“Излам” – фақат замонавий шеъриятимизнинг эмас, миллий адабиётимизнинг поэтик сарҳадларини кенгайтириб берган, сўзга янгича қараш ва янгича талқин олиб кирган китоблардан бири сифатида эътирофга лойиқ. Умуман, адабиётдаги янгиланиш – бу сўзга янги муносабат пайдо бўлиши, янги муносабат маҳсули бўлган метафоранинг, бадиий тафаккурнинг янгиланиши эканини тан олишимиз керак.

Назар Эшонқул
“ИЗЛАШ АЗОБИНИНГ ТОТЛАРИ…»

Назар Эшонқул 1962 йили туғилган. Тошкент давлат университети (ҳозирги ЎзМУ)нинг журналистика факультетини тамомлаган. Узоқ йиллар Ўзбекистон Миллий телерадиокомпанияси тизимида ишлаб келади.

Илк асари – “Уруш одамлари” қиссасидан (1989) сўнг, “Момоқўшиқ” (1991), “Ялпиз ҳиди” (1996), “Уфқ ортидаги қуёш”, “Маймун етаклаган одам” (2004), “Шамолни тутиб бўлмайди” (2005), “Шафтоли гули” (2011) каби китоблари нашр қилинган.

Ёши элликдан ошиб қолган бўлса ҳам адабий танқидчилик учун ҳанузгача “ёш ижодкор” саналиб келинаётган Фахриёр ўзининг поэтик жиҳатдан навқиронлигини яна бир бор кўрсатиб, хос ўқувчиларига “Излам” деб номланган китобини тақдим этди. “Хос ўқувчиларига” деб таъкидлаётганимнинг сабаби шуки, Фахриёрнинг шеърлари нафақат бугунги оммавий маданият руҳидаги шеърларга диди мослашган оломон – ўқувчи, балки аксар адабиётшунослар учун ҳам ҳалигача “ребус” бўлиб қолмоқда-ки, бу ҳолат адабиётшунослигимиз адабий жараёндан анча орқада қолиб кетаётганидан дарак беради. Адабиётшуносликка ҳам, адабий танқидга ҳам даъво қилмаган ҳолда каминада кўлами, мазмуни, шаклий ранг-баранглиги ҳамда бугунги авангард шеъриятнинг юксак намунасини намоён қила олгани билан адабий оммабоплик дидидан анча баланд кўтарилган “Излам” китоби ҳақида ўз таассуротларимни ёзиш истаги туғилди.

Адабиётшунослик назарида “ёш ва умидли” бўлиб қолаётган Фахриёр бу китоби орқали макон, замон, олам ҳақидаги ўзининг 30 йиллик бадиий тажрибалари мужассамлашган қатъий, тўлақонли адабий, фалсафий қарашларини, бадиий-назарий хулосаларини баён қилган. Шу жиҳатдан “Излам” китоби бугун Ғарб постмодернистшунослари бадиий матнни таҳлил объектига айлантирган семантик, маданий, герменевтик, эмоционал-акционал ва тимсолий кодларга бойлиги билан ҳам замонавий шеъриятимизда алоҳида ўрин тутиши аниқ.

