Зебуннисо бегимнинг шеърий мероси бизгача тўлиқ етиб келмаган. Зебуннисо бегим асарлари қўлёзмаси дунёдаги кўпгина кутубхоналарда, шу жумладан, Ўзбекистон ФА Шарқшунослик институтида сақланади. 8000 мисрали бир девони (ғазаллари), 7 қасидаси, 5 таржеъбанд ва бир мухаммасигина сақланиб қолган. Баъзи манбаларда шоиранинг «Махфий» тахаллуси билан ижод қилгани айтилади.

Турғун Файзиев
ЗЕБУННИСО БЕГИМ

Заҳириддин Муҳаммад Бобур подшоҳнинг панневараси Абу Зафар Муҳийиддин Муҳаммад Аврангзеб (тахтбезаги) Оламгирнинг қизи. Унинг онаси Дилрасбону Шоҳнавозхоннинг қизи бўлиб, Бобурнинг Гулбадан бегим исмли қизига бориб туташади. Зебуннисо бегим (1048 ҳижрий йил шаввол ойи) 1639 йил милодий, феврал ойида Деҳлида туғилган. Унинг отаси Аврангзеб (1618—1707) ёшлигиданоқ диндорлиги билан ном чиқарган эди. У риёкорлик билан «умримни ибодатда ўтказмоқ учун Маккага бориб, бу дунё ишларидан қўл юваман», деб юрар ва оддий халққа ўзини авлиё қилиб кўрсатарди. У отаси Шоҳ Жаҳон (шаҳзода Хуррам) қўл остидаги Декан вилоятининг ҳокими эди. Аммо Шоҳ Жаҳонга қарши бир неча марта исёнлар кўтаради. Ниҳоят, 1657 йилда, отаси Шоҳ Жаҳоннинг касаллигидан фойдаланиб, катта акаси Доро Шукуҳни ҳокимиятдан азл қилмоқ учун кичик акаси Шоҳ Шужў ва укаси Мурод Бахшлар билан иттифоқ тузади. 1658 йилда акаси Доро Шукуҳни асирга олгач, отаси Шоҳ Жаҳонни ҳам тахтдан тушириб, қасрда маҳбусликда сақлайди. Кўп ўтмай укаси Мурод Бахшни ҳам ушлаб зиндонга ташлайди ва ўша ерда бўғиб ўлдиртиради. Кичик акаси Шоҳ Шужў дарбадарликда Бирма тупроғига ўтиб, ўша ерда бутун оила аъзолари билан бирга қароқчилар қўлида ўлиб кетади. Катта акаси Доро Шукуҳни динсизликда айблаб, зиндондан олиб чиқади ва шаҳар майдонида бошини кестиради. Ўша куниёқ Доро Шукуҳнинг кесилган бошини лаганга солиб маҳбусликда ётган касал отаси Шоҳ Жахон олдига киритади. Шоҳ Жаҳон эса маҳбусликда саккиз йил йиғлаб-йиғлаб кўзи кўр бўлиб, оламдан ўтади.

Аврангзеб Қуръонни ёд билар, талайгина шеърларни ёддан ўқир, ўзи ҳам шеър ёзарди. Аммо қаттиққўл, бировнинг ҳақидан хазар қилмайдиган, қон тўкишни оддий бир зарурат деб билувчи тошбағир бир киши эди. У қирқ тўққиз йил ҳукмронлик қилиб, 1707 йилда 89 ёшида Аҳмадобод шаҳрида вафот этади. Аврангзеб кўп йиллик ҳукмронлик даврида ота-боболарига ўхшаб меъморлик, адабиёт ва санъатнинг ривожи учун қайғурмади.

«Тазкират ул-ҳавотун»да айтилишича, Аврангзебнинг беш ўғли ва беш қизи бўлган. Ўғиллари: Муҳаммад Султон, Муаззам Шоҳ (кейинчалик Баҳодир Шоҳ), Аъзам Шоҳ, Муҳаммад, Амин Ком Бахш; қизлари — Бадринисо бегим, Зебуннисо бегим, Зийнатнисо бегим, Зубдатнисо бегим ва Меҳринисо бегимлардир.

Зебуннисо бегим ўз замонасининг фозила аёлларидан Ҳафиза Марям Бону қўлида савод чиқарган. Отаси Зебуннисонинг шоирлик истеъдодини пайқаб, унга ўз даврининг етук олимларидан Мулло Муҳаммад Ашраф Исфаҳоний ва Мулло Жовонни муаллим қилиб тайинлайди. Зебуннисо бегим забардаст шоира, етук олима, уста танбур чертувчи созанда ва моҳир хаттот бўлиб етишади. Араб-форс тилларининг сарфу наҳв (морфология ва синтаксис)ини, фиқҳ (қонуншунослик), мантиқ, фалсафа, тарих фанларини пухта ўзлаштиради. у настаълиқ, нақш ва шикаста хатларини зўр маҳорат ила битган. Қуръонни бир неча маротаба ҳуснихатда кўчирган ва ёддан қироат билан ўқиган. Зебуннисо бегим араб ва форс тиллари сарфу наҳвини эгаллаб, шу тилларда ҳам ижод қилди.

Зебуннисо бегим олимларга, шоирларга ва санъат аҳлларига ҳомийлик кўрсатиб, уларга маош тўлаб турган. «Олами Ислом» тазкирасидаги «Зебуннисо бегим отаси ҳукмдорлик билан қозонолмаган шуҳратни илм ва одоб билан қозонган» жумлалари фикримизни тасдиқлайди.

Зебуннисо бегим бир қатор шогирдпешаларни илм-маърифат, одоб ва ғазалиёт бобида тарбиялаб, камолотга етказган, Шарқнинг машҳур шоири Мирзо Абдуқодир Бедил ўз қизини Зебуннисо бегим тарбиясига топширган. Натижада у шоиралик даражасигача етишган. «Мунтахаб ат-таворих» ва бошқа асарлардаги байт Мирзо Бедил қизига нисбат берилган:

Ёрам маро баҳонайи танҳо нишонду рафт,
Гуфтам, ки ман ғуборам, доман фишонду рафт.

Мазмуни: Ёрим мени ёлғиз ташлади-ю, кетди, ҳатто йўлингда ғуборингман десам ҳам этагини қоқди-ю кетди.

1922 йилда чоп этилган «Кобул» журналининг 10-сонида Зебуннисо бегим ҳақида шундай маълумот учрайди: «Зебуннисо бегимнинг чиройли бир девони бўлган. Яна тасаввуф фалсафасига оид «Мунис ул-арвоҳ» асари ҳам бор. Тафсир соҳасида 769 варақли «Зеб ат-тафсир» («Гўзал тафсирлар)ни ёзди. Бундан ташқари илоҳиётга доир «Зеб ан-нашаот» номли асар ёзиб, уни устози хотирасига бағишлади. Ҳиндистон мусулмонлари орасида дастуруламал бўлиб қолган «Фатавойи оламгирий» («Шариат қонунлари мажмуаси») асарини форс тилига таржима ҳам қилдирди». Кўриниб турибдики, Зебуннисо бегим ўз замонасининг оқила ва зукко қизи, ўша муҳитнинг баркамол зиёлиси эди.

У отаси шоҳ Аврангзеб Оламгирнинг яқин маслаҳатчиси эди. Лекин Зебуннисо бегим маслаҳатларининг ҳаммаси ҳам шоҳга маъқул бўлавермаган. Айниқса, адолат ва маърифат бўйича берган маслаҳатлари, эркин фикрлари шоҳга ёқмаган.

