Ислом Ҳамронинг айтишича, “Гўрўғлининг ўлими” ўттиз йил мобайнида қўлёзма ҳолида ётди. Ниҳоят у 2017 йилнинг илк ойида китоб бўлиб чиқди. Аммо муаллиф бу китобнинг ягона муаллифлигига даъвогар эмаслигини алоҳида таъкидлайди. Зеро, мазкур асар 108 ёшида дунёдан ўтган бувиси Ҳайитгул Даминованинг айтимлари асосида дунёга келган, қолаверса, тўлиғича ўзбек халқ оғзаки ижоди йўлида яратилган.

Деновлик фольклоршунос олим, ўзбек халқ оғзаки ижодининг жонкуярларидан бири, Ўзбекистонда хизмат кўрсатган маданият ходими Тоштемир Турдиев асар билан танишгач, уни нашр этиш керак, деган фикрни айтади: “Ахир, ёзган экансиз, нега буни асраб юрибсиз? Тезда чоп эттиринг. Балки шу достонлар баҳона яна янги-янги достонлар ёзилар…”

Сизга Тақдимот» рукнида ҳавола этилаётган мақолада таниқли шоир ва адабиётшунос олим Муҳаммадали Қўшмоқов 2017 йили “Янги китоб” нашриёти томонидан нашр этилган Ислом Ҳамронинг “Гўрўғлининг ўлими” китоби ҳақидаги таассуротлари, кузатишларининг айримларини баён қилади.

ГЎРЎҒЛИ ЧАМБИЛИ ТОБОРА ОБОД
Муҳаммадали ҚЎШМОҚОВ
филология фанлари номзоди

Сирдарёда ижодий сафарда эдик, ҳамроҳларимиздан бири – ёзувчи Абдуқаюм Йўлдош: “Гўрўғлининг ўлими” деган қўлёзма достонни ўқиб қолдим. Муаллиф ўттиз йиллар аввал ёзган, лекин турли сабабларга кўра нашр эттирмаган экан. Халқ достонларини яхши кўриб ўқийман. Ўзим Йўлдош бахшининг неварасиман… Достон менга маъқул бўлди,” – деб қолди. Шу мавзуга қўл урганим бор. “Қани, мен ҳам ўқиб кўрай”, – дедим.

Таниқли шоир ва публицист Ислом Ҳамронинг “Гўрўғлининг ўлими” асаридан уқиш мумкинки, муаллиф халқ бадиий хазинасидаги асрлар давомида сайқалланиб, барқарор шаклга кирган, достондан достонга кўчиб, файз бағишловчи бирикмалар, мисралар, бандлардан унумли фойдаланади, феъл қофияларни босим қўллайди, наср ва назмни бир-бирига улаб бораверади. Бир қараганда, унинг достони халқ достонларининг соясида қолгандай… Лекин… Майли, бу ҳақда кейин тўхталармиз.

Аввал таассуротларимиз, кузатишларимизнинг айримларини баён қилайлик.

Муаллиф асар давомида Гўрўғлига хос улуғворликни барқарор сақлашга интилади. Ҳар қандай рақибни бу валламатнинг салобати босади. Гўрўғлининг кўзига кўзи тушган Райҳон араб қўрқади. Дарҳақиқат:

Хоннинг кўзи тушса агар кўзига,
Қўрққанидан кўп душманлар ўлади.

Гўрўғли халқ тасаввурида ҳамиша элнинг, озодлик қалъаси – Чамбилнинг тимсоли бўлиб келган.

Чамбил шеърларига хос инсонпарварлик, ватанпарварлик, ғурур уларнинг қилган ишидан, ўйлаган ўйидан, айтган сўзидан нурдай таралиб туради. Бу достонда Авазхон, Ҳасанхон, Холдорхон, Бек Қора кўрсатган мардликлар кўнгилни тўлқинлантиради. Уларнинг шижоати бир он бўлсин сусаймайди. Ҳаёти қил устида турган Ҳасанхон Райҳон арабдан тап тортмай шундай дейди:

Қул бўлгандан авло билдим ўлимни.

Юнус пари, Холжувон Чамбил, унинг баҳодирлари ғалабасини таъминлаш йўлида ақлу заковат билан кўрган тадбирлар таҳсинга лойиқдир.

Достонда Ғиркўк алоҳида эътибор билан тасвирланади:

Гўрўғли ўз қўли билан эгарлар экан, уни эркалаб айтган сўзларида бу жанговар тулпорнинг хислатлари, қадр-қиммати яққол англашилади:

Ҳам отамсан, ҳам энамсан, ёримсан,
Савашли кун ўзинг биродаримсан.
Кўзим очсам, сен ўзинг кўраримсан,
Ёшлигимдан йўлдош бўлган Ғиркўким.

Достон воқеалари давомида Ғиркўк фазилатлари амалда намоён бўла боради. Ҳасанхон Ғиротни миниб, жангга киради. Шунда рақиби унга номардларча ҳужум қилади:

Янги келган Ҳасанни
Занги айтмай уради.
Назаркарда шу Ғиркўк
Тирп этмайин ётади.
Тажанг берган зарбаси
Ҳеч зиёнсиз ўтади.

Шундай қилиб, Ғиркўк Ҳасанхоннинг жонини сақлаб қолади.

Бу тулпор рақибларга қарши курашда Ҳасанхоннинг ишончли ҳамкори бўлади, душманларнинг додини беради:

Остида Ғиркўк оти,
Буям тишлаб отади.
Бунинг отган одами
Осмонда йўқ бўлиб кетади.

У одамдан ҳам зийрак, ҳушёр ва чаққон. Ёв Ҳасанхон ва Холдорхонни камон ташлаб ушлайди, лекин Ғиркўк тепиб, тишлаб қутулиб кетади, Чамбилга бориб, Авазни ёрдамга чақириб келади. Бу эса мислсиз хизмат эди.

Аваз билан Бек Қора жангдан ҳориб чиқиб, қаттиқ уйқуга кетади. Шунда ёвлар уларни банди қилиб олишга интилади, лекин Ғиркўк Чамбил ботирларини қўриқлайди, ғанимларга ҳамла қилади:

Полвон занги, кўринг, дод-вой этади,
Силтайди Ғиркўк от – кўкка отади,
Шу силтовман занги бориб, ёронлар,
У дунёда шерикларин кутади.

Душман ухлаб ётган Авазни отиб ўлдириш учун мўлжалга олади, Ғиркўк эса ўқдан тез ҳаракат қилади:

Энди Ғирот бор овозман кишнайди,
Ёмон қурсин – юракларим пишнайди.
Ўн саккиз минг олам эшитди овозин,
Қабатида Бол Аваз эшитмайди.

Қўрқоқ ғаним тош устига ётади,
Кўксин кўзлаб Бол Авазни отади.
Кўринг энди назаркарда Ғиротни,
Авазхонни тишлаб бир ён отади.

Алп уйқусида ётган Авазхонни Ғиркўк шундай авайлаб-асрайди ва унинг уйғонишига, эсон-омон майдонга қайтишига кўмаклашади.

