Эроннинг таниқли ёзувчиси ва адабиёт тадқиқотчиси доктор Ғуломҳусейн Юсуфийнинг ёзишича, анъанавий форс адабиёти тарихида Парвин Эътисомий аёллардан бўлган ижодкорлар орасида ягона улкан шоирадир.Унинг анъанавий шеърдаги мавқейи айрим эркак ижодкорлардан ҳам устун туради.
Парвин Эътисомий
ШЕЪРЛАР
ХХ аср Эрон шеъриятининг ёрқин сиймоларидан бўлмиш Парвин Эътисомий 1906 йил 16 мартда Табризда донишманд зиёли Юсуф Эътисом ул-Мулк оиласида туғилган. Асл исми Рахшода бўлган Парвин 6 ёшидан оиласи билан Табриздан Теҳронга кўчиб келади. Парвин ибтидоий таҳсилни Теҳрон мактабларидан бирида олди.Форс ва араб тиллари грамматикаси, форс адабиётини ёзувчи ва донишманд одам бўлган отасидан ўрганди. Айни болалик давридан бошлаб мумтоз шоирлар девонларини мутолаа қилиш билан ўтказган. Бунинг устига, отаси унга Европа шеърияти намуналаридан таржима қилиб берар ва Парвинни уларни ёд олишга ундарди.Бўлажак шоира 11 ёшиданоқ Фирдавсий, Низомий, Мавлоно Жалолиддин, Носир Хисрав, Манучеҳрий ва Анварий асарларидан яхши хабардор бўлгани ҳолда, улар ҳақида бемалол фикр юритиш даражасига етган
Ўрта маълумотни Теҳронда америкаликлар томонидан ташкил этилган қизлар мактабида олган Парвин ўқиш жараёнида форс ва инглиз тилларини мукаммал ўрганди. Ўрта маълумотни олгач, ўзи ўқиган мактабда форс адабиёти ва инглиз тилидан икки йил дарс берди.
1934 йили амакисининг ўғлига турмушга чиққан Парвин Кирмоншоҳ шаҳрида яшай бошлайди. Аммо Парвиннинг нозик ҳиссиётга тўла руҳи маишатга ўрганиб қолган киши билан яшашга кўника олмади. Шу сабабдан бир неча ойдан сўнг турмуш ўртоғидан ажралади ва отасининг уйига қайтиб келади.
Ўн ёшидаёқ илк шеърлари «Баҳор» журналида эълон қилинган Парвин 1934 йили биринчи шеърий тўпламини нашр эттиради ва қисқа вақт ичида шеърият мухлисларига танилади.
Афсуски, 1941 йилнинг баҳорида тиф касаллигига чалинган шоира нотўғри муолажалар натижасида оламдан эрта кўз юмди. Бор-йўғи 35 йил яшаган Парвин Эътисомийдан бой маънавий хазина: қасидалар, қитъалар, достонлардан иборат «Девон»и мерос қолди.
Адабиётшунос олим Ғуломҳусейн Юсуфий таъбири билан айтганда, Парвин шеърининг тили жуда таъсирли ва баён усули унинг шеъриятининг муҳим хусусиятларидан бири ҳисобланади ва форс шеъриятида беназирдир.Унинг тил ва услуби кўпроқ Носир Хусрав, Анварий, Саноий, Саъдий ва Адибулмамоликнинг тили ва услубини эслатади.Қасидаларида Носир Хусрав услуби ҳамда Саъдийнинг содда тили намоён бўлади.
Шунингдек, шоиранинг айрим асарлари Европа шеъриятидан, хусусан, Эзоп, Жейн де Лафонтен, Горацио Смит каби шоирларнинг тамсилий- таълимий ҳикоятларидан баҳра олиш асносида ёзилган. Ушбу ҳикоятлардан олган иқтибосларига Парвин Эътисомий шарқона руҳ бағишлаган.
Эроннинг таниқли ёзувчиси ва адабиёт тадқиқотчиси доктор Ғуломҳусейн Юсуфийнинг ёзишича, анъанавий форс адабиёти тарихида Парвин Эътисомий аёллардан бўлган ижодкорлар орасида ягона улкан шоирадир.Унинг анъанавий шеърдаги мавқейи айрим эркак ижодкорлардан ҳам устун туради. (Эрон радиоси манбалари асосида тайёрланди).