Зукко олима, ҳассос шоира бўлмиш гўзаллар гўзали Зебуннисо бегимга умр йўлдоши бўлишни истаган кишиларнинг сон-саноғи бўлмаган. Бироқ, Зебуннисо бегим уларнинг ҳеч бирини ўзига муносиб топмаган. Зеро, Зебуннисо бегимга илҳақ бўлганларнинг аксари шаҳзодалар, амирзодалар, бекзодалар ва йирик мулкдорлар эди. Ўз замонасининг шоирларидан ҳам Зебуннисо бегимга ёстиқдош бўлишга орзумандлар кўп бўлган.

Кўпгина тарихий асарларнинг гувоҳлик беришича, Зебуннисо бегим ёшлигида Оқилхон Розий исмли шоиртабиат бир йигитга кўнгил қўяди. Оқилхон Розий ҳам Зебуннисо бегимга ишқий мисралар йўллаб турган. Шоҳ Аврангзеб ошиқ-маъшуқнинг махфий учрашувларидан хабар топгач, уларни таъқиб остига олади. Ривоятлардан бирида айтилишича, кунлардан бир кун Зебуннисо бегим билан Оқилхон Розий боғда учрашиб турганларида боққа шоҳ Аврангзеб кириб келади. Дарҳол ошиқ-маъшуқлар ўзларини панага оладилар. Оқилхон шоҳнинг ғазабидан чўчиб, беркиниш учун бирор панароқ жой излайди. Иттифоқо, боғнинг бир четидаги катта зиёфатлар учун қазилган ерда ўчоққа ўрнатилган катта дош қозон мис қопқоғи билан турарди. Оқилхон ана шу қозон ичига тушиб олиб, устидан қопқоғини ёпиб олади. Албатта, унинг бу шошилинч ҳаракати шоҳ Аврангзебнинг назаридан четда қолмайди. Шоҳ Аврангзеб қизи Зебуннисо бегимга боғдан чиқиб кетиш ҳақида амр қилгач, тўғри юриб келиб, дош қозон қопқоғи устига чиқади  ва баковулни чақириб, ўчоққа олов ёқишни буюради. Ўчоққа олов ёқилгач, қозон қизийди. Қопқоқ остидан жизғанак ҳид билан тутун чиқади-ю, аммо ҳеч қандай нидо эшитилмайди. Аврангзеб қопқоқдан тушиб, баковулга қозон қопқоғини очишни буюради. Қопқоқ очилганда қозон ичида ярим қорайган Оқилхоннинг жасади кўринади…

Бенгал классик адабиётининг билимдони ва ҳозирги замон бенгал адабий тилини яратувчиларидан бири Бонкимчондор Чоттопаддхайнинг (1838—1894) «Радж Сингх» номли тарихий романида Зебуннисо бегимнинг севган маҳбуби Оқилхон Розий — Муборак Али номи билан талқин қилинади. Муаллифнинг ҳикоя қилишича, Муборак Алининг Зебуннисо бегимни яхши кўриши ва усиз яшай олмаслигини ўз оғзидан эшитган шоҳ Аврангзеб Муборак Алини ушлатиб, махсус жазога мустаҳиқ қилади. Муборак Али олдига кўз ойнакли илон (кобра) солинган иккита темир қафасни келтириб қўядилар. Муборак Али бу жазонинг тартибларини аввалдан биларди. Чунончи, бу даҳшатли жазодан қутулишнинг чораси йўқлигига ишончи комил бўлгани туфайли, ўлимни бўйнига олиб, дарҳол этикни ечиб, оёғини қафасга яқинлаштиради. Ғазабланган илон яшин тезлигида оёқни тишлайди. Муборак Али даҳшатли оғриқдан инграб, жаллодга боқади. Жаллод илон заҳрининг зўрлигидан юзлари кўкара бошлаган Муборак Алига қараб, иккинчи қафасга ишора қилади. Қондага мувофиқ, биринчи қафасдаги илон чаққан оёқни иккинчи қафасдаги илонга хам чақдириш лозим эди. Бундан мақсад, биринчи қафасдаги илон яхши чақа олмаган бўлса ёки етарли даражада заҳари бўлмаган бўлса, иккинчи қафасдаги илон меъёрига етказарди. Бинобарин, Муборак Али яраланган оёғини иккинчи қафасга тегизади. Шу лаҳзада илон чақиб, ҳушдан кетади ва оламдан ўтади.

«Тазкирати шоироти урду»да нақл қилинишича, Оқилхон Розийни қатл қилаёттанларида, у қуйидаги ғазални ўқиган экан:

Баъдаз мурдан зи жафойи ту агар ёд кунам,
Аз кафан даст берун орам ва фарёд кунам.

Мазмуни: Агар сенинг жафоларингни эсласам, ўлганимдан кейин ҳам кафандан қўлимни чиқариб, фарёд чекаман.

Юқоридаги ривоятлардаи кўриниб турибдики, Зебуннисо бегимнинг ҳар ҳолда севган кишиси бўлган. Аммо шоҳ Аврангзеб бу йигитни ўзига куёв қилишдан ор қилиб, унинг бўйнига туҳмат тошини осиб, қатл қилдирган.

Оқилхоннинг ўлимидан сўнг, Зебуннисо бегим қалбида янги ёр учун ўрин қолмайди. У поёнига етмаган ишқни достонини куйлаб ўтади. Зебуннисо бегим камтарлик ила ўзи ҳақида қуйидаги мисрани ёзган:

Ҳар матоеро харидор аст дар бозори ҳусн,
Пир шу-д Зебуннисо ўро харидоре нашуд.

Мазмуни: Ҳусн бозорида ҳар матога бор харидор, аммо Зебуннисо қариди-ю унга харидор топилмади.
«Олами Ислом»да ёзилишича, эрон шаҳзодаларидан бири Зебуннисо бегимнинг ҳусн-латофатда танҳолигини эшитиб, уни ғойибона севиб қолади. Унинг фироқида куйиб, ошиқона ғазаллар ёзиб, улардан бир мисрани Зебуннисо бегимга юборади.

Туро, эй гулбадан, бепарда дидан орзудорам,
Латофатҳойи ҳуснатро расидан орзудорам.

Мазмуни: Эй гулбадан, сени пардасиз кўриш, ҳусну латофатларингга етишиш орзусидаман.
Бунга Зебуннисо бегим қуйидаги жавобни ёзади:

Булбул аз гул бигузарад гар дар чаман бинад маро,
Вутпарасти кай кунад гар барахман бинад маро?

Дар сухан пинҳон шудам монанди бў дар барги гул,
Майли дидан ҳарки дорад, дар сухан бинад маро.

Мазмуни: Агар булбул мени чаманда кўрса, гул баҳридан кечарди, агар бараҳман мени кўриб қолса, бутга сажда қилмасди. Гул ўз ҳидини япроқларига яширгандай, мен ҳам сўзда яширинганман, кимнинг хоҳиши меии кўрмоқ бўлса, мени сўзда кўрсин.

Бу байт Зебуннисо бегимнинг Эрон шаҳзодасига моҳирона берган жавоби эди.

