Улуғ Алишер Навоий ҳаётнинг синчков кузатувчиси ва чуқур билимдони эди. У гадодан тортиб шоҳгача, дарвишдан тортиб донишмандгача, деҳқондан тортиб амиру бекларгача – жамиятнинг барча тоифа кишилари ҳаётини энг майда икир-чикирлари қадар жуда яхши билган. Бундан ташқари, мутафаккир шоир ҳайвонот ва наботот оламининг, космик фазо сирларининг, ўз даври фани эришган ютуқларнинг, инсон психологиясининг ҳам нозик билимдони эди…

ҲАЁТНИНГ УЛУҒ СИНЧИСИ
Нодира АФОҚОВА

Улуғ Алишер Навоий ҳаётнинг синчков кузатувчиси ва чуқур билимдони эди. У гадодан тортиб шоҳгача, дарвишдан тортиб донишмандгача, деҳқондан тортиб амиру бекларгача – жамиятнинг барча тоифа кишилари ҳаётини энг майда икир-чикирлари қадар жуда яхши билган. Бундан ташқари, мутафаккир шоир ҳайвонот ва наботот оламининг, космик фазо сирларининг, ўз даври фани эришган ютуқларнинг, инсон психологиясининг ҳам нозик билимдони эди. Биз буни унинг йирик эпик полотноларида ҳам; “Маҳбуб ул-қулуб”, “Арбаъин”, “Назм ул-жавоҳир” сингари дидактик асарларида ҳам кўра оламиз.

Бадиий ижод сирларидан бирмунча хабардор бўлган киши(ижодкор ва тадқиқотчи)ларга яхши маълумки, ҳаёт тафсилотларини эпик ва дидактик асарларда истифода этиш унча мушкул эмас, аммо бу унсурлардан лирик асарларда фойдаланиш ҳар қандай шоирда ҳам муваффақият билан амалга ошавермайди. Муболағасиз айтиш мумкинки, Алишер Навоий ҳаётий тафсилотларни бошқа ҳеч бир шоирда кузатилмаган даражада оламни лирик идрок этиш жабҳасига тадбиқ эта билди. Чунончи:

Тишлабки сочинг ўрдинг, очқанда паришон қил…

Сочни тишлаб қандай ўриш мумкин? Шоирнинг муддаоси нима? Ҳа, шоир бу байтда маъшуқанинг тақимини ўпадиган сочларидан баҳс очган. Агар узун сочни шу сочлар соҳиби соҳиби то учига қадар ўрмоқчи бўлса, табиийки, қўллари етмайди. Энгашиб ўраман деса, эгилгани масофаси қадар соч ҳам узоқлашади. Шунда у сочни ўртасидан тишлаб, юқорига кўтаради-да, тикка туриб, бемалол ўримни охирига етказади. Ғазал муаллифи оналаримиз, опаларимиз сувратида кузатганимиз ана шу нозик ҳолатни инжабинлик ва усталик билан шеърий матнга олиб кирган.
Яна бир байтда “Ҳавас ишқ айлаган озода, кечкил бу хаёлингдан, Ки чиқмас бу тикан кўнглингда ногаҳ устивор ўлгач” деб ўқиймиз. Агар қўлга кирган зирапча тикка туриб қолса, уни чиқариш қийин бўлади. Ишқдай ичкин бир туйғу билан кундалик турмушнинг оддийдан-оддий бу ҳодисаси ўртасидаги муштаракликни топиш ва уни нафис бир либосга ўраб лирик шеър ҳудудига олиб кириш учун фақат Навоийдай даҳо эгаси бўлмоқ лозим. Зеро, мавҳум тушунчалар билан моддий нарса-ҳодисалар ўртасидаги ўхшашлик, умумийликни кўра билиш, мавҳум тушунчаларни мана шу тахлит “моддийлаштириш”, ифодалашгина мумкин бўлган ҳодисани сувратлантириш ассоциатив тафаккури чуқур, тасаввур кучи жуда ўткир ижодкорларгагина хосдир. Шеърият ҳам адабиётнинг бошқа турлари каби тасвир ила тирикдир. Образ ила тирикдир. Сидирға мушоҳада, мулоҳаза, баён, қуруқ насиҳат бадиий сўзники эмас. Алишер Навоий шунчаки мушоҳада юритмайди, ўз мулоҳазасини баён қилмайди; билъакс, ҳақиқий бадиий суврат – ёрқин тасвир яратади. Чунончи:

Қолди ҳайрон зоҳид ашкимда кўруб ҳар ён ҳубоб,
Рўстойидекки, ҳайрат айлагай ўрду кўриб.

Яъни: ошиқнинг кўз ёшлари азбаройи кўпириб-тошганидан унинг устида пуфакчалар ҳосил бўлган; ишқ сирларидан бехабар зоҳид бу ҳолни кўриб худди шаҳарга келиб қолган қишлоқидек ҳайратга тушди.

Қишлоқда катта бўлган қайси биримиз шаҳарга илк марта келганда Навоийнинг “рўстойи”сидек ҳайратга тушмаганмиз?! Шоир ҳайратнинг даражасини кўрсатмоқчи, холос. Бу ўринда камситиш ҳақида сўз бўлиши мумкинмас. Аслида қишлоқ кишисининг шаҳар манзараларидан бу ҳайрати – одамият ҳаётининг бошланғич табиийлиги ва соддалиги ила инсоннинг яратувчилиги – тараққиёт натижаси ўлароқ воқеликка айланган яратувчилиги тўқнашувидан туғилган учқунлардир. Навоийнинг зоҳиди ҳам дафъатан ошиқнинг жўшқин ҳолатини тушунмайди, ҳайрону лол қотади. Шоир таркидунёчи зоҳиднинг ҳаммага ҳам унча тушунарли бўлавермаган ҳайратини оддий, ҳаммага маълум бўлган ҳаётий тафсилот – шаҳарга келиб қолган қишлоқи кишининг ҳайратига ўхшатиб, ўқувчи тасаввурини ойдинлаштириб юборади. Ёки яна:

Оразинг муштоқидур бу кўзки бўлмиш дардманд,
Гарчи бордур дардлиғ кўзга ёруғлиқтин газанд.

Яъни: ҳаммамиз биламизки, ёруғлик-шуъла хаста бўлган кўзни баттар оғритади (ҳаётий тафсилот), аммо шундай бўлишига қарамасдан, ошиқнинг соғинчдан дардманд бўлган кўзлари ёрнинг шуълавор чеҳрасини кўришга муштоқ бўлаверади (лирик кечинма). Бу байтда шоир зидлантириш приёмидан фойдаланган.