***
Бул қаро туфроқ анга болиндур,*
Ул адаб осмонида Парвиндур.
Кўрди айёмдин холос аччиқлик,
Лек сўзи, боқсанг неча, шириндур.
Гарчи сўз султонидур бул кунда,
Лек гадои » Фотиҳа», » Ёсин»дур!
Яхшидур дўстлар ани ёд этса,
Дўстсиз эрса кўнгил ғамгиндур.
Кўзида туфроқ ила толғин ул,
Кўксида бир тош ила сангдиндур.
Ибрат олсин: кўрпа ёстиқ ердур,
Кимниким кўзи ҳақиқатбиндур.
Бўлса ким, етса нечоғ бир ерга,
Охири манзил заминдур, чиндур.
Бўлса инсон ҳар неча қудратлиғ,
Етса ушбу нуқтага мискиндур.
Ҳамла қилса гар қазо ҳар қайда,
Чора таслиму адаб тамкиндур.
Ҳам туғиб, ҳам ўлдириб, ҳам кўммоқ
Даҳрда асли, нетонг, оиндур!
Хуррам ул зотким, бу меҳнатгоҳда,
Хотирига бир сабаб таскиндур!
* Ушбу шеър шоиранинг қабртошига битиб қўйилган
Туҳфа
Назм боғи аро ҳар ён нечоғ гулгун баҳор эрди,
Менинг табъим ниҳоли ҳам ёзиб япроқ, қулор эрди.
Агар сўз баҳсида бўлса саноқда сўз ила созим,
Маним созу сўзим недур сифрда тек қолор эрди.
Умид борким, бу огоҳлар ишин ҳам кўзга илгайлар,
Амал коргоҳида ҳар не амал бор эрди- бор эрди.
Менинг шавқим ғубори ҳам, агар нур истагай, не ғам!
Менга басдур шу бир неъматки, майдонда ғубор эрди.
Замон илкига мен бул кун видолар топширар бўлдим,
Замона заргару наққод синовчан ҳушёр эрди.
Басе фурсат оловида қаро қилди юзин мислар,
Ва сақланди асл олтин, ячу ҳар қайда иёр эрди.
Вужуд боғбони боғбондек назорат қилмаса боғин,
Буталмай қолса шох унда гул эрмас, балки хор эрди.
Фазл арбобининг офтобида нурланмаса шеърим,
Бу шўрлик саҳфада қолган қадрсиз ёдгор эрди.
Мирза Кенжабек таржималари
Ноошно
Йўл эмас, ул йўлки йўқдир Худо,
Аҳриман ўлмишдир анга раҳнамо.
Қофила- қофила ўтиб кетдилар,
Билмади ҳеч кимса недир муддао.
Кимки ўтиб кетди бу йўлдан қачон,
Фикрида бор эрди бир орзу -ҳаво.
Яйлов эмас, дарра бу, эй подалар,
Бўри бу, эй қўзи, эмас ошно.
Токи ўтарсан бу хатар даррадан,
Ўғрию таррор бўлғай бало.
Кўзни юмиб тушсанг агар чоҳга,
Бу сенинг айбинг, на ҳукми қазо.
Кўр қачон луқма бўлибдир сенга,
Неча бу хом луқмага зўр иштаҳо.
Нафс мудом олгаю бермас сира,
Сен-да беролмассан уни, бенаво.
Жон уйини ҳар на қилиб соз эт,
Ҳар не қилиб тикла бу шундай бино.
Ҳайда бу шайтонни дилинг Каъбадан,
Покиза тутким уни — мулки Худо.
Телбага пайрав фақат аблаҳ бўлур,
Дев сўзин тинглама ҳаргиз хато.
Токи ҳақиқат шамъи илқингдадир,
Қайга оёқ босма йўлинг рўшино.
Токи қафас соз этиб, шаккар олиб
Улгурасен тўтини қучгай само.
Ҳамла қилолмас сенга даҳр аждари,
Токи Калимдурсену дининг асо.
Эй кеча кун юзларин очган чечак,
Қолма сўлибким, сенга эрмас раво.
Жон қушини айламагил лошахўр,
Қўшма бу қузғунгаки улдир Ҳумо
Эзгулик баҳоси
Улуғ бир зот бериб дирҳам гадога,
Деди: » Бизларни ҳам қўшгил дуога».