«Ҳунар ва мардум» (Эрон) ойномасида ҳикоя қилинишича, Аврангзеб Оламгирнинг етти вазири бўлиб, шулардан бири Оқилхон Розий эди. У ёш, шўх, етук сухандон, шоир табиатли йигит бўлган. Тақдир тақозоси билан Зебуннисо бегим Оқилхон Розийни ёқтириб қолади. Ниҳоят, ҳар икки дилдор бир-бирлари билан махфий равишда учрашиб, аҳду паймон қиладилар. Аммо шоҳ Аврангзеб қизи Зебуннисо бегимни унча-мунча одамга раво кўрмас, шаҳзодалару, аслзодалардан куёв қилишни ният қиларди. Зебуннисо бегим билан Оқилхон Розий кўпинча бир-бирларига мушоира тарзида шеър ёзишиб, сўзлашардилар. Уларнинг бир-бирларига кўнгил қўйганлари ва махфий учрашувлари ҳасадчи ва иғвогарлар назаридан четда қолмади. Улар бу воқеани шоҳ Аврангзебга етказадилар. Шоҳ Аврангзеб аввалига қаттиқ ғазабланади ва Оқилхонга нисбатан жазо чорасини қўллашни ўйлайди. Бироқ, хабарчилар келтирган миш-мишдан бошқа қўлда амалий далил-исбот йўқлиги туфайли, жазони бир оз кечиктиришга қарор қилади. Зеро, бу соҳада Аврангзеб узоқни ўйлаб иш тутади. Чунки Оқилхонга бериладиган жазонинг бир учида ўзининг суюкли қизи Зебуннисо турарди. Шунинг учун жазо беришда шошилмасдан, аввал уларнинг хатти-ҳаракатларини текшириб кўришга жазм қилади ҳамда вазирларига қуйидагича кўрсатма беради: ҳар бир вазир бир кеча-кундуз, яъни 24 соат давомида саройда бўлиши керак. Ҳафтанинг етти кунини етти вазирига тақсимлайди. Ушбу тақсимотда Оқилхонга ҳам бир кечаю кундуз саройда салтанат ишлари билан шуғулланишга фармон беради. Ўз-ўзидан маълумки, Оқилхон навбатчилик қиладиган тунда Зебуниисо бегим билан Оқилхоннинг дийдор кўришмакларига имкон туғиларди. Аммо, шоҳ Аврангзеб ўзининг воқеанависларини (жосус) йиғиб, шу бир ҳафта давомида кечаси-ю кундузи Оқилхон Розиннппг хатти-ҳаракатидан воқиф бўлишни ҳамда ким билан нима ҳақда сўзлашганини назардаи қочирмасликни тайинлайди.

Оқилхон Розий фаҳм-фаросатли, ҳар ишнинг оқибатини ўйлайдиган ақлли йигит эди. У навбатчилик шоҳга нима учун зарур бўлиб қолгани сабабини фаросат юзасидан ўйлаб топади. Ишнинг оқибати яхши бўлмаслигига кўзи етган Оқилхон ўзини касалликка солиб, ўша кун ва тун ўз манзилидан ташқарига чиқмайди. Зебуннисо бегим эса Оқилхон Розийнинг навбатчилик кечасини зўр иштиёқ ва сабрсизлик билан кутади. Зеро, ўша кеча маҳбубининг висолини кўришга мушарраф бўлишдан умидвор эди…

Зебуннисо бегимнинг ҳаёт йўли афсонавий воқеаларга бой. Унинг насли ота тарафидан ҳам, она тарафидан ҳам Бобур подшоҳга бориб туташади. Демак, шоҳ қизи, боз устига ақл ва идрокда тенгсиз, юксак шеърий истеъдод соҳибаси, назм мулкининг маликаси, маликалар ичра гўзали… Зебуннисо бегим ҳусну латофат ва малоҳатда беназир, фазилатда беқиёс бўлса-да, ўзининг 63 йиллик умри давомида ўзига муносиб, ҳамдард ёр топа олмади. У 1702 йилда 63 ёшида Деҳлида вафот этди. Уни Деҳлидаги «Зарзарий» қабристонига дафн қилишган.

«Олами Ислом»да ёзилишича, Зебуннисо бегимнинг вафотига бағишлаб, абжад ҳисобида қуйидаги ғазал билан таърих ёзганлар.

Оҳ, Зебуннисо ба ҳукми қазо ногаҳон аз нигоҳ махфий шуд.
Манбаи илму фазл ва ҳусну жамол, Ҳамчу Юсуф бачоҳ Махфий шуд.
Соли таърих аз ҳирад жустам, гуфт ҳотиф ки моҳ Махфий шуд.

Мазмуни: Оҳ, Зебуннисо, қазо ҳукми билан ногаҳон кўздан яширинди. Илму фазл ва ҳусну латофат манбаи Юсуф каби чоҳга яширинди. Таърих (вафот) йилини ақлдан қидирдим, ой яширинди деб ғойибдан овоз келди.

Ғазалда «Зебуннисо бу ҳукми қазо» таърихи бўлиб, араб алифбосида ҳарфларнинг рақами 1132 ни ташкил қилади. Унда «зеб» ҳарфлари— 19 дир, демак 1132дан 19 ни олиб ташланса, 1113 қолади. Бу сон ҳижрий йилда Зебуннисо бегимнинг вафот қилган йилидир. Ҳижрий 1113 йилни милодийга ўгирилса — 1702 йил келиб чиқади.

   Зебуннисо бегим (1643, Деҳли — 1721) — шоира, маърифатпарвар. Бобурийлар сулоласидан Аврангзебнинг қизи. Онаси Дилрасобону Гулбадан бегимнинг авлодларидан. Барелий («Тазкираи шоироти урду» — «Урду шоирларининг тазкираси»), Шерхони Лудий («Мирот ул-хаёл» — «Хаёл ойнаси»), Ҳакимхон Тўра («Мунтаҳаб ут-таворих» — «Танланган тарихлар»), Фазлий («Мажмуаи шоирон» — «Шоирлар мажмуаси») ва бошқа тарихчи ва тазкиранавис олимлар асарларида Зебуннисо бегим ҳаёти ва ижоди ҳақида маълумотлар учрайди.

Отаси Аврангзеб қизида шеър ва шоирликка майл сезгач, ўша даврнинг машҳур олими Мулло Муҳаммад Сайд Ашраф Исфахонийни унга муаллим қилиб тайинлади. Зебуннисо бегим бу олимнинг тарбиясида забардаст шоира, олима, созанда ва хаттот бўлиб вояга етди. Сўнгра илоҳиётга оид бир асар ёзиб, уни шу устозига бағишлади. Зебуннисо бегим ўзбек, форс, араб тилларининг сарфу наҳви (морфология ва синтаксис)ни ўзлаштирган. Хусрав Деҳлавий, Навоий, Бобур асарларини синчиклаб ўрганган. Ҳиндистон олимлари, шоирлари ва санъат аҳлларига кўп ғамхўрликлар қилиб, ўз замонида илм ва санъатнинг ривожланишига зўр таъсир қилган. Ўша замоннинг кўп олимлари шахсан Зебуннисо бегимдан маош олар эдилар. Шунинг учун хам тарихчилар унга юксак баҳо бериб, Зебуннисо бегим отаси ҳукмдорлик билан қозона олмаган шуҳратни илм ва одоб билан қозонган деб таъкидлайдилар.

Шоира ижодининг шаклланиши ва камолга етишида адабий муҳитнинг таъсири кучли бўлган. Акаси Аъзамшоҳнинг адабиётга қизиқиши, уйида бўлиб турадиган мушоиралар унда шеъриятга ҳавас уйғотади. Етук шоир ва олимлар билан танишади. Айниқса, Зебуннисо бегимнинг Бедил билан мушоиралар қилиши икки буюк талант меҳнатига барҳаётлик бағишлади.

Шоира мураккаб, зиддиятли бир даврда яшаб, ижод этди. 19 ёшидаёқ кўп аянчли воқеаларнинг шоҳиди бўлди. Аврангзеб салтанат учун курашда акаси Дорошукуҳ, укалари Муродбахш ва Шоҳшужўларни енгиб, тахтни эгаллайди (1658), касалманд отаси Шоҳжаҳонни 16 йил уй қамоғида асрайди. Ўз ўғли Акбарни тахт учун курашда айблайди. Қизи — Зебуннисо бегимни ҳам бу ишда ҳамфикр ҳисоблаб, Деҳлидаги Салимгарҳи қўрғонидан чиқармайди. Мамлакатдаги нотинч ҳаёт, салтанат учун курашнинг авж олиши шоира дунёқарашини тубдан ўзгартирди.

