13 АВГУСТ — ЎЗБЕКИСТОН ХАЛҚ ШОИРИ УСМОН АЗИМ ТАВАЛЛУД ТОПГАН КУН

1. Усмон Азим … Навоий эмас. 2. “Бойсунда опам бор: ўн икки фарзанднинг онаси…”. 3. Усмон Азим, ҳофиз ва… мен. 4. “Ўсмон”дан гурунг берадиган майор. 5. “Девона шоир”. 6. “Эргашолсанг, биз билан юр”. 7. “Эркакларнинг шоири”. 8. Ғаройиб гаров. 8. Ғаройиб гаров. 9. Плацдан кафегача қанча йўл? 11. Усмон Азим ва “Жамила”. 12. “Туфли ювиш” – машаққатли юмуш.13. “Усмон Азим” фан клуби. 14. Шурик ва мен. 15. Хотима ўрнида.

Турдимурод МУСТАФОЕВ
ЭМАКЛАШНИ БИЛМАЙДИГАН ОДАМ
ёхуд шоир Усмон Азим ҳақида гурунглар

  Турдимурод Мустафоев  1963 йилда Сурхондарё  вилоятида  туғилган. Тожикистон политехника институтини тугатган. Ҳозирги кунда Қизириқ туманида истиқомат қилади. 1990-95 йилларда қурилиш ташкилотида, 1995-2006 йилларда Сурхондарё вилояти Бандихон туман газетасида хизмат қилган. Айни пайтда Қизириқ қишлоқ хўжалик ва сервис касб-ҳунар коллежида ёшларга сабоқ бермоқда. Кўплаб мақолалари матбуотда эълон қилинган.

…Нега мен сиз билан эмакламадим?
Менга эмаклашдан кўп сабоқ беришган,
аммо уддасидан чиқа олмадим…
Усмон АЗИМ

1. Усмон Азим … Навоий эмас

Очиғи, Усмон Азим етакчилик қилган икки-уч “Мажолис ун-нафойис”да камтаргина ўринни остимга олиб, ҳорис тингловчи бўлганман. Тамом. Аммо барибир у киши ҳақида ёзишга ўзимни ҳақли сезаман. Ўтар иштиёқим бемалол суяниши мумкин бўлган учта устун бор, — ҳафсала қилсангиз билиб оласиз.

Дарвоқе, ҳақдорлик борасида: талабчан ўқувчи “номдор шоир билан бирор марта бетма-бет ўтириб ҳамсуҳбат бўлмаган экансиз, у киши ҳақида қандай қилиб ҳам, нимани ҳам ёзар эдингиз?”-дея ўринли шуб-ҳа зоҳир қилишга ҳақли. Мен эса ҳеч иккиланмай айтаманки, хўш нима бўпти? Ахир, Ойбек домла ҳам ҳазрат Навоий ҳақда ёзганлар-ку? Тўғри, навбатдаги эътирозингизга ҳам қарши эмасман: Ҳа, камина Ойбек эмас, албатта. Аммо, тан олайлик: Усмон Азим ҳам Навоий эмас-да.

Боз устига, мен “Усмон Азим”ни салкам чорак аср кўкрак киссамда олиб юрганман. Кейинроқ эса папка кўтарадиган мақомга етганимдан сўнг керакли-кераксиз қоғозлар тахламидан ажратиб, папкамнинг алоҳида “хона”сидан жой берганман. Шундай қилиб, ўтган умримнинг ўзим истаган ҳар бир дақиқасида Усмон Азим “доступен” бўлган. Бемалол айтишим мумкинки, мен у киши билан минглаб маротаба сиртдан ҳамсуҳбат бўлганман.

Қоғоз устига қатъият билан энгашишимга яна бир боис шуки, бизнинг Усмон Азим билан атиги биттагина (ўхшаш демайлик) умумий тарафимиз бор. Йўқ, йўқ, кулманг. Чиндан ҳам орамизда битта умумийлик бор! Ва мен бу ҳақда мароқ билан ёзаман: менинг ҳам “Бойсунда опам бор, ўн икки фарзанднинг онаси. Энг катта орзуси – Тошкентни кўрмоқ!”

2. “Бойсунда опам бор: ўн икки фарзанднинг онаси…”

Ҳар гал Кофрунга, опам яшайдиган қишлоққа борганимда тоғликлар билан ўзимизнинг даштликларни хаёлан солиштирардим. Нўноқ ақлим ҳеч бир тафовут топа олмасди. Манзара борасида ҳам шу гап. Бироқ мана шу тақирбош тоғлар бағридан Усмон Азимдай, Эркин Аъзамдай забардаст ижодкорлар чиқди-ку?

Опамнинг эса бу хусусда фикри бутунлай бошқача бўларди: тоғ қўйнида туғилган одамнинг тоҚлар билан бўй ўлчашгиси келармиш… Балки? Мен гапни астагина ўзим ёқтирган мавзуга бурардим. “Опа, – дердим, – Усмон Азим қайси уруғдан?” “Газачи”, – дерди опам. “Э, қўйсангиз-чи! Газа – бу қишлоқнинг номи. Газачи деган уруғ йўқ”, – дердим ҳафсалам пир бўлиб. “Ишонмайсан-да! Мен Усмон Азимнинг опаси билан бир ҳафта бир палатада ётиб даволанганман. Аллақулов деган врач қараган икковимизга ҳам. Шу Аллақулов…” – опам шифохона врачларини таснифлашдек ёқимли мавзусига ўта бошлаган аснода илдамлик қилардим-да, гап оқимини ўзим суйган ўзанга бурардим.

Опам аввалига узуқ-юлуқ қилиб, шифохонада шоирнинг опасига қанчалик эҳтиром кўрсатилганини тўқиб-бичарди. Лекин менга бу сафар Усмон Азим ҳақида ҳеч қандай янгилик топа олмаганлиги кўзларидан сезилиб турарди. Менга чайналиб гурунг бераётиб, ёдига зўр янги гап келиб қолганди бир гал: “Усмон Азимнинг ўрмаламай оёғи чиққан экан, опаси айтди!” – деб қолди опам. Мен ортиқча қизиқиш билдирмадим. Беэътиборлигим опамнинг мунаққиллик нафсониятига тегди. “Мен биламан, сен ҳам биласан: чақалоқ аввал ўтиради, кейин эмаклайди, кейин той-той туради, бир-икки қадам ташлайди. Лекин Усмон Азимнинг эмакламай, оёғи чиққан экан! То оёғи чиққунча силжир экан. Шунчалик тез силжир эканки, тўрт оёқлаб ўрмалаган тенгдошлари ҳам етолмас экан! Шу гапларни опаси ўз тили билан айтди!”

Опам машҳур шоирнинг опаси билан қанчалик сирдош эканлигини писанда қилиб завқ оларди. Ва ҳар сафар Кофрунга опам яшайдиган қишлоққа борганимда, Усмон Азимнинг опаси, акаси, жиянлари ҳақида бир дунё маълумотга эга бўлардим. Баъзан энг арзимасдай туюлган маълумотлар ҳам яхшигина мулоҳазаларга ашё бўларди.

Дарвоқе, Усмон Азимнинг эмакламай оёғи чиққани ростмикан?

3. Усмон Азим, ҳофиз ва… мен

Одам табиатидаги юзлаб қусурлардан биттаси шуки, машҳурларни ҳамма “ўзиники” қилгиси келади. Бу қусур айниқса, ёшликда, талабалик даврида кўпроқ намоён бўлади.

Мен адабиётга, шеъриятга умуман даҳли бўлмаган соҳада ўқирдим. Аммо курсдошлар билан бўладиган энг қизғин гурунгларимиз кўпинча машҳур, таниқли сўз усталари устида айланарди. Адабий-бадиий нашрлар талашиб ўқиларди. “Зўр” журналлар қўлдан-қўлга ўтавериб, ҳилвираб қоларди. Биз тилшунос ёки адабиётшунос эмасдик. Бизни оммалашган асарнинг бадиий савиясидан кўра, муаллифнинг шахсидаги қизиқарли ўринлар кўпроқ жалб қиларди. Тилга тушган шоиру носирларни “ўзимизники” қилиш учун далил қидириб чарчамасдик. (Ўйлаб қарасам, ўша замонларда шоирлар аудиторияси ҳозирги “шоу-бизнес” вакиллариникидан кам эмас экан-да!)

Кимдир Абдулла Ориповга қўшни қишлоқдан эканлигини енгил қистириб ўтса, яна биров “Ўткир Ҳошимовнинг холаваччасига қуда бўлган хонадон” ўғли билан борди-келди қилишини айтиб мақтанарди.

Шундай кунларнинг бирида “Ёшлик” журналининг навбатдаги сони қўлимга тушиб қолди. Қоидага кўра, журналда чиққан асарларни таснифлаб чиқдим: энг олдин ўқиладиганлари ва кейин ўқилса ҳам бўлаверадиганлари аниқлаб олинди. (Ахир, нодир журнал тўсатдан “йўқолиб” қолиши ҳам мумкин-да.) Не кўз билан кўрайки, мен севиб ўқийдиган шоирнинг “Бахшиёна” деб номланган туркум шеърлари “Ёшлик”ни безаб турибди-да! Чанқоқ азобини бошдан кечириб, булоққа етган одам очкўзлиги ила ўқиб чиқдим. Ҳарислигим босилгач, симсўрига ўзимни ташлаб, “Бахшиёна”ни қайта ўқидим ва яна-яна қайта ўқиб чиқдим. Мен ўша 1984 йилнинг одатдаги ёз оқшомига қадар бир неча ўн марта Усмон Азим шеърларидан лаззат олиб улгурган эдим. Бирор элликтача шеърини ёддан ўқиб бера олардим. (Ҳозир бу миқдор уч хонали сонга айланган!) Бироқ ўзимнинг Усмон Азимга оз бўлса-да “яқинлигимни” асослаб бера оладиган шеър топа олмаганман-да. Ўзбекнинг мен мансуб бўлган кўпсонли уруғининг руҳига мос шундай дилбар сатрларнинг ёзилиши мумкинлиги тушимга ҳам кирмаган эди!

Хуллас, Усмон Азимнинг “Бахшиёна”сидан ишончли дастак “ясадим”. Ва уни кўтариб, курсдошлар даврасида муҳораба “талаб қилдим”. Аввалига шеърни баланд овозда ўқидим. Кейин Элбек бахши билан Ойтуманнинг айтишувини жўшиб айтдим. Сўзларни атай қўнғиротча талаффуз қилдим. Ғирт сурхонча оҳанг! Тоза Бойсунча назм! Мана сизга воҳанинг содда ва тўпори руҳи! Хонадошларимга ғолибона қарадим. Уларнинг кўзларида ишончсизлик бордай эди. Мен сўнгги зарбани бериш учун навбатдаги шеърга ўтдим: “Ў, биродарлар, Элбек бахши бир камбағалнинг тўйини гуриллатиб, неча жувон-у қизнинг журагини дириллатиб, қайтиб келаётиб эди, бир карвонга йўлиқди…”

Эҳ, нимасини айтасиз! Бу завқнинг тоти ҳалигача юрагимда турибди.

Мен “Бахшиёна”ни тўлиқ кўчириб олишга улгурдим. Турган гапки, журнал сочқига сочилган ширинликдай бўлиб талабалар издиҳоми орасида йўқ бўлиб кетди.

Кунбўйи денг, тез майдаланмайдиган лаззатбахш луқмани чайнаб юргандек, Элбек бахшининг “пешонанг-нинг ёздиғидан айрилма, ёр! Жоним чиқар, қўшиқ айтсам қайрилма, ёр” деган ноласи (ноламикан ўзи?) тилимдан тушмайди.

Бир куни… ўз-ўзимдан столни чилдирма қилган кўйи, шу шеърга озгина маром бериб, куйлаётганимни сезиб қолдим. Чин гапим: ўзим билиб-билмай, росмана қўшиқ хиргойи қилмоқда эдим!
Сал вақт ўтиб, Шерали ҳофизнинг қўшиғи чиқди. Ишонсангиз, – қуллуқ, ишонмасангиз ҳам майли, аммо Шерали ҳофиз Элбек бахшининг ноласини (ноламикан ўзи?) худди мен хиргойи қилган маромда куйлади!

Мен бастакорликка даъво қилаётганим йўқ. Ўша машҳур қўшиқнинг тоза 32 йиллик шуҳрати тўла-тўкис Усмон ака билан Шерали ҳофизники! Фақат демоқчиманки, ҳар қандай мукаммал шеърга биттагина мукаммал мусиқа бўлади! Иккинчиси – сохта ёки нобоп. Ишонинг, шеърни чин кўнгилдан севиб ўқиган одам мусиқасини ҳам топади. Албатта топади! Бунинг учун бастакор бўлиш шарт эмас. Бу – мавжуд қонуният. Уни Усмон Азим, Шерали ҳофиз ва… мен топганмиз.

4. “Ўсмон”дан гурунг берадиган майор

Тепадан қаралса, одамларнинг пасту баланди сезилмайди. Фақат одамлар ичида турибгина ўзинг билан манглайма-манглай сирлаша оладиган мусоҳиб топишинг мумкин. Даҳоларга хос фазилат шуки, улар юксакликда турган аснода тубандагиларнинг қадди-бастини аниқ кўра билиб, шунга яраша тўн бича оладилар. Агар улар шу фазилатдан қуруқ қолган бўлса, айтганлариям, ёзганлариям… хуллас, тушунарли-ку буёғи!

Насибаи рўзимни Бандихонда топиб еб юрган йилларимдан топган хулосам эди бу. Шу тўхтамни ҳақиқатга айлантиришга бир акахондам сабаб бўлган. Иккаламиз (нима десам экан…) “кумирдош” эдик, шекилли. У ҳам Усмон Азимнинг ашаддий фанатларидан эди. Айтсам, ишонмайсиз: милиция майори эди, паспорт хизматига бошлиқ эди, иши бошидан ошиб, бир дунё қоғозга кўмилиб ўтирарди. Кунига юз одам билан муомала қиларди. Ташқарига чиқиб, бир дона сигарет чекиб келишга фурсат топмасди. Лекин столининг бир четида турган “Усмон Азим”ни варақлашга ва ҳузур қилиб битта шеър ўқишга вақт тежаб қоларди. Нарзулла Аллаёров дейишарди бу одамни. Негадир мен ихлос қўйган шоирни оддийгина қилиб, “(В)Ўсмон” дерди. Мен газета иши билан ИИБга бориб қолган кунларим акахондамнинг хонасига бир бош суқиб ўтардим. Остонада пайдо бўлишим билан инглизчасига “О-о!” деб хитоб қилган кўйи, шинаванда мезбондек икки қўлини икки ёнга ёзарди. Агар шу топда соҳа тақдирига оид иши бўлса ҳам йиғиштириб қўярди. “Келинг, мухбир, Ўсмондан гурунг қиламиз”, дерди.

Нарзулла ака билан иноқлашиб қолишимизга худди Усмон Азимнинг тўрт қатор шеъри сабаб бўлган-да! Бандихонда ўртамиёна бир амалдорнинг тўйида танишганмиз. Мен даврада “раис”, яъни ўртакаш эдим. Мучали “Йўлбарс” бўлган куёвболага пайров қилиб, тўйни қувноқ пардаларда ўтказмоқда эдим. Куёвболанинг собиқ синф раҳбарини микрофон ёнига чақирдим. Қарангки, у кишининг ҳам мучали йўлбарс экан. Устози тушмагур ҳазилкашроқ эканми, табрик сўнгида жилмайиш аралаш, каминани бир “эзиб қўйиш”га чоғланди. Менинг мучалим қуён эканлигига ишора қилиб, машҳур қўшиқнинг икки мисрасини ўқиди:

Шерларнинг ичинда қуён юрмагай,
Юрса ҳам у асло шер бўлолмагай.