Биров бу ҳолни кўрди, кулди, деди:
Бу дирҳам арзимас байъу шарога.
Равони покларни тутмагил хор,
Ҳижоб эрмас дуо аҳли риёга.
Қилиб тоат била, бас, худнамолик,
Ўрин йўқ бунда нафси худнамога.
Ақл йўлида ғоратгарни қувгил,
Мутеъ бўлма сира ҳирсу ҳавога.
Шу бир дирҳамга даъвогар бўлибсен,
Биҳишту неъмату арзу самога.
Агар сен йўл биларсен, бўлма пайрав,
Бу гумроҳ айлагувчи пешвога.
Талаб қилма гадолардан мукофот,
Уруғ сочмаслар эҳсону атога.
Тириклар боғи бори яхшиликдир,
Не равнақ боғи берангу сафога.
Гадою хору мискинларга юз бур,
Ким эзгулик сабаб бўлғай дуога.
Бу базмингдан бўлар ҳар гўша равшан,
Қилур нур бахш базми безиёга.
Сенга қудрат ато қилди Яратган,
Мадад бўлгин дебон ҳар бенавога.
Ҳакими ҳозиқ айлабди бу гардун,
Қўяр ташхис, дея дарду давога.
Фақирга яхшилик қилгил ҳамиша,
Бу аввал фарз этмиш ағниёга.
Карам, бахшиш ва инфоқ чоғи Парвин,
Юзинг тут яккаю ёлғиз Худога.
Ҳодиса рўзғори ва қаттиқчилик
Эй дил, абасдир бори ғам, қўйғил бу ғам дунёсини,
Фикр айлама эртам, дея, ўткинчи кун савдосини.
Бул бир қафас кунжи эрур, андиша қилгил бир нафас,
Гулшан эрур ҳарчандким, банд айлагай анқосини.
Тупроқни тешгил, қара, ер остида не манзара,
Меҳру вафо тарк айламиш давру замон расвосини.
Бу дашти дунё аслида эркан шаҳидлар манзили,
Фурсат ғанимат, тинглагил, ҳар бир шаҳид овозини.
Умр ўтди, йўқ ҳожат анга қилсанг ҳисоб ҳар лаҳзасин,
Қўй, сунбула, жаддийсини, ҳам ақрабу жавсосини.
Биздан жуда олисдадир бомдодлар карвони ҳам,
Шамъ ахтарурмиз, шамъким ёндиргуси ялдосини.
Юз минг қаро кирдор бордир парданинг ортида бил,
Очгил, тамошо айлагил бу гумбади хазросини.
Пайванд бўлмоқ истама, гумдону гумном айлагай,
Нўширвон, Ҳурмуз яна Искандару Доросини.
Кўз илғамас жўйбордан юз бурмагил эй нописанд,
Боққил, кўрарсан ортида ул сахраи саммосини.
Келса қўлингдан айла бахш оромишу осудалик,
Дилхаста, дилгир, дардманд ҳам хотири шайдосини.
***
Эй хуш ул, дил ганжида дурри маъоний бўлғай,
Маҳв ўлубон, умри лекин жовидоний бўлғай.
Ақлини дебоча этгай бул ҳаёт авроқига,
Илми ҳам сармояи бозургоний бўлғай.
Экибон жон боғида ранг баранг гуллар мудом,
Қутлуғ ул гулшанда ҳам бир боғбони бўлғай.
Асрабон кўнгилни бир меҳрибонга, шул йўсин
Танда жон бир жонфишоннинг армуғоний бўлғай.
Нотавонинг кўнглини бир лутф ила чоғ айлабон,
Эслаб ожиз нотавон умрин, омони бўлғай.
Нўширвон давлатидин бир сўров этгайдур,
Бир кеча кимки Мадойин меҳмони бўлғай.
Бир қанотсиз қуш эрур, ким қафас туйнугидин
Гарчи бўстон қушларининг ҳамзабони бўлғай!..
Асқар Маҳкам таржималари
Eronning taniqli yozuvchisi va adabiyot tadqiqotchisi doktor G‘ulomhuseyn Yusufiyning yozishicha, an’anaviy fors adabiyoti tarixida Parvin E’tisomiy ayollardan bo‘lgan ijodkorlar orasida yagona ulkan shoiradir.Uning an’anaviy she’rdagi mavqeyi ayrim erkak ijodkorlardan ham ustun turadi.