Худди шундай – ҳаётий тафсилотдан тазод воситасида фойдаланиш қуйидаги байтда ҳам учрайди, бу байтда шоир одамлараро муомала-муносабат этикасига хос бир ҳолатни лирик матнга тадбиқ қилади:

Ул кўз оллида ҳалоким десалар, йўқ бок ҳеч,
Гарчи ўлмакдин демак йўқ шарт бемор оллида.

Маълумки, мумтоз адабиётда ёрнинг сузилган, хумор кўзларини беморга ўхшатиш анъанаси бор. Мана шу гўзал кўзлар ошиқни ҳалок қилган. Касал кишилар ҳолидан хабар олиш этикасига кўра, одатда, бемор олдида, унинг кўнглини чўктирмаслик учун, ўлимдан сўз очмайдилар. Шоир ўзаро муомала маданиятининг ана шу нозик қиррасини усталик билан шеърий матнга олиб кирган. Яъни ёрнинг кўзлари бемор, аслида унинг олдида ўлимдан сўзлаш тўғри эмас. Аммо бу хумор кўзлар олдида ошиқнинг ҳалокатидан сўз очиш мумкин, қўрқмаса ҳам бўлади.

Айни пайтда Навоий шеърларидаги ҳаётий тафсилотлар бугунги кунда бошқа жиҳатдан ҳам жуда муҳим: замонавий китобхон ва тадқиқотчи шу тафсилотлар орқали ўша давр ҳаёти манзаралари, бундан олти аср муқаддам яшаган кишилар маиший турмушига оид маълумотлардан хабардор бўлади.
Чунончи, рўзғорда шиша идишлардан фойдаланиш:

Сода кўнглум ичра лаълингнинг хаёли тушгали,
Шишаедурким, анинг ичига солмишлар набот;

(мазмуни: соддагина кўнглим ичига лабингнинг хаёли тушган, бу новвотнинг шиша ичига солинишига ўхшайди);

рўза ойи кирганлигини ойга қараб аниқлаш:

Рўза ойин кўрмай илгингдин қадаҳни солмағил,
Лек ол байрам ҳилоли ҳам кўрунган тун қадаҳ;

(мазмуни: рўза ойини кўрмасдан туриб май ичишни тўхтатма, лекин рўза ҳайити ҳилоли кўриниши билан қўлингга қадаҳ ол);

пистани бугунгига ўхшаб шўрлаш:

Оғзидин аччиғ сўз айтиб, зоҳир этса заҳри чашм,
Айб эмастур, писта шўру, тонг эмас, бодом талх;

(мазмуни: оғзидан аччиқ сўзларни айтиб, кўзидан заҳарлар сочади; пистанинг шўрлиги айб, бодомнинг аччиқлиги ҳайратланарли бўлмаганидек, бу ҳол айб ҳам, ҳайрон қоларли ҳам эмас).

Навоий яна шундай ҳаётий тафсилотларни истифода этадики, улар 5-6 аср беридаги китобхонга ўша давр ижтимоий ҳаётидаги айрим қонун-қоидалардан, тараққиёт даражасидан, турмушнинг айрим деталларидан хабар беради. Бу тафсилотлар нафақат адабиётшунослар ёки сўз санъати мухлислари учун, балки бошқа соҳа тадқиқотчилари, тарихчилар, тарихий мавзуда асар ёзмоқчи бўлган адиблар, режиссёрлар учун ҳам муҳим бўлиши мумкин. Жумладан, олтинни бошқа моддалардан ажратиш усули:

Олтин эзиниб-эриб куйган сайи холис бўлур,
Не ажаб, сарғарса юз еткан сайи эмгак манга.

(мазмуни: олтинни эзган-эритган сайин тозариб боргани каби машаққатларга учраган сари менинг юзимнинг (тоза олтиндай) сариқ бўлиши ҳам ҳайрон қоларли эмас);

Навоий давридаёқ Шарқда кўзойнак ясаш амалда бўлган:

Бода ҳажридин оқармиш кўзларим, эй пири дайр,
Айлагил май шишасидин синдуриб айнак манга.

(мазмуни: эй пири дайр, май ичмаганликдан кўзларимга оқ тушди (касалланди), (кўзларимнинг яхши кўриши учун) май шишасини синдириб менга кўзойнак ясаб бер);

сихкабоб пишириш:

Гар Навоийнинг куюк бағрида қондур, не ажаб,
Хомсўз ўлур ёлин узра тушиб куйган кабоб.

(мазмуни: Навоийнинг куйган бағрида қон кўринса ҳайрон бўларли эмас, чунки кабоб ҳам чўғ устига тушса хомсўз (куюк ва қон аралаш) бўлади);

шоир байтлари қароқчилик русумидан ҳам хабар беради:

Кўнгуллар нақдини торож этарга ёпмоғинг бурқаъ,
Анингдекдурки, юз боғлар қарақчи корвон кўргач.

(мазмуни: кўнгилларнинг нақди(мулки)ни талон-тарож этиш учун юзингга парда тутишинг қароқчи карвон (талаш учун) кўриниши билан юзини боғлаб олишига ўхшайди);

пўлатдан қилинган асбобларни ўткирлаш:

Ашкимни кўруб тез бўлур кўнгли жафоға,
Оре, итимас чунки суйи бўлмаса фўлод.

(мазмуни: кўз ёшларимни кўриб (маъшуқанинг) жафолар қилиши тезлашади, шубҳасиз, сув бўлмаса пўлат ҳам ўткир бўлмайди);

хатни елимлаб жўнатиш:

Тирилмишам битигингдин, қилурда муҳр магар
Лабингға тегдию, келтурди туҳфа жон коғаз.

(мазмуни: мактубинг менга жон бағишлади, чунки уни лабларинг билан муҳрлагансан, шунинг учун (хат ёзилган қоғоз жон туҳфаси билан келди).

Қуйидаги байт кишида янаям чуқурроқ қизиқиш уйғотади:

Тифл авроқ ичра бир-бир барги гул терган кеби
Номайи ҳижрон аро тим-тим сиришким қонидур.

Шоирнинг асл муддаоси – маъшуқага йўлланган мактуб устига томган қонли ёшлардан хабар бериш. Шу ҳолатга мувофиқ параллел келтирилган ҳаётий тафсилот эса кишини ўйлантириб қўяди: болалар варақлар ичига гул баргини териб чиққанлари каби… Шоир шунчаки болаларнинг ўйин-ўйин билан китоб ичига гул баргларини солиб чиқишларини назарда тутганмикан? Балки, Навоий давридаёқ гербарийлар тузиш амалиёти мавжуд бўлгандир? Бу байт ҳақида, балки, табиатшунос, педагог олимларимиз ҳам ўйлаб кўрарлар?

Энди мана бу байтга диққат қаратайлик:

Тийғ ила пайконларинг етти кўнгул бўлғач хароб,
Сув қуюб тухм эктинг ул кишварни вайрон айлагач.

