазкур ёзувчининг ўзига хос оғир тасвир услубига бефарқ бўлмаганим учун уларни ўқиб чиқдим ва Моэмнинг фикрлари менга: “Ҳамиша ҳамроҳ байрам” сарлавҳаси остида рус адабиётига оид мулоҳазаларимни қоғозга туширишимга туртки бўлди. Торонтода ҳали биз Парижга йўл олмасимиздан бурун менга Кэтрин Мэнсфилд яхшигина ҳикоялар ёза бошлагани ҳақида айтиб қолишди. Тан олишим керак, бу мен учун ажойиб хушхабар эди. Адибанинг қаламига мансуб кичик асарларни топдим-да, дарҳол ўқиб чиқдим ва ҳикоячилик услуби ёмон эмас, деган фикрга келдим, бироқ каминанинг кўнгли тўлмади. Агарда орангизда Чеховнинг ҳикояларини мутолаа қилиб, сўнг Мэнсфилд асарларига кўз югуртирганлар бўлса, нега бу савил қолгур кўнглим тўлмаганининг фаҳмига етади. Ҳа, ҳақиқий ҳикоя таъмини туймоқчи ва яхшисини ёмонидан фарқламоқчи бўлганларга аввал Чехов ҳикояларини мутолаа қилишни маслаҳат берар эдим. Ҳарқалай ана ўшанда умрини беҳудага совургани учун қўлига қалам олиб, шунчаки кўнгил чигилини ёзишга уринаётган қариқиз билан ақлли шифокор, устига-устак ажойиб ёзувчининг ёзганлари орасида кескин фарқ борлигини ҳар қандай китобхон сезади. Мэнсфилд­нинг ҳикоялари кўпиртирилган пивога ўхшайди. Ундан кўра, тоза сув ичган маъқул дейсан. Чехов ҳикояларидан эса муздек зилол сув таъми келади. Баъзи ҳикояларининг қадди-бастини бир романга тенглаштириш мумкин. Шунчалар ғаройибки, таърифлагани тил ожиз…

Достоевкий ўзига хос ёзувчи. Унинг асарларида шундай воқеалар борки, баъзан ишонасан, баъзан ишонмайсан, бироқ адиб тақдим этган шундай ҳақиқатларам мавжудки, уларни ўқиб, ўзгараётганингни ҳис қиласан: заифлик, телбалик, камбағаллик, илоҳийлик, ҳақиқатнинг аянчли қиё­фаси. Бу қиёфа шу қадар қўр­қинчлики, унинг кўзига тик боқишга унча-мунча одамнинг юраги дов бермайди. Достоевскийнинг ҳақиқатни тасвирлаш усулини Тургенев асарларидаги манзара, Толстойдаги ҳарбий саҳна тасвирлари билан қиёслаш мумкин. Шундагина уларнинг таъсирлироқ ва гўзалроқ эканлигини фаҳмласа бўлади. Дарвоқе, Толс­тойнинг уруш ҳақидаги тасвирлари хусусида. Стивен Крейннинг ўзимиздаги Фуқаролик уруши тўғрисида ёзганларини ўқиб, Толстойнинг “Уруш ва тинчлик” асари билан солиштирганда, шундай хулосага келасиз: тасвирлар худди умрида уруш кўр­маган касал боланинг тасаввурларига ўхшайди. ғоят қуруқ. Негадир кўзимга бувамнинг ҳикояларию Брэддининг суратларигина эсимга тушди. Чунки каминанинг уруш ҳақидаги тасаввурлари ана шундан иборат эди. Стивен Крейн ҳам бундан ортиғини кўрмаганига аминман. Бироқ болакай тасаввурларини кўпиртиришдан эринмабди. «Пар­ма ибодатхонаси»ни ўқимагунимга қа­дар уруш ҳақида билганларим ниҳоятда жўн бўлганини тан олишим керак. Стендал ғаро­йиб асар яратишга яратган-у, бироқ урушни тасвирлашда Толс­той­нинг олдига тушолмаган. Француз адибининг гўзал асаридаги уруш саҳналари негадир кўзимга романга бегонадай туйилди.