Шеър дейилганда биз вазнга бўйсундирилган қофия тизмасини тасаввур қилишга ўрганиб қолганмиз. Шунинг учун қофиясиз шеърларни ҳамиша ҳам ҳазм қилавермаймиз: гўё қофиясиз ёзаётганлар ўзини замонавий кўрсатишга уринаётган адабий олифталардек таассурот қолдиради. Балким шеърда шакл ва мазмун ўзгаришига дуч келсак, дарров “модернист” деган “тамға” ёпиштиришимизнинг сабаби шундандир?! Умуман олганда, “модернист” бўлиш унчалик ҳам ҳақоратли мақом эмас, лекин гап шундаки, бурнининг тагини эмас, адабиётни ўйлаб ёзаётган ижодкор “модернист” бўлиш учун ёзмайди, у шунчаки бошқаларга ўхшамаслик, ўзидан олдингиларни такрорламаслик, миллий адабиётимизга янги анъаналар, адабиётшунослар таъбири билан айтганда, “приёмлар” олиб кириш, дунёни қайси шаклда қабул қилса, бадиий мушоҳадаси қандай бўлса ўша шаклда баён қилиш учун ёзади. Вазн, қофия ва ҳакозо унсурлар шеърнинг фақат ташқи кўриниши, холос. Қофияга мослашган сатрлар йиғиндиси шеър бўлиб қолмайди. Демак, шеър бўлиши учун яна бошқа нарсалар керак. Ҳечқурса, янги ташбеҳ ва янги мажоз керак. Балким, бунақа таъриф адабиётшунослик учун бирёқламадир, лекин мен шеърни тимсоллар тилида гаплашиш санъати деб тушунаман. Кўз олдида турган нарса-ҳодисанинг янги тимсоли – метофорасини, янги манзарасини, янги кўринишини, янги қиррасини ритмикада бера олиш санъати – мен учун шоирлик. Тимсолсиз шеър яланғоч одамга ўхшайди. Шунинг учун у қофиялими ёки қофиясиз, оҳангдорми, оҳангсиз экани унчалик муҳим эмас, муҳими – воқеликка янги тимсол, янги метафора топиб, ўшани ритмикага солиб бера олган бўлса, мен шеър деб тушунаман: шеър тимсол тилида ҳикмат айтиш, тимсол тилида инсон моҳиятини, туйғуларини, кечинмаларини ва ўзини таҳлил қилиш, инсоннинг руҳий-ботиний, тахайюл манзараларини чизишдир. Янги давр шеъриятини замонавий тадқиқотчилар фақат бадиий ҳодиса сифатида эмас, олам ва одам, макон ва замон ҳақидаги фалсафий-психологик тадқиқот сифатида ҳам талқин қилишни таклиф қилади: шунга кўра, шеър нафақат бадиий ҳодиса, балки айни пайтда маданий, фалсафий ва психологик ҳодиса ҳамдир. Фахриёрнинг охирги китоби ана шундай таҳлилларга ва талқинларга имкон беради.

“Излам”ни яхлит бир занжирда бирлаштириб турадиган руҳ – бу “излаш”, бой берилган ёхуд бугун бани башариятда бой берилаётган нарсани, яъни ўзини ва ўзликни излаш руҳидир. Китоб оламдан, атрофдан, азал ва абаддан ўз ҳаёти ва ўзгалар ҳаётидан ўзини излаш “тотлари”дан иборат.

…Излаш азобининг тотлари
Тополмаслик сингари қадим…
…Ўзни тополмаган менмикин,
Ўз ўрнига маломат терган?
…Кимни олиб кетди бу фано,
Сеними, сендаги мени ё…
…Меними, сенми, айт-чи, ким қани,
Қайсимизда адашди дунё?…
…Мен ўзимни сендан изладим…

Китобда, умуман, Фахриёр ижодида “Излаш азоби”ни, машаққатини тимсолий жиҳатдан бирлаштириб турадиган бир неча ўзига хос истилоҳлар бор: соя, сенсизлик, йўлсизлик, вақтсизлик, туш, тун. Кўриб турганингиздай, барча истилоҳлар модернизмнинг, хусусан, постмодернизмнинг асоси бўлган “…сизлик” билан, яъни мосуволик, айролик, маҳкумлик, фожиавийлик ва шартлилик билан чамбарчас боғлиқ, бошқача айтганда, китобда бошдан оёқ, шаклдан тортиб мазмунгача модернистик кайфият, руҳ, дунёга постмодернист кўзи билан баҳо бериш устунлик қилади. Шуни алоҳида таъкидлаш керакки, кейинги пайтда адабий танқидда тез-тез учраётган айблов – модернистларни “ҳаётни қора бўёқда акс эттирувчи” оқим сифатида талқин қилишлар ўша “қора бўёқ”нинг асар концепциясидаги ўрнини билмаслик, муаллифнинг мақсадини, асарнинг бош ғоясини тушунмаслик оқибати, холос. ХХ аср бадиий тафаккурининг чўққилари бўлмиш “Жараён”, “Қўрғон”, “Улисс”, “Вабо”, “Бегона”, “Қиёфасиз одам”, “Шовқин ва ҳаяжон”, “Доктор Фаустус”, “Бепушт замин”, “Ўқчиш”, “Чол ва денгиз” каби ўнлаб асарлар айнан модернистик услубдаги асарлар эканини унутмаслигимиз керак. Модернистик услубда ўқувчи диққатини воқеликнинг фожеий нуқтасига тўплаш, бирлаштириш, фожианинг мажозий қамровини кенгайтириш орқали бадиий ҳикмат яратилади. Шеърларида бадиий воқелик яратиш услубига кўра постмодернизмга яқин турадиган Фахриёр ҳам ўқувчи диққатини юқоридаги истилоҳлар орқали ўзлигини излаётган, ўзини, ўз қиёфасидаги замондош инсонни таҳлил қилаётган бадиий тафаккур атрофига жамлайди.