(мазмуни: кўнглим (ишқ туфайли) хароб бўлгандан кейин унга тиғ ва пайконларинг етиб келди – у мамлакатни вайрон қилгандан кейин сув қўйиб, экин экиб юбординг).

Бу ҳаётий тафсилот ўйлаб топилган ёки эртаклардан олинган эмас. Агар ўша даврдаги турли хил ҳарбий юришларда босиб олинган мамлакат ёки шаҳарларнинг фотиҳлар томонидан теп-текис қилиниб, экин экиб юборилиши каби фактлар бўлмаганда, шоир бундай ўхшатишдан фойдаланмас эди. У ижтимоий ҳодиса устига ишқий мавзу билан боғлиқ парда ташлаб, давр фожиасидан огоҳ этади. Бонг уради.

Мана бу байт эса ижодкор яшаган ижтимоий муҳитда инсон ҳаётининг, унинг тақдири, орзу-интилишларининг арзимас бир нарса бўлганлигидан дарак бермайдими:

Даврон санга зулм этса, қадаҳлар тўла май ич,
Қон ютсанг аёғлар тўла давронға не парво?

(мазмуни: даврон сенга зулм қилса, қадаҳ тўла май ич, чунки қадаҳ тўла қонлар ютсанг ҳам давроннинг парвойига келмайди).

Маълумки, Алишер Навоий йирик эпик асарларида турли сюжетлар воситасида ўзи яшаб турган жамиятга оид танқидий қарашларини катта жасорат билан ўртага ташлай билган. Бутун кучини халқ манфаатига йўналтирган Фарҳоднинг, чинакам инсоний фазилатлар соҳиби бўлган Лайли ва Мажнуннинг охир-оқибатда ҳалокатга маҳкум бўлиши мутафаккир шахснинг ўз даврига берган баҳоси ўлароқ кўзга ташланади. Хусусан, шоҳ Баҳром тақдирининг фожиали якунида мутлақ ҳокимиятга асосланган давр ижтимоий тузилмасининг нобоплигига, бундай тузумда бирор табақа вакили бахтли бўла олмаслигига оид хулоса муҳрланган. Юқоридаги икки шеърий парчада истифода этилган ҳаётий тафсилотлар шоирнинг бу тахлит хулосасини мустаҳкамлайди. Замон ва тузум ҳақидаги бу нуқтаи назар тасодифий бўлмай, мутафаккир шахснинг, гуманист адибнинг ўз замонига оид барқарор бир қараши бўлганлигини тасдиқлайди. Ўзи яшаб турган тузумнинг моҳиятини ана шундай чуқур англаган шоир халқ оммасининг қудратли бир куч эканлигини ҳам тўғри баҳолайди:

Шаҳ сипаҳ чекса, фақир аҳволига етмас футур,
Бу вале чеккач нафас, барбод ўлур ҳашмат анга.

(мазмуни: шоҳ ҳарбий юришлар қилса фақирнинг аҳволига путур етмайди, аммо фақир оҳ чекса (ёки қўзғалса) шоҳнинг бутун ҳашамати барбод бўлади).

Ҳайвонот ва наботот оламига оид нозик кузатишлар ҳам шоир шеърларида тасвир компоненти сифатида бадиий матн структурасига олиб кирилган:

Истамиш булбул вафо гулдин, магарким жоладин
Бағри қотмиш ғунчанинг, баским эрур хандон анга.

(мазмуни: булбул гулдан вафо истайди (очилишини кутади), аммо (булбулнинг кўз ёшлари туфайли) ғунчанинг устига кўп жала ёққанидан у қотиб қолган, энди очилмайди );

Баски қонимни яларлар адади кўп ярадин,
Итларин қилди мулойим тани афгор манга.

(мазмуни: (ёрнинг) итлари танимдаги жуда кўплаб яралардан қон ялайдилар, жароҳатли танам (овқат бериб ўзимга ўргатганим) туфайли итлар менга ўрганишган, (қопмайдилар));

Кўнгуллар ноласи зулфунг камандин ногаҳон кўргач,
Эрур андоқки, қушлар қичқиришқайлар йилон кўргач.

(мазмуни: зулфингни кўргач (ошиқ) кўнгиллар нола тортиб юборадилар, бу худди илонни кўрган қушларнинг қичқириб юборишига ўхшайди);

Жон аро тийғинг кўруб кўнглум қуши тузди наво,
Тўтиедекким, такаллум айлагай кўзгу кўриб.

(мазмуни: жон ичида сен отган тиғларни кўриб жоним қуши куйлаб юборди, бу худди кўзгуда ўз аксини кўрган тўтининг гапиришига ўхшайди);

Яна бир қатор тафсилотлар инсон руҳияти билан боғлиқ. Фақат болалар психологиясига оид мана бу уч мисолдаёқ шоирнинг бу борада ҳам синчков кузатувчи бўлганлигини кўра оламиз:

Кўз ёшим бўлди равон бир наргиси жоду кўриб.
Тифл янглиғким, югургай ҳар тараф оҳу кўриб.

(мазмуни: (ёрнинг) жодулагувчи наргисмонанд кўзларини кўриб кўз ёшларим оҳуни кўриб ҳар тарафга югурган болалар каби оқиб кетдилар);

Хадангинг захми ичиндин балоларни юған ёшим,
Эрур тифлеки, олғай қуш боласин ошён кўргач.

(мазмуни: ўқларинг ҳосил қилган жароҳат ичидан бало(йиринг ва фасод)ларни ювган кўз ёшим қушнинг боласини кўриб қолса, уни инидан дарров оладиган болага ўхшайди);

Қалағай саҳфада руқъангни кўруб оқти ёшим
Тифлдекким, югурур кўрса мулавван кўпалак.

(мазмуни: қалағай қоғозда ёзилган мактубингни кўриб кўз ёшларим ранг-баранг капалакларни кўриб югурган болаларга ўхшаб оқиб кетди ).

Алишер Навоий халқ ҳаётининг унча-мунча ижодкор назари тўхталмайдиган энг майда икир-чикирларигача кузатган, билган ва улардан лирик асарларида маҳорат билан фойдалана олган. Мана бу байтда ўша пайтларда амал қилган бир удум ўз аксини топган:

Тикти кўксим чокину, тийғин танимда қилди гум,
Эл эшикни қулф этиб туфроққа кўмгандек калид.

(мазмуни: одамлар уйни қулфлаб, калитни тупроққа кўмиб яшириб кетганларидек, (у) кўксимнинг чокини тикиб,игнасини танамда яшириб қўйди).

Шоир лирикасида яна шундай байтлар борки, уларни махсус кузатишларсиз ёки махсус билимларсиз тушуниш мушкул. Чунончи:

Кош ўюб ёқсанг қаро бўлған кўзумнинг мардумин,
Холи майгунингни қилғанча қўюб анбар қаро.