Фольклор қонуниятига кўра, Гўрўғли ва Райҳон араб – эпик оламнинг икки қутби; “кўзлари оловдай ёнган” Гўрўғли кўклам (ёз), “эчки туёқ”, “жун босган” Райҳон эса қиш тимсоли (исмига қўшилган “араб” сўзи унинг миллатини билдирмайди). Бинобарин, бу икки алп подшо – бир-бирига муносиб рақиб ва бир-бирини тақозо этувчи азалий, абадий ҳаётий куч-қудратнинг эстетик сатҳдаги мужассами. Улар орасидаги кураш эса ҳаёт ва тақдир тақозосидир, зеро, бу жараёнга бошқа ҳеч ким аралаша олмайди. Буни шоир кўнгил сезгиси билан тўғри илғайди, Авазхон таъқибидан қочаётган Райҳон араб охир-оқибат қутулиб кетиши эпик ҳақиқатга мувофиқ келишини ҳисобга олади. Шу асосга кўра, халқ достонларимизда пухта ва қалбларни ларзага соладиган даражада юксак маҳорат билан жонлантирилган воқеалар – Ғиркўкнинг пойгаларда ўзидан улуғ, қариндошлик ришталари билан боғланган тулпорларни ҳурмат қилиб, улардан илгари ўтмаслиги, жуда ноилож қолганда эса, рухсат сўраб ўтиниши мотивидан фойдаланади.

Қанча шиддат берса, оти ўтмайди,
Бу аҳволга Аваз ҳайрон бўлади…

Ғиротнинг кўзида ёшни кўради.

Назаркарда от барини билади,
Райҳоннинг отига бола бўлади.
Отасини қувиб ўтмас эсли от,
Шу сабабдан Ғирот ортда қолади.

Бол Аваз ҳам унинг ҳолин билади,
Райҳон яратганга такя қилади.
Остидаги тулпор ҳурмати Райҳон
Тажан дарёсидан ўтиб олади.

Халқ достонларимизга хос бу гўзал мотив муаллифимиз ўз маънавий мақсадини драматик йўсинда, Ғиркўкнинг ҳам, Авазхоннинг ҳам юксак эзгу мақомини таъкидлаб, шу билан бирга, Райҳон араб ва унинг тулпори шарафини сақлаган ҳолда бадиий рўёбга чиқариши учун замин яратган.

Шоир Гўрўғлининг қирқ йигитига бағишланган термани ўзига хос тарзда қайта яратади. Қирқ йигитнинг: Холдорхон, Бексара, Шодмонбек, Асадбек, Аҳмадбек, Қандаҳор, Тўлак, Тўрақул, Жортибой, Бердиёр, Асқаржон, Фарҳодбек, Жўрақул, Холиёр, Соқи, Юнусшоҳ, Қоработир, Олангир, Солангир, Жаҳонгир, Мустафо, Бектўра, Муҳаммад, Темирхон, Қоплонбек, Ахтарбек, Нодирбий, Сарибий, Ёдгорбек, Қалмиқбек, Тўқлибек, Дониёр, Шерали, Жонибек, Болибек, Тўлаган, Самандар, Фармонбек, Камолбек, Зиёдбекларнинг ҳар бирига алоҳида таъриф беради.

“Гўрўғли” достонларида қирқ йигитнинг ҳар бири тўғрисида эсдан чиқмайдиган тасвирлар учрайди. Жумладан, Эргаш Жуманбулбул ўғли “Холдорхон” достонида Бексара ҳақида шундай маълумот-изоҳ беради:

“Юсуф, Аҳмад Мисрни олгани бораётганда, Гўзалшоҳнинг устига бориб қолади, Гўзал қочади. Уч саркарда навбатма-навбат боради. Охирида Чаққонбек Сафобек ўғли, ёши юз йигирмага кирган, аввалги икки саркардадан бандини, ўлжани кўп олади. Шунда Така-Ёвмит беклари қойил бўлиб: – Бобо, сиз ҳунарни кимдан ўргандингиз, – деганда, Чаққонбек Сафобек ўғли айтади: –
Гўрўғлибекдан, Бол Авазхондан, Ҳасанхондан, Холдорхондан ўргандим, – деб Гўрўғлининг қирқ йигитининг барчасининг исмини айтади. Бир байти шул:

Чордарада Асқар тоғни жойлаган,
Ғазо куни от-анжомни шайлаган,
Тўққиз манзил душман йўлин бойлаган,
Чаман ўғли Бексарадан ўргандим.

Бексара шул йигит, Гўрўғлибек қирқ йигитининг бири”.

Гўрўғлининг ўлими ҳақидаги халқ достонлари – шаҳидномалар фольклоршуносларимиз томонидан бир неча бахшилардан ёзиб олинган. Бу вариантларнинг ҳар бири ўзига хосликларга эга. Зеро, Раҳматулла шоир Юсуф ўғли айтганидек, муайян достоннинг “бир-икки хилда куйланиши” фольклор эстетикасининг туғма хусусиятидир. Шу барҳаёт сиймо айтган ва ўз қўли билан ёзиб топширган “Гўрўғлининг ўлими” (Go‘ro‘gli: O‘zbek хаlq dоstоnlаri/ Аytuvchi Rаhmаtullа shоir Yusuf o‘gli; Nashrga tayyorlovchilar: T. Mirzayev va Z.Husainova. – Shаrq, 2006. – 448 b.) анъанавий достонини эслайлик:

Гўрўғли адолатли султон, фақирга йўлдош, мусофирга дўст-ёр бўлади. “Бошқа юртларда эзилган ғариб-бечоралар ҳам Чамбилга келиб, билмаган нарсасини битириб, даво бўлмаган ҳожатни раво қилиб кетар эди”. Паррандаю даррандалар, қўйингки, барча жониворлар арзини Гўрўғлига айтар ва, албатта, унинг “адолатидан мамнун бўлиб қайтар эди”.

Урганч мамлакатида бир камбағал йигит севган қизини олиб қочади. Қиз томоннинг ҳам, ўз қариндошларининг ҳам таънаю маломатларидан қутулиш учун тўй қилиб, устма-уст катта зиёфатлар бериб, ўртадаги гина-кудуратни кўтариш керак. Бу ишни эса мол-дунёсиз қилиб бўлмайди. Ноилож қолган йигит суюклисини етаклаб, Гўрўғлининг юртига кетади. “Бола-чақали бўлиб: ”Энди оғайнилар ҳам индамас”, – дейишиб Урганчга қайтдилар. Бу икки бечора аввал йигитнинг овулига келиб, бир-икки кун туриб, ундан кейин қизнинг овулига бормоқчи, тўртта фарзандни юзлик қилиб, икки ёқнинг ҳам таънасидан қутулиб, ёруғликка чиқмоқчи бўлган эдилар. Аммо айтганлари бўлмади. Биринчи куниёқ қизга заҳар беришдилар. Шуйтиб, кутмаганда йигитнинг маъшуқаси ҳалок бўлди. Оғайнилари жўрттага йигитга таъзия билдириб, қизни жойига қўйдилар. Йигитга қаттиқ мусибат тушиб, болаларини олиб, сут эмадиганларини кўтариб, қолганларини ияртиб, тағи туркманга қайтиб кетди”. Ота-болаларга овчи суратида ўз юрти чегараларини кузатиб юрган Гўрўғли дуч келиб, жонларига оро кириб, кўнгилларини кўтариб, рўшнолик сари етаклади:

Илдайга қадам қўй, ақлинг ол йиғиб,
Ҳар на бўлса, ўтган гапни эслама.
Орқага қайирма умид шохини,
Ҳар на бўлса, ўтганингни эслама.

Гўрўғли ўзи бош бўлиб йигитни уйлантирди. Лекин гўдакларга она сути зарур эди. Икки гўдакнинг ўлмай қолишини истаб, Гўрўғли доя чақиради:

Хоҳи одам бўлсанг, хоҳи паризод,
Олдимга етишгин ҳозир мисли бод.
Кўнглим бўлсин бундай ташвишдан озод,
Эмдиришга сути боринг келгин-а.