Давра аҳли кулгига мойил бўлади. Бўлди кулги, бўлди қийқириқ! Мен ўсал бўлиб, бошим елкаларим орасига бота бошлаган аснода… жонимга Усмон Азим ора кирди. Тобора вазнини сездириб бораётган бошимни илкис кўтариб, аввал кулиб бўлган издиҳомга қарадим. Сўнг “дилозор” устозга бир кўз силтадим. Ва лабимга артистона нимкулги бериб:

Ҳайвонлар ҳақида ёзмайман, тамом,
Масал Гулханийнинг ўзига тортиқ.
Билдимки, ҳайвондан чиқмас сухандон,
Ва яна ортингдан ҳуриши ортиқ!

– дейишим билан ҳазилга ўч давра яна портлади.

Тўрдаги стол орқасида ўтирган бир “типратикан” сочли “мелиса” қарсак чалган ҳолда бақириб куларди. Ва мени боши билан имлаб ёнига чорларди. Мен, даврадаги ишим битгач, унинг ёнига бордим. “Зўр! Зўр! – деб шанғилларди у нақ қулоғим остида, – фақат шеърни сал буздингиз! Аммо Ўсмон топиб айтган. Топиб айтадиям-да у! Сизам чёткий айтдингиз, жойига тушди!”

Танишдик. “Ўсмон”нинг соғлиги учун юз-юз отдик. Шу-шу, иккимиз ҳеч бўлмаса ҳафтада бир кун вақт топиб, “Ўсмондан гурунг қиладиган” бўлдик.

5. “Девона шоир”

Айтгандай, Усмон Азим “Ўсмон” бўлишга арзийдиган одам-да. Гап юксакликдаги шоирнинг милиция майорига лоппа-лойиқ тўн бича олганида эмас.

Хуллас, ўн беш йилча олдин Бойсуннинг Газа қишлоғига бир тўйга бориб эдик. Тўйчивон қариндошимиз Шерали ҳофизни “олиб келган” экан, бизга ҳам давранинг ўртароғидан жой тегиб қолди. Шерали ҳофиз, саҳналарнинг доимий эркатойи, одамларга “тегиша-тегиша” қўшиқ куйламоқда. У замонлар ҳали биз “Три в однам” деган ғаройиб усулларни билмасдик. Аммо машҳур қўшиқчининг ҳар бир қўшиқ олдидан келтирадиган енгил дебочаларидан яйраб ўтирардик. Унинг ҳар бир пайрови хайрихоҳ қарсаклар билан сийланиб турибди, денг. Бир маҳал синалган эркатойимиз:

– Силар кутган қўшиқ! Бойсунлик девона шоир Усмон Азим сўзи билан… – деб бошлаган эди ҳамки, унинг овозини ҳуштагу норози ҳайқириқлар босиб кетди. Баланд диапозонли микрофон гувраниб турган издиҳом қаршисида ҳеч нарса бўлмай қолди. Нақ беш дақиқа давомида давра аҳли мағлуб жамоа мухлисларидай тепсиниб турди.

Барибир эркатой ҳофиз вазиятни қўлга олди.

– Хўп, хўп, нотўғри гапирдим, тушунаман! Энди манга бир қулоқ солийлар-да! Усмон Азим Бойсундан чиққан. У бутун Сурхон элининг фахри, ифтихори. Биламан. У ҳозир ўзбек шоирларининг сардори. Аммо у… шеър жинниси, ман уни яхши биламан-ку! Бир куни у менга: “Э, Шерали”, деб муомала қилди. Мен айтдимки, э, Усмон, мен сендан уч-тўрт ёш каттаман, ўзбегимда “Фалончи ака” деган чиройли мурожаат бор! Усмон эса яна: “Э, Шерали, шундай одамлар борки, уларни ака деб бўлмайди. Масалан, Ойбек домлани Ойбек ака демаймиз-ку?”, деб кулди. Очиғи, Усмонни шоир сифатида жуда яхши кўраман. Бироқ унинг девона шоирлиги рост! Бунга мен кафилман, – дегач, бояги вазмин гувраниш кечиримли кулгига айланиб кетди.

Шерали ҳофиз эса “Куйди жоним, куйди” қўшиғини ҳеч қачон бу қадар берилиб айтмаган бўлса керак.

Шундан кейин Нарзулла аканинг нима учун “Ўсмон” дейишини тушунганман.

6. “Эргашолсанг, биз билан юр”

Шунча қораланган қоғозлар ичида Усмон Азим ҳақида гурунглар бор-у, шоирнинг ўзи ҳақда сўз йўқ, – буни ҳозир сезиб қолдим.

Яна хаёлан 25 йил олдинга қайтаман. Шоирнинг қалин дўсти, менинг яқин қариндошим Холмурод Қиличев Термизда нуфузли бир савдо ташкилотини бошқарарди. Омадли раҳбар билан мендек Йўлчисифат меҳмонни оғайнилик ришталаридан ҳам ишончлироқ восита Усмон Азим яқинлаштириб қўйгандек эди.

Қиличев акамиз чигал ва муаммоли (ҳар бир) иш куни сўнгида “Усмон Азим”ни қўлга оларди. Ўқиётиб, негадир қўли муштга тугиларди. Зўриққанга ўхшаш ҳаракат билан бошини кескин силкитиб, силлиқ сочларини тўзғитиб юборарди. Ва олган рағбатини биргина чўзиқ “Да-а” сўзи билан ифодаларди.

Кўрганлар билади, кўрмаганлар эшитган: савдо серғалва соҳа эди бир вақтлар. Раҳбарларга қутқу ва сиқув кўп бўларди. Ўзидан бир зина тепароқда турган бошлиққа норозилигини сездириш хавфли эди. Ва табиийки, синагашта дўстга ҳам ҳасратни дастурхон қилиб бўлмасди. Одам ичидаги исённи мунтазам бостириб яшай олмайди-ку! Бу бебош қувватни сарфлаш учун майдонми, кўламми, маконми керак-да! Балки шунинг учун Қиличев акамиз “Усмон Азим”га “ўтириб” қолгандир? Балки кўксидаги саркаш исённи шу йўл билан бостиргандир?

Сўрашга истиҳола қилардим. Сўраб, нимани ҳам сўрардим? Ахир бировдан дид билан боғлиқ майл ҳақида сўраш аҳмоқлик ёки нодонлик-ку?! Боз устига, акамиз камгапроқ эди. Усмон Азим ҳақида 5 дақиқа нафас олмай гапирсам, битта гапи билан фикримга хотима ясарди:

– Тушкунликни билмайди бу бола!
– Жудаям унчаликмас: “Сен ҳали ёшлигинг билан оввора”ни ўқиганмисиз?

– Буни хотини билан урушган вақтида ёзган бўлса керак! – бу ҳазилни қанчалик тушунганлигим билан қизиқиб, андак пауза қиларди. – Сен “Гладиатор”ни ўқи! “Тушларимда мен бу аёлни ОЗОДЛИКдан қаттиқроқ қучдим…” Унинг қаҳрамонлари Қингшимайди. Бировга пичинг қилмайди ёки эрмакталабларга калака бўлмайди. Ана шундай. Усмонда эркакча шиддат зўр!

Баҳс-ку узоқ давом этади. Биз омиларча тасаввур билан кўркам сатрларни “чайнаётганимиз” бир вақтда Тошкентнинг минглаб деразаларидан бирида чироқ саҳарга қадар шуъла сочиб туради. Ва у ердан қоронғилик қаърига домангирларча тикилиб турган жанговар шоирнинг қалбига янги шеър қуйилиб келаётган бўлади. Унга қолса, зулматни бутунлай маҳв этгудек! Агар ҳамма деразалар ўз сарҳадларини Унинг деразаси каби ёритиб тура олганида, балки қоронғилик сатҳи қисқарган бўлармиди..? Ахир, зулматни йўқотиб бўлмайди, битта деразанинг ожиз шуъласи нима бўпти? Бу эътироз шоирга қилча таъсир қилмайди. Ланжлик, ишсизлик унга бегона. Сиз унинг ёзганларини ўқишга муносибмисиз, – бу ҳам аҳамиятсиз! Унинг шеър-ларида кесатиқ, пичинг, киноя чамамда йўқ. Фақат очиқ бир чорлов бор, таъкид бор: эргашолсанг, биз билан юр!

7. “Эркакларнинг шоири”

Шу гап ўзимга ёқиб қолди, оғайнилар! Назаримда, Усмон Азим шеъриятини ҳосил қилувчи формуланинг биттагина ўзгармас ифодасини топгандайман. Мирикам 35 йиллик мухлис шугина кашфиётдан ўзини салкам Озод Шарофиддинов чоғлаши унчалик тўғри эмас. Тўрттагина сўздан иборат чала-ёрти хулосани айтиш учун ўқувчини Тошкент – Термиз – Бойсун учбурчаги аро сарсон қилиш шарт эмасди. Яна устига, бу фикр ўзимники эмас, уни раҳматли отамдан “ўғирлаганман”.

Ижозатингиз билан, мақсад кўринай деб қолганда, яна ортга қайтишга тўғри келади. Бу гал ҳам сал “ичкарироқ” кирамиз. Саксонинчи йилларнинг ўртароғида тўхтаймиз. Хотираларни бизнинг падари бузрукворимиз “партиясизлиги учун” маҳаллий ҳукумат раислиги лавозимидан четлатилган кундан бошлаймиз.

Пенсияга чиқишига саноқли йиллар қолган отамизни ҳарқалай, ишсиз қолдиришмади. “Қариганда эрмак қилиб туринг”, дейишиб, қишлоқнинг жуда камқатнов кўчасида жойлашган эски шийпонни қўлдан ўтар қилиб таъмирлатиб, кичкина “магазинча” очиб беришди. Отамиз эрталаб туриб кетадилар-да, кечқурун ланж ҳолда уйга қайтадилар. “Магазиннинг олдидан кун бўйи бир жўги ҳам ўтмайди! Сиқилиб ўлдим”, дердилар ҳасратидан чанг чиқиб. Лекин тартиб шунақа: харидор борми, йўқми, магазин очиқ туриши керак.

Магазинчиликнинг иккинчи ҳафтасида отамиз зерикиш дардига даво топдилар. “Улим, жавонингдаги китоб-лардан менга ҳам бер-чи?” дедилар. Бир-иккита залворлигина романларни тавсия қилдим. “Булар миямни чалоп қип ташлайди”, деган жавоб олдим. “Ўозирча мана бу шеърий китобларни ўқиб туринг, кейинроқ ҳикоя, достон китоблардан ҳам топиб келаман”, дедим. Отамиз достон усулидаги шеърларни жуда кўп ўқиганлар. Бирорта ҳадди сиғган одамга ўгит ўқимоқчи бўлсалар, албатта, икки қатор шеърий иқтибос топардилар.

Хуллас, отамиз бир даста китобчаларни чопон қўйнига солиб, ишга жўнадилар. Кеч-қурун мен яхши таниган машҳур унвондор муаллифнинг китобини олдимга ташлаб: “Бунинг латтачайнар экан”, дедилар. Ўша даврда классик саналган яна бир шоирнинг китоби “хотинларнинг ғийбатидан бошқа нарса эмас”, деган “баҳо”га сазовор бўлди.

Отамизнинг камқатнов кўчадаги магазини танқидчининг иш кабинетига айланди-қолди. Абдулла Орипов, Эркин Воҳидовлар “ана, гап бу депти-да, отангга ош бергурлар!” дейилмиш ғалати эътироф билан тан олинди.

“Ҳалол танқидчи”нинг Усмон Азим шеърларига берган таърифи эса тўрт оғиз гап бўлди: “Шеър дегани шундай бўлса! Гап орасида сўкиб юборадигандай бўлаверади. Бу бола асли эркакларнинг шоири экан-да” Отам айтиб юборган ўз гапларини ботинан такрорладилар, шекилли. Ўзларига ёқди. Ёққани ростдирки, ҳа, эркакларнинг шоири… шоирларнинг эса эркаги, деб қўшиб қўйдилар.

8. Ғаройиб гаров

Адабиёт илмидан мутлақо бехабар одам билан шеърият ҳақида баҳс юритиш мумкинми? Менимча, ҳа. Бундай суҳбатдошни ҳайратлантириш учун оҚиздан унчалик кўп “туфук сачратиш” шарт эмас. Яна денг, бу тоифадаги одамларнинг хитоблари ҳам самимий бўлади.

Мен худди шундай бир ҳолатни бошдан кечирганман. Бойсуннинг Тангимушида яқин қариндошларимиз тўй қилди. Узоқроқдан борганим боисми ё номим газетларда озроқ кўриниб юргани учунми, – алоҳида дастурхонга манзират қилишди. Давра биров-бировини сиртдан таниб юрадиган меҳмонлардан иборат эди. Ҳамма ҳам ўзини “нозик” меҳмон чоғлаб ўтирарди. Кўплари билан сипогина “салом-алигим“ бор эди.

Тўй меҳмондорчилигида ҳар давранинг ўз “жиловдори” бўлади. Гурунг “дастаги” ўша одам илкида туради. Мен қўшилган қурда бу вазифани Турди полвон бажармоқда эди. Мен гурунгнинг баҳсбоп чоғида келиб қолдим, шекилли:

– Ана, гапим нотўғри бўлса, мухбир айтсин, – деди полвон мен томонга ишора қилиб.

Мен ҳатто салом беришга улгурмай, севимли “машғулотим” – томоқйиртар баҳсга аралашиб кетдим:

– Хўш, гап нимада? – дедим қатъий ҳукм чиқармоққа шайланиб.

– Усмон Азим чиғатойма, қўнғиротма? – деди Турди полвон қўли билан давра аҳлига “жим” дегандай ишора қилиб.

– Қўнғирот, – дедим мен камоли ишонч билан.

– Ана, эшитдингма! Яна нима керак сенга? – деб ўдағайлади полвон ёнидаги қориндор шеригига, – давай, қўчқорингнинг оғзига туз солиб қўявер, ютқаздинг!
– Исбот! Мен қуруқ гапга ишонмайман, – дея бўш келмади “қориндор”.

Ҳамма менга юзланди. Бу масалада менга “дастак” бўладиган бирор бир факт хаёлимга келмасди. Менинг чўзилиб кетган “сукутим” қориндорга қўл келди. Ушбу “туюри” йўқ муҳорабада энди Турди полвон “ҳимоя чорасини” кўра бошлади. Шу пайт мен:

“Бандиликда чоҳга тушсанг,
Чиқолмайсан, Қоражон.
Чунки сенинг манглайингда
Бойчибордай отинг йўқ!” –

деб машҳур шеърни оҳангдор қилиб ўқиб бердим. “Қўнғиротдай зотинг йўқ” сатрига алоҳида урғу бердим. Баҳс бир ёқда қолиб, даврадошларим шеърни, шеърга қўшиб каминани ҳам мақтай кетишди. Ҳамду санолар заҳираси тугагач, қориндор рақиб “довга тикилган қўчқорини ҳимоя қилиш” учун яна ҳужумга ўтди:

– Бу гаплар Алпомишнинг тилидан айтилган! Шоирлар ҳамма гапни ўзлари кўриб тургандай ёзаверади-да!

Қориндор меҳмон ўз тасаввуридаги шеърият ҳақида сўзлар экан, мен келтирган “аргумент” ўз-ўзидан йўққа чиқди. Ҳатто, Турди полвон ҳам ройиш тортиб, гаровга тикилган қўчқорни кўнгилдан чиқариб, “ҳа, энди бир бўри бир… экан-да”, деб ҳаппа-ҳалол таслим бўлди.

Рақиб эса “Усмон Азимнинг чиғатой уруғидан эканлигига” янги далиллар топиш учун: “тунов кун телевизорда…”, дея қўлини пахса қилаётган аснода полвон ёнбошлаб ётган жойидан илкис қўзғолиб:

– Тўхта! Ана шу жойда тўхта! Шу телевизорни менам кўрдим. Ўсмон “мен шайирман”, деб гапирганини сенам эшитдингма? Йўқ, эшитдингма?! Ташла бешни! – деб баҳсни ҳал қилди.

Аввалига тушунолмадим. Полвон топган далил қандай қилиб қориндорнинг тилини боғлади экан? Ва “мен шайирман” деган гапни хаёлан уч-тўрт марта айлантириб талаффуз қилиб кўрдим. Э, гап бу ёқда экан-ку? Соф қўнғиротча лафз-ку бу!