Ўқиш, ишлаш ва истиқомат қилиш қулай Парижга ўхшаган улкан шаҳарда қанчалик камбағал бўлмагин китоблар олами билан бирга Толстой дунёси ила танишиш катта бойлик уммонида чўмилиб яшашдай гап. Бу бойликни ўзинг билан бирга Швейцария ва Италия шаҳарларига саёҳатга олиб кетишинг ҳам мумкин. Мен Австриядаги Шрунс­ни очмагунимизга ва Форарльберг водийсининг баланд тоғларига етмагунимизга қадар шундай кайфиятда юрдим. У ерда ҳам китоблар яқин ҳамроҳим эди. Кундузи қор, ўрмон, қишнинг қаҳратонига хос сирларини яширган совуқ хоналарда иссиқ ёпинчиқларга ўраниб мутолаага берилишга етадигани йўқ. Муҳими, ўзинг яратган дунёда бахтлисан, бахтиёрсан. Қоялар устидаги «Таубе» номли ёғоч меҳмонхонанинг хонасини кечқурун рус ёзувчиларининг асарларидан таралаётган нур илитади. Аввал руслар, кейин бошқалар. Бироқ узоқ вақт барибир руслар, дея кўнглимдан ўтказаман.

— Мен ҳамон Достоевский хусусида ўйлаяпман, — дедим мен хонадошим ёзувчи Эван Хантерга. — Қандай қилиб шунчалар ёмон ёзадиган, яъни ғоят ёмон ёзадиган ёзувчининг ёзганлари руҳиятингга бу қадар кучли таъсир қилиш қудратига эга экан?

— Эҳтимол, ҳамма гап таржимададир, — деди Эван. — Мана, масалан, Констанс Гарнеттни олайлик, у Толстой асарларини тилимизга ўгирди-ю, бу адиб бип-бинойи ёзиш услубига эга буюклардан эканлигини билдик. Унинг ажойиб ғояларидан бохабар бўлдик.

— Биламан. Мен Констанс Гарнеттнинг таржимаси қўлимга тушмагунга қадар «Уруш ва тинч­лик»ни бир неча маротаба ўқиёлмаганимни ҳали унутганимча йўқ. Ҳа, тўғрисини айтганда, ёзишда Толстойга етадигани йўқ.

— Айтишларига қараганда, уни бунданам ўтказиб инглизчага ўгириш мумкин экан, — деди Эван. — Гарчи русчани билмасам-да, камина ҳам шундай фикр­да. Бунга асло шубҳам йўқ. Ахир, оғайни, асар таржимасимасида таржимонга кўп нарса боғлиқлигини биз жуда яхши биламиз. Гарчи таржима қусурлардан холи бўлмаса-да, “Уруш ва тинчлик”ни чинакамига кучли роман, деб ҳисоблайман. Ўйлашимча, Ер юзида бу роман билан бўйлаша оладиганини топиш мушкул. Ушбу муҳташам асар қайта-қайта мутолаа қилишга арзийди.

— Толстойдан бўлак яна ким уруш ҳақида бу қадар ўтказиб ёзиши мумкинлигини хаёлимга сиғдиролмайман, — дедим мен ҳамсуҳбатимнинг фикрларидан таъсирланиб. — Мен “Уруш ва тинчлик”ни севаман. Унда урушга одамларнинг муносабатлари ҳақида ажойибу бетакрор тасвирлар бор. Бироқ Достоевскийнинг асарларини ўқиганимда, негадир Толстой асарларидан оладиган ҳузурни ололмайман. Аксинча, кайфиятим буткул ўзгаради. Биз Шрунсда китобсиз қолгандик. Ёнимда фақат “Жиноят ва жазо” бор эди. Бироқ ўзимни ҳар қанча мажбурламай уни охиригача ўқий олмадим.

— Э, қўйинг, ўша Достоевскийни. У ўзи бўлмағур ёзувчи, Ҳем, — давом этди Эван. — Унинг асарлари орасида энг яхшиси бу — “Иблислар”дир. Бироқ уни ўқий олмаганимиз ҳаммасидан ҳам ёмон-да.

Манба: «Китоб дунёси» газетаси веб-саҳифаси

     Agar men podsho bo’lganimda, o’zi ishlatgan so’zning ma’nosini tushuntirib berolmaydigan yozuvchini yozish huquqidan mahrum qilar va yuz darra bilan kaltaklash haqida buyruq chiqargan bo’lardim…

LEV TOLSTOY ADABIYOT HAQIDA
Ortiqboy Abdullaev tarjimasi
«Xurshid Davron kutubxonasi» tayyorlagan

…Agar men podsho bo’lganimda, o’zi ishlatgan so’zning ma’nosini tushuntirib berolmaydigan yozuvchini yozish huquqidan mahrum qilar va yuz darra bilan kaltaklash haqida buyruq chiqargan bo’lardim…

Lamartin aytadiki, yozuvchilar xalq adabiyotini nazarga ilmaydilar, xolbuki kitobxon o’quvchilar xalq orasida ko’p, yozayotganlarning hammasi o’zi yashayotgan muhitga moslab yozadilar, xalqning ichidagi ma’rifatga tashna odamlarda esa adabiyot yo’q, xalq uchun maxsus yozilmaguncha bo’lmaydi ham.