Айни даъватни эшитиб, бир кийик етиб келади. У Гўрўғлининг ҳузурида бу гўдакларни ҳам ўз қўзилари қаторида эмизиб катта қилишни бўйнига олади.

“Шундай қилиб, Гўрўғли султон ҳам кийикнинг бу ишидан кўнгли тўлиб, меҳмонхонага қайтиб кетди. Борса, меҳмонхонасида Хизр бобоси ўтирибди. Шунда Хизр бобоси: “Энди шаштинг ниҳоясига етди. Бўлмаса одамнинг чорлаганига кийик келадими? Нима деса, оғзидан чиқмай бўладими? Буларнинг бари сенинг шаштинг ниҳоясига етганининг белгиси – билсанг. Коса ҳам тўлса тўкилади. Меш шишса йиртилади. Ҳовлининг қирқ йил ободлиги бўлса, қирқ йил вайронлиги деган. Шуйтиб, энди сен ҳам дунёга устун бўлмайсан. Аввалда от тилаб, зот тиламаган эдинг. Агар зот тилаганингда, бола-чақанг бўлиб, Чамбил бузилмас эди. Энди ўзинг бўлсанг, кўҳнарган латтадай фидо бўлиб, балки адо бўлиб келаяпсан”, – деб Гўрўғли султонни бироз хафа қилиб чиқиб кетди”.

Агар “Гўрўғли” туркум достонларини бир боқий ашулага қиёсласак, бу тасвир ундаги баланд авжлардан – ўн саккиз минг оламни ўзида бирлаштириб янграйдиган баланд авжлардан, ҳар бири ўн саккиз минг оламдан ҳам кенг кўнгилларни сел қиладиган, балқитадиган нолалардан. Бир вақтнинг ўзида Хизрни ҳам, Гўрўғлини ҳам яққол намоён қиладиган ойнаи жаҳоннома – бу.
Хизрнинг айтганлари бўлади. Тафсилотларини қолдириб, лўндасини сўзласак, Гўрўғли Хунхоршоҳ аскарлари қўлида ўлади. Ғиркўк эгасининг жасадига бошини қўйиб жон беради. Душманлари кўплигини ҳисобга олиб, Гўрўғли султон билан Ғиркўкни Бадбахт тоғининг устида, “тоғнинг камаридаги бир дўлананинг тагига махфий дафн қиладилар. Аслида бу дўлана Гўрўғли султон ўн тўққиз ёшида келиб, Ғиркўкни излаб топиб, олиб кетган дўлана эди”.

Раҳматулла шоир достонни шундай якунлайди:

“Мен эшитганман, Урганчга тўрт кунлик йўлда Чамбил вайронаси бор, деб… Ғиркўкнинг охири шунча баландки, ҳозирги одамлар от устидан туриб қамчисини узатса, зўрға охирнинг лабига етади. Аммо иккита каптар доим вайрона деворга қўниб ўлтирган бўлади. Саёҳатчилар кечаси шу вайронада ётса, ўзидан ўзи олдига бир товоқ таом билан одамига яраша мусаллас ҳозир бўлади… Асли каптарлар Оға Юнус билан Мисқол парилар бўлади. Улар шуйтиб ҳар доим Гўрўғли султонга ихлосманд одамлардан хабардор бўлиб юради. Оға Юнус пари билан Мисқол парилар менинг бу китобни ёзганимни ҳам билади. Гап – файз қўнишда”.

Барҳаёт бахши-қиссахон талқинидаги мазкур анъанавий достон замирида, юқоридаги нақлда ва асрлар оша яшаб келиб, одамлар кўнглида мустаҳкам қарор топган ишонч-ихлосда Ислом Ҳамро “Гўрўғлининг ўлими” достонини таҳлил қилишда биз суянишимиз мумкин бўлган эстетик мезонлар мавжуд. Шуларга асосланиб, қуйидаги фикр-мулоҳазаларни ўртага ташлашни истардик:
Аввало, муаллиф ўзбек фольклори намуналари, жумладан, “Гўрўғли” достонлари китоблар шаклида тарқалган ва айни пайтда оғзаки анъаналар кундалик турмуш шароитида муайян даражада давом этаётган муҳитда туғилиб, вояга етган, таъбир жоиз бўлса, танглайи фольклор билан кўтарилган. “Бу асар 108 ёшида дунёдан ўтган момом Ҳайитгул Даминованинг айтимлари асосида дунёга келган”, – деб миннатдорлик билан таъкидлайди у. Ислом Ҳамро “Кўзимизга тўтиё кунлар” бадиасида Ҳайитгул момонинг хотираларини, Мустақилликка алқовларини, халқимизга, юртимизга, ёш авлодга дуоларини (“Илоё йўлинг бехатар бўлсин. Ёмонларнинг юзи тескари бўлиб, юртимиз мамлакатобод бўлсин!..”) келтирган, бу доно онахон жонли, ширали халқ тилида, бир-икки оғиз сўзда муайян даврнинг, маълум шахснинг аниқ қиёфасини жонлантириб бера олганини тасвирлаган. Асрлар давомида халқимизнинг бой, қадимий ва ҳамиша навқирон маънавий ва маданий мероси, шу жумладан, бадиий-эстетик хазинаси ёш авлод кўнгли ва онгига бува-бувилар, ота-оналар, оила ва маҳалла, умуман, жамият томонидан доимий равишда сингдириб борилгани ҳеч биримизга сир эмас.

Халқ достонларида истисно ҳолларда инсонлар ва парилар тақдири қўшилади, уларнинг кўкда қийилган никоҳи ерда ўқилади. Лекин инсон умри тугагач, пари ўз азалий муҳитига қайтади. Гўрўғли ўлимидан сўнг, Юнус пари билан Мисқол пари Кўҳи Қофга, Боғи Эрамга бориб-келиб юради, Чамбилни, Гўрўғли қўйилган тупроқни бутунлай тарк этиб кетмайди. Шаҳидномаларнинг баъзи вариантларида “Гўрўғли” достонларини Юнус пари билан Мисқол пари яратадилар ва куйлайдилар, улардан чўпонлар эшитиб ўрганадилар, эл ичида ёядилар.

Ислом Ҳамронинг достони шаҳиднома эмас. Унинг талқинида Гўрўғли шаҳид бўлмайди, Чамбил бузилмайди, эл ризқини излаб, бошқа юртларга кўчмайди. Гўрўғли Чамбил, элнинг тинч-тотув, фаровон ҳаёти бардавомлигини таъминловчи барча чора-тадбирларни амалга оширган ҳолда, Чамбил тахтини – ўз ўрнини Авазхонга топшириб, Ҳасанхонни ўнг қўл вазир, Бек Қорани чап қўл вазир қилиб сайлаб, улар зиммасига юртни адолат билан бошқариш масъулиятини юклаб, ҳамма билан рози-ризолик тилашиб, кейин вақти-соати етганда, омонатини эгасига топширади.

Ғиркўк қисмати ҳам анъанавий ўзанда эмас, муаллифнинг маънавий мақсади мантиқига биноан бадиий намоён бўлиб, фольклорга эмас, ёзма адабиётга хос эстетик сатҳда поёнига етади. Лекин Ғиркўк Чамбил тақдирида қандай мавқе ва аҳамиятга эга эди? Буни Қўрғон достончилик мактаби вакиллари юксак бадиий маҳорат билан кўрсатиб берадилар. Эргаш Жуманбулбул ўғли айтган “Далли” достонида Ҳасанхон Ғиркўкни таърифлаб, жумладан, шундай дейди:

Чилтон бобом ўнг ёлингдан силаган,
Бектош араб қирқ минг тилла тилаган,
Бермакчи бўлганда отам Гўрўғли,
Номи туркман уввос тортиб жилаган,
Элатнинг орини олган бедовсан.