Байтнинг мазмуни шундай: май рангидаги холингни анбар билан қаро қилгандан кўра, кошки менинг қоп-қора бўлган кўзим мардумагини ўйиб, ёқсайдинг. Хўш, холни анбар билан бўяшнинг кўз мардумини ўйиб, ёқиш билан нима алоқаси бор? Сурма тайёрлаш жараёнини билган киши учун бу икки ҳодисанинг алоқаси бор. Қадимдан маълум бўлган ва бизнинг кунларда ҳам сақланиб қолган хонаки технологияга кўра, сурма тайёрлаш учун мол суяги ичидаги илик олиниб, эритилади. Кейин ундан шам тайёрлаб, ёқилади; тутунига металл ёки ойна парчасини тутиб, ҳосил бўлган қурум йиғилади. Мана шу қурум – сурманинг ўзидир. Ошиқ истайдики, суяк ичидаги илик ўрнига унинг кўзи ичидаги мардумакни ёқиб, сурма тайёрласинлару, маъшуқа ундан холини қора қилиш учун фойдалансин. Боракаллоҳ, хол бўяш учун неча-нечалаб моддалар тиқилиб ётган оламда ҳаёт қадар қимматга эга бўлган кўз мардумини ёқиб, маъшуғига нисор қилмоқчи бўлган ошиққа! Шоир, асосан, аёллар томонидан қўлланган технологиядан ҳам бохабар бўлган ва уни ингичка бир маҳорат билан ишқий байт мазмунига уйғунлаштира олган.

Алишер Навоий ғазалларини ҳаётий тафсилотлар нуқтаи назаридан кузатиш яна шундай хулосани берадики, шоир бадиий ижоднинг моҳиятини, санъаткор шахснинг ижтимоий борлиқдаги ўрни ва вазифаларини жуда кенг ва теран:

— ҳаётга фаол муносабатда бўлиш;
— унинг ҳар бир нарса-ҳодисасига тийрак қараш;
— халқ турмушининг энг майда икир-чикирларига ҳам бефарқ бўлмаслик;
— бадиий фикрни хаёлий ўйдирмалар воситасида эмас, шу асар ўқувчисининг кундалик турмушига дахлдор, унга таниш бўлган нарса-ҳодисалар орқали англатиш тарзида тушунган.

Бугунги китобхон ўзининг улуғ шоирини кўп ҳолларда ўзидан анча йироқ – қўл етмас юксакларда тургувчи, оддий одамнинг ақли етмайдиган буюк, хаёлий-шоирона нарса-ҳодисаларнигина куйлаган ёки фақат Аллоҳ ишқи билан яшаб, ерни унутган самовий шоир сифатида қабул қилаётгани, айрим адабиётшунослар ҳам шоир ижодини мана шу тахлит тадқиқ этаётганлари сир эмас.

Аслида-чи?

Аслида Алишер Навоий шоҳлару саройлардан тортиб оддий халқнинг кундалик турмуши ва кулбасигача; ўн саккиз минг олам сирларидан тортиб оддий инсоний муносабат этикасигача; тасаввуфдай мураккаб фалсафадан тортиб маиший ҳаётнинг майда-чуйдаларигача – ҳаётнинг жамийки қаватларини жуда чуқур билган.

У маҳзун қалби, чуқур инсоний изтироблари, комил инсон соғинчи ва инсонпарвар ғоялари билан барча замон ва макон кишилари кўнглига жуда яқин ижодкордир.

Бундан ташқари, буюк шоир ижоди – шеърни кундалик турмуш ҳодисалари билан тўқнашмайдиган самовий сайёра деб тушунадиган бугунги айрим қаламкашлар учун ҳам катта ижод мактабидир.

Алишер Навоий асарларининг шафқатсиз Вақт омилини писанд этмаслиги, турли даврларда яшаган инсонлар қалбини забт эта олиш асрори ҳам унинг оддий халқ турмушидан ўзини баланд тутмагани; халқ ҳаётини энг майда икир-чикирларигача синчковлик билан кузатгани ва чуқур билгани, халқ қалбининг энг ичкин қаватларидаги дарду изтиробларини англаб, уларни ўз дардлари каби куйлай билгани, халқнинг ҳар бир вакили қалбига яқин ҳодисаларга санъаткорона безак бера олганидадир.

Зеро, бадиий адабиёт умрзоқлигининг, ҳамма даврларда ўқимишлилигининг шартларидан бири шуки, ўқувчи унда ўз ҳаётини, ўз ҳис-туйғу ва изтиробларининг инъикосини кўриши лозим. Яна: ижтимоий ҳаётда сўз санъатига бўлган, ҳеч қачон йўқолиб-битмайдиган эҳтиёжнинг мавжудлиги – оддий ўқувчи ўзи ифода этолмай, қалбида тугунак бўлиб оғриқ бераётган ҳолларнинг Сўзда воқеланишидан яйралиши; ташқарига чиқолмай турган оғир энергиядан халос бўлиши билан шартлангандир.

Агар Алишер Навоий шеърларида шунчаки бадиий тасвир воситаси сифатида майдонга чиққан ҳаётий тафсилотларни бир жойга жамласак, тарихий давр ва унда яшаган кишилар турмушига оид катта энциклопедия, шунингдек, ажойиб ҳикматлар китоби вужудга келади.

Замонавий илму фан тамойиллари билан иш кўраётган бугунги навоийшунослик бир асрдан зиёд вақт мобайнида улуғ адиб асарларини тўплаш, табдил ва нашр қилиш, илмий тадқиқ этиш борасида катта ишларни амалга оширди. Биз мутафаккир шоир яшаган асрдан анча узоқлашдик. Ижтимоий ва техникавий тараққиётдан ташқари, турмуш тарзи, маиший урфу русумлар ҳам ўзгарди. Шунга кўра, бугунга келиб адабиётшунослик олдида илм аҳли учун амалга ошириладиган чуқур тадқиқотлардан ташқари, Алишер Навоий асарларини замондош ўқувчига тушунарли тарзда етказиш, уларнинг чинакам халқчил, оддий одамлар қалбига-да яқин асарлар эканлигини кўрсатишдан иборат вазифа ҳам турибди.

Мақола муаллифи ҳақида:
Адабиётшунос олима ва шоира Нодира Афоқова Бухорода туғилган. Филология фанлари доктори. Бир неча шеърий ва таржима тўпламлари, «Жадид лирикасида мусаммат», «Жадид ғазалиёти», ХХ аср ўзбек адабиётида рубоий ва қитъа», » Шавкат Раҳмон олами» (ҳамкорликда) ва бошқа бир қатор илмий-адабий китоблар муаллифи. Сайтимизнинг доимий ҳамкори. Мазкур мақола ҳам махсус «Хуршид Даврон кутубхонаси» сайти учун ёзилган.