Йигирма йиллар олдин бўлиб ўтган ушбу ғаройиб гаровни ҳалигача кулиб эслайман.

9. Плацдан кафегача қанча йўл?

Ана шундай! Адабиёт кўчасининг фақат манзилинигина тахминлаб биладиган одамлар билан баҳслар қизғин ва мароқли бўлади. Билъакс, ушбу соҳада ўзини етарлича билимдон ҳисоблайдиган одам олдида ҳеч қанақа нафис нарса ҳақида гапирмаган маъқул: ҳар хил “ика” ва “изм”лардан бошингиз қотади-қолади!

Бир гал кекса журналист Йўлдош Мирзаев билан худди шундай адоқсиз баҳсга киришганмиз. Усмон Азим атрофида армонсиз айланганмиз. Йўлдош бобо таниқли шоирдан уч-тўрт ёш катта эди, табиийки, 60-йиллар шеъриятини афзал кўрарди. Усмон Азимдан эса XXI аср шеъриятини ўрганиш учун “қўлланма” сифатида фойдаланмоқчи эканлигини яшириб ҳам ўтирмасди бобо! Шу ниятда бир ярим ойча вақтини Усмон Азимга “бағишлаб”, уққанларини мен билан ўртоқлашиш учун келиб турган жойи экан-да, хуллас.

Аввалига каттакон бир тақризбашара мақола ёзмоқчи бўлибди. Айни вақтда ўзининг “филолог-олим” эмаслиги эсига тушиб, бу фикрдан воз кечибди. Лекин тугал бир ярим ой “босиб” ўқилган муаллиф ҳақида ким биландир “ияк уриштирмаса”, мутолаанинг лаззати қайда қолади?!

Бобо Усмон Азимни Миртемир домлага “эргаштирди”. Сўнг Абдулла Орипов кўтарган туғ тагига “етаклади”. Ва шу йўсинда, секин-аста “таҳлил илми”нинг лабиринтига кириб бораверди. Ёши панд бериб, чиқиш йўлагини тополмай қолди. Алқисса, шоир ҳақидаги тахмину таассуротларини бир қопга жойлади, қопнинг оҚзини маҳкам бойлади, биқинига “модернизм” деган шубҳали ёрлиқни ёпиштирди. Ва ёнбошлаган кўйи ўгирилиб: “нима дедингиз!” – дея менинг муносабатим билан қизиқди. Мен эса… нима ҳам дердим! Майли, “модерн” бўлса, бўла қолсин! Бир замонлар мен “Усмон Азим” аталмиш боғда таъм бера бошлаган ярим довучча мевалардан еб, ҳузурланиб юрган кезларим уни Маяковскийга қиёслашарди. Майли-да, деганман ўшанда ҳам. Мая-ковскийни фақатгина дарсликлар орқали билардим. “Маяковский ҳам Усмон Азимдай ёзган бўлса, демак зўр шоир ўтган экан-да!” – дея ҳайратланганман вақтида.

Аммо “изм”ларга тобим йўқ. Менинг тилим келишмайдиган ўнлаб йўналишлардан қайси бирига мансуб экан Усмон Азим? Бу ҳақда бир нафас олгулик муддат ҳам бош қотирмаганман.

Тўғри, жуда ҳам тўнка эмасман. Дейлик “аскарларга сабоқ бераётган катта лейтенант У.Азимов” билан “балиқ кўзига санчқи санчаётган хонимга ачиниб турган” Усмон Азим орасидаги улкан фарқни бинойидек англайман.

Бироқ ушбу тафовутнинг қайси “изм” билан аталиши мен учун мутлақо ва мутлақо аҳамиятсиз! Аскарлар машқ қиладиган плацдан шоир исён кўтармоқчи бўлган кафегача қанча йўл? – бу масала ечими ойлик ва унвон олиш учун шеър ўқийдиган олимларимизга ҳавола!

Мен эса шеърни пулга сотиб олиб ўқийдиган дўлворнамо одамлар тоифасига кираман. Адабий атамаларни кундалик эҳтиёж сўзларидек бемалол талаффуз қиладиган етук одамлар олдида одоб сақлаб, жим ўтираман. Ва фақат, аслнинг ўрнига сохта чиқа бошлаган масъул дақиқадагина… билганимча гапираман. Хусусан…

10. Таксичи қўшним билан суҳбат қурганда

Биз билан “елкама-елка” яшайдиган таксичи қўшним иккимиз кўп сафардош бўлиб қоламиз. У – ўз касбини “сервис”га айлантирган тадбиркор йигит: машинасига ўтирган йўловчининг кайфиятини биринчи ўринга қўяди. Менга ўхшаш “тўмтоқ қалам соҳиблари”ни-да зериктирмай манзилга етказиш тадоригини аввалдан кўриб қўяди.

Бир сафар иккаламиз бекатда йўловчи кутиб, озроқ туриб қолдик. У менинг бошқа машинага “илашиб” кетишимдан хавотирланиб, “плеер”ини қўшди. Ва:
– Сизга ҳозир “конкрет” бир нарса қўйиб бераман! Мана, эшитинг! – деб ҳузур қилганнамо кўзларини юмди.

Аҳад Қаюм йиғлашга ундовчи оҳанг билан, аллақайси бир шеърини ўқир эди. Тузукроқ қулоқ солдим: “ҳамма ўзи билан ўзи овора”.

Қўшнимнинг ҳаловатини бузмаслик учун “тиш ёриб” бир нарса демадим.
– Зўр-а! Қани энди ҳамма шоирлар шундай ёзса! – деди у орзиқиб.
– Бўлади, – дедим атай бефарқлик билан.

Қўшним мени ҳайратлантира олмаганидан хуноб бўлиб, яна “плеер”ига энгашди. Энди ҳазин мусиқий фон остида яна ўша Аҳад Қаюм бошқа бир шеъри билан тингловчини йиғламоққа даъват этмоқда эди. Қўшним эса ҳар банд охирига урғу бериб, мендай дидсиз тингловчининг “асл” шеъриятдан рағбат олишига кўмаклашмоқчи бўларди.

Шу топда ақлим етганича ўзим тасаввур қилолган шеъриятдан сўз очишга эҳтиёж сездим. Ва дедим:
– Агар сенга шу шеърларни қўлёзма ҳолида беришса, икки қаторини ўқишга ҳам ҳафсаланг етмаган бўларди!

Таксичи қўшним “Аҳад Қаюм шеърларига қўл силтаган” мендек “ақли кўтоҳ”ни тушунмади, албатта. Йўловчисини ранжитмаслик учун эътирозини ичига ютди.

Мен эса давом этдим:
– Дўконларда оддий вафлини ҳам ялтироқ қоғозларга ўраб сотишади. Бу нима? Найрангми? Харидорни алдашми? Йўқ, бу – бизнес! Шунчаки, ўртамиёна товарни асл нархидан бир неча баравар қимматга пуллаш усули бу!

Қўшним Аҳад Қаюм билан вафли орасида қандай боғлиқлик борлигини ўйлаб ҳам ўтирмай, тижорат устига дўнган мавзуни қувватлаш учун:

– Хўш, хўш? – деди гавдаси билан мен томонга ўгрилиб.
– Аҳад Қаюм ҳам ўша ялтироқ қоғозга ўралган вафлини ишлаб чиқарувчи ишбилармонга ўхшаш тижоратчи, холос, – дедим устамасига.

– Йў… тўғри. Лекин тижоратчиликнинг нимаси ёмон? Одамлар калла билан пул топса, рўзғор тебратса… – дея эҳтиёт бўлинқираб эътирозини сездирди қўшним.

– Билмадим. Лекин мен даҳо деб ҳисоблайдиган шоирлардан бири: “Подшоҳим деганинг элфуруш чиқса, шоирман деганинг шеърфуруш чиқса, сен кураш болам-а, сен кураш” дея куюниб юради.
Таксичи қўшним чин маънода тожир (ёки тужжор) эди. Бинобарин, мижоз ҳамиша ҳақ, деган ялтоқи қоидани биларди. Шу боис, у менинг фикрим билан сўзсиз муросага келди. Ва ҳозиргина ўзи бош тебратиб тинглаётган шеърларини “албатта удалит қилажагини” айтди. Мен эса ичимда Усмон Азим шеърларидан қурол ясаш ҳам мумкин экан-ку, деган фикрни чийлаб қўйдим. Тўғри-да, донзорни қушлардан қўриқлаш учун қурол керак. Ва бу қуролнинг жанговар қудрати бутунлай аҳамиятсиз: буни буғдойзор қўриганлар билади.

11. Усмон Азим ва “Жамила”

Баъзан кўнгил учун шеър ёзиб туришим ҳисобмас. Аслида, мен “профессионал” шеър-хонман. Яна денг, ўзим ўқийдиган шеърлар ҳақида қаерда, кимга ва қандай гапириш кераклигини жуда яхши биламан.

Бундан тўрт йил олдин худди ўзимдай бир маслакдош топган эдим. Аслида, мен топмаганман. У отасини олдига солиб, шом қоронғусида бизникига келган. Отасини таниб юрардим. Кўча-кўйда бош ирғаб саломлашиб юрадиган кўзтаниш эди. Шунинг учун уларнинг кутилмаган ташрифидан бироз… ажабланган эдим.

Сезгир акахоним мени бу ҳолатдан қутқариш учун бирдан мақсадга ўта қолди. Ва олдимга юпқагина китобча ташлади: “шогирдингизнинг шеърлари…” Очиғи, нотаниш муаллифлар ижодига ўта беэътиборман. Сабаби: мен дуч келган китобга ёпишиб қоладиган ёшдан ўтдим ҳисоб. Аммо бу гал оддий мезбонлик удумига кўра, китобчани варақлаб, ҳар жой-ҳар жойдан уч-тўртта шеърни ўқиб кўрдим. Залворлигина, бўлиққина мисралар! Сезилиб турибди: таҳрирчининг қалами тегмаган. Йигитча нафас олишга ҳам ийманиб, менинг ҳукмимни кутмоқда. “Зўр!” – дедим китобдан бош кўтариб. Отасининг чеҳрасида қониқиш кўриб, енгилгина ҳазил илова қилдим: “боқса, одам бўлади!”

Танишдик. Йигитчанинг исми Ойбек экан. Ойбек Маматалиев! Шеърлари ҳақида гурунг қилдик. Холисона, тамасиз мақтадим. Ойбек бироз “очилди”:

– Устоз, менга яхши шеърий китоблар тавсия қилсангиз… Ҳозир китоб жуда кўп. Ҳаммасини ўқиб чиқишга бир одамнинг умри етмайди.

Унинг истаги менга ёқди. Ва ҳеч иккиланмай Усмон Азимни тавсия қилиб юбордим. Гапим далилсиз бўлмаслиги учун шоирнинг бир-иккита шеърини ёддан шариллатиб ўқиб ташладим.

Ойбек ҳайрат ҳайкалига айланди-қолди. Отасининг хулосаси эса жуда “оригинал” чиқди, лекин: “кимнинг шеъри дединг, мухбир? Ўа, Усмон Азимми? Худди офицерларнинг командасидай жаранглар экан! Зўр! Жуда зўр!”

Ўша кеча алламаҳалгача гурунгимиз Усмон Азим бўлди. Мен номдор шоирни билганимча Ойбекка танитдим.

Кейин-кейинлар ҳам Ойбек билан телефонлашаб турадиган бўлдик. У ТерДУнинг ўзбек филологияси факультети талабасига айланди. Менинг қаричим билан ўлчанадиган андазага “сиғмай” қолди.
Ҳозирлар ҳам икковимиз телефондаги бепул дақиқаларни Усмон Азимга “едирамиз”.

Бир куни у телефон қилиб: “Усмон Азимда Ватан мавзуси камроқми ёки менга шундай туюлдими?” – деб сўради ҳайрат аралаш. Мен жавоб ўрнига: “Мадҳиялар ёзиб ўрганмаганман”, – дедим атай кибрли овоз билан. Шеърнинг кейинги мисрасини Ойбек илиб кетди. “Биатлон” ниҳоясига етгач: “Сен Чингиз Айтматовнинг “Жамила” қиссасини ўқиганмисан, Ойбек”, – дейишим билан, унинг “Эврика”ни англатувчи хитоби эшитилди: “Бўлди, бўлди, тушундим, устоз!”

Топилдиғимдан ўзим ҳам ҳузур қилдим. Чиндан ҳам Чингиз бобонинг “Жамила” қиссасида севгини англатувчи бир оғиз сўз, хитоб ёки ҳаракат қаламга олинмайди. Аммо француз ёзувчиларидан бири: «Жамила» – дунёдаги энг гўзал севги қиссаси, – деб баҳо берган экан.

Усмон Азим – Чингиз Айтматов эмас, албатта. Бироқ, мен мухлис сифатида ўзим ихлос қўйган шоирни исталган даҳо билан ёнма-ён қўйишга ҳақлиман. Агар зарурат туғилса, “Усмон Азимнинг ҳар бир сатридан миллатга, ВАТАНга бўлган БУЮК МЕҲР уфуриб туради”, деб даъво қиламан. Ва бу даъвони икки карра иккидек исботлаб бера оламан.

Ҳа, Усмон Азимнинг мен билган шеърларида “ВАТАН” дея ёқа йиртаётган лирик қаҳрамон йўқ. Ахир, тор кўксига дунёни жо қилган зобитмонанд, шижоатли эркак ҳадеб онасига: “Ойижон, мен сизни яхши кўраман”, – дея эркаланмайди-ку! Аммо кези келганда, онасининг кўзидан бир томчи ёш тўкилмаслиги учун жонини ҳам тикиб юборади.

“Нима дединг, Ойбек! Сен ҳам Усмон Азимни ўқиб, шу хулосага келадиган мақомга етдингми?”

Шу сафар телефонлашсак, шогирдимга албатта шу саволни бераман.

12. “Туфли ювиш” – машаққатли юмуш

Мен “таниш” ва “билиш” сўзлари берадиган маънолар ҳақида ўйлаб қолдим шу топда. Назаримда, уларни синоним деб тамҚалаган тилшунос устозларимиз андак… Йўғ-е, мен ким бўпманки, сандиқдай келадиган китоблар мағзини титкилай олсам?! Шунчаки, менинг “тавур-тавур” мулоҳазаларимга кўра, бу икки сўз мутлақо иккита маънони юк қилиб, олиб юради. Масалан, мен Усмон Азимни танимайман. Кўчада у кишига қиёфадош ҳар бир касга ихлос билан салом бериб, шундай одам билан қўл бериб кўришдим-а, деган ифтихорга қорилиб, қанот бойлаб кетаман.

Аммо мен Усмон Азимни жуда яхши биламан. Кўнглимдагидай ҳамсуҳбат топилса, соатлаб гурунг берадиган “заҳира”га эгаман. Ўатто ўз вақтида, борингки, бирор ўн беш йилча олдин Э. исмли кўҳликкина бир шеърсевар аёлни Усмон Азимдан “совутганман”. Аёл бир даста машқларини кўтариб, вилоят газеталарини қамал қилган. Муроди ҳосил бўлмагач, туман газетаси муҳарририни қидириб, каминанинг каталакдеккина иш кабинетини жамоли билан мунаввар этган. Э.да шоирликдан кўра шеърхонлик кучли эди. Ҳар бир гапига “зўр шоирлар”дан иқтибос келтирарди. Усмон Азимни эса салкам менинг даражамда биларди! Э. Тошкентга бориб, Усмон Азимни топиб, унга шеърларини кўрсатиб, оқ фотиҳа олмоқчи эканлигини ягона мақсаддек сўзлаб берар экан, ширин орзиқишларини яшириб ҳам ўтирмасди. Тажрибали эркак сифатида аёлнинг муддаосини аллақачон пайқаган эдим. Шунинг учун ҳар кунлик гурунгларимизда машҳур шоирнинг ҳаётидан лавҳалар тўқиб чарчамасдим. Менинг нақлимдаги Усмон Азим хом машқларни кафти билан нари суриб қўяр, муаллифга эса: “вақт борида қўлингиздан келадиган бошқа бир иш билан шуғулланинг”, – дер эди. Ёпишқоқ “шогирдлар”га илкисроқ ҳам гапириб юборарди гўё.