Юлдуз, қуёш, нилуфар ой ўрнида соя кезиб юради. Нурдан асар ҳам қолмаган, фақат унинг сояси мавжуд. Соя – нурсизлик, ёруғсизлик, нурнинг қора томони дегани. Воқеликда Соя ҳукмрон бўлса, бу манзилда мифлардаги марҳумлар дунёси каби шарпа, кўланка кезиб юради. Соя қайси қиёфага кирмасин, нурни – аслни ўзида мужассам қила олмайди, бошқача айтганда, соя фақат шакл, унда мазмун бўлмайди, соянинг синоними мазмунсизлик, ёлғизлик, айролиқдир, бегоналик, хавотир, тушкунлик, умидсизликдир. Бутун бошли туркум бағишланган “Кўз ёш сояси”нинг бадиий кодини тушуниш учун Ҳарику Муракамидан олинган “Сен бирор марта кўз ёш соясини кўрганмисан?…” эпиграфидаги ишорани англаб етиш керак бўлади. Англаш истаги бизни япон тафаккур тарзининг сояга муносабатига етаклаб боради. Бу борада Танидзаки Дзюнъитиронинг “Сояга қасида” эссесидан ўтадиган йўқ. Т.Дзюнъитиро япон адабиёти ва санъатидаги “соя” кодини “зулмат”, “тун”, “қоронғилик”, “хиралик”, “номаълумлик”, инсоннинг аниқ бўлмаган ҳолати, аросат сифатида талқин қилади. Фахриёр ҳам кўз ёш борасида шундай хулосада:

Томиб бўлган кўз ёшларингнинг –
сояси муаллақ. Инмайди.
Ниқтагин, сиқтагин, урин минг,
соя тўкилмайди, синмайди.

Минг марта уринса ҳам тўкилмаса, синмаса, яъни йўқолмаса, бу қандай соя бўлди? Бу – қисмат сояси. Бу – пешона битиги. Аслида Кўз ёшнинг сояси бўладими? Мусаввир кўзи билан қаралганда, нурнинг кўз ёши томчисига қайсидир ҳандасавий даражада тушиши, яъни нур қанча эгик тушса, соя шунчалик аниқ кўзга ташланиши бор гап. Перспектива қонунига кўра, нур қанча ёнбош томон оғса, соя шунча аниқ кўзга ташланади. Аммо шоир назарда тутган соянинг перспектива назариясига алоқаси йўқ. Шоир кўз ёшнинг кўнгилдаги сояси ҳақида гапираяпти.

Ишқ тўлдирган ҳужайраларга
соя тўлиб қолар бирма-бир…

Ишқнинг ўрнини кўз ёшнинг ўзи эмас, унинг сояси тўлдирди. “Кўз ёш сояси” ишқнинг, муҳаббатнинг тасаввурдаги соясиги айланди.

Нурсиз соя — кўз ёш сояси,
армон янглиғ у ҳам ўчмайди…
…Кўз ёш кетар, соя кетмайди,
соя – умидларнинг арвоҳи…

Кўз ёш кетгандан сўнг ҳам соя кетмаса, демак у кўз ёшнинг сояси эмас, ундан каттароқ, ундан кенгроқ ҳолатнинг кўриниши. Шунинг учун ҳам кўз ёш сояси ўзининг соялик моҳиятидан воз кечади: у азал-абад бир мусибатга – фалак миқёсидаги олис айрилиқ андуҳига айланади.

Соя юлдуз бўлиб живирлар,
лекин юлдуз каби ўчмайди,
олис муҳаббатдан шивирлар…
…тун ҳам манглай қораликдайин
кўзёш соясидан бошланар…

Тун агар “манглай қораликка” ўхшаса ва устига устак кўз ёш соясидан бошланса, демак, “кўз ёш сояси” бу фақат кўздан оқиб тушадиган томчилар сояси эмас, у тақдири азал сояси, тақдири азал битиги. Чунки инсоннинг кўнглига илк бор “кўз ёш сояси” таъқиқ мевасини татиб кўргандаёқ ва жаннатдан қувғин қилингандаёқ тушган. Шундан бери у “олис муҳаббатдан шивирлаб”, инсонни таъқиб қилиб юради. Ибтидодан неки бошланса, интиҳогача давом этади, ибтидода бошланган соғинч интиҳогача қолади:

Кўнгил тугар, сен тугамайсан…

…Макон, замон кечинмаларда
кўз ёш соясининг давомийлиги…

…Таъқиб этар кечирилмаган
бир гуноҳдай – кўҳна, минг йиллик…

… Нур ўчар, ўчмайди қораси,
ишғол қилиб борар келгуни.