Parvin E’tisomiy
SHE’RLAR
XX asr Eron she’riyatining yorqin siymolaridan bo‘lmish Parvin E’tisomiy 1906 yil 16 martda Tabrizda donishmand ziyoli Yusuf E’tisom ul-Mulk oilasida tug‘ilgan. Asl ismi Raxshoda bo‘lgan Parvin 6 yoshidan oilasi bilan Tabrizdan Tehronga ko‘chib keladi. Parvin ibtidoiy tahsilni Tehron maktablaridan birida oldi.Fors va arab tillari grammatikasi, fors adabiyotini yozuvchi va donishmand odam bo‘lgan otasidan o‘rgandi. Ayni bolalik davridan boshlab mumtoz shoirlar devonlarini mutolaa qilish bilan o‘tkazgan. Buning ustiga, otasi unga Yevropa she’riyati namunalaridan tarjima qilib berar va Parvinni ularni yod olishga undardi.Bo‘lajak shoira 11 yoshidanoq Firdavsiy, Nizomiy, Mavlono Jaloliddin, Nosir Xisrav, Manuchehriy va Anvariy asarlaridan yaxshi xabardor bo‘lgani holda, ular haqida bemalol fikr yuritish darajasiga yetgan
O‘rta ma’lumotni Tehronda amerikaliklar tomonidan tashkil etilgan qizlar maktabida olgan Parvin o‘qish jarayonida fors va ingliz tillarini mukammal o‘rgandi. O‘rta ma’lumotni olgach, o‘zi o‘qigan maktabda fors adabiyoti va ingliz tilidan ikki yil dars berdi.
1934 yili amakisining o‘g‘liga turmushga chiqqan Parvin Kirmonshoh shahrida yashay boshlaydi. Ammo Parvinning nozik hissiyotga to‘la ruhi maishatga o‘rganib qolgan kishi bilan yashashga ko‘nika olmadi. Shu sababdan bir necha oydan so‘ng turmush o‘rtog‘idan ajraladi va otasining uyiga qaytib keladi.
O‘n yoshidayoq ilk she’rlari “Bahor” jurnalida e’lon qilingan Parvin 1934 yili birinchi she’riy to‘plamini nashr ettiradi va qisqa vaqt ichida she’riyat muxlislariga taniladi.
Afsuski, 1941 yilning bahorida tif kasalligiga chalingan shoira noto‘g‘ri muolajalar natijasida olamdan erta ko‘z yumdi. Bor-yo‘g‘i 35 yil yashagan Parvin E’tisomiydan boy ma’naviy xazina: qasidalar, qit’alar, dostonlardan iborat “Devon”i meros qoldi.
Adabiyotshunos olim G‘ulomhuseyn Yusufiy ta’biri bilan aytganda, Parvin she’rining tili juda ta’sirli va bayon usuli uning she’riyatining muhim xususiyatlaridan biri hisoblanadi va fors she’riyatida benazirdir.Uning til va uslubi ko‘proq Nosir Xusrav, Anvariy, Sanoiy, Sa’diy va Adibulmamolikning tili va uslubini eslatadi.Qasidalarida Nosir Xusrav uslubi hamda Sa’diyning sodda tili namoyon bo‘ladi.
Shuningdek, shoiraning ayrim asarlari Yevropa she’riyatidan, xususan, Ezop, Jeyn de Lafonten, Goratsio Smit kabi shoirlarning tamsiliy- ta’limiy hikoyatlaridan bahra olish asnosida yozilgan. Ushbu hikoyatlardan olgan iqtiboslariga Parvin E’tisomiy sharqona ruh bag‘ishlagan.
Eronning taniqli yozuvchisi va adabiyot tadqiqotchisi doktor G‘ulomhuseyn Yusufiyning yozishicha, an’anaviy fors adabiyoti tarixida Parvin E’tisomiy ayollardan bo‘lgan ijodkorlar orasida yagona ulkan shoiradir.Uning an’anaviy she’rdagi mavqeyi ayrim erkak ijodkorlardan ham ustun turadi. (Eron radiosi manbalari asosida tayyorlandi).