Мен сўзлаб берадиган “воқеалар”да шоир мағрур, талабчан, юзинг-кўзинг демайдиган тиккагап одам қиёфасида, гоҳ эса шеърият иерархиясидаги кибор аслзода шамойилида намоён бўларди.

Ниҳоят, Э. сўнгги “кўзир”ини айтди: “Мен аёллик латофатини ишга солиб бўлса ҳам назарига тушаман Усмон аканинг!”

Мен унинг режасига нимкулги аралаш қулоқ солдим ва секин фикримни айтдим:

“Бир аёл туфлимнинг лойини ювди,
Унга севаман деб айтмаган эдим…”

… Э. билан ҳозирлар ҳам гаплашиб турамиз. Шоир ҳақида бирор янгилик топса, “илинади”. Тошкентга бориш ниятидан эса бутунлай воз кечган. Афтидан, ўн беш йилча бурун “туфли ювиш”дек юмушга бутлай олмаган аёл бугун ҳам эплай олмаслигига аллақачон ақли етган.

13. “Усмон Азим” фан клуби

Биз, қизириқлик ижодкорларнинг икки ойда бир марта бўладиган ўтиришимиз бор: айланма гаштак, деймиз. Мақсад ҳақида гапирадиган бўлсам, кўп дабдабали ва баландпарвоз сўзлардан фойдаланишга тўғри келади. Шунчаки, ўзини ижодга озми-кўпми дахлдор деб ҳисоблаганлар икки ойда бир йиғилиб турамиз.

Қаранг-а, ўзи атиги ўн беш нафармиз, “гуруҳбозлик” деган офат ана шу камтар даврамизга ҳам суқилиб кирган. Биз уч-тўрт қаламкаш тиззама-тизза жойлашишга ҳаракат қиламиз. Ва донкосага энгашган паррандаларга ўхшаб, ғуж бўлиб оламиз-да, “пичир-пичир”ни бошлаймиз. Қайсидир бир даврадошимиз “ўз ижодидан намуна” ўқиётган бўлади. Оқсоқолимиз Йўлдош Мирзаев маъноли томоқ қиради. Биз одобсизлик қилганимизни тушунамиз ва “узр”ни англатувчи жилмайиш зоҳир қиламиз.

Одобсизлигимиз сабаби эса… яна Усмон Азим-да. Интернет титкилашдан қўли бўшамайдиган Абдумансур ўаффоров шоирнинг янги шеърларини қоғозга тушириб келган бўлади. Аслида-ку, гаштакда катта шоирлар учун ҳам вақт режалаштирилган. Лекин… ичимиз қизиб, бетоқат бўлаверамиз-да! Ҳатто жиддий ва камгап Хурсандулла ака ҳам “сал тузини кўрайлик”, қабилида ҳали очилмаган қозонга талпинаверади. Қурбонгул Эгамбердиева эса: “Мансуржон, қоғознинг бировини менга узатинг, енгилгина кўз югуртиб чиқаман”, – деб бир варақни “шустрийлик” қилиб, илиб кетади.

Йўлдош Мирзаев дашноми кор қилмаганини кўриб, тўрсайиб олади. Биз итоаткор ўқувчи (ёки тингловчи) қиёфасига кирамиз. “Сурбет” Абдумансур эса ҳеч қанақа “таъқиқ”ни тан олмайди. Мен давра қоидалари билан муросага келиб, навбатдаги дўстимизнинг шеърларига қулоқ солиб ўтирарканман, нақ қулоғим остида унинг нафасини ҳис қиламан:

“… Қаршимда тек турар хизматчи аёл,
Чиройли юзида енгилган ҳаё.
Ҳеч бир ҳаяжонсиз сўрар: не ейсиз?
Француз конягин келтирайми ё?”

Йўлдош бобо кўрсаткич бармоғини чаккасига нуқийди. “Ақлинг жойидами ўзи?” дегани бу.

Абдумансур эса шеър ўқиётган даврадошимизга камоли диққат билан хайрихоҳларча тикилган кўйи пичирлашдан тўхтамайди: “Ака, Усмон Азим… тўғри кеп қолса, қофияни ҳам, вазнни ҳам сариқ чақага олмайди. Бу шеърлар сиз билан биз билган қолипларга сиғмайди.”

Ҳар сафар ўтириш тугаб, уйга келганимдан сўнг, Абдумансур билан албатта телефонлашамиз ва таассуротлар алмашилинади. Абдумансур: “Ака, ё тўрталамиз ҳам шу ўтиришдан ҳайдаламиз, ё шу гаштак “Усмон Азим фан клуби”га айланади”, деб башорат қилади.

14. Шурик ва мен

Икки-уч сўзни тўқиштириб, маъно чиқаришни ўргана бошлаган қизалоқлар машқларини кўтариб келиб, “Устоз, бир кўз югуртириб беринг”, – дея қимтинибгина илтимос қилган кезлар биз ҳам ўзимизни камида Озод Шарафиддинов чоғлаб қоламиз. Эҳтиёж бўлмаса-да, кўзойнакни бурунга қўндириб, пешонамизга донишмандона ажин тўплаб, “Хў-ўш” деб қўйишдан ҳам онийгина лаззат туямиз. Ва ҳеч қанақа заруратсиз, фақат номигагина таниш бўлган ғалати исмли муаллифларнинг ижоди ҳақида жўшиб оғиз кўпиртирамиз. Тортинчоқ қизалоқни оддий баёнчилик сўқмоқларидан шеърият “трассаси”га “буксир” қилиб чиқара олиши мумкин бўлган шоирни излаб, ғарбу шарқ аро кезиб чарчайди шууримиз.

Заҳирадаги ўгитлар тугагач, “ана шундай, қизим! Ўқи, ўрган, ёзишдан тўхтама”, дейилмиш формулани айтиб, масрур “шогирд”га изн берамиз. Ва шу аснода Қалати бир мантиқсизликка йўл қўйганимизни сезиб қола…ман. Дейлик, Есенин, Рауф Парфи, Абдували Қутбиддинларнинг китоби дарсликмиди, улардан фойдаланиб шеър ёзишни ўрганиб бўлса? Яхши шеърни фақат бўлажак қаламкашларгагина тавсия қиламиз. Бу ерда асл шеъриятнинг вазифаси қандай ёзишни ўргатишдек мазмунсиз ва қуруқ бўлиб қолмаяптимикан?

Масалан, мен ўзим “профессионал” шеърхон, юзлаб шеърий китобларни фақат яхши шоир бўлиш орзуси туфайли ўқиган бўлиб чиқяпманми? Жуда олдин, қаламга ошно тутунишни хаёлга ҳам келтирмаган маҳалларим Усмон Азимнинг “Инсонни тушуниш” деган юпқагина китобини атиги 10 тийинга сотиб олган кунимни астойдил хотирлаб кўрай-да! Район марказидан уйгача бўлган 20 тийинлик йўлдаёқ китобни икки марта “ағдариб” улгурганимни жуда яхши эслайман. Учинчи мутолаа бироз қимматга тушган: бекатни пайқамай қолиб, икки-уч чақирим ўтиб ҳам кетибман. Ҳатто, имтиҳон топшириш талвасасига тушган машҳур Шурик ҳам менчалик ютоқиб ўқимаган бўлса керак! Ўшанда, борингки, бирор ўттиз беш йилча олдин мен вақти келиб Усмон Азимни кимгадир “дарслик” ёки “қўлланма” сифатида тавсия қиламан, деб тасаввур ҳам қилолмаганман.

“Инсонни тушуниш”ни қайта-қайта ўқиб чиқиб, нималарни ҳис қилганим эсимдан чиқиб кетган, аммо ўша “йигитчилик” пайтимдан бошлаб, шеър ўқимайдиган одамларга ачиниб юришим рост! Мисол учун, Шурик, ўша довдир студент китобга ўзичалик берила олмаган бирор кимсага ачинган бўлармиди?

Бу савол сизнинг бекор пайтингизда мулоҳазаларингизга “хамиртуриш” бўла қолсин. Мен эса… “устоз”лик рутбасига чиққаним бери шеърий китобларни “дарслик” сифатида танитган бўлсам, ҳаммаларидан узр сўрайман. Ишонинг, у фикрлар хато эди. Шеърни кўнгил учун ўқинг. Ҳаловат учун ўқинг! Ахир, ҳаммамиз ҳам ҳаловат ахтариб яшашимиз рост-ку!

Леонид Гайдайга эса ишонманг: ўша афандисифат Шурик ҳеч қачон дарсликни ўзини йўқотар даражада берилиб ўқиган эмас. Чунки… мажбурият ҳеч қачон ҳаловат бўлолмаган.

15. Хотима ўрнида

Ҳа, тан оламан: зўр шоир бўлолмадим. Демак, менинг қаламкашлигим чини билан шубҳа остида. Аммо турткига таъсирчанлигим рост. Ана шугина хусусиятим мени нўноғу моҳир қаламкашларни бирлаштирган туғ остида ушлаб туради. Нафсиламир, сиз уйқули-уйғоқ аралаш ўқиб чиққанингиз ушбу алмойи-жалмойи гаплар ҳам биттагина енгил (аммо жо-йига теккан) турткининг маҳсули, холос.

Бу турткига “Китоб дунёси” газетаси сабаб бўлган. Тўғрироғи, Исроил Шомировнинг ўша газетада чиққан кичик ва ғоят самимий бир шеъри катта мавзуни пешкаш қилган.

Мен “Сурхон ёшлари”га бирров бош суқиб ўтадиган кунларимнинг бирида ўша шеърни тасодифан ўқиб қолиб, самимий ҳайрат зоҳир қилдим:

– Исроил ака, қойил-е! Чин зўр чиқибди! Қачондан бери?

Исроил Шомиров… чамамда оғринди. Ахир салкам ўттиз йилдан бери қаламдан ажралмаган ижодкор элликни ҳатлаб улгурганда табрик қабул қилса-я! Айни ўринда, ўзимни ҳам айблай олмадим: Ҳа, И.Шомиров зўр журналист, яхшигина носир, аммо шу пайтгача бирорта шеърини… ўқимаганман-да!

Бош муҳаррир қўлёзмадан бош кўтариб:
– Раҳмат-е! Ўзимам кутмовдим. Юборувдим, босишибди, – деди ҳорғин жилмайиб.

– Нега энди шу пайтгача мен шеърларингизни ўқимаганман? – дедим астойдил ранжиб.

– Ўзим ҳам… ростини айтсам, ийманардим. Катта шоирлар нима деркин? Усмон акадан ҳайиққанман, шекилли? Кўриб қолса… Ака ўта талабчан-да!

Ие, Усмон ака деб шоир Усмон Азимни айтмаяптими, мабодо? Қаранг-а, менга сирли туюлган оламнинг нодир фуқаролари ҳақида оддийгина гапирмоқда эди!

Хуллас, Усмон Азимдан гурунг бошланди-ю, менинг гап тўғоним буткул очилиб кетди. Исроил акага навбат бермай “жўшдим”. Суҳбатимиз бир-бирини узоқ кўрмаган икки “Барса”чининг гурунгидай қизиди. Кейин денг, мутлақо кутилмаганда мавзу чамбарагини манфаат кўчасига буриб юборибман-да!

– Исроил ака, келинг, Усмон ака ҳақида бир нарса тайёрлаб берай!

– Уриниб кўринг! Лекин айтиб қўяй, ака ҳақида ёзилгандан кейин зўр нарса бўлиши керак. Оддий мақтову мадҳларга тоби йўқроқ…

– Қўлимдан келади, ака! Менимча, уддалайман! Тўярошни кўз танийди. Агар ўзим яхши билган одам ҳақида яхши нарса ёзолмасам, қаламни буткул ташлайман, – деб юбордим.

Қўл ташлашдик. Исроил ака билан суҳбатдан олган рағбатим сўниб қолмаслиги учун Термиздан қайтаримда йўл бўйи фақат ёзилажак “нарсам” ҳақида ўйладим. Барча қаламкашлар каби “схема” устида бош қотирдим. Топилдиқларимдан қувониб, қувончларим юзимда сезилар-сезилмас из қолдирганда ҳам нотаниш йўлдошларимдан уялмадим. Нари борса, жинни деб ўйлашар!

Уйга етибоқ, Исроил акага телефон қилдим:
– Устоз, сарлавҳа тайёр! “Эмаклашни билмайдиган одам!” – дедим ҳовлиқиб.

– Усмон ака ҳеч қачон эмакламаган! – дея кескин норози бўлди “телефон”.

– Мен ҳам эмаклади демадим-ку, ака, – дедим “телефон”ни муросага чорлаб.

Исроил аканинг номдор шоирга меҳри шунчалик эдики, “эмаклаш” феълини Усмон Азим билан бир сафга тизишни истамасди ҳатто!

– Э, Турдимурод, Усмон Азим умри давомида эмаклаш тугул энкайган эмас! Буни қандай тушунсангиз тушунаверинг! – деб юборди пировардида.

“Оббо, – ўйладим ичимда, – зўр мавзу сабил қолди-ёв!” Ўзимни биламан-да, бир марта “бита” бўлдимми, шу мавзуга қайтиб юрагим бетламайди.

Лекин… энди ёзмасам бўлмаслигини сезиб турардим.

Бир кеч денг, хаёлимга Қаройиб нарса келиб қолди. Бемаврид бўлса ҳам Исроил акани безовта қилдим. Салом-аликдан сўнг:

– Исроил ака, чўққига чиқаётган одам энкаймай иложи йўғ-а?
– Ҳа, албатта, – деди собиқ тоғ боласи.

– Чўққи қанча тик бўлса, чиқувчининг шунчалар қадди букилади, – дедим фикрим сари яқинлашиб.
– Шубҳасиз, – деди Шомиров.

– Ака, уддалаган энка-йиб чиқади. Энкайишга ярамаганлар эмаклаб чиқади чўққига! У шундай баландликки, биз у ерга эмакламай чиқиб борган саноқлигина одамларни биламиз ва қадрлаймиз! Нима дедингиз!

Исроил Шомиров яхши тушунди! Гарчи фикрларим пала-партиш ифодаланган бўлса ҳам, мақсадни англата олдим.

… Ҳар сафар шундай: сўнгги нуқтани қўйиш олдидан узоқ ўйланаман, айтилиши лозим бўлган гап айтилмай қолдимикан? Бу худди узоқ сафарга кетаётган йиғувсизроқ одамнинг тараддудига ўхшайди. (“Ҳеч нарса эсдан чиқмадими?”)

Лекин бу гал бошқачароқ: мен Усмон Азим ҳақида гурунгларни залворлигина китобга айлантириш ёки тўрттагина лавҳани пешкаш қилиб, ҳукмингизни кутиб туришим мумкин эди. Барибир ҳеч нарса ўзгармасди. Негаки, мен ўқувчи учун ҳеч нарса кашф этганим йўқ, кашф этолмасдим ҳам. Шунчаки, ўйлаганларимни ёздим. Бу юмуш қўл билан ишора қилиб тоғни кўрсатишдек гап. Сиз кўрсатган томонга одамлар боқадими, йўқми, – бундан тоғнинг виқорига путур етмайди.

Шу, холос.

Манба: «Сурхон ёшлари» газетасининг 2017 йилдаги 1-5-сонлари

Turdimurod MUSTAFOYEV
EMAKLASHNI BILMAYDIGAN ODAM
yoxud shoir Usmon Azim haqida gurunglar

Turdimurod Mustafoyev 1963 yilda Surxondaryo viloyatida tug‘ilgan. Tojikiston politexnika institutini tugatgan. Hozirgi kunda Qiziriq tumanida istiqomat qiladi. 1990-95 yillarda qurilish tashkilotida, 1995-2006 yillarda Surxondaryo viloyati Bandixon tuman gazetasida xizmat qilgan. Ayni paytda Qiziriq qishloq xo‘jalik va servis kasb-hunar kollejida yoshlarga saboq bermoqda. Ko‘plab maqolalari matbuotda e’lon qilingan.