Соя – қисмат, у “келгуни” – келажакни ҳам ўзиники қилиб бўлган, энди асрлар оша одамнинг кўнглини кўланкасига яшириб тураверади. Бу маҳкумлик абадийлик қадар давом этадими? Йўқ. Шоир туркумнинг сўнгги сатрларида умид учун ишора ташлайди:

Нимадир ўрмалаб кирди кўнгулга…

“Айрилиқ ҳиссини ёмон отлиқ” қилган, кўнгилга “ўрмалаб кирган” бу туйғу нима? Айрилиқ ҳиссини фақат дийдор “ёмон отлиқ” қила олади. Унда кўнгилга дийдор ўрмалаб кирган. Дийдор –сўнгги манзил, бу ўзлик ўзининг излаганини, айрилганини, айро тушганини топиши, бирлашиши, яхлитлашиши дегани. Қаҳрамон нимадан айро тушганди, минг йилликларда кўз ёш соясини саргардон кечиб, нимани излади? Бу саволга жавобни ҳар бир ўқувчи ўзи топгани маъқулга ўхшайди.

Сенсизлик – мазмунсизликдир. “Мен” бор экан, олам мувозанати учун “Сен” ҳам бўлиши шарт. “Сен” “мен”нинг мазмуни. “Сен” бўлмаса, “Мен”нинг мавжудлигининг маъноси йўқ, чунки “Мен” “Сен”нинг аксидир – Нур бор экан, соя бўлиши шарт. Бу – абадият ва илоҳият қонуни. Модомики, воқеликда “сенсизлик” ҳукмрон экан, демак “Мен”нинг моҳияти қолмаган, у мазмунсизланган. “Сенсизлик” ҳукмрон муҳит илоҳий ришталардан узилган муҳитдир. “Сенсизлик” – ўзликсизликдир. Қаҳрамон “сен”ни, яъни ўзини излаяпти.

Сенга етмай тентирар сўзим,
шеър унмаган одамзорларда…

…кезмоққа боғ, ютмоққа тоғнинг –
йўқлиги сен бўлдинг, ссенсизлик –
менинг касбим, менинг вазифам…

…Жанггоҳдан ботирсиз қайтган от каби
яна баҳор келди сенсиз ва ёлғиз…

…Изладим, музладим, топмадим сарсон,
бундай қисматнинг не манзурлиги бор?
Кўнгил – на мусулмон ва на тарсо,
ибодат ўрнига чекади озор…

“Сенсизлик” “касби”, “вазифаси” бўлган, кўнгли худди шайх Санъоннинг ишқ қисмати каби “на мусулмон ва на тарсо” бўлган образ қандай қаҳрамон? У кимнинг замондоши?

“Сенсизлик” қаҳрамоннинг ботиний дунёси йўқлигини, фақат “Мен” деган кўринишдан, кўланкадан иборат эканини кўрсатади.

Китобдаги “Сенсизлик” туркуми – шоирнинг мумтоз назмга хос бўлган мақомда қилган замонавий муножатидир. Бу туркумда инсон ва илоҳият ришталари ҳақида фалсафий илтижолар қилинади:

Ўзингдаги мени қайларга
ташлаб ёхуд олиб кетарсан?
Қай заминга, қаю ойларга

сочадурсан ғазаб сингари,
эҳтирослар тугилар – харсанг,
кетмас юрагимнинг синграри.

Қаҳрамон қўмсаётган “сенсизлик” унинг “мен”ини ҳам ўзи билан олиб кетган. Танани “Сен” ҳам, “мен” ҳам ташлаб кетган бўлса, қуруқ тананинг, жасаднинг ўзи қолган. Қуруқ жасад – мазмунсиз, ўзликсиз шакл. Воқеликда “сенсизлик” ҳукмрон экан, демак, “мен”нинг борлиги ҳақида гап ҳам бўлиши мумкин эмас. “Мен” “Сен” билан ибтидода қолиб кетган: инсоннинг заминдаги ҳаёти – “сенсизликдан бошланган кунлари”дир.