Зебуннисо бегим ижодида ижтимоий-фалсафий фикрлар чуқурроқ илдиз ота бошлади. Дастлабки шеърларидаёқ табиат тасвири орқали инсоннинг орзу-умидларини, адолат ва ҳақиқатни куйлади. Ростликни, ҳаққонийликни тарғиб қилди, алдамчи, фирибгарлардан нафратланди («Агар жаннатни ваъда қилсада, у одам сўзига алданма…»). Зебуннисо бегим ижодининг баъзи томонлари Бедил фалсафасига ҳамоҳанг. Шоира инсоннинг гўзаллиги келтирган фойдали ишида, меҳнатида, қадрқиммати унинг мақсадида деб билади.

Зебуннисо бегимнинг асосий машғулоти шеърият, мусиқа, илм бўлган. У бутун ҳузур-ҳаловатни, тақдир ва бахтни, кишилар орзу қилган жаннатни ҳам китобда — илмда, деб билган. Лирик шеърлар билан бирга одоб ва ахлоққа оид «Зеб ут-тафосир» («Гўзал тафсирлар»), «Зеб ун-нашот» («Нашъалар зийнати») ва тасаввуф фалсафасига доир «Мунис ул-арвоҳ» («Руҳларнинг содиқ дўсти») каби рисолалар ҳам ёзган. Шеърлари аждодларининг юрти Марказий Осиёда, Ҳиндистон, Афғонистон, Эрон, Покистон ва бошқа Шарқ мамлакатларида кенг тарқалган. Ғазаллари ўзбек халқининг севимли қўшикларига айланган. Ҳозиқ, Хиромий, Нодир, Собир Абдулла ва бошқалар Зебуннисо бегим ғазалларига мухаммаслар боғлаганлар.

Шоиранинг шеърий мероси бизгача тўлиқ етиб келмаган. 8000 мисрали бир девони (ғазаллари), 7 қасидаси, 5 таржеъбанд ва бир мухаммасигина сақланиб қолган. Баъзи манбаларда шоиранинг «Махфий» тахаллуси билан ижод қилгани айтилади. 19-асрнинг 2-ярми — 20-аср бошларида кўчирилган «Девони Махфий» Зебуннисо бегимга нисбат берилади. Зебуннисо бегим асарлари қўлёзмаси дунёдаги кўпгина кутубхоналарда, шу жумладан, Ўзбекистон Фанлар академияси Шарқшунослик институтида сақланади (инв. ? 2590, 1269, 1936). Деҳлидаги «Зарзари» қабристонига Низомиддин Авлиё, Амир Хусрав Деҳлавий ёнида дафн этилган.

Бегали Қосимов.

ЗЕБУННИСО ДЕВОНИДАН
ҒАЗАЛЛАР

ПИР ШУД ЗЕБУННИСО

Дур бод аз тан саре к-оройиши доре нашуд,
Бишканад дасте,ки хам бар гардане ёре нашуд.

Дар қиёмат сар чи сон берун кунад аз жайби хок,
Синайи он кас,ки доғи лола рухсоре нашуд.

Дар назар шоҳид надори дийда аз олам бипўш,
Кўр беҳ чашме,ки лаззатгири дидоре нашуд.

Сад баҳор охир шуду ҳар гул ба фарқе жо гирифт,
Ғунчайи доғи дили мо зеби дасторе нашуд.

Ҳайф бар аммомаи зоҳид ба чандин печутоб,
Риштаи тасбеҳ гашту тори зуннор нашуд.

Ҳар матоеро харидорест дар бозорҳо,
Пир шуд Зебуннисо,ўро харидоре нашуд.

ҒАРИБ ЗЕБУННИСО

Тандин ажралсин у бош,гар лойиқи дор ўлмаса,
Синсин ул қўл, ёр бўйнида агар у бор ўлмаса.

Ул киши қандай кўтаргай тонгла маҳшар бошини,
Гар унинг кўксида доғи лоларухсор ўлмаса.

Бу жаҳондин кўзни юм,кўз олдида ёр ўлмагач,
Кўр бўлмоқ яхшидир,ул кўзи хуммор ўлмаса.

Юз баҳор охир бўлиб,ҳар чеккадан жой олди гул,
Ҳайфдир бизнинг гулимиз зеби дастор ўлмаса.

Ҳайф зоҳид салласиға-ким, бу печутоб ила,
Тасбеҳига ип бўлиб, зуннор учун тор ўлмаса.

Ҳар матога бор харидор ҳусннинг бозорида,
Не учун Зебуннисо қарриб, харидор ўлмаса?

Д.Муҳаммадқулов таржимаси

ЧАШМИ СУРМАСО ИНЖОСТ

Биёки зулфи кажу чашми сурмасо инжост,
Нигоҳи гарму адоҳойи дилрабо инжост.

Карашма — теғу, мижа — ханжару нигаҳ — алмос,
Шаҳодат ар талаби Дашти Карбало инжост.

Агар биҳишт диҳандат фиреби кас на хури,
Қадам зи майкада берун манеҳ, ки жо инжост.

Ба табфи Каъба кужо мерави,диле дарёб,
Ки халқ беҳуда жон мекананд, жо инжост.

Зи пой то сари у ҳар кужо ки менигарам,
Карашма домаин дил мекашад ки: жо инжост.

Китобхонайи олам варақ-варақ жустам,
Хати ту дидаму гуфтам, ки: «Муддао инжост!»

Закоти ҳусн агар медиҳи баройи худо,
Биёки Зебуннисо ҳамчу ман гадо инжост.

КЎЗИ ҚАРО БУ ЕРДАДИР

Зулфи ҳалқа-ҳалқау кўзи қаро бу ердадир,
Боқиши шафқатли-ю,нозикадо бу ердадир.

Киприги — ханжар, карашма — тиғу кўз ташлаш яшин,
Гар шаҳид бўлмоқчи эрсанг, Карбало бу ердадир.

Берса ҳам жаннатни,алданма кишилар сўзига,
Бир қадам майхонадан жилмаки, жо бу ердадир.

Каъбага бормоқ на ҳожатдур,агар дил овласанг,
Беҳуда йўллар кезар бу халқу, жо бу ердадир.

Ҳуснига бошдин-оёқ боққанда ҳар бир нуқтадин,
Дилни тортиб ҳар карашма,дерки: жо бу ердадир.

Изладим бир-бир жаҳонда ҳар неча бўлса китоб,
Кўрдиму хаттингни дедим: «Муддао бу ердадир!»

Истасанг ҳуснинг закотини берарга мустаҳиқ,
Келки,бу Зебуннисо янглиғ гадо бу ердадир.

М.Муинзода таржимаси

НОМИ МАН ЗЕБУННИСОСТ

Гарчи ман Лайли асосам дил чу Мажнун дар ҳавост,
Сар ба саҳро мезанам,лекин ҳаё занжири пост.

Булбул аз шогирдиям шуд ҳамнишини гул ба боғ,
Дар муҳаббат комилам,парвона ҳам шогирди мост.

Дар ниҳон хунам,ба зоҳир гарчи ранги ғозаам,
Ранги ман дар ман ниҳон чун ранги сурх андар ҳиност.

Баски бори ғам берун андохтам бар рўзғор,
Жома нилий кард инак бин, ки пушти дутост.

Духтари шоҳам валекин рў ба фақр овардаам,
Зебу зийнат бас ҳаминам: номи ман Зебунисост.

ИСМИМ ЗЕБУННИСО

Лайли зотидан эсам-да,дилда мажнунча ҳаво,
Тоғу тош кезгум келур, лекин йўлим тўсгай ҳаё.