Даҳ деганда қатор толдан хезлаган,
Чиргилигин чилтон бобом созлаган,
Шамолига оққан дарё музлаган,
Фалакдан яшиндай энган бедовсан.

Эпик анъана муҳитида Ғиркўк Гўрўғли жасадини етти марта айланиб, унинг бошига бошини қўйиб, жон беради. Ислом Ҳамро бошқа бадиий ечимни тақдим этади. Яъни Гўрўғли васиятига кўра, Ғиркўк, худди ўзи каби, Чамбилнинг номус-ори бўла олгувчи тулпорни – ўз ворисини келтиради, уни Гўрўғли султон адолатли ҳукмронлигининг давомчиси Авазхонга атайди, шу тариқа Гўрўғли – Ғиркўк – Чамбил йўлчи юлдузи сўнмайди, балки Авазхон – Тарлонбўз – Чамбил йўлчи юлдузига айланиб, нур сочиб ярқирайди. Муаллифимиз айтмоқчи:

Тарлонни ияртиб бул кўлдан чиқди,
Яна яшнар бўлди Чамбил Чортоғи.

Ноилож қолган Авазхон ўз бошини ўзи кундага қўйган чоғида, Ғиркўк унинг жонига оро киради, Тарлонбўзни бошлаганича етиб келади:

Бек оғзига сўз олганди, ёронлар,
От келмаса, Болли Аваз ўлади.

Энди шул пайт зўр талотўп бўлади,
Ёвмит элин қора тўзон олади.
Икки бедов кўкдан келиб, ёронлар,
Чамбил шаҳрин даласига қўнади.

Ғиркўк эгасининг бу васиятини адо этгач, унинг бошқа васиятини ҳам бажаради – ўзини Гўрўғлининг йилошига, қурбонликка бағишлайди.

Йилошига фақат ўлик келмади,
Кимнинг жони бордир келди, қолмади.
Ғирнинг таърифини ҳамма билади,
Бирор киши оғзига гўшт солмади.

Ирим билиб от гўштини олдилар,
Емай бари ёнларига солдилар.
Уйларига олиб кетиб халойиқ,
Эъзоз қилиб уй тўрига илдилар.

Аваз шўрлик от тақасин олади,
Дарвозага михлаб маҳкам қилади.
Ўша замон одати бу, ёронлар,
Тақали эшикда омад бўлади.

Шу тариқа Гўрўғли ва Ғиркўк руҳлари – уларнинг ўлимларидан кейин ҳам – бир бутунлигини йўқотмай, эл бирлиги ва жипслигини мустаҳкамловчи маънавий кучга эврилади. Фақат бу, – анъанавий халқ достончилигига нисбатан, – бошқа эстетик сатҳда, ўзга ҳаётий йўсинда рўй берди.

Энди:
Аваз хонлик қилиб, жавлон этади.

Хуллас, эндиликда Чамбил заминида Гўрўғли – Ғиркўк анъаналари Авазхон – Тарлонбўз қаҳрамонликлари замирида яшаб, уларни қўллаб-қувватлаб туради. Бинобарин, шоир, – унинг ўз сўзлари билан айтганда, – қон-қонимизга сингиб кетган “Гўрўғлидек халқ қаҳрамонлари ўлиши мумкин эмас” деган ишончни билвосита бадиий намоён қилади.

Ислом Ҳамро Юнус пари образи тасвирида ҳам фольклорий эмас, адабий йўлдан боради. “Муҳаббат қандай улуғ нарса, ёронлар! – деб лирик чекиниш қилади у. – Бечора Юнус парининг Гўрўғлига муҳаббати шундай зўр экан, “вой, тўрам” деган сўзи билан бирга жони чиқиб кетди. Шўрлик Юнус парининг руҳи тўрасининг руҳига чирмашиб кетди. Парилар ўлмайди дейишгучийди, бу пари бўлсаям бегининг орқасидан дунёдан ўтди”. (“Мисқол пари-чи? У қаерда қолди?” – деб сўровчиларга жавобан, фольклор шайдоларига таниш, Раҳматулла шоир Юсуф ўғли “Гўрўғлининг ўлими” достонида қулоғимизга эсдан чиқмайдиган қилиб қуйган ушбу: “Асли Оға Юнус пари билан Мисқол пари бир пари эди. Оға Юнус пари чиндакиси бўлса, Мисқол пари унинг ҳақири эди. Шуйтиб булар иккитага ўхшаб юрар эди. Шуйтиб энди гапимизнинг учини топтирдик”, – деган бадиий далолатини ёдга олиш билан кифояланамиз). Шундай қилиб, инсон ва пари ўртасидаги муҳаббат нисбати ҳисобга олинмайди, башар фарзандларининг ўзаро муҳаббати эстетик мезонлари асосида иш кўрилади.

Бу асарда “Гўрўғли” туркум достонлари воқеалари рўй берувчи Чамбил, Ширвон, Кўҳи Қоф, Боғи Эрам, тулпорлар макони – тоғ устидаги кўл намояндалари – асосий иштирокчилар: Гўрўғли ва Ғиркўк, Райҳон араб ва унинг тулпори, Шойимардон, қирқ чилтон, Юнус пари, Мисқол пари, Ҳасанхон, Авазхон, Холжувон, Гўрўғлининг Ҳасанлари, Раҳмат пари (Юнус парининг отаси), Тарлонбўз ва бошқалар жамланади.

Юқоридаги таҳлиллар, қиёслар, хулосалардан сўнг, ҳалиги чала қолган фикримизни тугаллаб қўйсак бўлар:

Бир қараганда, бу асар халқ достонларининг соясида қолгандай, лекин унда моҳият янгилангани диққатга сазовор: Гўрўғли – Ғиркўк – Чамбил заволга учрамайди, муносиб ворислар – янги авлодлар майдонга чиқиши улар абадиятини таъминлайди. Шоир Ислом Ҳамронинг бу ижодий тажрибаси китобхонларни бефарқ қолдирмайди, муаллифни эса навбатдаги, янада баланд парвозларга руҳлантиради, деб умид қиламиз.

Islom Hamroning aytishicha, “Go‘ro‘g‘lining o‘limi” o‘ttiz yil mobaynida qo‘lyozma holida yotdi. Nihoyat u 2017 yilning ilk oyida kitob bo‘lib chiqdi. Ammo muallif bu kitobning yagona muallifligiga da’vogar emasligini alohida ta’kidlaydi. Zero, mazkur asar 108 yoshida dunyodan o‘tgan buvisi Hayitgul Daminovaning aytimlari asosida dunyoga kelgan, qolaversa, to‘lig‘icha o‘zbek xalq og‘zaki ijodi yo‘lida yaratilgan.