Men ko’p o’quvchi orttirish uchun yoziladigan kitoblarni nazarda tutayotganim yo’q, ular asar emas, kosiblik mahsuli bo’lib, chinakam she’riyat qatorida tura olmaydi.

Nasr bilan she’riyat orasidagi chegarani men sira anglay olmayman, so’z ilmida bu masala mavjud, ammo javobini tushunib bo’lmaydi. Poeziya – she’r, proza esa she’r emas; yoki: ish qog’ozlari va darslik, kitoblardan boshqa hamma narsa – poeziya. Barcha asarlar yaxshi bo’lishi uchun Gogol` so’nggi vidolashuv qissasida[“O’lik jonlar” ning ikkinchi kitobi nazarda tutilmoqda.] aytganidek, muallif qalbidan otilib chiqmog’i zarur.

Har bir yozuvchi o’z asarini qabul qiladigan ideal kitobxonlarni nazarda tutishi zarur. Bunday ideal kitobxonlar nimani xohlashini aniq tasavvur qilish lozim, agar butun dunyoda ikkita shunday o’quvchi topilsa, – faqat ular uchun yozish kerak.

Tuzatmasdan yozaman degan xayolni miyadan chiqarib tashlash kerak. Uch-to’rt marta qayta yozish – bu ham kam.

Ba’zan asar yaxshi yoki yaxshi ifodalangan fikrni shunchaki o’tkazish istagi tufayli to’xtab qoladi; shuning uchun bunday fikrni biron joyga yopishtirishga urinib o’tirmasdan kundalikka yozib qo’ygan ma’qul. Fikrning o’zi joyini topib oladi.

Shiller: “Mardona adashmoq va orzu qilmoq zarur!” – degan. Dahshatli darajada to’g’ri fikr, dadil, qat’iyatli, bardam bo’lib adashishdan hayiqmasang, haqiqatga yetib borasan…

Yaxshiyamki, najot yo’li – ma’naviyat olami, poeziya singari ma’rifat vositalari bor. Bu yerda menga daha boshlig’i ham, burmistr ham xalaqit bermaydi, tanho o’tiraman, shamol uvillaydi, loy, sovuq, men esa aftodahol, to’mtoq barmoqlarim bilan Betxovenni chalaman va ko’nglim ezilib, ko’z yoshi to’kaman yoki “Iliada”ni o’qiyman, yoki o’zim odamlarni, ayollarni o’ylab topaman, ular bilan yashayman, qog’oz qoralayman, yo hozirgiga o’xshab jonimdan ortiq yaxshi ko’radiganim insonlar qismatini o’ylayman…

…Ko’pdan beri bunchalik zavqlanmagan edim desam, ishonmasangiz kerak, so’nggi paytlarda, sizdan keyin “Belkin qissalari”ni (Pushkin asari. XDK izohi) hayotimda yettinchi marta qayta o’qiyapman. Yozuvchi bu noyob xazinadan muttasil bahramand bo’lishi kerak. Yangidan o’qiganimda u nihoyatda kuchli ta’sir qildi…

Yozuvchi qalbidan otilib chiqqan, hatto oliy shaklda o’z ifodasini topgan badiiy lavhalarni ham omma tushunmaydi. Va aksincha, yozuvchi xalq anglasin deb omma darajasiga pasayib borganda ham uni tushunmaydilar.

Bu xuddi romanda tasvirlangan zo’rlash manzarasini o’qib, baxti qaro qizga achinish o’rniga o’zini ana shu ishratparast erkakdek his qilib rohatlanayotgan 16 yoshli bolaning holatiga o’xshaydi – xalq sizning nima demoqchi ekaningiz-ni anglashga qodir emas. Nahotki xalq “Anton Goremika”[28] , “Jenevieve”ni[29] tushunadi deb o’ylasangiz? So’zlar unga tanish albatta, ammo u fikringizni anglab yetmaydi. Xalqning o’ziga xos go’zal, qo’l yetmas adabiyoti bor; unga soxtalik yot, u xalq ichida pishib yetilgan. Yuksak adabiyotga unda ehtiyoj yo’q, bunday adabiyotning o’zi ham mavjud emas. Xalq bilan baravar yurishga urinib ko’ring, u sizdan nafratlana boshlaydi.

Yuqori tabaqa oldinda yuraversin, xalq ham orqada qolib ketmaydi; u yuqori tabaqaga qorishib ketolmaydi, ammo orqada ham qolmaydi. Qanchadan-qancha katta vazifalar oldinda turganda,
nazokat haqidagi gaplar kimga kerak?