HAYOTNING ULUG’ SINCHISI
Nodira AFOQOVA

Ulug’ Alisher Navoiy hayotning sinchkov kuzatuvchisi va chuqur bilimdoni edi. U gadodan tortib shohgacha, darvishdan tortib donishmandgacha, dehqondan tortib amiru beklargacha – jamiyatning barcha toifa kishilari hayotini eng mayda ikir-chikirlari qadar juda yaxshi bilgan. Bundan tashqari, mutafakkir shoir hayvonot va nabotot olamining, kosmik fazo sirlarining, o’z davri fani erishgan yutuqlarning, inson psixologiyasining ham nozik bilimdoni edi. Biz buni uning yirik epik polotnolarida ham; “Mahbub ul-qulub”, “Arba’in”, “Nazm ul-javohir” singari didaktik asarlarida ham ko’ra olamiz.

Badiiy ijod sirlaridan birmuncha xabardor bo’lgan kishi(ijodkor va tadqiqotchi)larga yaxshi ma’lumki, hayot tafsilotlarini epik va didaktik asarlarda istifoda etish uncha mushkul emas, ammo bu unsurlardan lirik asarlarda foydalanish har qanday shoirda ham muvaffaqiyat bilan amalga oshavermaydi. Mubolag’asiz aytish mumkinki, Alisher Navoiy hayotiy tafsilotlarni boshqa hech bir shoirda kuzatilmagan darajada olamni lirik idrok etish jabhasiga tadbiq eta bildi. Chunonchi:

Tishlabki soching o’rding, ochqanda parishon qil…

Sochni tishlab qanday o’rish mumkin? Shoirning muddaosi nima? Ha, shoir bu baytda ma’shuqaning taqimini o’padigan sochlaridan bahs ochgan. Agar uzun sochni shu sochlar sohibi sohibi to uchiga qadar o’rmoqchi bo’lsa, tabiiyki, qo’llari yetmaydi. Engashib o’raman desa, egilgani masofasi qadar soch ham uzoqlashadi. Shunda u sochni o’rtasidan tishlab, yuqoriga ko’taradi-da, tikka turib, bemalol o’rimni oxiriga yetkazadi. G’azal muallifi onalarimiz, opalarimiz suvratida kuzatganimiz ana shu nozik holatni injabinlik va ustalik bilan she’riy matnga olib kirgan.
Yana bir baytda “Havas ishq aylagan ozoda, kechkil bu xayolingdan, Ki chiqmas bu tikan ko’nglingda nogah ustivor o’lgach” deb o’qiymiz. Agar qo’lga kirgan zirapcha tikka turib qolsa, uni chiqarish qiyin bo’ladi. Ishqday ichkin bir tuyg’u bilan kundalik turmushning oddiydan-oddiy bu hodisasi o’rtasidagi mushtaraklikni topish va uni nafis bir libosga o’rab lirik she’r hududiga olib kirish uchun faqat Navoiyday daho egasi bo’lmoq lozim. Zero, mavhum tushunchalar bilan moddiy narsa-hodisalar o’rtasidagi o’xshashlik, umumiylikni ko’ra bilish, mavhum tushunchalarni mana shu taxlit “moddiylashtirish”, ifodalashgina mumkin bo’lgan hodisani suvratlantirish assotsiativ tafakkuri chuqur, tasavvur kuchi juda o’tkir ijodkorlargagina xosdir. She’riyat ham adabiyotning boshqa turlari kabi tasvir ila tirikdir. Obraz ila tirikdir. Sidirg’a mushohada, mulohaza, bayon, quruq nasihat badiiy so’zniki emas. Alisher Navoiy shunchaki mushohada yuritmaydi, o’z mulohazasini bayon qilmaydi; bil’aks, haqiqiy badiiy suvrat – yorqin tasvir yaratadi. Chunonchi:

Qoldi hayron zohid ashkimda ko’rub har yon hubob,
Ro’stoyidekki, hayrat aylagay o’rdu ko’rib.

Ya’ni: oshiqning ko’z yoshlari azbaroyi ko’pirib-toshganidan uning ustida pufakchalar hosil bo’lgan; ishq sirlaridan bexabar zohid bu holni ko’rib xuddi shaharga kelib qolgan qishloqidek hayratga tushdi.

Qishloqda katta bo’lgan qaysi birimiz shaharga ilk marta kelganda Navoiyning “ro’stoyi”sidek hayratga tushmaganmiz?! Shoir hayratning darajasini ko’rsatmoqchi, xolos. Bu o’rinda kamsitish haqida so’z bo’lishi mumkinmas. Aslida qishloq kishisining shahar manzaralaridan bu hayrati – odamiyat hayotining boshlang’ich tabiiyligi va soddaligi ila insonning yaratuvchiligi – taraqqiyot natijasi o’laroq voqelikka aylangan yaratuvchiligi to’qnashuvidan tug’ilgan uchqunlardir. Navoiyning zohidi ham daf’atan oshiqning jo’shqin holatini tushunmaydi, hayronu lol qotadi. Shoir tarkidunyochi zohidning hammaga ham uncha tushunarli bo’lavermagan hayratini oddiy, hammaga ma’lum bo’lgan hayotiy tafsilot – shaharga kelib qolgan qishloqi kishining hayratiga o’xshatib, o’quvchi tasavvurini oydinlashtirib yuboradi. Yoki yana:

Orazing mushtoqidur bu ko’zki bo’lmish dardmand,
Garchi bordur dardlig’ ko’zga yorug’liqtin gazand.

Ya’ni: hammamiz bilamizki, yorug’lik-shu’la xasta bo’lgan ko’zni battar og’ritadi (hayotiy tafsilot), ammo shunday bo’lishiga qaramasdan, oshiqning sog’inchdan dardmand bo’lgan ko’zlari yorning shu’lavor chehrasini ko’rishga mushtoq bo’laveradi (lirik kechinma). Bu baytda shoir zidlantirish priyomidan foydalangan.

Xuddi shunday – hayotiy tafsilotdan tazod vositasida foydalanish quyidagi baytda ham uchraydi, bu baytda shoir odamlararo muomala-munosabat etikasiga xos bir holatni lirik matnga tadbiq qiladi:

Ul ko’z ollida halokim desalar, yo’q bok hech,
Garchi o’lmakdin demak yo’q shart bemor ollida.

Ma’lumki, mumtoz adabiyotda yorning suzilgan, xumor ko’zlarini bemorga o’xshatish an’anasi bor. Mana shu go’zal ko’zlar oshiqni halok qilgan. Kasal kishilar holidan xabar olish etikasiga ko’ra, odatda, bemor oldida, uning ko’nglini cho’ktirmaslik uchun, o’limdan so’z ochmaydilar. Shoir o’zaro muomala madaniyatining ana shu nozik qirrasini ustalik bilan she’riy matnga olib kirgan. Ya’ni yorning ko’zlari bemor, aslida uning oldida o’limdan so’zlash to’g’ri emas. Ammo bu xumor ko’zlar oldida oshiqning halokatidan so’z ochish mumkin, qo’rqmasa ham bo’ladi.