Denovlik folklorshunos olim, o‘zbek xalq og‘zaki ijodining jonkuyarlaridan biri, O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan madaniyat xodimi Toshtemir Turdiyev asar bilan tanishgach, uni nashr etish kerak, degan fikrni aytadi: “Axir, yozgan ekansiz, nega buni asrab yuribsiz? Tezda chop ettiring. Balki shu dostonlar bahona yana yangi-yangi dostonlar yozilar…”

Sizga Taqdimot» ruknida havola etilayotgan maqolada taniqli shoir va adabiyotshunos olim Muhammadali Qo‘shmoqov 2017 yili “Yangi kitob” nashriyoti tomonidan nashr etilgan Islom Hamroning “Go‘ro‘g‘lining o‘limi” kitobi haqidagi taassurotlari, kuzatishlarining ayrimlarini bayon qiladi.

GO‘RO‘G‘LI CHAMBILI TOBORA OBOD
Muhammadali QO‘SHMOQOV
filologiya fanlari nomzodi

Sirdaryoda ijodiy safarda edik, hamrohlarimizdan biri – yozuvchi Abduqayum Yo‘ldosh: “Go‘ro‘g‘lining o‘limi” degan qo‘lyozma dostonni o‘qib qoldim. Muallif o‘ttiz yillar avval yozgan, lekin turli sabablarga ko‘ra nashr ettirmagan ekan. Xalq dostonlarini yaxshi ko‘rib o‘qiyman. O‘zim Yo‘ldosh baxshining nevarasiman… Doston menga ma’qul bo‘ldi,” – deb qoldi. Shu mavzuga qo‘l urganim bor. “Qani, men ham o‘qib ko‘ray”, – dedim.

Taniqli shoir va publitsist Islom Hamroning “Go‘ro‘g‘lining o‘limi” asaridan uqish mumkinki, muallif xalq badiiy xazinasidagi asrlar davomida sayqallanib, barqaror shaklga kirgan, dostondan dostonga ko‘chib, fayz bag‘ishlovchi birikmalar, misralar, bandlardan unumli foydalanadi, fe’l qofiyalarni bosim qo‘llaydi, nasr va nazmni bir-biriga ulab boraveradi. Bir qaraganda, uning dostoni xalq dostonlarining soyasida qolganday… Lekin… Mayli, bu haqda keyin to‘xtalarmiz.

Avval taassurotlarimiz, kuzatishlarimizning ayrimlarini bayon qilaylik.

Muallif asar davomida Go‘ro‘g‘liga xos ulug‘vorlikni barqaror saqlashga intiladi. Har qanday raqibni bu vallamatning salobati bosadi. Go‘ro‘g‘lining ko‘ziga ko‘zi tushgan Rayhon arab qo‘rqadi. Darhaqiqat:

Xonning ko‘zi tushsa agar ko‘ziga,
Qo‘rqqanidan ko‘p dushmanlar o‘ladi.

Go‘ro‘g‘li xalq tasavvurida hamisha elning, ozodlik qal’asi – Chambilning timsoli bo‘lib kelgan.

Chambil she’rlariga xos insonparvarlik, vatanparvarlik, g‘urur ularning qilgan ishidan, o‘ylagan o‘yidan, aytgan so‘zidan nurday taralib turadi. Bu dostonda Avazxon, Hasanxon, Xoldorxon, Bek Qora ko‘rsatgan mardliklar ko‘ngilni to‘lqinlantiradi. Ularning shijoati bir on bo‘lsin susaymaydi. Hayoti qil ustida turgan Hasanxon Rayhon arabdan tap tortmay shunday deydi:

Qul bo‘lgandan avlo bildim o‘limni.

Yunus pari, Xoljuvon Chambil, uning bahodirlari g‘alabasini ta’minlash yo‘lida aqlu zakovat bilan ko‘rgan tadbirlar tahsinga loyiqdir.

Dostonda G‘irko‘k alohida e’tibor bilan tasvirlanadi:

Go‘ro‘g‘li o‘z qo‘li bilan egarlar ekan, uni erkalab aytgan so‘zlarida bu jangovar tulporning xislatlari, qadr-qimmati yaqqol anglashiladi:

Ham otamsan, ham enamsan, yorimsan,
Savashli kun o‘zing birodarimsan.
Ko‘zim ochsam, sen o‘zing ko‘rarimsan,
Yoshligimdan yo‘ldosh bo‘lgan G‘irko‘kim.

Doston voqealari davomida G‘irko‘k fazilatlari amalda namoyon bo‘la boradi. Hasanxon G‘irotni minib, jangga kiradi. Shunda raqibi unga nomardlarcha hujum qiladi:

Yangi kelgan Hasanni
Zangi aytmay uradi.
Nazarkarda shu G‘irko‘k
Tirp etmayin yotadi.
Tajang bergan zarbasi
Hech ziyonsiz o‘tadi.

Shunday qilib, G‘irko‘k Hasanxonning jonini saqlab qoladi.

Bu tulpor raqiblarga qarshi kurashda Hasanxonning ishonchli hamkori bo‘ladi, dushmanlarning dodini beradi:

Ostida G‘irko‘k oti,
Buyam tishlab otadi.
Buning otgan odami
Osmonda yo‘q bo‘lib ketadi.

U odamdan ham ziyrak, hushyor va chaqqon. Yov Hasanxon va Xoldorxonni kamon tashlab ushlaydi, lekin G‘irko‘k tepib, tishlab qutulib ketadi, Chambilga borib, Avazni yordamga chaqirib keladi. Bu esa mislsiz xizmat edi.

Avaz bilan Bek Qora jangdan horib chiqib, qattiq uyquga ketadi. Shunda yovlar ularni bandi qilib olishga intiladi, lekin G‘irko‘k Chambil botirlarini qo‘riqlaydi, g‘animlarga hamla qiladi:

Polvon zangi, ko‘ring, dod-voy etadi,
Siltaydi G‘irko‘k ot – ko‘kka otadi,
Shu siltovman zangi borib, yoronlar,
U dunyoda sheriklarin kutadi.

Dushman uxlab yotgan Avazni otib o‘ldirish uchun mo‘ljalga oladi, G‘irko‘k esa o‘qdan tez harakat qiladi:

Endi G‘irot bor ovozman kishnaydi,
Yomon qursin – yuraklarim pishnaydi.
O‘n sakkiz ming olam eshitdi ovozin,
Qabatida Bol Avaz eshitmaydi.

Qo‘rqoq g‘anim tosh ustiga yotadi,
Ko‘ksin ko‘zlab Bol Avazni otadi.
Ko‘ring endi nazarkarda G‘irotni,
Avazxonni tishlab bir yon otadi.

Alp uyqusida yotgan Avazxonni G‘irko‘k shunday avaylab-asraydi va uning uyg‘onishiga, eson-omon maydonga qaytishiga ko‘maklashadi.

Folklor qonuniyatiga ko‘ra, Go‘ro‘g‘li va Rayhon arab – epik olamning ikki qutbi; “ko‘zlari olovday yongan” Go‘ro‘g‘li ko‘klam (yoz), “echki tuyoq”, “jun bosgan” Rayhon esa qish timsoli (ismiga qo‘shilgan “arab” so‘zi uning millatini bildirmaydi). Binobarin, bu ikki alp podsho – bir-biriga munosib raqib va bir-birini taqozo etuvchi azaliy, abadiy hayotiy kuch-qudratning estetik sathdagi mujassami. Ular orasidagi kurash esa hayot va taqdir taqozosidir, zero, bu jarayonga boshqa hech kim aralasha olmaydi. Buni shoir ko‘ngil sezgisi bilan to‘g‘ri ilg‘aydi, Avazxon ta’qibidan qochayotgan Rayhon arab oxir-oqibat qutulib ketishi epik haqiqatga muvofiq kelishini hisobga oladi. Shu asosga ko‘ra, xalq dostonlarimizda puxta va qalblarni larzaga soladigan darajada yuksak mahorat bilan jonlantirilgan voqealar – G‘irko‘kning poygalarda o‘zidan ulug‘, qarindoshlik rishtalari bilan bog‘langan tulporlarni hurmat qilib, ulardan ilgari o‘tmasligi, juda noiloj qolganda esa, ruxsat so‘rab o‘tinishi motividan foydalanadi.