Hamma odamlardagi zaif jihatlar va yomon illatlarni o’zlari to’qib chiqargan shaxslarga tiqishtirishadi, ular orasida yozuvchidagi iste’dod darajasiga ko’ra ba’zan muvaffaqiyatli chiqqanlari ham uchrab qoladi, ammo ko’pchiligi tabiiylikdan yiroq. Sababi nimada? Sababi shuki, odamlardagi nuqsonlarni o’zimizga qiyoslab bilamiz, ularga to’g’ri baho bermoq uchun o’z qalbimizni ochib ko’rsatishimiz lozim, chunki katta illatlarni katta shaxslargina namoyon qila oladi…

Ajoyib oqshom! Oy endigina tepalik orqasidan chiqib ko’tarildi va pastlab suzayotgan ikkita ushoqqina, nafis bulutlar bag’rini yoritdi; yonimda chirildoq tinimsiz mungli qo’shig’ini kuylaydi; olisdan qurbaqalar ovozi keladi, ovul tarfadan goh tatarlarning qichqiriqlari, goh itlarning vovullashi eshitiladi, so’ng yana tinchlik, yana birgina chirildoqlar na’rasi; olis va yaqindagi yulduzlar yonidan sayr etib borayotgan harir bulutlar ko’zga tashlanadi. Men ko’rganlarimni qog’ozga tushiraman deb o’yladim. Ammo qanday qilib? Xonaga kirib, siyoh to’kilgan stolga o’tirsam, kulrang qog’oz va siyohdonni olsam, ruchkani siyohdonga botirib, qo’limni qimirlatib, harflarni qog’ozga tushirsam – o’z-o’zidan yozilib ketaveradimi? Harflardan so’zlar, so’zlardan iboralar tiziladi, ammo ular tuyg’ularni ifodalay oladimi? Tabiatdan olgan zavq-shavqlarimni boshqa biron yo’sinda ko’rsatishning iloji bormi? Tavsiflashning o’zi kifoya qilmaydi. Nega nasr bilan nazm, baxt bilan baxtsizlik bir-biriga bu qadar qorishib ketgan? Qanday yashash kerak? Nazm bilan nasrni birlashtirishga urinish samara beradimi yoki bittasi bilan qanoatlanib, keyinchalik ikkinchisiga qo’l urgan ma’qulmi?..

Knorring portretini chizishga urinmoqdaman. Menga shunday tuyuladiki, insonni shunchaki tasvirlab bo’lmaydi, ammo u menga qanday ta’sir ko’rsatgani haqida yozish mumkin. Buyuk odamni u o’ziga xos tabiatli, yoqimtoy, aqlli, ahmoq, qat’iyatli va hokazo… deb ta’riflash mumkin, ammo bu so’zlar ma’lum kishi borasida hech qanday tasavvur bermaydi, aksincha uni shunday ko’rsataman deb o’ylash yozuvchini yo’ldan chiqaradi.

Chekinishlarga yomon mahliyo bo’layotganimni sezayapman; fikriy teranlik o’rniga ana shunga mahliyolik, dastlab men buni to’g’ri deb hisoblagandim, yozishga xalal berib, yozuv stolimdan turib ketishga va boshqacha yozishga majbur qilmoqda. Bu yomon odat! Hatto katta iste’dod egasi va maroqli to’qimalar ustasi – men sevgan yozuvchi Sterndagi chekinishlarning ham og’irligi seziladi.

Soddalik axloqiy go’zallikning shartidir. O’quvchilar qahramonga hamdard bo’lmog’i uchun uning siymosida imkon qadar o’z zaifliklari va o’z fazilatlarini ko’ra olishlari lozim.
Hech qachon foydani o’ylab, maqsadsiz yoza olmayman.

Muallifga shuhrat keltiradigan birinchi omil – o’zini yaxshi ko’rsata olish, ya’ni o’quvchi muhabbatini qozonishdir. Bu shunday muhabbatki, u o’z ichki dunyosini butun borlig’icha ko’rsata olsin. Shuning uchun ham Dikkens yaratgan insoniy qiyofalar butun dunyodagi odamlarning do’stiga aylanib qoldi; ular Amerika va Peterburgdagi insonlarni bir-biriga bog’lab turadi; Tekkerey bilan Gogol` qahramonlari ishonarli, yovuz, badiiy jihatdan kuchli, ammo suyukli emas.

Muallif predmetdan ozgina bo’lsa-da yuqori turgani ma’qul, aks holda uning xolisligi yoki tarafkashligini bilolmasdan tinimsiz shubhalanasan.

…Doimo ma’yus yuradigan va hayotdan nimani izlayotganini o’zi yaxshi bilmaydigan odamlar uchun asar yozishdan hech qanday naf yo’q.