Мендан ўрганди-ю бўлди гулга булбул ҳамнишин,
Менгадур парвона ҳам шогирду, ишқимдур расо.

Зоҳиримдур ғозаранг, аммо ниҳоним қон эрур,
Ўз ичига сақлагандек қип-қизил рангни хино.

Баски қўйдим мен фалакнинг елкасига ғам юкин,
Кийди мотам тўнини-ю, бўлди қадди ҳам дуто.

Шоҳ қизи бўлсам-да, қилдим фақр йўлин ихтиёр,
Бас менга бу зебу зийнатким, исмим Зебуннисо.

М.Муинзода таржимаси

Turg’un Fayziev
ZEBUNNISO BEGIM

Zahiriddin Muhammad Bobur podshohning pannevarasi Abu Zafar Muhiyiddin Muhammad Avrangzeb (taxtbezagi) Olamgirning qizi. Uning onasi Dilrasbonu Shohnavozxonning qizi bo’lib, Boburning Gulbadan begim ismli qiziga borib tutashadi. Zebunniso begim (1048 hijriy yil shavvol oyi) 1639 yil milodiy, fevral oyida Dehlida tug’ilgan. Uning otasi Avrangzeb (1618—1707) yoshligidanoq dindorligi bilan nom chiqargan edi. U riyokorlik bilan «umrimni ibodatda o’tkazmoq uchun Makkaga borib, bu dunyo ishlaridan qo’l yuvaman», deb yurar va oddiy xalqqa o’zini avliyo qilib ko’rsatardi. U otasi Shoh Jahon (shahzoda Xurram) qo’l ostidagi Dekan viloyatining hokimi edi. Ammo Shoh Jahonga qarshi bir necha marta isyonlar ko’taradi. Nihoyat, 1657 yilda, otasi Shoh Jahonning kasalligidan foydalanib, katta akasi Doro Shukuhni hokimiyatdan azl qilmoq uchun kichik akasi Shoh Shujo’ va ukasi Murod Baxshlar bilan ittifoq tuzadi. 1658 yilda akasi Doro Shukuhni  asirga olgach, otasi Shoh Jahonni ham taxtdan tushirib, qasrda mahbuslikda saqlaydi. Ko’p o’tmay ukasi Murod Baxshni ham ushlab zindonga tashlaydi va o’sha yerda bo’g’ib o’ldirtiradi. Kichik akasi Shoh Shujo’ darbadarlikda Birma tuprog’iga o’tib, o’sha yerda butun oila a’zolari bilan birga qaroqchilar qo’lida o’lib ketadi. Katta akasi Doro Shukuhni dinsizlikda ayblab, zindondan olib chiqadi va shahar maydonida boshini kestiradi. O’sha kuniyoq Doro Shukuhning kesilgan boshini laganga solib mahbuslikda yotgan kasal otasi Shoh Jaxon oldiga kiritadi. Shoh Jahon esa mahbuslikda sakkiz yil yig’lab-yig’lab ko’zi ko’r bo’lib, olamdan o’tadi.

Avrangzeb Qur’onni yod bilar, talaygina she’rlarni yoddan o’qir, o’zi ham she’r yozardi. Ammo qattiqqo’l, birovning haqidan xazar qilmaydigan, qon to’kishni oddiy bir zarurat deb biluvchi toshbag’ir bir kishi edi. U qirq to’qqiz yil hukmronlik qilib, 1707 yilda 89 yoshida Ahmadobod shahrida vafot etadi. Avrangzeb ko’p yillik hukmronlik davrida ota-bobolariga o’xshab me’morlik, adabiyot va san’atning rivoji uchun qayg’urmadi.

«Tazkirat ul-havotun»da aytilishicha, Avrangzebning besh o’g’li va besh qizi bo’lgan. O’g’illari: Muhammad Sulton, Muazzam Shoh (keyinchalik Bahodir Shoh), A’zam Shoh, Muhammad, Amin Kom Baxsh; qizlari — Badriniso begim, Zebunniso begim, Ziynatniso begim, Zubdatniso begim va Mehriniso begimlardir.

Zebunniso begim o’z zamonasining fozila ayollaridan Hafiza Maryam Bonu qo’lida savod chiqargan. Otasi Zebunnisoning shoirlik iste’dodini payqab, unga o’z davrining yetuk olimlaridan Mullo Muhammad Ashraf Isfahoniy va Mullo Jovonni muallim qilib tayinlaydi. Zebunniso begim zabardast shoira, yetuk olima, usta tanbur chertuvchi sozanda va mohir xattot bo’lib yetishadi. Arab-fors tillarining sarfu nahv (morfologiya va sintaksis)ini, fiqh (qonunshunoslik), mantiq,falsafa, tarix fanlarini puxta o’zlashtiradi. u nasta’liq, naqsh va shikasta xatlarini zo’r mahorat ila bitgan. Qur’onni bir necha marotaba husnixatda ko’chirgan va yoddan qiroat bilan o’qigan. Zebunniso begim arab va fors tillari sarfu nahvini egallab, shu tillarda ham ijod qildi.

Zebunniso begim olimlarga, shoirlarga va san’at ahllariga homiylik ko’rsatib, ularga maosh to’lab turgan. «Olami Islom» tazkirasidagi «Zebunniso begim otasi hukmdorlik bilan qozonolmagan shuhratni ilm va odob bilan qozongan» jumlalari fikrimizni tasdiqlaydi.

Zebunniso begim bir qator shogirdpeshalarni ilm-ma’rifat, odob va g’azaliyot bobida tarbiyalab, kamolotga yetkazgan, Sharqning mashhur shoiri Mirzo Abduqodir Bedil o’z qizini Zebunniso begim tarbiyasiga topshirgan. Natijada u shoiralik darajasigacha yetishgan. «Muntaxab at-tavorix» va boshqa asarlardagi bayt Mirzo Bedil qiziga nisbat berilgan:

Yoram maro bahonayi tanho nishondu raft,
Guftam, ki man g’uboram, doman fishondu raft.

Mazmuni: Yorim meni yolg’iz tashladi-yu, ketdi, hatto yo’lingda g’uboringman desam ham etagini qoqdi-yu ketdi.

1922 yilda chop etilgan «Kobul» jurnalining 10-sonida Zebunniso begim haqida shunday ma’lumot uchraydi: «Zebunniso begimning chiroyli bir devoni bo’lgan.

Yana tasavvuf falsafasiga oid «Munis ul-arvoh» asari ham bor. Tafsir sohasida 769 varaqli «Zeb at-tafsir» («Go’zal tafsirlar)ni yozdi. Bundan tashqari ilohiyotga doir «Zeb an-nashaot» nomli asar yozib, uni ustozi xotirasiga bag’ishladi. Hindiston musulmonlari orasida dasturulamal bo’lib qolgan «Fatavoyi olamgiriy» («Shariat qonunlari majmuasi») asarini fors tiliga tarjima ham qildirdi». Ko’rinib turibdiki, Zebunniso begim o’z zamonasining oqila va zukko qizi, o’sha muhitning barkamol ziyolisi edi.

U otasi shoh Avrangzeb Olamgirning yaqin maslahatchisi edi. Lekin Zebunniso begim maslahatlarining hammasi ham shohga ma’qul bo’lavermagan. Ayniqsa, adolat va ma’rifat bo’yicha bergan maslahatlari, erkin fikrlari shohga yoqmagan.