***
Bul qaro tufroq anga bolindur,*
Ul adab osmonida Parvindur.
Ko‘rdi ayyomdin xolos achchiqlik,
Lek so‘zi, boqsang necha, shirindur.
Garchi so‘z sultonidur bul kunda,
Lek gadoi “ Fotiha”, “ Yosin”dur!
Yaxshidur do‘stlar ani yod etsa,
Do‘stsiz ersa ko‘ngil g‘amgindur.
Ko‘zida tufroq ila tolg‘in ul,
Ko‘ksida bir tosh ila sangdindur.
Ibrat olsin: ko‘rpa yostiq yerdur,
Kimnikim ko‘zi haqiqatbindur.
Bo‘lsa kim, yetsa nechog‘ bir yerga,
Oxiri manzil zamindur, chindur.
Bo‘lsa inson har necha qudratlig‘,
Yetsa ushbu nuqtaga miskindur.
Hamla qilsa gar qazo har qayda,
Chora taslimu adab tamkindur.
Ham tug‘ib, ham o‘ldirib, ham ko‘mmoq
Dahrda asli, netong, oindur!
Xurram ul zotkim, bu mehnatgohda,
Xotiriga bir sabab taskindur!
* Ushbu she’r shoiraning qabrtoshiga bitib qo‘yilgan
Tuhfa
Nazm bog‘i aro har yon nechog‘ gulgun bahor erdi,
Mening tab’im niholi ham yozib yaproq, qulor erdi.
Agar so‘z bahsida bo‘lsa sanoqda so‘z ila sozim,
Manim sozu so‘zim nedur sifrda tek qolor erdi.
Umid borkim, bu ogohlar ishin ham ko‘zga ilgaylar,
Amal korgohida har ne amal bor erdi- bor erdi.
Mening shavqim g‘ubori ham, agar nur istagay, ne g‘am!
Menga basdur shu bir ne’matki, maydonda g‘ubor erdi.
Zamon ilkiga men bul kun vidolar topshirar bo‘ldim,
Zamona zargaru naqqod sinovchan hushyor erdi.
Base fursat olovida qaro qildi yuzin mislar,
Va saqlandi asl oltin, yachu har qayda iyor erdi.
Vujud bog‘boni bog‘bondek nazorat qilmasa bog‘in,
Butalmay qolsa shox unda gul ermas, balki xor erdi.
Fazl arbobining oftobida nurlanmasa she’rim,
Bu sho‘rlik sahfada qolgan qadrsiz yodgor erdi.
Mirza Kenjabek tarjimalari
Nooshno
Yo‘l emas, ul yo‘lki yo‘qdir Xudo,
Ahriman o‘lmishdir anga rahnamo.
Qofila- qofila o‘tib ketdilar,
Bilmadi hech kimsa nedir muddao.
Kimki o‘tib ketdi bu yo‘ldan qachon,
Fikrida bor erdi bir orzu -havo.
Yaylov emas, darra bu, ey podalar,
Bo‘ri bu, ey qo‘zi, emas oshno.
Toki o‘tarsan bu xatar darradan,
O‘g‘riyu tarror bo‘lg‘ay balo.
Ko‘zni yumib tushsang agar chohga,
Bu sening aybing, na hukmi qazo.
Ko‘r qachon luqma bo‘libdir senga,
Necha bu xom luqmaga zo‘r ishtaho.
Nafs mudom olgayu bermas sira,
Sen-da berolmassan uni, benavo.
Jon uyini har na qilib soz et,
Har ne qilib tikla bu shunday bino.
Hayda bu shaytonni diling Ka’badan,
Pokiza tutkim uni — mulki Xudo.
Telbaga payrav faqat ablah bo‘lur,
Dev so‘zin tinglama hargiz xato.
Toki haqiqat sham’i ilqingdadir,
Qayga oyoq bosma yo‘ling ro‘shino.
Toki qafas soz etib, shakkar olib
Ulgurasen to‘tini quchgay samo.
Hamla qilolmas senga dahr ajdari,
Toki Kalimdursenu dining aso.
Ey kecha kun yuzlarin ochgan chechak,
Qolma so‘libkim, senga ermas ravo.
Jon qushini aylamagil loshaxo‘r,
Qo‘shma bu quzg‘ungaki uldir Humo
Ezgulik bahosi
Ulug‘ bir zot berib dirham gadoga,
Dedi: “ Bizlarni ham qo‘shgil duoga”.