…Badiiyat maqsadlarini (matematiklar aytganidek) ijtimoiyat mezonlari bilan o’lchab bo’lmaydi. San’atkorning maqsadi o’tkir muammolarni uzil-kesil yechib berishdan iborat emas, balki butun murakkabligi, bitmas-tuganmas qirralari bilan hayotni sevishga da’vat etishga qaratilgandir. Agar menga o’zimga ma’lum ijtimoiy masalalarga bag’ishlab roman yozishni taklif qilsalar, men bunday roman uchun hatto ikki soat vaqtimni ham ajratmagan bo’lardim, ammo-lekin menga hozirgi bolalar 20 yildan keyin o’qib yig’laydigan, kuladigan va hayotni sevadigan roman yozgin desalar, men buning uchun butun umrim va bor kuch-qudratimni bag’ishlagan bo’lardim.

She’riyat inson yuragida yonayotgan olovdir. Bu olov yondiradi, isitadi, yoritadi.

Ba’zi odamlar haroratni his qiladi, ba’zilari iliqlikni, uchinchilari faqat yorug’likni ko’radi, yorug’likni ham ko’rmaydiganlar bor. Ko’pchilik – omma – she’riyatga hakamlik qiladiganlar harorat va iliqlikni sezadilar, ammo nurni ko’rolmaydilar. Ularning hammasi she’riyatning vazifasi faqat yoritish deb biladi. Shunday fikr yuritadiganlar yozuvchiga aylanadilar va hayotni yoritaman deb fonar ko’tarib yuradilar. Ular, tabiiyki, qorong’ilik va tartibsizlik bor joylarga yorug’lik kerak deb o’ylaydilar. Boshqalar esa hamma gap issiqlikda degan tasavvurga borib, sun’iy yo’l bilan issiqlik tarqatishga urinadilar (ko’ksida olov yonayotgan ba’zi shoirlar ham ko’pincha shunday yo’l tutadilar). Ammo chinakam shoirlar beixtiyor ravishda azob, zahmat chekib yonadilar va boshqalarni ham yondiradilar. Hamma gap mana shunda.

Meningcha, har bir san’at asarida (badiiy ijodda ham) uch omil ko’zga tashlanadi:

1.Kim va qanday odam gapiryapti?
2.Qanday – yaxshi yoki yomon gapiryaptimi?
3.U nimani o’ylasa, mutlaqo o’ylagani va his qilganini gapiryaptimi?
Mana shu uch omilga ko’ra insoniyat tafakkuri yaratgan hamma badiiy asarlarga baho berish mumkin.

…Men 15 yoshimdan boshlab Russoni ustozim deb bilganman. Russo va injil – hayotimga juda kuchli va samarali ta’sir ko’rsatdi.
Russo eskirmaydi. Yaqinginada uning ba’zi asarlarini qayta o’qishimga to’g’ri keldi va men yoshlik chog’imda o’qib ulardan qanday yuksak ruh va ilhom olgan bo’lsam, hozir ham aynan shu tuyg’ularni qayta his qildim.

…Agar men xalk jurnalining noshiri bo’lganimda, xodimlarimga shunday buyurardim: nimani xoxlasangiz shuni yozing, mayli kommunizmni, xristianlik dinini, protestantlikni targ’ib kiling, ixtiyoringiz, ammo xar bir so’zingiz jurnal nusxalarini tashuvchi oddiy aravakashga xam tushunarli bo’lsin, ana shunda jurnal halol, sog’lom va yaxshi nashrga aylanadi.

Men uchun yuborilgan korrekturada Aver`kevaning dramasidagi («Knyaginya Ul`yana Vyazemskaya» dramasi nazarda tutilmoqda — tarj..) xotima bor, bu xotimani o’qib, men yozgan zaif narsalar ham nega muvaffaqiyat qozonayotgani sirini anglagandek bo’ldim. U yerda bir rus knyazi ma’shuqasini o’ldirib ko’yadi va dastlabki daqiqalarda o’z qilmishidan dahshatga tushib: «O, men baxtsizman! Solnomalarda meni qotil deb tilga olishadi!” deb xitob qiladi. Naqadar razolat! Bu qabihlikni o’qib, nega oq she’r yozilishini tushundim… Bironta kiladigan ishi qolmagan odam oq she’r yoza boshlaydi, chunki unda iflos yolg’on bilinmay ketadi…

… Badiiy ijod rejalari haqida bir-biriga xabar berib turishdan ko’ra yomon narsa yo’q.

Badiiy asar — muhabbat mevasi. Ammo faoliyatsiz muhabbat — jonsiz jismdir. Ishga muhabbat bilan kirishing, shunda siz yaxshi ko’rgan narsani biz ham sevib qolamiz.