Qancha shiddat bersa, oti o‘tmaydi,
Bu ahvolga Avaz hayron bo‘ladi…

G‘irotning ko‘zida yoshni ko‘radi.

Nazarkarda ot barini biladi,
Rayhonning otiga bola bo‘ladi.
Otasini quvib o‘tmas esli ot,
Shu sababdan G‘irot ortda qoladi.

Bol Avaz ham uning holin biladi,
Rayhon yaratganga takya qiladi.
Ostidagi tulpor hurmati Rayhon
Tajan daryosidan o‘tib oladi.

Xalq dostonlarimizga xos bu go‘zal motiv muallifimiz o‘z ma’naviy maqsadini dramatik yo‘sinda, G‘irko‘kning ham, Avazxonning ham yuksak ezgu maqomini ta’kidlab, shu bilan birga, Rayhon arab va uning tulpori sharafini saqlagan holda badiiy ro‘yobga chiqarishi uchun zamin yaratgan.

Shoir Go‘ro‘g‘lining qirq yigitiga bag‘ishlangan termani o‘ziga xos tarzda qayta yaratadi. Qirq yigitning: Xoldorxon, Beksara, Shodmonbek, Asadbek, Ahmadbek, Qandahor, To‘lak, To‘raqul, Jortiboy, Berdiyor, Asqarjon, Farhodbek, Jo‘raqul, Xoliyor, Soqi, Yunusshoh, Qorabotir, Olangir, Solangir, Jahongir, Mustafo, Bekto‘ra, Muhammad, Temirxon, Qoplonbek, Axtarbek, Nodirbiy, Saribiy, Yodgorbek, Qalmiqbek, To‘qlibek, Doniyor, Sherali, Jonibek, Bolibek, To‘lagan, Samandar, Farmonbek, Kamolbek, Ziyodbeklarning har biriga alohida ta’rif beradi.

“Go‘ro‘g‘li” dostonlarida qirq yigitning har biri to‘g‘risida esdan chiqmaydigan tasvirlar uchraydi. Jumladan, Ergash Jumanbulbul o‘g‘li “Xoldorxon” dostonida Beksara haqida shunday ma’lumot-izoh beradi:

“Yusuf, Ahmad Misrni olgani borayotganda, Go‘zalshohning ustiga borib qoladi, Go‘zal qochadi. Uch sarkarda navbatma-navbat boradi. Oxirida Chaqqonbek Safobek o‘g‘li, yoshi yuz yigirmaga kirgan, avvalgi ikki sarkardadan bandini, o‘ljani ko‘p oladi. Shunda Taka-Yovmit beklari qoyil bo‘lib: – Bobo, siz hunarni kimdan o‘rgandingiz, – deganda, Chaqqonbek Safobek o‘g‘li aytadi: –
Go‘ro‘g‘libekdan, Bol Avazxondan, Hasanxondan, Xoldorxondan o‘rgandim, – deb Go‘ro‘g‘lining qirq yigitining barchasining ismini aytadi. Bir bayti shul:

Chordarada Asqar tog‘ni joylagan,
G‘azo kuni ot-anjomni shaylagan,
To‘qqiz manzil dushman yo‘lin boylagan,
Chaman o‘g‘li Beksaradan o‘rgandim.

Beksara shul yigit, Go‘ro‘g‘libek qirq yigitining biri”.

Go‘ro‘g‘lining o‘limi haqidagi xalq dostonlari – shahidnomalar folklorshunoslarimiz tomonidan bir necha baxshilardan yozib olingan. Bu variantlarning har biri o‘ziga xosliklarga ega. Zero, Rahmatulla shoir Yusuf o‘g‘li aytganidek, muayyan dostonning “bir-ikki xilda kuylanishi” folklor estetikasining tug‘ma xususiyatidir. Shu barhayot siymo aytgan va o‘z qo‘li bilan yozib topshirgan “Go‘ro‘g‘lining o‘limi” (Go‘ro‘gli: O‘zbek xalq dostonlari/ Aytuvchi Rahmatulla shoir Yusuf o‘gli; Nashrga tayyorlovchilar: T. Mirzayev va Z.Husainova. – Sharq, 2006. – 448 b.) an’anaviy dostonini eslaylik:

Go‘ro‘g‘li adolatli sulton, faqirga yo‘ldosh, musofirga do‘st-yor bo‘ladi. “Boshqa yurtlarda ezilgan g‘arib-bechoralar ham Chambilga kelib, bilmagan narsasini bitirib, davo bo‘lmagan hojatni ravo qilib ketar edi”. Parrandayu darrandalar, qo‘yingki, barcha jonivorlar arzini Go‘ro‘g‘liga aytar va, albatta, uning “adolatidan mamnun bo‘lib qaytar edi”.

Urganch mamlakatida bir kambag‘al yigit sevgan qizini olib qochadi. Qiz tomonning ham, o‘z qarindoshlarining ham ta’nayu malomatlaridan qutulish uchun to‘y qilib, ustma-ust katta ziyofatlar berib, o‘rtadagi gina-kuduratni ko‘tarish kerak. Bu ishni esa mol-dunyosiz qilib bo‘lmaydi. Noiloj qolgan yigit suyuklisini yetaklab, Go‘ro‘g‘lining yurtiga ketadi. “Bola-chaqali bo‘lib: ”Endi og‘aynilar ham indamas”, – deyishib Urganchga qaytdilar. Bu ikki bechora avval yigitning ovuliga kelib, bir-ikki kun turib, undan keyin qizning ovuliga bormoqchi, to‘rtta farzandni yuzlik qilib, ikki yoqning ham ta’nasidan qutulib, yorug‘likka chiqmoqchi bo‘lgan edilar. Ammo aytganlari bo‘lmadi. Birinchi kuniyoq qizga zahar berishdilar. Shuytib, kutmaganda yigitning ma’shuqasi halok bo‘ldi. Og‘aynilari jo‘rttaga yigitga ta’ziya bildirib, qizni joyiga qo‘ydilar. Yigitga qattiq musibat tushib, bolalarini olib, sut emadiganlarini ko‘tarib, qolganlarini iyartib, tag‘i turkmanga qaytib ketdi”. Ota-bolalarga ovchi suratida o‘z yurti chegaralarini kuzatib yurgan Go‘ro‘g‘li duch kelib, jonlariga oro kirib, ko‘ngillarini ko‘tarib, ro‘shnolik sari yetakladi:

Ildayga qadam qo‘y, aqling ol yig‘ib,
Har na bo‘lsa, o‘tgan gapni eslama.
Orqaga qayirma umid shoxini,
Har na bo‘lsa, o‘tganingni eslama.

Go‘ro‘g‘li o‘zi bosh bo‘lib yigitni uylantirdi. Lekin go‘daklarga ona suti zarur edi. Ikki go‘dakning o‘lmay qolishini istab, Go‘ro‘g‘li doya chaqiradi:

Xohi odam bo‘lsang, xohi parizod,
Oldimga yetishgin hozir misli bod.
Ko‘nglim bo‘lsin bunday tashvishdan ozod,
Emdirishga suti boring kelgin-a.