…Nega men siz bilan emaklamadim?
Menga emaklashdan ko‘p saboq berishgan,
ammo uddasidan chiqa olmadim…
Usmon AZIM

1. Usmon Azim … Navoiy emas

Ochig‘i, Usmon Azim yetakchilik qilgan ikki-uch “Majolis un-nafoyis”da kamtargina o‘rinni ostimga olib, horis tinglovchi bo‘lganman. Tamom. Ammo baribir u kishi haqida yozishga o‘zimni haqli sezaman. O‘tar ishtiyoqim bemalol suyanishi mumkin bo‘lgan uchta ustun bor, — hafsala qilsangiz bilib olasiz.

Darvoqe, haqdorlik borasida: talabchan o‘quvchi “nomdor shoir bilan biror marta betma-bet o‘tirib hamsuhbat bo‘lmagan ekansiz, u kishi haqida qanday qilib ham, nimani ham yozar edingiz?”-deya o‘rinli shub-ha zohir qilishga haqli. Men esa hech ikkilanmay aytamanki, xo‘sh nima bo‘pti? Axir, Oybek domla ham hazrat Navoiy haqda yozganlar-ku? To‘g‘ri, navbatdagi e’tirozingizga ham qarshi emasman: Ha, kamina Oybek emas, albatta. Ammo, tan olaylik: Usmon Azim ham Navoiy emas-da.

Boz ustiga, men “Usmon Azim”ni salkam chorak asr ko‘krak kissamda olib yurganman. Keyinroq esa papka ko‘taradigan maqomga yetganimdan so‘ng kerakli-keraksiz qog‘ozlar taxlamidan ajratib, papkamning alohida “xona”sidan joy berganman. Shunday qilib, o‘tgan umrimning o‘zim istagan har bir daqiqasida Usmon Azim “dostupen” bo‘lgan. Bemalol aytishim mumkinki, men u kishi bilan minglab marotaba sirtdan hamsuhbat bo‘lganman.

Qog‘oz ustiga qat’iyat bilan engashishimga yana bir bois shuki, bizning Usmon Azim bilan atigi bittagina (o‘xshash demaylik) umumiy tarafimiz bor. Yo‘q, yo‘q, kulmang. Chindan ham oramizda bitta umumiylik bor! Va men bu haqda maroq bilan yozaman: mening ham “Boysunda opam bor, o‘n ikki farzandning onasi. Eng katta orzusi – Toshkentni ko‘rmoq!”

2. “Boysunda opam bor: o‘n ikki farzandning onasi…”

Har gal Kofrunga, opam yashaydigan qishloqqa borganimda tog‘liklar bilan o‘zimizning dashtliklarni xayolan solishtirardim. No‘noq aqlim hech bir tafovut topa olmasdi. Manzara borasida ham shu gap. Biroq mana shu taqirbosh tog‘lar bag‘ridan Usmon Azimday, Erkin A’zamday zabardast ijodkorlar chiqdi-ku?

Opamning esa bu xususda fikri butunlay boshqacha bo‘lardi: tog‘ qo‘ynida tug‘ilgan odamning toQlar bilan bo‘y o‘lchashgisi kelarmish… Balki? Men gapni astagina o‘zim yoqtirgan mavzuga burardim. “Opa, – derdim, – Usmon Azim qaysi urug‘dan?” “Gazachi”, – derdi opam. “E, qo‘ysangiz-chi! Gaza – bu qishloqning nomi. Gazachi degan urug‘ yo‘q”, – derdim hafsalam pir bo‘lib. “Ishonmaysan-da! Men Usmon Azimning opasi bilan bir hafta bir palatada yotib davolanganman. Allaqulov degan vrach qaragan ikkovimizga ham. Shu Allaqulov…” – opam shifoxona vrachlarini tasniflashdek yoqimli mavzusiga o‘ta boshlagan asnoda ildamlik qilardim-da, gap oqimini o‘zim suygan o‘zanga burardim.

Opam avvaliga uzuq-yuluq qilib, shifoxonada shoirning opasiga qanchalik ehtirom ko‘rsatilganini to‘qib-bichardi. Lekin menga bu safar Usmon Azim haqida hech qanday yangilik topa olmaganligi ko‘zlaridan sezilib turardi. Menga chaynalib gurung berayotib, yodiga zo‘r yangi gap kelib qolgandi bir gal: “Usmon Azimning o‘rmalamay oyog‘i chiqqan ekan, opasi aytdi!” – deb qoldi opam. Men ortiqcha qiziqish bildirmadim. Bee’tiborligim opamning munaqqillik nafsoniyatiga tegdi. “Men bilaman, sen ham bilasan: chaqaloq avval o‘tiradi, keyin emaklaydi, keyin toy-toy turadi, bir-ikki qadam tashlaydi. Lekin Usmon Azimning emaklamay, oyog‘i chiqqan ekan! To oyog‘i chiqquncha siljir ekan. Shunchalik tez siljir ekanki, to‘rt oyoqlab o‘rmalagan tengdoshlari ham yetolmas ekan! Shu gaplarni opasi o‘z tili bilan aytdi!”

Opam mashhur shoirning opasi bilan qanchalik sirdosh ekanligini pisanda qilib zavq olardi. Va har safar Kofrunga opam yashaydigan qishloqqa borganimda, Usmon Azimning opasi, akasi, jiyanlari haqida bir dunyo ma’lumotga ega bo‘lardim. Ba’zan eng arzimasday tuyulgan ma’lumotlar ham yaxshigina mulohazalarga ashyo bo‘lardi.

Darvoqe, Usmon Azimning emaklamay oyog‘i chiqqani rostmikan?

3. Usmon Azim, hofiz va… men

Odam tabiatidagi yuzlab qusurlardan bittasi shuki, mashhurlarni hamma “o‘ziniki” qilgisi keladi. Bu qusur ayniqsa, yoshlikda, talabalik davrida ko‘proq namoyon bo‘ladi.

Men adabiyotga, she’riyatga umuman dahli bo‘lmagan sohada o‘qirdim. Ammo kursdoshlar bilan bo‘ladigan eng qizg‘in gurunglarimiz ko‘pincha mashhur, taniqli so‘z ustalari ustida aylanardi. Adabiy-badiiy nashrlar talashib o‘qilardi. “Zo‘r” jurnallar qo‘ldan-qo‘lga o‘taverib, hilvirab qolardi. Biz tilshunos yoki adabiyotshunos emasdik. Bizni ommalashgan asarning badiiy saviyasidan ko‘ra, muallifning shaxsidagi qiziqarli o‘rinlar ko‘proq jalb qilardi. Tilga tushgan shoiru nosirlarni “o‘zimizniki” qilish uchun dalil qidirib charchamasdik. (O‘ylab qarasam, o‘sha zamonlarda shoirlar auditoriyasi hozirgi “shou-biznes” vakillarinikidan kam emas ekan-da!)

Kimdir Abdulla Oripovga qo‘shni qishloqdan ekanligini yengil qistirib o‘tsa, yana birov “O‘tkir Hoshimovning xolavachchasiga quda bo‘lgan xonadon” o‘g‘li bilan bordi-keldi qilishini aytib maqtanardi.

Shunday kunlarning birida “Yoshlik” jurnalining navbatdagi soni qo‘limga tushib qoldi. Qoidaga ko‘ra, jurnalda chiqqan asarlarni tasniflab chiqdim: eng oldin o‘qiladiganlari va keyin o‘qilsa ham bo‘laveradiganlari aniqlab olindi. (Axir, nodir jurnal to‘satdan “yo‘qolib” qolishi ham mumkin-da.) Ne ko‘z bilan ko‘rayki, men sevib o‘qiydigan shoirning “Baxshiyona” deb nomlangan turkum she’rlari “Yoshlik”ni bezab turibdi-da! Chanqoq azobini boshdan kechirib, buloqqa yetgan odam ochko‘zligi ila o‘qib chiqdim. Harisligim bosilgach, simso‘riga o‘zimni tashlab, “Baxshiyona”ni qayta o‘qidim va yana-yana qayta o‘qib chiqdim. Men o‘sha 1984 yilning odatdagi yoz oqshomiga qadar bir necha o‘n marta Usmon Azim she’rlaridan lazzat olib ulgurgan edim. Biror elliktacha she’rini yoddan o‘qib bera olardim. (Hozir bu miqdor uch xonali songa aylangan!) Biroq o‘zimning Usmon Azimga oz bo‘lsa-da “yaqinligimni” asoslab bera oladigan she’r topa olmaganman-da. O‘zbekning men mansub bo‘lgan ko‘psonli urug‘ining ruhiga mos shunday dilbar satrlarning yozilishi mumkinligi tushimga ham kirmagan edi!

Xullas, Usmon Azimning “Baxshiyona”sidan ishonchli dastak “yasadim”. Va uni ko‘tarib, kursdoshlar davrasida muhoraba “talab qildim”. Avvaliga she’rni baland ovozda o‘qidim. Keyin Elbek baxshi bilan Oytumanning aytishuvini jo‘shib aytdim. So‘zlarni atay qo‘ng‘irotcha talaffuz qildim. G‘irt surxoncha ohang! Toza Boysuncha nazm! Mana sizga vohaning sodda va to‘pori ruhi! Xonadoshlarimga g‘olibona qaradim. Ularning ko‘zlarida ishonchsizlik borday edi. Men so‘nggi zarbani berish uchun navbatdagi she’rga o‘tdim: “O‘, birodarlar, Elbek baxshi bir kambag‘alning to‘yini gurillatib, necha juvon-u qizning juragini dirillatib, qaytib kelayotib edi, bir karvonga yo‘liqdi…”

Eh, nimasini aytasiz! Bu zavqning toti haligacha yuragimda turibdi.

Men “Baxshiyona”ni to‘liq ko‘chirib olishga ulgurdim. Turgan gapki, jurnal sochqiga sochilgan shirinlikday bo‘lib talabalar izdihomi orasida yo‘q bo‘lib ketdi.

Kunbo‘yi deng, tez maydalanmaydigan lazzatbaxsh luqmani chaynab yurgandek, Elbek baxshining “peshonang-ning yozdig‘idan ayrilma, yor! Jonim chiqar, qo‘shiq aytsam qayrilma, yor” degan nolasi (nolamikan o‘zi?) tilimdan tushmaydi.

Bir kuni… o‘z-o‘zimdan stolni childirma qilgan ko‘yi, shu she’rga ozgina marom berib, kuylayotganimni sezib qoldim. Chin gapim: o‘zim bilib-bilmay, rosmana qo‘shiq xirgoyi qilmoqda edim!
Sal vaqt o‘tib, Sherali hofizning qo‘shig‘i chiqdi. Ishonsangiz, – qulluq, ishonmasangiz ham mayli, ammo Sherali hofiz Elbek baxshining nolasini (nolamikan o‘zi?) xuddi men xirgoyi qilgan maromda kuyladi!

Men bastakorlikka da’vo qilayotganim yo‘q. O‘sha mashhur qo‘shiqning toza 32 yillik shuhrati to‘la-to‘kis Usmon aka bilan Sherali hofizniki! Faqat demoqchimanki, har qanday mukammal she’rga bittagina mukammal musiqa bo‘ladi! Ikkinchisi – soxta yoki nobop. Ishoning, she’rni chin ko‘ngildan sevib o‘qigan odam musiqasini ham topadi. Albatta topadi! Buning uchun bastakor bo‘lish shart emas. Bu – mavjud qonuniyat. Uni Usmon Azim, Sherali hofiz va… men topganmiz.

4. “O‘smon”dan gurung beradigan mayor

Tepadan qaralsa, odamlarning pastu balandi sezilmaydi. Faqat odamlar ichida turibgina o‘zing bilan manglayma-manglay sirlasha oladigan musohib topishing mumkin. Daholarga xos fazilat shuki, ular yuksaklikda turgan asnoda tubandagilarning qaddi-bastini aniq ko‘ra bilib, shunga yarasha to‘n bicha oladilar. Agar ular shu fazilatdan quruq qolgan bo‘lsa, aytganlariyam, yozganlariyam… xullas, tushunarli-ku buyog‘i!

Nasibai ro‘zimni Bandixonda topib yeb yurgan yillarimdan topgan xulosam edi bu. Shu to‘xtamni haqiqatga aylantirishga bir akaxondam sabab bo‘lgan. Ikkalamiz (nima desam ekan…) “kumirdosh” edik, shekilli. U ham Usmon Azimning ashaddiy fanatlaridan edi. Aytsam, ishonmaysiz: militsiya mayori edi, pasport xizmatiga boshliq edi, ishi boshidan oshib, bir dunyo qog‘ozga ko‘milib o‘tirardi. Kuniga yuz odam bilan muomala qilardi. Tashqariga chiqib, bir dona sigaret chekib kelishga fursat topmasdi. Lekin stolining bir chetida turgan “Usmon Azim”ni varaqlashga va huzur qilib bitta she’r o‘qishga vaqt tejab qolardi. Narzulla Allayorov deyishardi bu odamni. Negadir men ixlos qo‘ygan shoirni oddiygina qilib, “(V)O‘smon” derdi. Men gazeta ishi bilan IIBga borib qolgan kunlarim akaxondamning xonasiga bir bosh suqib o‘tardim. Ostonada paydo bo‘lishim bilan inglizchasiga “O-o!” deb xitob qilgan ko‘yi, shinavanda mezbondek ikki qo‘lini ikki yonga yozardi. Agar shu topda soha taqdiriga oid ishi bo‘lsa ham yig‘ishtirib qo‘yardi. “Keling, muxbir, O‘smondan gurung qilamiz”, derdi.

Narzulla aka bilan inoqlashib qolishimizga xuddi Usmon Azimning to‘rt qator she’ri sabab bo‘lgan-da! Bandixonda o‘rtamiyona bir amaldorning to‘yida tanishganmiz. Men davrada “rais”, ya’ni o‘rtakash edim. Muchali “Yo‘lbars” bo‘lgan kuyovbolaga payrov qilib, to‘yni quvnoq pardalarda o‘tkazmoqda edim. Kuyovbolaning sobiq sinf rahbarini mikrofon yoniga chaqirdim. Qarangki, u kishining ham muchali yo‘lbars ekan. Ustozi tushmagur hazilkashroq ekanmi, tabrik so‘ngida jilmayish aralash, kaminani bir “ezib qo‘yish”ga chog‘landi. Mening muchalim quyon ekanligiga ishora qilib, mashhur qo‘shiqning ikki misrasini o‘qidi:

Sherlarning ichinda quyon yurmagay,
Yursa ham u aslo sher bo‘lolmagay.

Davra ahli kulgiga moyil bo‘ladi. Bo‘ldi kulgi, bo‘ldi qiyqiriq! Men o‘sal bo‘lib, boshim yelkalarim orasiga bota boshlagan asnoda… jonimga Usmon Azim ora kirdi. Tobora vaznini sezdirib borayotgan boshimni ilkis ko‘tarib, avval kulib bo‘lgan izdihomga qaradim. So‘ng “dilozor” ustozga bir ko‘z siltadim. Va labimga artistona nimkulgi berib:

Hayvonlar haqida yozmayman, tamom,
Masal Gulxaniyning o‘ziga tortiq.
Bildimki, hayvondan chiqmas suxandon,
Va yana ortingdan hurishi ortiq!

– deyishim bilan hazilga o‘ch davra yana portladi.

To‘rdagi stol orqasida o‘tirgan bir “tipratikan” sochli “melisa” qarsak chalgan holda baqirib kulardi. Va meni boshi bilan imlab yoniga chorlardi. Men, davradagi ishim bitgach, uning yoniga bordim. “Zo‘r! Zo‘r! – deb shang‘illardi u naq qulog‘im ostida, – faqat she’rni sal buzdingiz! Ammo O‘smon topib aytgan. Topib aytadiyam-da u! Sizam chyotkiy aytdingiz, joyiga tushdi!”