… Bizning ishimiz dahshatlidir. O’zimizdan boshqa hech kim buni bilmaydi. Yaxshi ishlash uchun oyog’imiz ostida suyanchiq turishi kerak. Bu suyanchiq ixtiyoringizga bo’ysunmaydi. Ana shu suyanchiqsiz ishlasangiz, materialni isrof qilasiz va ortiqcha mehnatga ko’milib ketasiz, keyin uni davom ettirish imkoni bo’lmay qoladi. Ayniqsa bu ishning boshlang’ich bosqichida yaqqol seziladi. Hamma tayyorgarlik ko’rilgan, ammo nimadan boshlash kerak? Qo’l uzatsang, bas, uzib olaverasan, lekin hech narsaga yetolmaysan, chor-nochor ezilib o’tirasan. Men ham shunday o’tirgan edim. Endi, chamasi, suyanchiq paydo bo’ldi, yeng shimarib, ishlay boshlashim mumkin.

Men yozuvchiman, yozuvchilarning hammasi shuhratpast, hasadgo’y bo’ladi, sirasini aytganda aynan shunday adabiyotchiman. U (Dostoevskiy) bilan tenglashishni hech kachon xayolimga ham keltirmaganman, hech kachon. U yozganlarning hammasi yaxshi, haqkoniy narsalar yozgan, menga shunday tuyuladiki, u qancha ko’p yozsa, men uchun shuncha yaxshi edi. San’at menda hasad tug’diradi, aql uchun ham shunday, ammo qalbni faqat xursand qiladi.

(Jurnaldagi) barcha bo’limlar tilning tozaligi uchun qayg’urishi kerak, bu — hamma narsa bir xil bo’lsin degani emas, aksincha, har doim bo’m-bo’shliqni niqob qilib olgan bir qolipdagi adabiy tildan saqlanish kerak. Mayli, gazeta tili emas, Karamzin, Filaret, pop Avvakumning tili bo’lsin. Agar jurnalimiz gazeta tili bilan chiqsa, hamma narsa barbod bo’ladi…

Pul ishlayman deb asar yozishdan xudo asrasin. Masala shundaki, so’zni isrof qilmasdan uni odamlarning manfaati yo’lida sarflash kerak…

Ertalabdan beri Ryoskinni (Jon Ryoskin ingliz adibi) o’qiyapman. San’at haqida yaxshi yozgan. Fan, deydi u, biladi, san’at — yaratadi. Fan — faktlarni tasdiqlaydi, san’at namoyon qiladi. Aslida buning teskarisi. San’at — faktlar bilan ishlaydi, fan — tashqi qonuniyatlar bilan. San’at: quyosh, nur, issiqlik, hayot deb gapiradi; fan esa quyosh yerdan 111 marta katta deydi.

Nimani o’ylayotganingni va uni boshqalar shunday anglashi lozimligini so’z bilan anglatish — eng qiyin ish; har doim buni qanday ifodalaganing va qanday ifodalashing lozimligini bilib turishing juda og’ir. Yana shu o’rinda so’zlarni o’z joyida qo’shimchalarga moslab ishlatish lozimligini o’ylab ko’ring. Bu telbalik emasmi? Ammo ular so’zlar o’zicha shakllanadi va “qonni hamda muhabbatni to’lqinlantiradi” deb isbotlashga tayyor turadilar…

Ertalab yana Gel`big bilan san’at to’g’risida bahslashdik. Bu bahsdan o’zim uchun ayrim xulosalar chiqardim:

San’at — ezgulik bilan yovuzlikni ajratadigan vositalardan biri — yaxshini tanib olish vositasidir.

Odamzod uchun ovqatlanish, o’zaro aloqa, munosabatda bo’lish, jismoniy ehtiyoj qanchalik zarur bo’lsa, san’at ham shunchalik ma’naviy ehtiyojdir.

Bizda go’yo qadimda hech narsa bo’lmagandek, uni 5000 yoki 500 yil naridan izlashga qanday qarash kerak?

Bu shubhasiz, hukm qiluvchilarning to’mtoqligi tufayli atrofda yuz berayotgan yangi hodisalar o’rniga faqat eski murdalarni ko’rishdan boshqa narsa emas…

Adabiyot oppoq qog’oz edi, endi u to’la yozilib bo’ldi. Uni orqasiga yozish yoki boshqasini olish kerak.

San’at bekorchiliqdan ermakka aylanib qoldi… Shekspir — iste’dod, ammo sovuq. Dahriyligi uchun maqgovga sazovor bo’lgan.

San’at, ya’ni san’atkorlar xalqqa xizmat ko’rsatish o’rniga unga zulm qiladilar.