Zukko olima, hassos shoira bo’lmish go’zallar go’zali Zebunniso begimga umr yo’ldoshi bo’lishni istagan kishilarning son-sanog’i bo’lmagan. Biroq, Zebunniso begim ularning hech birini o’ziga munosib topmagan. Zero, Zebunniso begimga ilhaq bo’lganlarning aksari shahzodalar, amirzodalar, bekzodalar va yirik mulkdorlar edi. O’z zamonasining shoirlaridan ham Zebunniso begimga yostiqdosh bo’lishga orzumandlar ko’p bo’lgan.
Ko’pgina tarixiy asarlarning guvohlik berishicha, Zebunniso begim yoshligida Oqilxon Roziy ismli shoirtabiat bir yigitga ko’ngil qo’yadi. Oqilxon Roziy ham Zebunniso begimga ishqiy misralar yo’llab turgan. Shoh

Avrangzeb oshiq-ma’shuqning maxfiy uchrashuvlaridan xabar topgach, ularni ta’qib ostiga oladi.

Rivoyatlardan birida aytilishicha, kunlardan bir kun Zebunniso begim bilan Oqilxon Roziy bog’da uchrashib turganlarida boqqa shoh Avrangzeb kirib keladi.  Darhol oshiq-ma’shuqlar o’zlarini panaga oladilar. Oqilxon shohning g’azabidan cho’chib, berkinish uchun biror panaroq joy izlaydi. Ittifoqo, bog’ning bir chetidagi katta ziyofatlar uchun qazilgan yerda o’choqqa o’rnatilgan katta dosh qozon mis qopqog’i bilan turardi. Oqilxon ana shu qozon ichiga tushib olib, ustidan qopqog’ini yopib oladi. Albatta, uning bu shoshilinch harakati shoh Avrangzebning nazaridan chetda qolmaydi. Shoh Avrangzeb qizi Zebunniso begimga bog’dan chiqib ketish haqida amr qilgach, to’g’ri yurib kelib, dosh qozon qopqog’i ustiga chiqadi va bakovulni chaqirib, o’choqqa olov yoqishni buyuradi. O’choqqa olov yoqilgach, qozon qiziydi. Qopqoq ostidan jizg’anak hid bilan tutun chiqadi-yu, ammo hech qanday nido eshitilmaydi. Avrangzeb qopqoqdan tushib, bakovulga qozon qopqog’ini ochishni buyuradi. Qopqoq ochilganda qozon ichida yarim qoraygan Oqilxonning jasadi ko’rinadi…Bengal klassik adabiyotining bilimdoni va hozirgi zamon bengal adabiy tilini yaratuvchilaridan biri Bonkimchondor Chottopaddxayning (1838—1894) «Radj Singx» nomli tarixiy romanida Zebunniso begimning sevgan mahbubi Oqilxon Roziy — Muborak Ali nomi bilan talqin qilinadi. Muallifning hikoya qilishicha,Muborak Alining Zebunniso begimni yaxshi ko’rishi va usiz yashay olmasligini o’z og’zidan eshitgan shoh Avrangzeb Muborak Alini ushlatib, maxsus jazoga mustahiq qiladi. Muborak Ali oldiga ko’z oynakli ilon (kobra) solingan ikkita temir qafasni keltirib qo’yadilar. Muborak Ali bu jazoning tartiblarini avvaldan bilardi. Chunonchi, bu dahshatli jazodan qutulishning chorasi yo’qligiga ishonchi komil bo’lgani tufayli, o’limni bo’yniga olib, darhol etikni yechib, oyog’ini qafasga yaqinlashtiradi. G’azablangan ilon yashin tezligida oyoqni tishlaydi. Muborak Ali dahshatli og’riqdan ingrab, jallodga boqadi. Jallod ilon zahrining zo’rligidan yuzlari ko’kara boshlagan Muborak Aliga qarab, ikkinchi qafasga ishora qiladi. Qondaga muvofiq, birinchi qafasdagi ilon chaqqan oyoqni ikkinchi qafasdagi ilonga xam chaqdirish lozim edi. Bundan maqsad, birinchi qafasdagi ilon yaxshi chaqa olmagan bo’lsa yoki yetarli darajada zahari bo’lmagan bo’lsa, ikkinchi qafasdagi ilon me’yoriga yetkazardi. Binobarin, Muborak Ali yaralangan oyog’ini ikkinchi qafasga tegizadi. Shu lahzada ilon chaqib, hushdan ketadi va olamdan o’tadi.«Tazkirati shoiroti urdu»da naql qilinishicha, Oqilxon Roziyni qatl qilayottanlarida, u quyidagi g’azalni o’qigan ekan:

Ba’daz murdan zi jafoyi tu agar yod kunam,
Az kafan dast berun oram va faryod kunam.

Mazmuni: Agar sening jafolaringni eslasam, o’lganimdan keyin ham kafandan qo’limni chiqarib, faryod chekaman.

Yuqoridagi rivoyatlardai ko’rinib turibdiki, Zebunniso begimning har holda sevgan kishisi bo’lgan. Ammo shoh Avrangzeb bu yigitni o’ziga kuyov qilishdan or qilib, uning bo’yniga tuhmat toshini osib, qatl qildirgan.
Oqilxonning o’limidan so’ng, Zebunniso begim qalbida yangi yor uchun o’rin qolmaydi. U poyoniga yetmagan ishqni dostonini kuylab o’tadi. Zebunniso begim kamtarlik ila o’zi haqida quyidagi misrani yozgan:

Har matoero xaridor ast dar bozori husn,
Pir shu-d Zebunniso o’ro xaridore nashud.

Mazmuni: Husn bozorida har matoga bor xaridor, ammo Zebunniso qaridi-yu unga xaridor topilmadi.

«Olami Islom»da yozilishicha, eron shahzodalaridan biri Zebunniso begimning husn-latofatda tanholigini eshitib, uni g’oyibona sevib qoladi. Uning firoqida kuyib, oshiqona g’azallar yozib, ulardan bir misrani Zebunniso begimga yuboradi.

Turo, ey gulbadan, beparda didan orzudoram,
Latofathoyi husnatro rasidan orzudoram.

Mazmuni: Ey gulbadan, seni pardasiz ko’rish, husnu latofatlaringga yetishish orzusidaman.
Bunga Zebunniso begim quyidagi javobni yozadi:

Bulbul az gul biguzarad gar dar chaman binad maro,
Vutparasti kay kunad gar baraxman binad maro?

Dar suxan pinhon shudam monandi bo’ dar bargi gul,
Mayli didan harki dorad, dar suxan binad maro.