Ayni paytda Navoiy she’rlaridagi hayotiy tafsilotlar bugungi kunda boshqa jihatdan ham juda muhim: zamonaviy kitobxon va tadqiqotchi shu tafsilotlar orqali o’sha davr hayoti manzaralari, bundan olti asr muqaddam yashagan kishilar maishiy turmushiga oid ma’lumotlardan xabardor bo’ladi.
Chunonchi, ro’zg’orda shisha idishlardan foydalanish:

Soda ko’nglum ichra la’lingning xayoli tushgali,
Shishaedurkim, aning ichiga solmishlar nabot;

(mazmuni: soddagina ko’nglim ichiga labingning xayoli tushgan, bu novvotning shisha ichiga solinishiga o’xshaydi);

ro’za oyi kirganligini oyga qarab aniqlash:

Ro’za oyin ko’rmay ilgingdin qadahni solmag’il,
Lek ol bayram hiloli ham ko’rungan tun qadah;

(mazmuni: ro’za oyini ko’rmasdan turib may ichishni to’xtatma, lekin ro’za hayiti hiloli ko’rinishi bilan qo’lingga qadah ol);

pistani bugungiga o’xshab sho’rlash:

Og’zidin achchig’ so’z aytib, zohir etsa zahri chashm,
Ayb emastur, pista sho’ru, tong emas, bodom talx;

(mazmuni: og’zidan achchiq so’zlarni aytib, ko’zidan zaharlar sochadi; pistaning sho’rligi ayb, bodomning achchiqligi hayratlanarli bo’lmaganidek, bu hol ayb ham, hayron qolarli ham emas).

Navoiy yana shunday hayotiy tafsilotlarni istifoda etadiki, ular 5-6 asr beridagi kitobxonga o’sha davr ijtimoiy hayotidagi ayrim qonun-qoidalardan, taraqqiyot darajasidan, turmushning ayrim detallaridan xabar beradi. Bu tafsilotlar nafaqat adabiyotshunoslar yoki so’z san’ati muxlislari uchun, balki boshqa soha tadqiqotchilari, tarixchilar, tarixiy mavzuda asar yozmoqchi bo’lgan adiblar, rejissyorlar uchun ham muhim bo’lishi mumkin. Jumladan, oltinni boshqa moddalardan ajratish usuli:

Oltin ezinib-erib kuygan sayi xolis bo’lur,
Ne ajab, sarg’arsa yuz yetkan sayi emgak manga.

(mazmuni: oltinni ezgan-eritgan sayin tozarib borgani kabi mashaqqatlarga uchragan sari mening yuzimning (toza oltinday) sariq bo’lishi ham hayron qolarli emas);

Navoiy davridayoq Sharqda ko’zoynak yasash amalda bo’lgan:

Boda hajridin oqarmish ko’zlarim, ey piri dayr,
Aylagil may shishasidin sindurib aynak manga.

(mazmuni: ey piri dayr, may ichmaganlikdan ko’zlarimga oq tushdi (kasallandi), (ko’zlarimning yaxshi ko’rishi uchun) may shishasini sindirib menga ko’zoynak yasab ber);

sixkabob pishirish:

Gar Navoiyning kuyuk bag’rida qondur, ne ajab,
Xomso’z o’lur yolin uzra tushib kuygan kabob.

(mazmuni: Navoiyning kuygan bag’rida qon ko’rinsa hayron bo’larli emas, chunki kabob ham cho’g’ ustiga tushsa xomso’z (kuyuk va qon aralash) bo’ladi);

shoir baytlari qaroqchilik rusumidan ham xabar beradi:

Ko’ngullar naqdini toroj etarga yopmog’ing burqa’,
Aningdekdurki, yuz bog’lar qaraqchi korvon ko’rgach.

(mazmuni: ko’ngillarning naqdi(mulki)ni talon-taroj etish uchun yuzingga parda tutishing qaroqchi karvon (talash uchun) ko’rinishi bilan yuzini bog’lab olishiga o’xshaydi);

po’latdan qilingan asboblarni o’tkirlash:

Ashkimni ko’rub tez bo’lur ko’ngli jafog’a,
Ore, itimas chunki suyi bo’lmasa fo’lod.

(mazmuni: ko’z yoshlarimni ko’rib (ma’shuqaning) jafolar qilishi tezlashadi, shubhasiz, suv bo’lmasa po’lat ham o’tkir bo’lmaydi);

xatni yelimlab jo’natish:

Tirilmisham bitigingdin, qilurda muhr magar
Labingg’a tegdiyu, kelturdi tuhfa jon kog’az.

(mazmuni: maktubing menga jon bag’ishladi, chunki uni lablaring bilan muhrlagansan, shuning uchun (xat yozilgan qog’oz jon tuhfasi bilan keldi).

Quyidagi bayt kishida yanayam chuqurroq qiziqish uyg’otadi:

Tifl avroq ichra bir-bir bargi gul tergan kebi
Nomayi hijron aro tim-tim sirishkim qonidur.

Shoirning asl muddaosi – ma’shuqaga yo’llangan maktub ustiga tomgan qonli yoshlardan xabar berish. Shu holatga muvofiq parallel keltirilgan hayotiy tafsilot esa kishini o’ylantirib qo’yadi: bolalar varaqlar ichiga gul bargini terib chiqqanlari kabi… Shoir shunchaki bolalarning o’yin-o’yin bilan kitob ichiga gul barglarini solib chiqishlarini nazarda tutganmikan? Balki, Navoiy davridayoq gerbariylar tuzish amaliyoti mavjud bo’lgandir? Bu bayt haqida, balki, tabiatshunos, pedagog olimlarimiz ham o’ylab ko’rarlar?

Endi mana bu baytga diqqat qarataylik:

Tiyg’ ila paykonlaring yetti ko’ngul bo’lg’ach xarob,
Suv quyub tuxm ekting ul kishvarni vayron aylagach.

(mazmuni: ko’nglim (ishq tufayli) xarob bo’lgandan keyin unga tig’ va paykonlaring yetib keldi – u mamlakatni vayron qilgandan keyin suv qo’yib, ekin ekib yubording).

Bu hayotiy tafsilot o’ylab topilgan yoki ertaklardan olingan emas. Agar o’sha davrdagi turli xil harbiy yurishlarda bosib olingan mamlakat yoki shaharlarning fotihlar tomonidan tep-tekis qilinib, ekin ekib yuborilishi kabi faktlar bo’lmaganda, shoir bunday o’xshatishdan foydalanmas edi. U ijtimoiy hodisa ustiga ishqiy mavzu bilan bog’liq parda tashlab, davr fojiasidan ogoh etadi. Bong uradi.