Birov bu holni ko‘rdi, kuldi, dedi:
Bu dirham arzimas bay’u sharoga.
Ravoni poklarni tutmagil xor,
Hijob ermas duo ahli riyoga.
Qilib toat bila, bas, xudnamolik,
O‘rin yo‘q bunda nafsi xudnamoga.
Aql yo‘lida g‘oratgarni quvgil,
Mute’ bo‘lma sira hirsu havoga.
Shu bir dirhamga da’vogar bo‘libsen,
Bihishtu ne’matu arzu samoga.
Agar sen yo‘l bilarsen, bo‘lma payrav,
Bu gumroh aylaguvchi peshvoga.
Talab qilma gadolardan mukofot,
Urug‘ sochmaslar ehsonu atoga.
Tiriklar bog‘i bori yaxshilikdir,
Ne ravnaq bog‘i berangu safoga.
Gadoyu xoru miskinlarga yuz bur,
Kim ezgulik sabab bo‘lg‘ay duoga.
Bu bazmingdan bo‘lar har go‘sha ravshan,
Qilur nur baxsh bazmi beziyoga.
Senga qudrat ato qildi Yaratgan,
Madad bo‘lgin debon har benavoga.
Hakimi hoziq aylabdi bu gardun,
Qo‘yar tashxis, deya dardu davoga.
Faqirga yaxshilik qilgil hamisha,
Bu avval farz etmish ag‘niyoga.
Karam, baxshish va infoq chog‘i Parvin,
Yuzing tut yakkayu yolg‘iz Xudoga.
Hodisa ro‘zg‘ori va qattiqchilik
Ey dil, abasdir bori g‘am, qo‘yg‘il bu g‘am dunyosini,
Fikr aylama ertam, deya, o‘tkinchi kun savdosini.
Bul bir qafas kunji erur, andisha qilgil bir nafas,
Gulshan erur harchandkim, band aylagay anqosini.
Tuproqni teshgil, qara, yer ostida ne manzara,
Mehru vafo tark aylamish davru zamon rasvosini.
Bu dashti dunyo aslida erkan shahidlar manzili,
Fursat g‘animat, tinglagil, har bir shahid ovozini.
Umr o‘tdi, yo‘q hojat anga qilsang hisob har lahzasin,
Qo‘y, sunbula, jaddiysini, ham aqrabu javsosini.
Bizdan juda olisdadir bomdodlar karvoni ham,
Sham’ axtarurmiz, sham’kim yondirgusi yaldosini.
Yuz ming qaro kirdor bordir pardaning ortida bil,
Ochgil, tamosho aylagil bu gumbadi xazrosini.
Payvand bo‘lmoq istama, gumdonu gumnom aylagay,
No‘shirvon, Hurmuz yana Iskandaru Dorosini.
Ko‘z ilg‘amas jo‘ybordan yuz burmagil ey nopisand,
Boqqil, ko‘rarsan ortida ul saxrai sammosini.
Kelsa qo‘lingdan ayla baxsh oromishu osudalik,
Dilxasta, dilgir, dardmand ham xotiri shaydosini.
***
Ey xush ul, dil ganjida durri ma’oniy bo‘lg‘ay,
Mahv o‘lubon, umri lekin jovidoniy bo‘lg‘ay.
Aqlini debocha etgay bul hayot avroqiga,
Ilmi ham sarmoyai bozurgoniy bo‘lg‘ay.
Ekibon jon bog‘ida rang barang gullar mudom,
Qutlug‘ ul gulshanda ham bir bog‘boni bo‘lg‘ay.
Asrabon ko‘ngilni bir mehribonga, shul yo‘sin
Tanda jon bir jonfishonning armug‘oniy bo‘lg‘ay.
Notavoning ko‘nglini bir lutf ila chog‘ aylabon,
Eslab ojiz notavon umrin, omoni bo‘lg‘ay.
No‘shirvon davlatidin bir so‘rov etgaydur,
Bir kecha kimki Madoyin mehmoni bo‘lg‘ay.
Bir qanotsiz qush erur, kim qafas tuynugidin
Garchi bo‘ston qushlarining hamzaboni bo‘lg‘ay!..
Asqar Mahkam tarjimalari