Ayni da’vatni eshitib, bir kiyik yetib keladi. U Go‘ro‘g‘lining huzurida bu go‘daklarni ham o‘z qo‘zilari qatorida emizib katta qilishni bo‘yniga oladi.

“Shunday qilib, Go‘ro‘g‘li sulton ham kiyikning bu ishidan ko‘ngli to‘lib, mehmonxonaga qaytib ketdi. Borsa, mehmonxonasida Xizr bobosi o‘tiribdi. Shunda Xizr bobosi: “Endi shashting nihoyasiga yetdi. Bo‘lmasa odamning chorlaganiga kiyik keladimi? Nima desa, og‘zidan chiqmay bo‘ladimi? Bularning bari sening shashting nihoyasiga yetganining belgisi – bilsang. Kosa ham to‘lsa to‘kiladi. Mesh shishsa yirtiladi. Hovlining qirq yil obodligi bo‘lsa, qirq yil vayronligi degan. Shuytib, endi sen ham dunyoga ustun bo‘lmaysan. Avvalda ot tilab, zot tilamagan eding. Agar zot tilaganingda, bola-chaqang bo‘lib, Chambil buzilmas edi. Endi o‘zing bo‘lsang, ko‘hnargan lattaday fido bo‘lib, balki ado bo‘lib kelayapsan”, – deb Go‘ro‘g‘li sultonni biroz xafa qilib chiqib ketdi”.

Agar “Go‘ro‘g‘li” turkum dostonlarini bir boqiy ashulaga qiyoslasak, bu tasvir undagi baland avjlardan – o‘n sakkiz ming olamni o‘zida birlashtirib yangraydigan baland avjlardan, har biri o‘n sakkiz ming olamdan ham keng ko‘ngillarni sel qiladigan, balqitadigan nolalardan. Bir vaqtning o‘zida Xizrni ham, Go‘ro‘g‘lini ham yaqqol namoyon qiladigan oynai jahonnoma – bu.
Xizrning aytganlari bo‘ladi. Tafsilotlarini qoldirib, lo‘ndasini so‘zlasak, Go‘ro‘g‘li Xunxorshoh askarlari qo‘lida o‘ladi. G‘irko‘k egasining jasadiga boshini qo‘yib jon beradi. Dushmanlari ko‘pligini hisobga olib, Go‘ro‘g‘li sulton bilan G‘irko‘kni Badbaxt tog‘ining ustida, “tog‘ning kamaridagi bir do‘lananing tagiga maxfiy dafn qiladilar. Aslida bu do‘lana Go‘ro‘g‘li sulton o‘n to‘qqiz yoshida kelib, G‘irko‘kni izlab topib, olib ketgan do‘lana edi”.

Rahmatulla shoir dostonni shunday yakunlaydi:

“Men eshitganman, Urganchga to‘rt kunlik yo‘lda Chambil vayronasi bor, deb… G‘irko‘kning oxiri shuncha balandki, hozirgi odamlar ot ustidan turib qamchisini uzatsa, zo‘rg‘a oxirning labiga yetadi. Ammo ikkita kaptar doim vayrona devorga qo‘nib o‘ltirgan bo‘ladi. Sayohatchilar kechasi shu vayronada yotsa, o‘zidan o‘zi oldiga bir tovoq taom bilan odamiga yarasha musallas hozir bo‘ladi… Asli kaptarlar Og‘a Yunus bilan Misqol parilar bo‘ladi. Ular shuytib har doim Go‘ro‘g‘li sultonga ixlosmand odamlardan xabardor bo‘lib yuradi. Og‘a Yunus pari bilan Misqol parilar mening bu kitobni yozganimni ham biladi. Gap – fayz qo‘nishda”.

Barhayot baxshi-qissaxon talqinidagi mazkur an’anaviy doston zamirida, yuqoridagi naqlda va asrlar osha yashab kelib, odamlar ko‘nglida mustahkam qaror topgan ishonch-ixlosda Islom Hamro “Go‘ro‘g‘lining o‘limi” dostonini tahlil qilishda biz suyanishimiz mumkin bo‘lgan estetik mezonlar mavjud. Shularga asoslanib, quyidagi fikr-mulohazalarni o‘rtaga tashlashni istardik:
Avvalo, muallif o‘zbek folklori namunalari, jumladan, “Go‘ro‘g‘li” dostonlari kitoblar shaklida tarqalgan va ayni paytda og‘zaki an’analar kundalik turmush sharoitida muayyan darajada davom etayotgan muhitda tug‘ilib, voyaga yetgan, ta’bir joiz bo‘lsa, tanglayi folklor bilan ko‘tarilgan. “Bu asar 108 yoshida dunyodan o‘tgan momom Hayitgul Daminovaning aytimlari asosida dunyoga kelgan”, – deb minnatdorlik bilan ta’kidlaydi u. Islom Hamro “Ko‘zimizga to‘tiyo kunlar” badiasida Hayitgul momoning xotiralarini, Mustaqillikka alqovlarini, xalqimizga, yurtimizga, yosh avlodga duolarini (“Iloyo yo‘ling bexatar bo‘lsin. Yomonlarning yuzi teskari bo‘lib, yurtimiz mamlakatobod bo‘lsin!..”) keltirgan, bu dono onaxon jonli, shirali xalq tilida, bir-ikki og‘iz so‘zda muayyan davrning, ma’lum shaxsning aniq qiyofasini jonlantirib bera olganini tasvirlagan. Asrlar davomida xalqimizning boy, qadimiy va hamisha navqiron ma’naviy va madaniy merosi, shu jumladan, badiiy-estetik xazinasi yosh avlod ko‘ngli va ongiga buva-buvilar, ota-onalar, oila va mahalla, umuman, jamiyat tomonidan doimiy ravishda singdirib borilgani hech birimizga sir emas.

Xalq dostonlarida istisno hollarda insonlar va parilar taqdiri qo‘shiladi, ularning ko‘kda qiyilgan nikohi yerda o‘qiladi. Lekin inson umri tugagach, pari o‘z azaliy muhitiga qaytadi. Go‘ro‘g‘li o‘limidan so‘ng, Yunus pari bilan Misqol pari Ko‘hi Qofga, Bog‘i Eramga borib-kelib yuradi, Chambilni, Go‘ro‘g‘li qo‘yilgan tuproqni butunlay tark etib ketmaydi. Shahidnomalarning ba’zi variantlarida “Go‘ro‘g‘li” dostonlarini Yunus pari bilan Misqol pari yaratadilar va kuylaydilar, ulardan cho‘ponlar eshitib o‘rganadilar, el ichida yoyadilar.

Islom Hamroning dostoni shahidnoma emas. Uning talqinida Go‘ro‘g‘li shahid bo‘lmaydi, Chambil buzilmaydi, el rizqini izlab, boshqa yurtlarga ko‘chmaydi. Go‘ro‘g‘li Chambil, elning tinch-totuv, farovon hayoti bardavomligini ta’minlovchi barcha chora-tadbirlarni amalga oshirgan holda, Chambil taxtini – o‘z o‘rnini Avazxonga topshirib, Hasanxonni o‘ng qo‘l vazir, Bek Qorani chap qo‘l vazir qilib saylab, ular zimmasiga yurtni adolat bilan boshqarish mas’uliyatini yuklab, hamma bilan rozi-rizolik tilashib, keyin vaqti-soati yetganda, omonatini egasiga topshiradi.