Mazmuni: Agar bulbul meni chamanda ko’rsa, gul bahridan kechardi, agar barahman meni ko’rib qolsa, butga sajda qilmasdi. Gul o’z hidini yaproqlariga yashirganday, men ham so’zda yashiringanman, kimning xohishi meii ko’rmoq bo’lsa, meni so’zda ko’rsin.Bu bayt Zebunniso begimning Eron shahzodasiga mohirona bergan javobi edi.«Hunar va mardum» (Eron) oynomasida hikoya qilinishicha, Avrangzeb Olamgirning yetti vaziri bo’lib, shulardan biri Oqilxon Roziy edi. U yosh, sho’x, yetuk suxandon, shoir tabiatli yigit bo’lgan. Taqdir taqozosi bilan Zebunniso begim Oqilxon Roziyni yoqtirib qoladi. Nihoyat, har ikki dildor bir-birlari bilan maxfiy ravishda uchrashib, ahdu paymon qiladilar. Ammo shoh Avrangzeb qizi Zebunniso begimni uncha-muncha odamga ravo ko’rmas, shahzodalaru, aslzodalardan kuyov qilishni niyat qilardi. Zebunniso begim bilan Oqilxon Roziy ko’pincha bir-birlariga mushoira tarzida she’r yozishib, so’zlashardilar. Ularning bir-birlariga ko’ngil qo’yganlari va maxfiy uchrashuvlari hasadchi va ig’vogarlar nazaridan chetda qolmadi. Ular bu voqeani shoh Avrangzebga yetkazadilar. Shoh Avrangzeb avvaliga qattiq g’azablanadi va Oqilxonga nisbatan jazo chorasini qo’llashni o’ylaydi. Biroq, xabarchilar keltirgan mish-mishdan boshqa qo’lda amaliy dalil-isbot yo’qligi tufayli, jazoni bir oz kechiktirishga qaror qiladi. Zero, bu sohada Avrangzeb uzoqni o’ylab ish tutadi. Chunki Oqilxonga beriladigan jazoning bir uchida o’zining suyukli qizi Zebunniso turardi. Shuning uchun jazo berishda shoshilmasdan, avval ularning xatti-harakatlarini tekshirib ko’rishga jazm qiladi hamda vazirlariga quyidagicha ko’rsatma beradi: har bir vazir bir kecha-kunduz, ya’ni 24 soat davomida saroyda bo’lishi kerak. Haftaning yetti kunini yetti vaziriga taqsimlaydi. Ushbu taqsimotda Oqilxonga ham bir kechayu kunduz saroyda saltanat ishlari bilan shug’ullanishga farmon beradi. O’z-o’zidan ma’lumki, Oqilxon navbatchilik qiladigan tunda Zebuniiso begim bilan Oqilxonning diydor ko’rishmaklariga imkon tug’ilardi. Ammo, shoh Avrangzeb o’zining voqeanavislarini (josus) yig’ib, shu bir hafta davomida kechasi-yu kunduzi Oqilxon Rozinnppg xatti-harakatidan voqif bo’lishni hamda kim bilan nima haqda so’zlashganini nazardai qochirmaslikni tayinlaydi.

Oqilxon Roziy fahm-farosatli, har ishning oqibatini o’ylaydigan aqlli yigit edi. U navbatchilik shohga nima uchun zarur bo’lib qolgani sababini farosat yuzasidan o’ylab topadi. Ishning oqibati yaxshi bo’lmasligiga ko’zi yetgan Oqilxon o’zini kasallikka solib, o’sha kun va tun o’z manzilidan tashqariga chiqmaydi.

Zebunniso begim esa Oqilxon Roziyning navbatchilik kechasini zo’r ishtiyoq va sabrsizlik bilan kutadi. Zero, o’sha kecha mahbubining visolini ko’rishga musharraf bo’lishdan umidvor edi…

Zebunniso begimning hayot yo’li afsonaviy voqealarga boy. Uning nasli ota tarafidan ham, ona tarafidan ham Bobur podshohga borib tutashadi. Demak, shoh qizi, boz ustiga aql va idrokda tengsiz, yuksak she’riy iste’dod sohibasi, nazm mulkining malikasi, malikalar ichra go’zali… Zebunniso begim husnu latofat va malohatda benazir, fazilatda beqiyos bo’lsa-da, o’zining 63 yillik umri davomida o’ziga munosib, hamdard yor topa olmadi. U 1702 yilda 63 yoshida Dehlida vafot etdi. Uni Dehlidagi «Zarzariy» qabristoniga dafn qilishgan.«Olami Islom»da yozilishicha, Zebunniso begimning vafotiga bag’ishlab, abjad hisobida quyidagi g’azal bilan ta’rix yozganlar.

Oh, Zebunniso ba hukmi qazo nogahon az nigoh maxfiy shud.
Manbai ilmu fazl va husnu jamol, Hamchu Yusuf bachoh Maxfiy shud.
Soli ta’rix az hirad justam, guft hotif ki moh Maxfiy shud.

Mazmuni: Oh, Zebunniso, qazo hukmi bilan nogahon ko’zdan yashirindi. Ilmu fazl va husnu latofat manbai Yusuf kabi chohga yashirindi. Ta’rix (vafot) yilini aqldan qidirdim, oy yashirindi deb g’oyibdan ovoz keldi.
G’azalda «Zebunniso bu hukmi qazo» ta’rixi bo’lib, arab alifbosida harflarning raqami 1132 ni tashkil qiladi. Unda «zeb» harflari— 19 dir, demak 1132dan 19 ni olib tashlansa, 1113 qoladi. Bu son hijriy yilda Zebunniso begimning vafot qilgan yilidir. Hijriy 1113 yilni milodiyga o’girilsa — 1702 yil kelib chiqadi.

Zebunniso begim (1643, Dehli — 1721) — shoira, ma’rifatparvar. Boburiylar sulolasidan Avrangzebning qizi. Onasi Dilrasobonu Gulbadan begimning avlodlaridan. Bareliy («Tazkirai shoiroti urdu» — «Urdu shoirlarining tazkirasi»), Sherxoni Ludiy («Mirot ul-xayol» — «Xayol oynasi»), Hakimxon To‘ra («Muntahab ut-tavorix» — «Tanlangan tarixlar»), Fazliy («Majmuai shoiron» — «Shoirlar majmuasi») va boshqa tarixchi va tazkiranavis olimlar asarlarida Zebunniso begim hayoti va ijodi haqida ma’lumotlar uchraydi.

Otasi Avrangzeb qizida she’r va shoirlikka mayl sezgach, o‘sha davrning mashhur olimi Mullo Muhammad Sayd Ashraf Isfaxoniyni unga muallim qilib tayinladi. Zebunniso begim bu olimning tarbiyasida zabardast shoira, olima, sozanda va xattot bo‘lib voyaga yetdi. So‘ngra ilohiyotga oid bir asar yozib, uni shu ustoziga bag‘ishladi. Zebunniso begim o‘zbek, fors, arab tillarining sarfu nahvi (morfologiya va sintaksis)ni o‘zlashtirgan. Xusrav Dehlaviy, Navoiy, Bobur asarlarini sinchiklab o‘rgangan. Hindiston olimlari, shoirlari va san’at ahllariga ko‘p g‘amxo‘rliklar qilib, o‘z zamonida ilm va san’atning rivojlanishiga zo‘r ta’sir qilgan. O‘sha zamonning ko‘p olimlari shaxsan Zebunniso begimdan maosh olar edilar. Shuning uchun xam tarixchilar unga yuksak baho berib, Zebunniso begim otasi hukmdorlik bilan qozona olmagan shuhratni ilm va odob bilan qozongan deb ta’kidlaydilar.

Shoira ijodining shakllanishi va kamolga yetishida adabiy muhitning ta’siri kuchli bo‘lgan. Akasi A’zamshohning adabiyotga qiziqishi, uyida bo‘lib turadigan mushoiralar unda she’riyatga havas uyg‘otadi. Yetuk shoir va olimlar bilan tanishadi. Ayniqsa, Zebunniso begimning Bedil bilan mushoiralar qilishi ikki buyuk talant mehnatiga barhayotlik bag‘ishladi.

Shoira murakkab, ziddiyatli bir davrda yashab, ijod etdi. 19 yoshidayoq ko‘p ayanchli voqealarning shohidi bo‘ldi. Avrangzeb saltanat uchun kurashda akasi Doroshukuh, ukalari Murodbaxsh va Shohshujo’larni yengib, taxtni egallaydi (1658), kasalmand otasi Shohjahonni 16 yil uy qamog‘ida asraydi. O‘z o‘g‘li Akbarni taxt uchun kurashda ayblaydi. Qizi — Zebunniso begimni ham bu ishda hamfikr hisoblab, Dehlidagi Salimgarhi qo‘rg‘onidan chiqarmaydi. Mamlakatdagi notinch hayot, saltanat uchun kurashning avj olishi shoira dunyoqarashini tubdan o‘zgartirdi.