Ernest HEMINGUEY
“TOLSTOYGA YETADIGANI YO’Q…”
Sevinch Norqobilova tayyorladi

Amerikalik realist Heminguey kabi ta’sirli tasvir usuliga ega yozuvchi. Lekin shunday buyuk mahorat egasi ham Tolstoyning betakror tasvir usuli oldida bosh egadi. Amerika adabiyotining buyuklari U. D. Xouells, F. Morris, S. Kreyn, T. Vulf, Dos Passoslarning Lev Tolstoy ijodiga ehtiromi aynan Hemingueydan yuqqanligini alohida e’tirof etmoq joiz. Adabiy tanqidchi Van Vik Bruks Amerika adabiy doirasida hukmron ob-havoga baho berar ekan, o’tgan asrning so’nggi yillarida Lev Tolstoy ijodiga qiziqish o’n chandon kuchayganini, bunday ishtiyoqning avj olishiga esa Hemingueyning ulkan hissasi borligini ta’kidlagan. Amerikalik adibning rus adabiyoti to’g’risida g’oyat qiziqarli fikrlarini gazetamiz muxlislariga taqdim etishga jazm etdik.

“Qachonlardir qo’limga Moemning Dostoevskiy ijodi haqidagi g’aroyib mulohazasi tushib qoldi. Mazkur yozuvchining o’ziga xos og’ir tasvir uslubiga befarq bo’lmaganim uchun ularni o’qib chiqdim va Moemning fikrlari menga: “Hamisha hamroh bayram” sarlavhasi ostida rus adabiyotiga oid mulohazalarimni qog’ozga tushirishimga turtki bo’ldi. Torontoda hali biz Parijga yo’l olmasimizdan burun menga Ketrin Mensfild yaxshigina hikoyalar yoza boshlagani haqida aytib qolishdi. Tan olishim kerak, bu men uchun ajoyib xushxabar edi. Adibaning qalamiga mansub kichik asarlarni topdim-da, darhol o’qib chiqdim va hikoyachilik uslubi yomon emas, degan fikrga keldim, biroq kaminaning ko’ngli to’lmadi. Agarda orangizda Chexovning hikoyalarini mutolaa qilib, so’ng Mensfild asarlariga ko’z yugurtirganlar bo’lsa, nega bu savil qolgur ko’nglim to’lmaganining fahmiga yetadi. Ha, haqiqiy hikoya ta’mini tuymoqchi va yaxshisini yomonidan farqlamoqchi bo’lganlarga avval Chexov hikoyalarini mutolaa qilishni maslahat berar edim. Harqalay ana o’shanda umrini behudaga sovurgani uchun qo’liga qalam olib, shunchaki ko’ngil chigilini yozishga urinayotgan qariqiz bilan aqlli shifokor, ustiga-ustak ajoyib yozuvchining yozganlari orasida keskin farq borligini har qanday kitobxon sezadi. Mensfild­ning hikoyalari ko’pirtirilgan pivoga o’xshaydi. Undan ko’ra, toza suv ichgan ma’qul deysan. Chexov hikoyalaridan esa muzdek zilol suv ta’mi keladi. Ba’zi hikoyalarining qaddi-bastini bir romanga tenglashtirish mumkin. Shunchalar g’aroyibki, ta’riflagani til ojiz…

Dostoevkiy o’ziga xos yozuvchi. Uning asarlarida shunday voqealar borki, ba’zan ishonasan, ba’zan ishonmaysan, biroq adib taqdim etgan shunday haqiqatlaram mavjudki, ularni o’qib, o’zgarayotganingni his qilasan: zaiflik, telbalik, kambag’allik, ilohiylik, haqiqatning ayanchli qiyo­fasi. Bu qiyofa shu qadar qo’r­qinchliki, uning ko’ziga tik boqishga uncha-muncha odamning yuragi dov bermaydi. Dostoevskiyning haqiqatni tasvirlash usulini Turgenev asarlaridagi manzara, Tolstoydagi harbiy sahna tasvirlari bilan qiyoslash mumkin. Shundagina ularning ta’sirliroq va go’zalroq ekanligini fahmlasa bo’ladi. Darvoqe, Tols­toyning urush haqidagi tasvirlari xususida. Stiven Kreynning o’zimizdagi Fuqarolik urushi to’g’risida yozganlarini o’qib, Tolstoyning “Urush va tinchlik” asari bilan solishtirganda, shunday xulosaga kelasiz: tasvirlar xuddi umrida urush ko’r­magan kasal bolaning tasavvurlariga o’xshaydi. o’oyat quruq. Negadir ko’zimga buvamning hikoyalariyu Breddining suratlarigina esimga tushdi. Chunki kaminaning urush haqidagi tasavvurlari ana shundan iborat edi. Stiven Kreyn ham bundan ortig’ini ko’rmaganiga aminman. Biroq bolakay tasavvurlarini ko’pirtirishdan erinmabdi. «Par­ma ibodatxonasi»ni o’qimagunimga qa­dar urush haqida bilganlarim nihoyatda jo’n bo’lganini tan olishim kerak. Stendal g’aro­yib asar yaratishga yaratgan-u, biroq urushni tasvirlashda Tols­toy­ning oldiga tusholmagan. Frantsuz adibining go’zal asaridagi urush sahnalari negadir ko’zimga romanga begonaday tuyildi.