Mana bu bayt esa ijodkor yashagan ijtimoiy muhitda inson hayotining, uning taqdiri, orzu-intilishlarining arzimas bir narsa bo’lganligidan darak bermaydimi:

Davron sanga zulm etsa, qadahlar to’la may ich,
Qon yutsang ayog’lar to’la davrong’a ne parvo?

(mazmuni: davron senga zulm qilsa, qadah to’la may ich, chunki qadah to’la qonlar yutsang ham davronning parvoyiga kelmaydi).

Ma’lumki, Alisher Navoiy yirik epik asarlarida turli syujetlar vositasida o’zi yashab turgan jamiyatga oid tanqidiy qarashlarini katta jasorat bilan o’rtaga tashlay bilgan. Butun kuchini xalq manfaatiga yo’naltirgan Farhodning, chinakam insoniy fazilatlar sohibi bo’lgan Layli va Majnunning oxir-oqibatda halokatga mahkum bo’lishi mutafakkir shaxsning o’z davriga bergan bahosi o’laroq ko’zga tashlanadi. Xususan, shoh Bahrom taqdirining fojiali yakunida mutlaq hokimiyatga asoslangan davr ijtimoiy tuzilmasining nobopligiga, bunday tuzumda biror tabaqa vakili baxtli bo’la olmasligiga oid xulosa muhrlangan. Yuqoridagi ikki she’riy parchada istifoda etilgan hayotiy tafsilotlar shoirning bu taxlit xulosasini mustahkamlaydi. Zamon va tuzum haqidagi bu nuqtai nazar tasodifiy bo’lmay, mutafakkir shaxsning, gumanist adibning o’z zamoniga oid barqaror bir qarashi bo’lganligini tasdiqlaydi. O’zi yashab turgan tuzumning mohiyatini ana shunday chuqur anglagan shoir xalq ommasining qudratli bir kuch ekanligini ham to’g’ri baholaydi:

Shah sipah cheksa, faqir ahvoliga yetmas futur,
Bu vale chekkach nafas, barbod o’lur hashmat anga.

(mazmuni: shoh harbiy yurishlar qilsa faqirning ahvoliga putur yetmaydi, ammo faqir oh cheksa (yoki qo’zg’alsa) shohning butun hashamati barbod bo’ladi).

Hayvonot va nabotot olamiga oid nozik kuzatishlar ham shoir she’rlarida tasvir komponenti sifatida badiiy matn strukturasiga olib kirilgan:

Istamish bulbul vafo guldin, magarkim joladin
Bag’ri qotmish g’unchaning, baskim erur xandon anga.

(mazmuni: bulbul guldan vafo istaydi (ochilishini kutadi), ammo (bulbulning ko’z yoshlari tufayli) g’unchaning ustiga ko’p jala yoqqanidan u qotib qolgan, endi ochilmaydi );

Baski qonimni yalarlar adadi ko’p yaradin,
Itlarin qildi muloyim tani afgor manga.

(mazmuni: (yorning) itlari tanimdagi juda ko’plab yaralardan qon yalaydilar, jarohatli tanam (ovqat berib o’zimga o’rgatganim) tufayli itlar menga o’rganishgan, (qopmaydilar));

Ko’ngullar nolasi zulfung kamandin nogahon ko’rgach,
Erur andoqki, qushlar qichqirishqaylar yilon ko’rgach.

(mazmuni: zulfingni ko’rgach (oshiq) ko’ngillar nola tortib yuboradilar, bu xuddi ilonni ko’rgan qushlarning qichqirib yuborishiga o’xshaydi);

Jon aro tiyg’ing ko’rub ko’nglum qushi tuzdi navo,
To’tiedekkim, takallum aylagay ko’zgu ko’rib.

(mazmuni: jon ichida sen otgan tig’larni ko’rib jonim qushi kuylab yubordi, bu xuddi ko’zguda o’z aksini ko’rgan to’tining gapirishiga o’xshaydi);

Yana bir qator tafsilotlar inson ruhiyati bilan bog’liq. Faqat bolalar psixologiyasiga oid mana bu uch misoldayoq shoirning bu borada ham sinchkov kuzatuvchi bo’lganligini ko’ra olamiz:

Ko’z yoshim bo’ldi ravon bir nargisi jodu ko’rib.
Tifl yanglig’kim, yugurgay har taraf ohu ko’rib.

(mazmuni: (yorning) jodulaguvchi nargismonand ko’zlarini ko’rib ko’z yoshlarim ohuni ko’rib har tarafga yugurgan bolalar kabi oqib ketdilar);

Xadanging zaxmi ichindin balolarni yug’an yoshim,
Erur tifleki, olg’ay qush bolasin oshyon ko’rgach.

(mazmuni: o’qlaring hosil qilgan jarohat ichidan balo(yiring va fasod)larni yuvgan ko’z yoshim qushning bolasini ko’rib qolsa, uni inidan darrov oladigan bolaga o’xshaydi);

Qalag’ay sahfada ruq’angni ko’rub oqti yoshim
Tifldekkim, yugurur ko’rsa mulavvan ko’palak.

(mazmuni: qalag’ay qog’ozda yozilgan maktubingni ko’rib ko’z yoshlarim rang-barang kapalaklarni ko’rib yugurgan bolalarga o’xshab oqib ketdi ).

Alisher Navoiy xalq hayotining uncha-muncha ijodkor nazari to’xtalmaydigan eng mayda ikir-chikirlarigacha kuzatgan, bilgan va ulardan lirik asarlarida mahorat bilan foydalana olgan. Mana bu baytda o’sha paytlarda amal qilgan bir udum o’z aksini topgan:

Tikti ko’ksim chokinu, tiyg’in tanimda qildi gum,
El eshikni qulf etib tufroqqa ko’mgandek kalid.

(mazmuni: odamlar uyni qulflab, kalitni tuproqqa ko’mib yashirib ketganlaridek, (u) ko’ksimning chokini tikib,ignasini tanamda yashirib qo’ydi).

Shoir lirikasida yana shunday baytlar borki, ularni maxsus kuzatishlarsiz yoki maxsus bilimlarsiz tushunish mushkul. Chunonchi:

Kosh o’yub yoqsang qaro bo’lg’an ko’zumning mardumin,
Xoli mayguningni qilg’ancha qo’yub anbar qaro.