Zebunniso begim ijodida ijtimoiy-falsafiy fikrlar chuqurroq ildiz ota boshladi. Dastlabki she’rlaridayoq tabiat tasviri orqali insonning orzu-umidlarini, adolat va haqiqatni kuyladi. Rostlikni, haqqoniylikni targ‘ib qildi, aldamchi, firibgarlardan nafratlandi («Agar jannatni va’da qilsada, u odam so‘ziga aldanma…»). Zebunniso begim ijodining ba’zi tomonlari Bedil falsafasiga hamohang. Shoira insonning go‘zalligi keltirgan foydali ishida, mehnatida, qadrqimmati uning maqsadida deb biladi.

Zebunniso begimning asosiy mashg‘uloti she’riyat, musiqa, ilm bo‘lgan. U butun huzur-halovatni, taqdir va baxtni, kishilar orzu qilgan jannatni ham kitobda — ilmda, deb bilgan. Lirik she’rlar bilan birga odob va axloqqa oid «Zeb ut-tafosir» («Go‘zal tafsirlar»), «Zeb un-nashot» («Nash’alar ziynati») va tasavvuf falsafasiga doir «Munis ul-arvoh» («Ruhlarning sodiq do‘sti») kabi risolalar ham yozgan. She’rlari ajdodlarining yurti Markaziy Osiyoda, Hindiston, Afg‘oniston, Eron, Pokiston va boshqa Sharq mamlakatlarida keng tarqalgan. G‘azallari o‘zbek xalqining sevimli qo‘shiklariga aylangan. Hoziq, Xiromiy, Nodir, Sobir Abdulla va boshqalar Zebunniso begim g‘azallariga muxammaslar bog‘laganlar.

Shoiraning she’riy merosi bizgacha to‘liq yetib kelmagan. 8000 misrali bir devoni (g‘azallari), 7 qasidasi, 5 tarje’band va bir muxammasigina saqlanib qolgan. Ba’zi manbalarda shoiraning «Maxfiy» taxallusi bilan ijod qilgani aytiladi. 19-asrning 2-yarmi — 20-asr boshlarida ko‘chirilgan «Devoni Maxfiy» Zebunniso begimga nisbat beriladi. Zebunniso begim asarlari qo‘lyozmasi dunyodagi ko‘pgina kutubxonalarda, shu jumladan, O‘zbekiston Fanlar akademiyasi Sharqshunoslik institutida saqlanadi (inv. ? 2590, 1269, 1936). Dehlidagi «Zarzari» qabristoniga Nizomiddin Avliyo, Amir Xusrav Dehlaviy yonida dafn etilgan.

Begali Qosimov.

ZEBUNNISO DEVONIDAN
G’AZALLAR

PIR SHUD ZEBUNNISO

Dur bod az tan sare k-oroyishi dore nashud,
Bishkanad daste,ki xam bar gardane yore nashud.

Dar qiyomat sar chi son berun kunad az jaybi xok,
Sinayi on kas,ki dog’I lola ruxsore nashud.

Dar nazar shohid nadori diyda az olam bipo’sh,
Ko’r beh chashme,ki lazzatgiri didore nashud.

Sad bahor oxir shudu har gul ba farqe jo girift,
G’unchayi dog’I dili mo zebi dastore nashud.

Hayf bar ammomai zohid ba chandin pechutob,
Rishtai tasbeh gashtu tori zunnor nashud.

Har matoyero xaridorest dar bozorho,
Pir shud Zebunniso,o’ro xaridore nashud.

G’ARIB ZEBUNNISO

Tandin ajralsin u bosh,gar loyiqi dor o’lmasa,
Sinsin ul qo’l, yor bo’ynida agar u bor o’lmasa.

Ul kishi qanday ko’targay tongla mahshar boshini,
Gar uning ko’ksida dog’i lolaruxsor o’lmasa.

Bu jahondin ko’zni yum,ko’z oldida yor o’lmagach,
Ko’r bo’lmoq yaxshidir,ul ko’zi xummor o’lmasa.

Yuz bahor oxir bo’lib,har chekkadan joy oldi gul,
Hayfdir bizning gulimiz zebi dastor o’lmasa.

Hayf zohid sallasig’a-kim, bu pechutob ila,
Tasbehiga ip bo’lib, zunnor uchun tor o’lmasa.

Har matoga bor xaridor husnning bozorida,
Ne uchun Zebunniso qarrib, xaridor o’lmasa?

D.Muhammadqulov tarjimasi

CHASHMI SURMASO INJOST

Biyoki zulfi kaju chashmi surmaso injost,
Nigohi garmu adohoyi dilrabo injost.

Karashma — teg’u, mija — xanjaru nigah — almos,
Shahodat ar talabi Dashti Karbalo injost.

Agar bihisht dihandat firebi kas na xuri,
Qadam zi maykada berun maneh, ki jo injost.

Ba tabfi Ka’ba kujo meravi,dile daryob,
Ki xalq behuda jon mekanand, jo injost.

Zi poy to sari u har kujo ki menigaram,
Karashma domain dil mekashad ki: jo injost.

Kitobxonayi olam varaq-varaq justam,
Xati tu didamu guftam, ki: ‘Muddao injost!’

Zakoti husn agar medihi baroyi xudo,
Biyoki Zebunniso hamchu man gado injost.

KO’ZI QARO BU YERDADIR

Zulfi halqa-halqau ko’zi qaro bu yerdadir,
Boqishi shafqatli-yu,nozikado bu yerdadir.

Kiprigi — xanjar, karashma — tig’u ko’z tashlash yashin,
Gar shahid bo’lmoqchi ersang, Karbalo bu yerdadir.

Bersa ham jannatni,aldanma kishilar so’ziga,
Bir qadam mayxonadan jilmaki, jo bu yerdadir.

Ka’baga bormoq na hojatdur,agar dil ovlasang,
Behuda yo’llar kezar bu xalqu, jo bu yerdadir.

Husniga boshdin-oyoq boqqanda har bir nuqtadin,
Dilni tortib har karashma,derki: jo bu yerdadir.

Izladim bir-bir jahonda har necha bo’lsa kitob,
Ko’rdimu xattingni dedim: «Muddao bu yerdadir!»

Istasang husning zakotini berarga mustahiq,
Kelki,bu Zebunniso yanglig’ gado bu yerdadir.

M.Muinzoda tarjimasi

NOMI MAN ZEBUNNISOST

Garchi man Layli asosam dil chu Majnun dar havost,
Sar ba sahro mezanam,lekin hayo zanjiri post.

Bulbul az shogirdiyam shud hamnishini gul ba bog’,
Dar muhabbat komilam,parvona ham shogirdi most.

Dar nihon xunam,ba zohir garchi rangi g’ozaam,
Rangi man dar man nihon chun rangi surx andar hinost.

Baski bori g’am berun andoxtam bar ro’zg’or,
Joma niliy kard inak bin, ki pushti dutost.

Duxtari shoham valekin ro’ ba faqr ovardaam,
Zebu ziynat bas haminam: nomi man Zebunisost.

ISMIM ZEBUNNISO

Layli zotidan esam-da,dilda majnuncha havo,
Tog’u tosh kezgum kelur, lekin yo’lim to’sgay hayo.

Mendan o’rgandi-yu bo’ldi gulga bulbul hamnishin,
Mengadur parvona ham shogirdu, ishqimdur raso.

Zohirimdur g’ozarang, ammo nihonim qon erur,
O’z ichiga saqlagandek qip-qizil rangni xino.

Baski qo’ydim men falakning yelkasiga g’am yukin,
Kiydi motam to’nini-yu, bo’ldi qaddi ham duto.

Shoh qizi bo’lsam-da, qildim faqr yo’lin ixtiyor,
Bas menga bu zebu ziynatkim, ismim Zebunniso.

M.Muinzoda tarjimasi