Tanishdik. “O‘smon”ning sog‘ligi uchun yuz-yuz otdik. Shu-shu, ikkimiz hech bo‘lmasa haftada bir kun vaqt topib, “O‘smondan gurung qiladigan” bo‘ldik.

5. “Devona shoir”

Aytganday, Usmon Azim “O‘smon” bo‘lishga arziydigan odam-da. Gap yuksaklikdagi shoirning militsiya mayoriga loppa-loyiq to‘n bicha olganida emas.

Xullas, o‘n besh yilcha oldin Boysunning Gaza qishlog‘iga bir to‘yga borib edik. To‘ychivon qarindoshimiz Sherali hofizni “olib kelgan” ekan, bizga ham davraning o‘rtarog‘idan joy tegib qoldi. Sherali hofiz, sahnalarning doimiy erkatoyi, odamlarga “tegisha-tegisha” qo‘shiq kuylamoqda. U zamonlar hali biz “Tri v odnam” degan g‘aroyib usullarni bilmasdik. Ammo mashhur qo‘shiqchining har bir qo‘shiq oldidan keltiradigan yengil debochalaridan yayrab o‘tirardik. Uning har bir payrovi xayrixoh qarsaklar bilan siylanib turibdi, deng. Bir mahal sinalgan erkatoyimiz:

– Silar kutgan qo‘shiq! Boysunlik devona shoir Usmon Azim so‘zi bilan… – deb boshlagan edi hamki, uning ovozini hushtagu norozi hayqiriqlar bosib ketdi. Baland diapozonli mikrofon guvranib turgan izdihom qarshisida hech narsa bo‘lmay qoldi. Naq besh daqiqa davomida davra ahli mag‘lub jamoa muxlislariday tepsinib turdi.

Baribir erkatoy hofiz vaziyatni qo‘lga oldi.

– Xo‘p, xo‘p, noto‘g‘ri gapirdim, tushunaman! Endi manga bir quloq soliylar-da! Usmon Azim Boysundan chiqqan. U butun Surxon elining faxri, iftixori. Bilaman. U hozir o‘zbek shoirlarining sardori. Ammo u… she’r jinnisi, man uni yaxshi bilaman-ku! Bir kuni u menga: “E, Sherali”, deb muomala qildi. Men aytdimki, e, Usmon, men sendan uch-to‘rt yosh kattaman, o‘zbegimda “Falonchi aka” degan chiroyli murojaat bor! Usmon esa yana: “E, Sherali, shunday odamlar borki, ularni aka deb bo‘lmaydi. Masalan, Oybek domlani Oybek aka demaymiz-ku?”, deb kuldi. Ochig‘i, Usmonni shoir sifatida juda yaxshi ko‘raman. Biroq uning devona shoirligi rost! Bunga men kafilman, – degach, boyagi vazmin guvranish kechirimli kulgiga aylanib ketdi.

Sherali hofiz esa “Kuydi jonim, kuydi” qo‘shig‘ini hech qachon bu qadar berilib aytmagan bo‘lsa kerak.

Shundan keyin Narzulla akaning nima uchun “O‘smon” deyishini tushunganman.

6. “Ergasholsang, biz bilan yur”

Shuncha qoralangan qog‘ozlar ichida Usmon Azim haqida gurunglar bor-u, shoirning o‘zi haqda so‘z yo‘q, – buni hozir sezib qoldim.

Yana xayolan 25 yil oldinga qaytaman. Shoirning qalin do‘sti, mening yaqin qarindoshim Xolmurod Qilichev Termizda nufuzli bir savdo tashkilotini boshqarardi. Omadli rahbar bilan mendek Yo‘lchisifat mehmonni og‘aynilik rishtalaridan ham ishonchliroq vosita Usmon Azim yaqinlashtirib qo‘ygandek edi.

Qilichev akamiz chigal va muammoli (har bir) ish kuni so‘ngida “Usmon Azim”ni qo‘lga olardi. O‘qiyotib, negadir qo‘li mushtga tugilardi. Zo‘riqqanga o‘xshash harakat bilan boshini keskin silkitib, silliq sochlarini to‘zg‘itib yuborardi. Va olgan rag‘batini birgina cho‘ziq “Da-a” so‘zi bilan ifodalardi.

Ko‘rganlar biladi, ko‘rmaganlar eshitgan: savdo serg‘alva soha edi bir vaqtlar. Rahbarlarga qutqu va siquv ko‘p bo‘lardi. O‘zidan bir zina teparoqda turgan boshliqqa noroziligini sezdirish xavfli edi. Va tabiiyki, sinagashta do‘stga ham hasratni dasturxon qilib bo‘lmasdi. Odam ichidagi isyonni muntazam bostirib yashay olmaydi-ku! Bu bebosh quvvatni sarflash uchun maydonmi, ko‘lammi, makonmi kerak-da! Balki shuning uchun Qilichev akamiz “Usmon Azim”ga “o‘tirib” qolgandir? Balki ko‘ksidagi sarkash isyonni shu yo‘l bilan bostirgandir?

So‘rashga istihola qilardim. So‘rab, nimani ham so‘rardim? Axir birovdan did bilan bog‘liq mayl haqida so‘rash ahmoqlik yoki nodonlik-ku?! Boz ustiga, akamiz kamgaproq edi. Usmon Azim haqida 5 daqiqa nafas olmay gapirsam, bitta gapi bilan fikrimga xotima yasardi:

– Tushkunlikni bilmaydi bu bola!
– Judayam unchalikmas: “Sen hali yoshliging bilan ovvora”ni o‘qiganmisiz?

– Buni xotini bilan urushgan vaqtida yozgan bo‘lsa kerak! – bu hazilni qanchalik tushunganligim bilan qiziqib, andak pauza qilardi. – Sen “Gladiator”ni o‘qi! “Tushlarimda men bu ayolni OZODLIKdan qattiqroq quchdim…” Uning qahramonlari Qingshimaydi. Birovga piching qilmaydi yoki ermaktalablarga kalaka bo‘lmaydi. Ana shunday. Usmonda erkakcha shiddat zo‘r!

Bahs-ku uzoq davom etadi. Biz omilarcha tasavvur bilan ko‘rkam satrlarni “chaynayotganimiz” bir vaqtda Toshkentning minglab derazalaridan birida chiroq saharga qadar shu’la sochib turadi. Va u yerdan qorong‘ilik qa’riga domangirlarcha tikilib turgan jangovar shoirning qalbiga yangi she’r quyilib kelayotgan bo‘ladi. Unga qolsa, zulmatni butunlay mahv etgudek! Agar hamma derazalar o‘z sarhadlarini Uning derazasi kabi yoritib tura olganida, balki qorong‘ilik sathi qisqargan bo‘larmidi..? Axir, zulmatni yo‘qotib bo‘lmaydi, bitta derazaning ojiz shu’lasi nima bo‘pti? Bu e’tiroz shoirga qilcha ta’sir qilmaydi. Lanjlik, ishsizlik unga begona. Siz uning yozganlarini o‘qishga munosibmisiz, – bu ham ahamiyatsiz! Uning she’r-larida kesatiq, piching, kinoya chamamda yo‘q. Faqat ochiq bir chorlov bor, ta’kid bor: ergasholsang, biz bilan yur!

7. “Erkaklarning shoiri”

Shu gap o‘zimga yoqib qoldi, og‘aynilar! Nazarimda, Usmon Azim she’riyatini hosil qiluvchi formulaning bittagina o‘zgarmas ifodasini topgandayman. Mirikam 35 yillik muxlis shugina kashfiyotdan o‘zini salkam Ozod Sharofiddinov chog‘lashi unchalik to‘g‘ri emas. To‘rttagina so‘zdan iborat chala-yorti xulosani aytish uchun o‘quvchini Toshkent – Termiz – Boysun uchburchagi aro sarson qilish shart emasdi. Yana ustiga, bu fikr o‘zimniki emas, uni rahmatli otamdan “o‘g‘irlaganman”.

Ijozatingiz bilan, maqsad ko‘rinay deb qolganda, yana ortga qaytishga to‘g‘ri keladi. Bu gal ham sal “ichkariroq” kiramiz. Saksoninchi yillarning o‘rtarog‘ida to‘xtaymiz. Xotiralarni bizning padari buzrukvorimiz “partiyasizligi uchun” mahalliy hukumat raisligi lavozimidan chetlatilgan kundan boshlaymiz.

Pensiyaga chiqishiga sanoqli yillar qolgan otamizni harqalay, ishsiz qoldirishmadi. “Qariganda ermak qilib turing”, deyishib, qishloqning juda kamqatnov ko‘chasida joylashgan eski shiyponni qo‘ldan o‘tar qilib ta’mirlatib, kichkina “magazincha” ochib berishdi. Otamiz ertalab turib ketadilar-da, kechqurun lanj holda uyga qaytadilar. “Magazinning oldidan kun bo‘yi bir jo‘gi ham o‘tmaydi! Siqilib o‘ldim”, derdilar hasratidan chang chiqib. Lekin tartib shunaqa: xaridor bormi, yo‘qmi, magazin ochiq turishi kerak.

Magazinchilikning ikkinchi haftasida otamiz zerikish dardiga davo topdilar. “Ulim, javoningdagi kitob-lardan menga ham ber-chi?” dedilar. Bir-ikkita zalvorligina romanlarni tavsiya qildim. “Bular miyamni chalop qip tashlaydi”, degan javob oldim. “O‘ozircha mana bu she’riy kitoblarni o‘qib turing, keyinroq hikoya, doston kitoblardan ham topib kelaman”, dedim. Otamiz doston usulidagi she’rlarni juda ko‘p o‘qiganlar. Birorta haddi sig‘gan odamga o‘git o‘qimoqchi bo‘lsalar, albatta, ikki qator she’riy iqtibos topardilar.

Xullas, otamiz bir dasta kitobchalarni chopon qo‘yniga solib, ishga jo‘nadilar. Kech-qurun men yaxshi tanigan mashhur unvondor muallifning kitobini oldimga tashlab: “Buning lattachaynar ekan”, dedilar. O‘sha davrda klassik sanalgan yana bir shoirning kitobi “xotinlarning g‘iybatidan boshqa narsa emas”, degan “baho”ga sazovor bo‘ldi.

Otamizning kamqatnov ko‘chadagi magazini tanqidchining ish kabinetiga aylandi-qoldi. Abdulla Oripov, Erkin Vohidovlar “ana, gap bu depti-da, otangga osh bergurlar!” deyilmish g‘alati e’tirof bilan tan olindi.

“Halol tanqidchi”ning Usmon Azim she’rlariga bergan ta’rifi esa to‘rt og‘iz gap bo‘ldi: “She’r degani shunday bo‘lsa! Gap orasida so‘kib yuboradiganday bo‘laveradi. Bu bola asli erkaklarning shoiri ekan-da” Otam aytib yuborgan o‘z gaplarini botinan takrorladilar, shekilli. O‘zlariga yoqdi. Yoqqani rostdirki, ha, erkaklarning shoiri… shoirlarning esa erkagi, deb qo‘shib qo‘ydilar.

8. G‘aroyib garov

Adabiyot ilmidan mutlaqo bexabar odam bilan she’riyat haqida bahs yuritish mumkinmi? Menimcha, ha. Bunday suhbatdoshni hayratlantirish uchun oQizdan unchalik ko‘p “tufuk sachratish” shart emas. Yana deng, bu toifadagi odamlarning xitoblari ham samimiy bo‘ladi.

Men xuddi shunday bir holatni boshdan kechirganman. Boysunning Tangimushida yaqin qarindoshlarimiz to‘y qildi. Uzoqroqdan borganim boismi yo nomim gazetlarda ozroq ko‘rinib yurgani uchunmi, – alohida dasturxonga manzirat qilishdi. Davra birov-birovini sirtdan tanib yuradigan mehmonlardan iborat edi. Hamma ham o‘zini “nozik” mehmon chog‘lab o‘tirardi. Ko‘plari bilan sipogina “salom-aligim“ bor edi.

To‘y mehmondorchiligida har davraning o‘z “jilovdori” bo‘ladi. Gurung “dastagi” o‘sha odam ilkida turadi. Men qo‘shilgan qurda bu vazifani Turdi polvon bajarmoqda edi. Men gurungning bahsbop chog‘ida kelib qoldim, shekilli:

– Ana, gapim noto‘g‘ri bo‘lsa, muxbir aytsin, – dedi polvon men tomonga ishora qilib.

Men hatto salom berishga ulgurmay, sevimli “mashg‘ulotim” – tomoqyirtar bahsga aralashib ketdim:

– Xo‘sh, gap nimada? – dedim qat’iy hukm chiqarmoqqa shaylanib.

– Usmon Azim chig‘atoyma, qo‘ng‘irotma? – dedi Turdi polvon qo‘li bilan davra ahliga “jim” deganday ishora qilib.

– Qo‘ng‘irot, – dedim men kamoli ishonch bilan.

– Ana, eshitdingma! Yana nima kerak senga? – deb o‘dag‘ayladi polvon yonidagi qorindor sherigiga, – davay, qo‘chqoringning og‘ziga tuz solib qo‘yaver, yutqazding!
– Isbot! Men quruq gapga ishonmayman, – deya bo‘sh kelmadi “qorindor”.

Hamma menga yuzlandi. Bu masalada menga “dastak” bo‘ladigan biror bir fakt xayolimga kelmasdi. Mening cho‘zilib ketgan “sukutim” qorindorga qo‘l keldi. Ushbu “tuyuri” yo‘q muhorabada endi Turdi polvon “himoya chorasini” ko‘ra boshladi. Shu payt men:

“Bandilikda chohga tushsang,
Chiqolmaysan, Qorajon.
Chunki sening manglayingda
Boychiborday oting yo‘q!” –

deb mashhur she’rni ohangdor qilib o‘qib berdim. “Qo‘ng‘irotday zoting yo‘q” satriga alohida urg‘u berdim. Bahs bir yoqda qolib, davradoshlarim she’rni, she’rga qo‘shib kaminani ham maqtay ketishdi. Hamdu sanolar zahirasi tugagach, qorindor raqib “dovga tikilgan qo‘chqorini himoya qilish” uchun yana hujumga o‘tdi:

– Bu gaplar Alpomishning tilidan aytilgan! Shoirlar hamma gapni o‘zlari ko‘rib turganday yozaveradi-da!

Qorindor mehmon o‘z tasavvuridagi she’riyat haqida so‘zlar ekan, men keltirgan “argument” o‘z-o‘zidan yo‘qqa chiqdi. Hatto, Turdi polvon ham royish tortib, garovga tikilgan qo‘chqorni ko‘ngildan chiqarib, “ha, endi bir bo‘ri bir… ekan-da”, deb happa-halol taslim bo‘ldi.

Raqib esa “Usmon Azimning chig‘atoy urug‘idan ekanligiga” yangi dalillar topish uchun: “tunov kun televizorda…”, deya qo‘lini paxsa qilayotgan asnoda polvon yonboshlab yotgan joyidan ilkis qo‘zg‘olib:

– To‘xta! Ana shu joyda to‘xta! Shu televizorni menam ko‘rdim. O‘smon “men shayirman”, deb gapirganini senam eshitdingma? Yo‘q, eshitdingma?! Tashla beshni! – deb bahsni hal qildi.

Avvaliga tushunolmadim. Polvon topgan dalil qanday qilib qorindorning tilini bog‘ladi ekan? Va “men shayirman” degan gapni xayolan uch-to‘rt marta aylantirib talaffuz qilib ko‘rdim. E, gap bu yoqda ekan-ku? Sof qo‘ng‘irotcha lafz-ku bu!

Yigirma yillar oldin bo‘lib o‘tgan ushbu g‘aroyib garovni haligacha kulib eslayman.

9. Platsdan kafegacha qancha yo‘l?

Ana shunday! Adabiyot ko‘chasining faqat manzilinigina taxminlab biladigan odamlar bilan bahslar qizg‘in va maroqli bo‘ladi. Bil’aks, ushbu sohada o‘zini yetarlicha bilimdon hisoblaydigan odam oldida hech qanaqa nafis narsa haqida gapirmagan ma’qul: har xil “ika” va “izm”lardan boshingiz qotadi-qoladi!