Baytning mazmuni shunday: may rangidagi xolingni anbar bilan qaro qilgandan ko’ra, koshki mening qop-qora bo’lgan ko’zim mardumagini o’yib, yoqsayding. Xo’sh, xolni anbar bilan bo’yashning ko’z mardumini o’yib, yoqish bilan nima aloqasi bor? Surma tayyorlash jarayonini bilgan kishi uchun bu ikki hodisaning aloqasi bor. Qadimdan ma’lum bo’lgan va bizning kunlarda ham saqlanib qolgan xonaki texnologiyaga ko’ra, surma tayyorlash uchun mol suyagi ichidagi ilik olinib, eritiladi. Keyin undan sham tayyorlab, yoqiladi; tutuniga metall yoki oyna parchasini tutib, hosil bo’lgan qurum yig’iladi. Mana shu qurum – surmaning o’zidir. Oshiq istaydiki, suyak ichidagi ilik o’rniga uning ko’zi ichidagi mardumakni yoqib, surma tayyorlasinlaru, ma’shuqa undan xolini qora qilish uchun foydalansin. Borakalloh, xol bo’yash uchun necha-nechalab moddalar tiqilib yotgan olamda hayot qadar qimmatga ega bo’lgan ko’z mardumini yoqib, ma’shug’iga nisor qilmoqchi bo’lgan oshiqqa! Shoir, asosan, ayollar tomonidan qo’llangan texnologiyadan ham boxabar bo’lgan va uni ingichka bir mahorat bilan ishqiy bayt mazmuniga uyg’unlashtira olgan.

Alisher Navoiy g’azallarini hayotiy tafsilotlar nuqtai nazaridan kuzatish yana shunday xulosani beradiki, shoir badiiy ijodning mohiyatini, san’atkor shaxsning ijtimoiy borliqdagi o’rni va vazifalarini juda keng va teran:

— hayotga faol munosabatda bo’lish;
— uning har bir narsa-hodisasiga tiyrak qarash;
— xalq turmushining eng mayda ikir-chikirlariga ham befarq bo’lmaslik;
— badiiy fikrni xayoliy o’ydirmalar vositasida emas, shu asar o’quvchisining kundalik turmushiga daxldor, unga tanish bo’lgan narsa-hodisalar orqali anglatish tarzida tushungan.

Bugungi kitobxon o’zining ulug’ shoirini ko’p hollarda o’zidan ancha yiroq – qo’l yetmas yuksaklarda turguvchi, oddiy odamning aqli yetmaydigan buyuk, xayoliy-shoirona narsa-hodisalarnigina kuylagan yoki faqat Alloh ishqi bilan yashab, yerni unutgan samoviy shoir sifatida qabul qilayotgani, ayrim adabiyotshunoslar ham shoir ijodini mana shu taxlit tadqiq etayotganlari sir emas.

Aslida-chi?

Aslida Alisher Navoiy shohlaru saroylardan tortib oddiy xalqning kundalik turmushi va kulbasigacha; o’n sakkiz ming olam sirlaridan tortib oddiy insoniy munosabat etikasigacha; tasavvufday murakkab falsafadan tortib maishiy hayotning mayda-chuydalarigacha – hayotning jamiyki qavatlarini juda chuqur bilgan.

U mahzun qalbi, chuqur insoniy iztiroblari, komil inson sog’inchi va insonparvar g’oyalari bilan barcha zamon va makon kishilari ko’ngliga juda yaqin ijodkordir.

Bundan tashqari, buyuk shoir ijodi – she’rni kundalik turmush hodisalari bilan to’qnashmaydigan samoviy sayyora deb tushunadigan bugungi ayrim qalamkashlar uchun ham katta ijod maktabidir.

Alisher Navoiy asarlarining shafqatsiz Vaqt omilini pisand etmasligi, turli davrlarda yashagan insonlar qalbini zabt eta olish asrori ham uning oddiy xalq turmushidan o’zini baland tutmagani; xalq hayotini eng mayda ikir-chikirlarigacha sinchkovlik bilan kuzatgani va chuqur bilgani, xalq qalbining eng ichkin qavatlaridagi dardu iztiroblarini anglab, ularni o’z dardlari kabi kuylay bilgani, xalqning har bir vakili qalbiga yaqin hodisalarga san’atkorona bezak bera olganidadir.

Zero, badiiy adabiyot umrzoqligining, hamma davrlarda o’qimishliligining shartlaridan biri shuki, o’quvchi unda o’z hayotini, o’z his-tuyg’u va iztiroblarining in’ikosini ko’rishi lozim. Yana: ijtimoiy hayotda so’z san’atiga bo’lgan, hech qachon yo’qolib-bitmaydigan ehtiyojning mavjudligi – oddiy o’quvchi o’zi ifoda etolmay, qalbida tugunak bo’lib og’riq berayotgan hollarning So’zda voqelanishidan yayralishi; tashqariga chiqolmay turgan og’ir energiyadan xalos bo’lishi bilan shartlangandir.

Agar Alisher Navoiy she’rlarida shunchaki badiiy tasvir vositasi sifatida maydonga chiqqan hayotiy tafsilotlarni bir joyga jamlasak, tarixiy davr va unda yashagan kishilar turmushiga oid katta entsiklopediya, shuningdek, ajoyib hikmatlar kitobi vujudga keladi.

Zamonaviy ilmu fan tamoyillari bilan ish ko’rayotgan bugungi navoiyshunoslik bir asrdan ziyod vaqt mobaynida ulug’ adib asarlarini to’plash, tabdil va nashr qilish, ilmiy tadqiq etish borasida katta ishlarni amalga oshirdi. Biz mutafakkir shoir yashagan asrdan ancha uzoqlashdik. Ijtimoiy va texnikaviy taraqqiyotdan tashqari, turmush tarzi, maishiy urfu rusumlar ham o’zgardi. Shunga ko’ra, bugunga kelib adabiyotshunoslik oldida ilm ahli uchun amalga oshiriladigan chuqur tadqiqotlardan tashqari, Alisher Navoiy asarlarini zamondosh o’quvchiga tushunarli tarzda yetkazish, ularning chinakam xalqchil, oddiy odamlar qalbiga-da yaqin asarlar ekanligini ko’rsatishdan iborat vazifa ham turibdi.

Maqola muallifi:
Adabiyotshunos olima va shoira Nodira Afoqova Buxoroda tug’ilgan. Filologiya fanlari doktori. Bir necha she’riy va tarjima to’plamlari, «Jadid lirikasida musammat», «Jadid g’azaliyoti», XX asr o’zbek adabiyotida ruboiy va qit’a», » Shavkat Rahmon olami» (hamkorlikda) va boshqa bir qator ilmiy-adabiy kitoblar muallifi.  Saytimizning doimiy hamkori. Mazkur maqola ham maxsus «Xurshid Davron kutubxonasi» sayti uchun yozilgan.

Alisher Navoiy. Qit’alar, Fardlar, Ruboiylar, Tuyuqlar by Khurshid Davron on Scribd