G‘irko‘k qismati ham an’anaviy o‘zanda emas, muallifning ma’naviy maqsadi mantiqiga binoan badiiy namoyon bo‘lib, folklorga emas, yozma adabiyotga xos estetik sathda poyoniga yetadi. Lekin G‘irko‘k Chambil taqdirida qanday mavqe va ahamiyatga ega edi? Buni Qo‘rg‘on dostonchilik maktabi vakillari yuksak badiiy mahorat bilan ko‘rsatib beradilar. Ergash Jumanbulbul o‘g‘li aytgan “Dalli” dostonida Hasanxon G‘irko‘kni ta’riflab, jumladan, shunday deydi:

Chilton bobom o‘ng yolingdan silagan,
Bektosh arab qirq ming tilla tilagan,
Bermakchi bo‘lganda otam Go‘ro‘g‘li,
Nomi turkman uvvos tortib jilagan,
Elatning orini olgan bedovsan.

Dah deganda qator toldan xezlagan,
Chirgiligin chilton bobom sozlagan,
Shamoliga oqqan daryo muzlagan,
Falakdan yashinday engan bedovsan.

Epik an’ana muhitida G‘irko‘k Go‘ro‘g‘li jasadini yetti marta aylanib, uning boshiga boshini qo‘yib, jon beradi. Islom Hamro boshqa badiiy yechimni taqdim etadi. Ya’ni Go‘ro‘g‘li vasiyatiga ko‘ra, G‘irko‘k, xuddi o‘zi kabi, Chambilning nomus-ori bo‘la olguvchi tulporni – o‘z vorisini keltiradi, uni Go‘ro‘g‘li sulton adolatli hukmronligining davomchisi Avazxonga ataydi, shu tariqa Go‘ro‘g‘li – G‘irko‘k – Chambil yo‘lchi yulduzi so‘nmaydi, balki Avazxon – Tarlonbo‘z – Chambil yo‘lchi yulduziga aylanib, nur sochib yarqiraydi. Muallifimiz aytmoqchi:

Tarlonni iyartib bul ko‘ldan chiqdi,
Yana yashnar bo‘ldi Chambil Chortog‘i.

Noiloj qolgan Avazxon o‘z boshini o‘zi kundaga qo‘ygan chog‘ida, G‘irko‘k uning joniga oro kiradi, Tarlonbo‘zni boshlaganicha yetib keladi:

Bek og‘ziga so‘z olgandi, yoronlar,
Ot kelmasa, Bolli Avaz o‘ladi.

Endi shul payt zo‘r taloto‘p bo‘ladi,
Yovmit elin qora to‘zon oladi.
Ikki bedov ko‘kdan kelib, yoronlar,
Chambil shahrin dalasiga qo‘nadi.

G‘irko‘k egasining bu vasiyatini ado etgach, uning boshqa vasiyatini ham bajaradi – o‘zini Go‘ro‘g‘lining yiloshiga, qurbonlikka bag‘ishlaydi.

Yiloshiga faqat o‘lik kelmadi,
Kimning joni bordir keldi, qolmadi.
G‘irning ta’rifini hamma biladi,
Biror kishi og‘ziga go‘sht solmadi.

Irim bilib ot go‘shtini oldilar,
Yemay bari yonlariga soldilar.
Uylariga olib ketib xaloyiq,
E’zoz qilib uy to‘riga ildilar.

Avaz sho‘rlik ot taqasin oladi,
Darvozaga mixlab mahkam qiladi.
O‘sha zamon odati bu, yoronlar,
Taqali eshikda omad bo‘ladi.

Shu tariqa Go‘ro‘g‘li va G‘irko‘k ruhlari – ularning o‘limlaridan keyin ham – bir butunligini yo‘qotmay, el birligi va jipsligini mustahkamlovchi ma’naviy kuchga evriladi. Faqat bu, – an’anaviy xalq dostonchiligiga nisbatan, – boshqa estetik sathda, o‘zga hayotiy yo‘sinda ro‘y berdi.

Endi:
Avaz xonlik qilib, javlon etadi.

Xullas, endilikda Chambil zaminida Go‘ro‘g‘li – G‘irko‘k an’analari Avazxon – Tarlonbo‘z qahramonliklari zamirida yashab, ularni qo‘llab-quvvatlab turadi. Binobarin, shoir, – uning o‘z so‘zlari bilan aytganda, – qon-qonimizga singib ketgan “Go‘ro‘g‘lidek xalq qahramonlari o‘lishi mumkin emas” degan ishonchni bilvosita badiiy namoyon qiladi.

Islom Hamro Yunus pari obrazi tasvirida ham folkloriy emas, adabiy yo‘ldan boradi. “Muhabbat qanday ulug‘ narsa, yoronlar! – deb lirik chekinish qiladi u. – Bechora Yunus parining Go‘ro‘g‘liga muhabbati shunday zo‘r ekan, “voy, to‘ram” degan so‘zi bilan birga joni chiqib ketdi. Sho‘rlik Yunus parining ruhi to‘rasining ruhiga chirmashib ketdi. Parilar o‘lmaydi deyishguchiydi, bu pari bo‘lsayam begining orqasidan dunyodan o‘tdi”. (“Misqol pari-chi? U qayerda qoldi?” – deb so‘rovchilarga javoban, folklor shaydolariga tanish, Rahmatulla shoir Yusuf o‘g‘li “Go‘ro‘g‘lining o‘limi” dostonida qulog‘imizga esdan chiqmaydigan qilib quygan ushbu: “Asli Og‘a Yunus pari bilan Misqol pari bir pari edi. Og‘a Yunus pari chindakisi bo‘lsa, Misqol pari uning haqiri edi. Shuytib bular ikkitaga o‘xshab yurar edi. Shuytib endi gapimizning uchini toptirdik”, – degan badiiy dalolatini yodga olish bilan kifoyalanamiz). Shunday qilib, inson va pari o‘rtasidagi muhabbat nisbati hisobga olinmaydi, bashar farzandlarining o‘zaro muhabbati estetik mezonlari asosida ish ko‘riladi.

Bu asarda “Go‘ro‘g‘li” turkum dostonlari voqealari ro‘y beruvchi Chambil, Shirvon, Ko‘hi Qof, Bog‘i Eram, tulporlar makoni – tog‘ ustidagi ko‘l namoyandalari – asosiy ishtirokchilar: Go‘ro‘g‘li va G‘irko‘k, Rayhon arab va uning tulpori, Shoyimardon, qirq chilton, Yunus pari, Misqol pari, Hasanxon, Avazxon, Xoljuvon, Go‘ro‘g‘lining Hasanlari, Rahmat pari (Yunus parining otasi), Tarlonbo‘z va boshqalar jamlanadi.

Yuqoridagi tahlillar, qiyoslar, xulosalardan so‘ng, haligi chala qolgan fikrimizni tugallab qo‘ysak bo‘lar:

Bir qaraganda, bu asar xalq dostonlarining soyasida qolganday, lekin unda mohiyat yangilangani diqqatga sazovor: Go‘ro‘g‘li – G‘irko‘k – Chambil zavolga uchramaydi, munosib vorislar – yangi avlodlar maydonga chiqishi ular abadiyatini ta’minlaydi. Shoir Islom Hamroning bu ijodiy tajribasi kitobxonlarni befarq qoldirmaydi, muallifni esa navbatdagi, yanada baland parvozlarga ruhlantiradi, deb umid qilamiz.

Go’ro’g’lining tug’Ilishi . O’zbek xalq dostoni. Aytuvchi: Po’lkan shoir — Xurshid Davron kutubxonasi by Khurshid Davron on Scribd