Bir gal keksa jurnalist Yo‘ldosh Mirzayev bilan xuddi shunday adoqsiz bahsga kirishganmiz. Usmon Azim atrofida armonsiz aylanganmiz. Yo‘ldosh bobo taniqli shoirdan uch-to‘rt yosh katta edi, tabiiyki, 60-yillar she’riyatini afzal ko‘rardi. Usmon Azimdan esa XXI asr she’riyatini o‘rganish uchun “qo‘llanma” sifatida foydalanmoqchi ekanligini yashirib ham o‘tirmasdi bobo! Shu niyatda bir yarim oycha vaqtini Usmon Azimga “bag‘ishlab”, uqqanlarini men bilan o‘rtoqlashish uchun kelib turgan joyi ekan-da, xullas.

Avvaliga kattakon bir taqrizbashara maqola yozmoqchi bo‘libdi. Ayni vaqtda o‘zining “filolog-olim” emasligi esiga tushib, bu fikrdan voz kechibdi. Lekin tugal bir yarim oy “bosib” o‘qilgan muallif haqida kim bilandir “iyak urishtirmasa”, mutolaaning lazzati qayda qoladi?!

Bobo Usmon Azimni Mirtemir domlaga “ergashtirdi”. So‘ng Abdulla Oripov ko‘targan tug‘ tagiga “yetakladi”. Va shu yo‘sinda, sekin-asta “tahlil ilmi”ning labirintiga kirib boraverdi. Yoshi pand berib, chiqish yo‘lagini topolmay qoldi. Alqissa, shoir haqidagi taxminu taassurotlarini bir qopga joyladi, qopning oQzini mahkam boyladi, biqiniga “modernizm” degan shubhali yorliqni yopishtirdi. Va yonboshlagan ko‘yi o‘girilib: “nima dedingiz!” – deya mening munosabatim bilan qiziqdi. Men esa… nima ham derdim! Mayli, “modern” bo‘lsa, bo‘la qolsin! Bir zamonlar men “Usmon Azim” atalmish bog‘da ta’m bera boshlagan yarim dovuchcha mevalardan yeb, huzurlanib yurgan kezlarim uni Mayakovskiyga qiyoslashardi. Mayli-da, deganman o‘shanda ham. Maya-kovskiyni faqatgina darsliklar orqali bilardim. “Mayakovskiy ham Usmon Azimday yozgan bo‘lsa, demak zo‘r shoir o‘tgan ekan-da!” – deya hayratlanganman vaqtida.

Ammo “izm”larga tobim yo‘q. Mening tilim kelishmaydigan o‘nlab yo‘nalishlardan qaysi biriga mansub ekan Usmon Azim? Bu haqda bir nafas olgulik muddat ham bosh qotirmaganman.

To‘g‘ri, juda ham to‘nka emasman. Deylik “askarlarga saboq berayotgan katta leytenant U.Azimov” bilan “baliq ko‘ziga sanchqi sanchayotgan xonimga achinib turgan” Usmon Azim orasidagi ulkan farqni binoyidek anglayman.

Biroq ushbu tafovutning qaysi “izm” bilan atalishi men uchun mutlaqo va mutlaqo ahamiyatsiz! Askarlar mashq qiladigan platsdan shoir isyon ko‘tarmoqchi bo‘lgan kafegacha qancha yo‘l? – bu masala yechimi oylik va unvon olish uchun she’r o‘qiydigan olimlarimizga havola!

Men esa she’rni pulga sotib olib o‘qiydigan do‘lvornamo odamlar toifasiga kiraman. Adabiy atamalarni kundalik ehtiyoj so‘zlaridek bemalol talaffuz qiladigan yetuk odamlar oldida odob saqlab, jim o‘tiraman. Va faqat, aslning o‘rniga soxta chiqa boshlagan mas’ul daqiqadagina… bilganimcha gapiraman. Xususan…

10. Taksichi qo‘shnim bilan suhbat qurganda

Biz bilan “yelkama-yelka” yashaydigan taksichi qo‘shnim ikkimiz ko‘p safardosh bo‘lib qolamiz. U – o‘z kasbini “servis”ga aylantirgan tadbirkor yigit: mashinasiga o‘tirgan yo‘lovchining kayfiyatini birinchi o‘ringa qo‘yadi. Menga o‘xshash “to‘mtoq qalam sohiblari”ni-da zeriktirmay manzilga yetkazish tadorigini avvaldan ko‘rib qo‘yadi.

Bir safar ikkalamiz bekatda yo‘lovchi kutib, ozroq turib qoldik. U mening boshqa mashinaga “ilashib” ketishimdan xavotirlanib, “pleyer”ini qo‘shdi. Va:
– Sizga hozir “konkret” bir narsa qo‘yib beraman! Mana, eshiting! – deb huzur qilgannamo ko‘zlarini yumdi.

Ahad Qayum yig‘lashga undovchi ohang bilan, allaqaysi bir she’rini o‘qir edi. Tuzukroq quloq soldim: “hamma o‘zi bilan o‘zi ovora”.

Qo‘shnimning halovatini buzmaslik uchun “tish yorib” bir narsa demadim.
– Zo‘r-a! Qani endi hamma shoirlar shunday yozsa! – dedi u orziqib.
– Bo‘ladi, – dedim atay befarqlik bilan.

Qo‘shnim meni hayratlantira olmaganidan xunob bo‘lib, yana “pleyer”iga engashdi. Endi hazin musiqiy fon ostida yana o‘sha Ahad Qayum boshqa bir she’ri bilan tinglovchini yig‘lamoqqa da’vat etmoqda edi. Qo‘shnim esa har band oxiriga urg‘u berib, menday didsiz tinglovchining “asl” she’riyatdan rag‘bat olishiga ko‘maklashmoqchi bo‘lardi.

Shu topda aqlim yetganicha o‘zim tasavvur qilolgan she’riyatdan so‘z ochishga ehtiyoj sezdim. Va dedim:
– Agar senga shu she’rlarni qo‘lyozma holida berishsa, ikki qatorini o‘qishga ham hafsalang yetmagan bo‘lardi!

Taksichi qo‘shnim “Ahad Qayum she’rlariga qo‘l siltagan” mendek “aqli ko‘toh”ni tushunmadi, albatta. Yo‘lovchisini ranjitmaslik uchun e’tirozini ichiga yutdi.

Men esa davom etdim:
– Do‘konlarda oddiy vaflini ham yaltiroq qog‘ozlarga o‘rab sotishadi. Bu nima? Nayrangmi? Xaridorni aldashmi? Yo‘q, bu – biznes! Shunchaki, o‘rtamiyona tovarni asl narxidan bir necha baravar qimmatga pullash usuli bu!

Qo‘shnim Ahad Qayum bilan vafli orasida qanday bog‘liqlik borligini o‘ylab ham o‘tirmay, tijorat ustiga do‘ngan mavzuni quvvatlash uchun:

– Xo‘sh, xo‘sh? – dedi gavdasi bilan men tomonga o‘grilib.
– Ahad Qayum ham o‘sha yaltiroq qog‘ozga o‘ralgan vaflini ishlab chiqaruvchi ishbilarmonga o‘xshash tijoratchi, xolos, – dedim ustamasiga.

– Yo‘… to‘g‘ri. Lekin tijoratchilikning nimasi yomon? Odamlar kalla bilan pul topsa, ro‘zg‘or tebratsa… – deya ehtiyot bo‘linqirab e’tirozini sezdirdi qo‘shnim.

– Bilmadim. Lekin men daho deb hisoblaydigan shoirlardan biri: “Podshohim deganing elfurush chiqsa, shoirman deganing she’rfurush chiqsa, sen kurash bolam-a, sen kurash” deya kuyunib yuradi.
Taksichi qo‘shnim chin ma’noda tojir (yoki tujjor) edi. Binobarin, mijoz hamisha haq, degan yaltoqi qoidani bilardi. Shu bois, u mening fikrim bilan so‘zsiz murosaga keldi. Va hozirgina o‘zi bosh tebratib tinglayotgan she’rlarini “albatta udalit qilajagini” aytdi. Men esa ichimda Usmon Azim she’rlaridan qurol yasash ham mumkin ekan-ku, degan fikrni chiylab qo‘ydim. To‘g‘ri-da, donzorni qushlardan qo‘riqlash uchun qurol kerak. Va bu qurolning jangovar qudrati butunlay ahamiyatsiz: buni bug‘doyzor qo‘riganlar biladi.

11. Usmon Azim va “Jamila”

Ba’zan ko‘ngil uchun she’r yozib turishim hisobmas. Aslida, men “professional” she’r-xonman. Yana deng, o‘zim o‘qiydigan she’rlar haqida qayerda, kimga va qanday gapirish kerakligini juda yaxshi bilaman.

Bundan to‘rt yil oldin xuddi o‘zimday bir maslakdosh topgan edim. Aslida, men topmaganman. U otasini oldiga solib, shom qorong‘usida biznikiga kelgan. Otasini tanib yurardim. Ko‘cha-ko‘yda bosh irg‘ab salomlashib yuradigan ko‘ztanish edi. Shuning uchun ularning kutilmagan tashrifidan biroz… ajablangan edim.

Sezgir akaxonim meni bu holatdan qutqarish uchun birdan maqsadga o‘ta qoldi. Va oldimga yupqagina kitobcha tashladi: “shogirdingizning she’rlari…” Ochig‘i, notanish mualliflar ijodiga o‘ta bee’tiborman. Sababi: men duch kelgan kitobga yopishib qoladigan yoshdan o‘tdim hisob. Ammo bu gal oddiy mezbonlik udumiga ko‘ra, kitobchani varaqlab, har joy-har joydan uch-to‘rtta she’rni o‘qib ko‘rdim. Zalvorligina, bo‘liqqina misralar! Sezilib turibdi: tahrirchining qalami tegmagan. Yigitcha nafas olishga ham iymanib, mening hukmimni kutmoqda. “Zo‘r!” – dedim kitobdan bosh ko‘tarib. Otasining chehrasida qoniqish ko‘rib, yengilgina hazil ilova qildim: “boqsa, odam bo‘ladi!”

Tanishdik. Yigitchaning ismi Oybek ekan. Oybek Mamataliyev! She’rlari haqida gurung qildik. Xolisona, tamasiz maqtadim. Oybek biroz “ochildi”:

– Ustoz, menga yaxshi she’riy kitoblar tavsiya qilsangiz… Hozir kitob juda ko‘p. Hammasini o‘qib chiqishga bir odamning umri yetmaydi.

Uning istagi menga yoqdi. Va hech ikkilanmay Usmon Azimni tavsiya qilib yubordim. Gapim dalilsiz bo‘lmasligi uchun shoirning bir-ikkita she’rini yoddan sharillatib o‘qib tashladim.

Oybek hayrat haykaliga aylandi-qoldi. Otasining xulosasi esa juda “original” chiqdi, lekin: “kimning she’ri deding, muxbir? O‘a, Usmon Azimmi? Xuddi ofitserlarning komandasiday jaranglar ekan! Zo‘r! Juda zo‘r!”

O‘sha kecha allamahalgacha gurungimiz Usmon Azim bo‘ldi. Men nomdor shoirni bilganimcha Oybekka tanitdim.

Keyin-keyinlar ham Oybek bilan telefonlashab turadigan bo‘ldik. U TerDUning o‘zbek filologiyasi fakulteti talabasiga aylandi. Mening qarichim bilan o‘lchanadigan andazaga “sig‘may” qoldi.
Hozirlar ham ikkovimiz telefondagi bepul daqiqalarni Usmon Azimga “yediramiz”.

Bir kuni u telefon qilib: “Usmon Azimda Vatan mavzusi kamroqmi yoki menga shunday tuyuldimi?” – deb so‘radi hayrat aralash. Men javob o‘rniga: “Madhiyalar yozib o‘rganmaganman”, – dedim atay kibrli ovoz bilan. She’rning keyingi misrasini Oybek ilib ketdi. “Biatlon” nihoyasiga yetgach: “Sen Chingiz Aytmatovning “Jamila” qissasini o‘qiganmisan, Oybek”, – deyishim bilan, uning “Evrika”ni anglatuvchi xitobi eshitildi: “Bo‘ldi, bo‘ldi, tushundim, ustoz!”

Topildig‘imdan o‘zim ham huzur qildim. Chindan ham Chingiz boboning “Jamila” qissasida sevgini anglatuvchi bir og‘iz so‘z, xitob yoki harakat qalamga olinmaydi. Ammo fransuz yozuvchilaridan biri: «Jamila» – dunyodagi eng go‘zal sevgi qissasi, – deb baho bergan ekan.

Usmon Azim – Chingiz Aytmatov emas, albatta. Biroq, men muxlis sifatida o‘zim ixlos qo‘ygan shoirni istalgan daho bilan yonma-yon qo‘yishga haqliman. Agar zarurat tug‘ilsa, “Usmon Azimning har bir satridan millatga, VATANga bo‘lgan BUYUK MЕHR ufurib turadi”, deb da’vo qilaman. Va bu da’voni ikki karra ikkidek isbotlab bera olaman.

Ha, Usmon Azimning men bilgan she’rlarida “VATAN” deya yoqa yirtayotgan lirik qahramon yo‘q. Axir, tor ko‘ksiga dunyoni jo qilgan zobitmonand, shijoatli erkak hadeb onasiga: “Oyijon, men sizni yaxshi ko‘raman”, – deya erkalanmaydi-ku! Ammo kezi kelganda, onasining ko‘zidan bir tomchi yosh to‘kilmasligi uchun jonini ham tikib yuboradi.

“Nima deding, Oybek! Sen ham Usmon Azimni o‘qib, shu xulosaga keladigan maqomga yetdingmi?”

Shu safar telefonlashsak, shogirdimga albatta shu savolni beraman.

12. “Tufli yuvish” – mashaqqatli yumush

Men “tanish” va “bilish” so‘zlari beradigan ma’nolar haqida o‘ylab qoldim shu topda. Nazarimda, ularni sinonim deb tamQalagan tilshunos ustozlarimiz andak… Yo‘g‘-ye, men kim bo‘pmanki, sandiqday keladigan kitoblar mag‘zini titkilay olsam?! Shunchaki, mening “tavur-tavur” mulohazalarimga ko‘ra, bu ikki so‘z mutlaqo ikkita ma’noni yuk qilib, olib yuradi. Masalan, men Usmon Azimni tanimayman. Ko‘chada u kishiga qiyofadosh har bir kasga ixlos bilan salom berib, shunday odam bilan qo‘l berib ko‘rishdim-a, degan iftixorga qorilib, qanot boylab ketaman.

Ammo men Usmon Azimni juda yaxshi bilaman. Ko‘nglimdagiday hamsuhbat topilsa, soatlab gurung beradigan “zahira”ga egaman. O‘atto o‘z vaqtida, boringki, biror o‘n besh yilcha oldin E. ismli ko‘hlikkina bir she’rsevar ayolni Usmon Azimdan “sovutganman”. Ayol bir dasta mashqlarini ko‘tarib, viloyat gazetalarini qamal qilgan. Murodi hosil bo‘lmagach, tuman gazetasi muharririni qidirib, kaminaning katalakdekkina ish kabinetini jamoli bilan munavvar etgan. E.da shoirlikdan ko‘ra she’rxonlik kuchli edi. Har bir gapiga “zo‘r shoirlar”dan iqtibos keltirardi. Usmon Azimni esa salkam mening darajamda bilardi! E. Toshkentga borib, Usmon Azimni topib, unga she’rlarini ko‘rsatib, oq fotiha olmoqchi ekanligini yagona maqsaddek so‘zlab berar ekan, shirin orziqishlarini yashirib ham o‘tirmasdi. Tajribali erkak sifatida ayolning muddaosini allaqachon payqagan edim. Shuning uchun har kunlik gurunglarimizda mashhur shoirning hayotidan lavhalar to‘qib charchamasdim. Mening naqlimdagi Usmon Azim xom mashqlarni kafti bilan nari surib qo‘yar, muallifga esa: “vaqt borida qo‘lingizdan keladigan boshqa bir ish bilan shug‘ullaning”, – der edi. Yopishqoq “shogirdlar”ga ilkisroq ham gapirib yuborardi go‘yo.