O’qish, ishlash va istiqomat qilish qulay Parijga o’xshagan ulkan shaharda qanchalik kambag’al bo’lmagin kitoblar olami bilan birga Tolstoy dunyosi ila tanishish katta boylik ummonida cho’milib yashashday gap. Bu boylikni o’zing bilan birga Shveytsariya va Italiya shaharlariga sayohatga olib ketishng ham mumkin. Men Avstriyadagi Shruns­ni ochmagunimizga va Forarl`berg vodiysining baland tog’lariga yetmagunimizga qadar shunday kayfiyatda yurdim. U yerda ham kitoblar yaqin hamrohim edi. Kunduzi qor, o’rmon, qishning qahratoniga xos sirlarini yashirgan sovuq xonalarda issiq yopinchiqlarga o’ranib mutolaaga berilishga yetadigani yo’q. Muhimi, o’zing yaratgan dunyoda baxtlisan, baxtiyorsan. Qoyalar ustidagi «Taube» nomli yog’och mehmonxonaning xonasini kechqurun rus yozuvchilarining asarlaridan taralayotgan nur ilitadi. Avval ruslar, keyin boshqalar. Biroq uzoq vaqt baribir ruslar, deya ko’nglimdan o’tkazaman.

— Men hamon Dostoevskiy xususida o’ylayapman, — dedim men xonadoshim yozuvchi Evan Xanterga. — Qanday qilib shunchalar yomon yozadigan, ya’ni g’oyat yomon yozadigan yozuvchining yozganlari ruhiyatingga bu qadar kuchli ta’sir qilish qudratiga ega ekan?

— Ehtimol, hamma gap tarjimadadir, — dedi Evan. — Mana, masalan, Konstans Garnettni olaylik, u Tolstoy asarlarini tilimizga o’girdi-yu, bu adib bip-binoyi yozish uslubiga ega buyuklardan ekanligini bildik. Uning ajoyib g’oyalaridan boxabar bo’ldik.

— Bilaman. Men Konstans Garnettning tarjimasi qo’limga tushmagunga qadar «Urush va tinch­lik»ni bir necha marotaba o’qiyolmaganimni hali unutganimcha yo’q. Ha, to’g’risini aytganda, yozishda Tolstoyga yetadigani yo’q.

— Aytishlariga qaraganda, uni bundanam o’tkazib inglizchaga o’girish mumkin ekan, — dedi Evan. — Garchi ruschani bilmasam-da, kamina ham shunday fikr­da. Bunga aslo shubham yo’q. Axir, og’ayni, asar tarjimasimasida tarjimonga ko’p narsa bog’liqligini biz juda yaxshi bilamiz. Garchi tarjima qusurlardan xoli bo’lmasa-da, “Urush va tinchlik”ni chinakamiga kuchli roman, deb hisoblayman. O’ylashimcha, Yer yuzida bu roman bilan bo’ylasha oladiganini topish mushkul. Ushbu muhtasham asar qayta-qayta mutolaa qilishga arziydi.

— Tolstoydan bo’lak yana kim urush haqida bu qadar o’tkazib yozishi mumkinligini xayolimga sig’dirolmayman, — dedim men hamsuhbatimning fikrlaridan ta’sirlanib. — Men “Urush va tinchlik”ni sevaman. Unda urushga odamlarning munosabatlari haqida ajoyibu betakror tasvirlar bor. Biroq Dostoevskiyning asarlarini o’qiganimda, negadir Tolstoy asarlaridan oladigan huzurni ololmayman. Aksincha, kayfiyatim butkul o’zgaradi. Biz Shrunsda kitobsiz qolgandik. Yonimda faqat “Jinoyat va jazo” bor edi. Biroq o’zimni har qancha majburlamay uni oxirigacha o’qiy olmadim.

— E, qo’ying, o’sha Dostoevskiyni. U o’zi bo’lmag’ur yozuvchi, Hem, — davom etdi Evan. — Uning asarlari orasida eng yaxshisi bu — “Iblislar”dir. Biroq uni o’qiy olmaganimiz hammasidan ham yomon-da.

Manba: «Kitob dunyosi» gazetasi veb-sahifasi