Men so‘zlab beradigan “voqealar”da shoir mag‘rur, talabchan, yuzing-ko‘zing demaydigan tikkagap odam qiyofasida, goh esa she’riyat iyerarxiyasidagi kibor aslzoda shamoyilida namoyon bo‘lardi.
Nihoyat, E. so‘nggi “ko‘zir”ini aytdi: “Men ayollik latofatini ishga solib bo‘lsa ham nazariga tushaman Usmon akaning!”

Men uning rejasiga nimkulgi aralash quloq soldim va sekin fikrimni aytdim:

“Bir ayol tuflimning loyini yuvdi,
Unga sevaman deb aytmagan edim…”

… E. bilan hozirlar ham gaplashib turamiz. Shoir haqida biror yangilik topsa, “ilinadi”. Toshkentga borish niyatidan esa butunlay voz kechgan. Aftidan, o‘n besh yilcha burun “tufli yuvish”dek yumushga butlay olmagan ayol bugun ham eplay olmasligiga allaqachon aqli yetgan.

13. “Usmon Azim” fan klubi

Biz, qiziriqlik ijodkorlarning ikki oyda bir marta bo‘ladigan o‘tirishimiz bor: aylanma gashtak, deymiz. Maqsad haqida gapiradigan bo‘lsam, ko‘p dabdabali va balandparvoz so‘zlardan foydalanishga to‘g‘ri keladi. Shunchaki, o‘zini ijodga ozmi-ko‘pmi daxldor deb hisoblaganlar ikki oyda bir yig‘ilib turamiz.

Qarang-a, o‘zi atigi o‘n besh nafarmiz, “guruhbozlik” degan ofat ana shu kamtar davramizga ham suqilib kirgan. Biz uch-to‘rt qalamkash tizzama-tizza joylashishga harakat qilamiz. Va donkosaga engashgan parrandalarga o‘xshab, g‘uj bo‘lib olamiz-da, “pichir-pichir”ni boshlaymiz. Qaysidir bir davradoshimiz “o‘z ijodidan namuna” o‘qiyotgan bo‘ladi. Oqsoqolimiz Yo‘ldosh Mirzayev ma’noli tomoq qiradi. Biz odobsizlik qilganimizni tushunamiz va “uzr”ni anglatuvchi jilmayish zohir qilamiz.

Odobsizligimiz sababi esa… yana Usmon Azim-da. Internet titkilashdan qo‘li bo‘shamaydigan Abdumansur o‘afforov shoirning yangi she’rlarini qog‘ozga tushirib kelgan bo‘ladi. Aslida-ku, gashtakda katta shoirlar uchun ham vaqt rejalashtirilgan. Lekin… ichimiz qizib, betoqat bo‘laveramiz-da! Hatto jiddiy va kamgap Xursandulla aka ham “sal tuzini ko‘raylik”, qabilida hali ochilmagan qozonga talpinaveradi. Qurbongul Egamberdiyeva esa: “Mansurjon, qog‘ozning birovini menga uzating, yengilgina ko‘z yugurtib chiqaman”, – deb bir varaqni “shustriylik” qilib, ilib ketadi.

Yo‘ldosh Mirzayev dashnomi kor qilmaganini ko‘rib, to‘rsayib oladi. Biz itoatkor o‘quvchi (yoki tinglovchi) qiyofasiga kiramiz. “Surbet” Abdumansur esa hech qanaqa “ta’qiq”ni tan olmaydi. Men davra qoidalari bilan murosaga kelib, navbatdagi do‘stimizning she’rlariga quloq solib o‘tirarkanman, naq qulog‘im ostida uning nafasini his qilaman:

“… Qarshimda tek turar xizmatchi ayol,
Chiroyli yuzida yengilgan hayo.
Hech bir hayajonsiz so‘rar: ne yeysiz?
Fransuz konyagin keltiraymi yo?”

Yo‘ldosh bobo ko‘rsatkich barmog‘ini chakkasiga nuqiydi. “Aqling joyidami o‘zi?” degani bu.

Abdumansur esa she’r o‘qiyotgan davradoshimizga kamoli diqqat bilan xayrixohlarcha tikilgan ko‘yi pichirlashdan to‘xtamaydi: “Aka, Usmon Azim… to‘g‘ri kep qolsa, qofiyani ham, vaznni ham sariq chaqaga olmaydi. Bu she’rlar siz bilan biz bilgan qoliplarga sig‘maydi.”

Har safar o‘tirish tugab, uyga kelganimdan so‘ng, Abdumansur bilan albatta telefonlashamiz va taassurotlar almashilinadi. Abdumansur: “Aka, yo to‘rtalamiz ham shu o‘tirishdan haydalamiz, yo shu gashtak “Usmon Azim fan klubi”ga aylanadi”, deb bashorat qiladi.

14. Shurik va men

Ikki-uch so‘zni to‘qishtirib, ma’no chiqarishni o‘rgana boshlagan qizaloqlar mashqlarini ko‘tarib kelib, “Ustoz, bir ko‘z yugurtirib bering”, – deya qimtinibgina iltimos qilgan kezlar biz ham o‘zimizni kamida Ozod Sharafiddinov chog‘lab qolamiz. Ehtiyoj bo‘lmasa-da, ko‘zoynakni burunga qo‘ndirib, peshonamizga donishmandona ajin to‘plab, “Xo‘-o‘sh” deb qo‘yishdan ham oniygina lazzat tuyamiz. Va hech qanaqa zaruratsiz, faqat nomigagina tanish bo‘lgan g‘alati ismli mualliflarning ijodi haqida jo‘shib og‘iz ko‘pirtiramiz. Tortinchoq qizaloqni oddiy bayonchilik so‘qmoqlaridan she’riyat “trassasi”ga “buksir” qilib chiqara olishi mumkin bo‘lgan shoirni izlab, g‘arbu sharq aro kezib charchaydi shuurimiz.

Zahiradagi o‘gitlar tugagach, “ana shunday, qizim! O‘qi, o‘rgan, yozishdan to‘xtama”, deyilmish formulani aytib, masrur “shogird”ga izn beramiz. Va shu asnoda Qalati bir mantiqsizlikka yo‘l qo‘yganimizni sezib qola…man. Deylik, Yesenin, Rauf Parfi, Abduvali Qutbiddinlarning kitobi darslikmidi, ulardan foydalanib she’r yozishni o‘rganib bo‘lsa? Yaxshi she’rni faqat bo‘lajak qalamkashlargagina tavsiya qilamiz. Bu yerda asl she’riyatning vazifasi qanday yozishni o‘rgatishdek mazmunsiz va quruq bo‘lib qolmayaptimikan?

Masalan, men o‘zim “professional” she’rxon, yuzlab she’riy kitoblarni faqat yaxshi shoir bo‘lish orzusi tufayli o‘qigan bo‘lib chiqyapmanmi? Juda oldin, qalamga oshno tutunishni xayolga ham keltirmagan mahallarim Usmon Azimning “Insonni tushunish” degan yupqagina kitobini atigi 10 tiyinga sotib olgan kunimni astoydil xotirlab ko‘ray-da! Rayon markazidan uygacha bo‘lgan 20 tiyinlik yo‘ldayoq kitobni ikki marta “ag‘darib” ulgurganimni juda yaxshi eslayman. Uchinchi mutolaa biroz qimmatga tushgan: bekatni payqamay qolib, ikki-uch chaqirim o‘tib ham ketibman. Hatto, imtihon topshirish talvasasiga tushgan mashhur Shurik ham menchalik yutoqib o‘qimagan bo‘lsa kerak! O‘shanda, boringki, biror o‘ttiz besh yilcha oldin men vaqti kelib Usmon Azimni kimgadir “darslik” yoki “qo‘llanma” sifatida tavsiya qilaman, deb tasavvur ham qilolmaganman.

“Insonni tushunish”ni qayta-qayta o‘qib chiqib, nimalarni his qilganim esimdan chiqib ketgan, ammo o‘sha “yigitchilik” paytimdan boshlab, she’r o‘qimaydigan odamlarga achinib yurishim rost! Misol uchun, Shurik, o‘sha dovdir student kitobga o‘zichalik berila olmagan biror kimsaga achingan bo‘larmidi?

Bu savol sizning bekor paytingizda mulohazalaringizga “xamirturish” bo‘la qolsin. Men esa… “ustoz”lik rutbasiga chiqqanim beri she’riy kitoblarni “darslik” sifatida tanitgan bo‘lsam, hammalaridan uzr so‘rayman. Ishoning, u fikrlar xato edi. She’rni ko‘ngil uchun o‘qing. Halovat uchun o‘qing! Axir, hammamiz ham halovat axtarib yashashimiz rost-ku!

Leonid Gaydayga esa ishonmang: o‘sha afandisifat Shurik hech qachon darslikni o‘zini yo‘qotar darajada berilib o‘qigan emas. Chunki… majburiyat hech qachon halovat bo‘lolmagan.

15. Xotima o‘rnida

Ha, tan olaman: zo‘r shoir bo‘lolmadim. Demak, mening qalamkashligim chini bilan shubha ostida. Ammo turtkiga ta’sirchanligim rost. Ana shugina xususiyatim meni no‘nog‘u mohir qalamkashlarni birlashtirgan tug‘ ostida ushlab turadi. Nafsilamir, siz uyquli-uyg‘oq aralash o‘qib chiqqaningiz ushbu almoyi-jalmoyi gaplar ham bittagina yengil (ammo jo-yiga tekkan) turtkining mahsuli, xolos.

Bu turtkiga “Kitob dunyosi” gazetasi sabab bo‘lgan. To‘g‘rirog‘i, Isroil Shomirovning o‘sha gazetada chiqqan kichik va g‘oyat samimiy bir she’ri katta mavzuni peshkash qilgan.

Men “Surxon yoshlari”ga birrov bosh suqib o‘tadigan kunlarimning birida o‘sha she’rni tasodifan o‘qib qolib, samimiy hayrat zohir qildim:

– Isroil aka, qoyil-ye! Chin zo‘r chiqibdi! Qachondan beri?

Isroil Shomirov… chamamda og‘rindi. Axir salkam o‘ttiz yildan beri qalamdan ajralmagan ijodkor ellikni hatlab ulgurganda tabrik qabul qilsa-ya! Ayni o‘rinda, o‘zimni ham ayblay olmadim: Ha, I.Shomirov zo‘r jurnalist, yaxshigina nosir, ammo shu paytgacha birorta she’rini… o‘qimaganman-da!

Bosh muharrir qo‘lyozmadan bosh ko‘tarib:
– Rahmat-ye! O‘zimam kutmovdim. Yuboruvdim, bosishibdi, – dedi horg‘in jilmayib.

– Nega endi shu paytgacha men she’rlaringizni o‘qimaganman? – dedim astoydil ranjib.

– O‘zim ham… rostini aytsam, iymanardim. Katta shoirlar nima derkin? Usmon akadan hayiqqanman, shekilli? Ko‘rib qolsa… Aka o‘ta talabchan-da!

Ie, Usmon aka deb shoir Usmon Azimni aytmayaptimi, mabodo? Qarang-a, menga sirli tuyulgan olamning nodir fuqarolari haqida oddiygina gapirmoqda edi!

Xullas, Usmon Azimdan gurung boshlandi-yu, mening gap to‘g‘onim butkul ochilib ketdi. Isroil akaga navbat bermay “jo‘shdim”. Suhbatimiz bir-birini uzoq ko‘rmagan ikki “Barsa”chining gurungiday qizidi. Keyin deng, mutlaqo kutilmaganda mavzu chambaragini manfaat ko‘chasiga burib yuboribman-da!

– Isroil aka, keling, Usmon aka haqida bir narsa tayyorlab beray!

– Urinib ko‘ring! Lekin aytib qo‘yay, aka haqida yozilgandan keyin zo‘r narsa bo‘lishi kerak. Oddiy maqtovu madhlarga tobi yo‘qroq…

– Qo‘limdan keladi, aka! Menimcha, uddalayman! To‘yaroshni ko‘z taniydi. Agar o‘zim yaxshi bilgan odam haqida yaxshi narsa yozolmasam, qalamni butkul tashlayman, – deb yubordim.

Qo‘l tashlashdik. Isroil aka bilan suhbatdan olgan rag‘batim so‘nib qolmasligi uchun Termizdan qaytarimda yo‘l bo‘yi faqat yozilajak “narsam” haqida o‘yladim. Barcha qalamkashlar kabi “sxema” ustida bosh qotirdim. Topildiqlarimdan quvonib, quvonchlarim yuzimda sezilar-sezilmas iz qoldirganda ham notanish yo‘ldoshlarimdan uyalmadim. Nari borsa, jinni deb o‘ylashar!

Uyga yetiboq, Isroil akaga telefon qildim:
– Ustoz, sarlavha tayyor! “Emaklashni bilmaydigan odam!” – dedim hovliqib.

– Usmon aka hech qachon emaklamagan! – deya keskin norozi bo‘ldi “telefon”.

– Men ham emakladi demadim-ku, aka, – dedim “telefon”ni murosaga chorlab.

Isroil akaning nomdor shoirga mehri shunchalik ediki, “emaklash” fe’lini Usmon Azim bilan bir safga tizishni istamasdi hatto!

– E, Turdimurod, Usmon Azim umri davomida emaklash tugul enkaygan emas! Buni qanday tushunsangiz tushunavering! – deb yubordi pirovardida.

“Obbo, – o‘yladim ichimda, – zo‘r mavzu sabil qoldi-yov!” O‘zimni bilaman-da, bir marta “bita” bo‘ldimmi, shu mavzuga qaytib yuragim betlamaydi.

Lekin… endi yozmasam bo‘lmasligini sezib turardim.

Bir kech deng, xayolimga Qaroyib narsa kelib qoldi. Bemavrid bo‘lsa ham Isroil akani bezovta qildim. Salom-alikdan so‘ng:

– Isroil aka, cho‘qqiga chiqayotgan odam enkaymay iloji yo‘g‘-a?
– Ha, albatta, – dedi sobiq tog‘ bolasi.

– Cho‘qqi qancha tik bo‘lsa, chiquvchining shunchalar qaddi bukiladi, – dedim fikrim sari yaqinlashib.
– Shubhasiz, – dedi Shomirov.

– Aka, uddalagan enka-yib chiqadi. Enkayishga yaramaganlar emaklab chiqadi cho‘qqiga! U shunday balandlikki, biz u yerga emaklamay chiqib borgan sanoqligina odamlarni bilamiz va qadrlaymiz! Nima dedingiz!

Isroil Shomirov yaxshi tushundi! Garchi fikrlarim pala-partish ifodalangan bo‘lsa ham, maqsadni anglata oldim.

… Har safar shunday: so‘nggi nuqtani qo‘yish oldidan uzoq o‘ylanaman, aytilishi lozim bo‘lgan gap aytilmay qoldimikan? Bu xuddi uzoq safarga ketayotgan yig‘uvsizroq odamning taraddudiga o‘xshaydi. (“Hech narsa esdan chiqmadimi?”)

Lekin bu gal boshqacharoq: men Usmon Azim haqida gurunglarni zalvorligina kitobga aylantirish yoki to‘rttagina lavhani peshkash qilib, hukmingizni kutib turishim mumkin edi. Baribir hech narsa o‘zgarmasdi. Negaki, men o‘quvchi uchun hech narsa kashf etganim yo‘q, kashf etolmasdim ham. Shunchaki, o‘ylaganlarimni yozdim. Bu yumush qo‘l bilan ishora qilib tog‘ni ko‘rsatishdek gap. Siz ko‘rsatgan tomonga odamlar boqadimi, yo‘qmi, – bundan tog‘ning viqoriga putur yetmaydi.

Shu, xolos.

Manba: «Surxon yoshlari» gazetasining 2017 yildagi 1-5-sonlari