Дунёмиди, сенмидинг рўё,
йўл бормиди сенга элтгали?..
…Оғриқ ўтди, армонлар ўтди,
қовжиради умид гулдайин.
Эҳтирослар гурлади ўтда
ҳижрон сайин, сенсизлик сайин…
…сенсиз кунларимга қарагин,
гулсизликлар чаман ва чаман…

“Сенсизлик” ҳукмрон муҳитда “гулсизлик” “чаман” бўлиб очилиб ётади. Гул бўлмаса, чаман бўладими? Гулсиз чаман қандай кўринса, “сенсизлик” тўлдирган “Мен” ҳам шундай кўринади. Аммо шеъримиз қаҳрамони бу ҳолатдан қутулиш йўлини излайди:

Юрак ғунча эмас, тугиб олди мушт.

Юрак мушт тугдими, унинг “Сен”ни топишига ишонса бўлади. Бу борада шоирнинг ўзи шундай хулоса қилади:

Мен сендан тераман ўзимни,
битталаб ўзимни тераман…

“Сенсизлик”дан “ўзини териб” олинаётган экан, унда эртага бу кўнгилда, бу жасадда “Мен” ҳам пайдо бўлади: “мен” “сен билан бирлашади.

“Йўлсизлик” – мақсадсизлик, умидсизлик, тушкунлик, аросат, “вақтсизлик” – маконсизлик, замонсизлик, тартибсизлик ва маънисизлик тимсоли.

Шоир ҳар икки истилоҳдан ҳам моҳирона фойдаланиб, фалсафий хулосалар чиқара олган.

Алпомиш зиндонбанд эди: у бу ерда тун-куннинг, ёруғлик ва зулматнинг, баҳор ва кузнинг фарқига бормасди, зотан буларни кўришдан маҳрум этилган, у тасаввур қўрқадиган, нур қочадиган ўпқонда – “Соя”да занжирлар билан тиллашган, “Сен”дан ҳам, “Мен”дан ҳам айрилган, йўлсизлик, вақтсизликка Маҳкум эди. Уни қутқарадиган куч йўқ эди, зотан у қачонлардир қутулишига ўзи ҳам ишонмасди – у энди шу зулматда вақтсизлик билан абадийликни кутиб яшарди. Тасаввур бўлмаганида, эҳтимол, у абадий шундай қолган бўларди… Алпомиш бирдан зиндон қаърида отнинг кишнашини эшитди: кишнашдан сўнаётган умид сесканиб тушди, кейин моғор босган тасаввурини арта бошлади ва тасаввур ойнасидан озодликда кишнаб, чопиб юрган Бойчиборни, у олиб борадиган Бойсунни, Барчинойни кўрди. Аллақачон тақдирга тан берган, абадийликни шу зулматда кутиб олишга тайёр бўлган, шу қисматга кўниккан жасадни ташлаб, умид сакраб турди. Бир парчаси кўриниб турган осмонга қаради: у ерда унга Озодлик боқиб турарди. Бойчибор умидни чорларди. Кишнаш зинага айланиб, зиндон қаърига тушиб келди, умид ва унга эргашган руҳи бу зинадан кўтарилиб, зиндондан чиқиб олишди: тасаввур зинаси уларга озодлик ҳадя этди. Энди уларнинг мудроқ ва ғафлат босган зиндон қаърида ётган танани озодлик – халоскорлик сари тортиб чиқариши ҳеч гап эмас: чунки Алпомиш учун “йўлсизлик” ва “вақтсизлик” даври тугади.

Шоир бу ҳолатни шундай тасвирлайди:

Шоир тасаввуримизга нафақат метафорага осилиб турган маънони, балки зинанинг кўринишни – тасвирини ҳам чизиб бераяпти: шу маънода энди шеърий шакл фақат мазмун солинган идиш эмас, тасвирий санъат вазифасини ҳам ўтаяпти, яъни тасаввурдаги метафора моддий шаклда намоён бўлаяпти.

Шакли ва мазмуннинг бу хил уйғунлиги, тасаввурнинг моддият кўринишини олиши Фахриёр ижодида етакчи ўринни тутади:

…Сояларни тунга ёясан…

…Олис муҳаббатдан шивирлар…

…Соялана бошлар муҳаббат…

…Кўнгил ёвлар босган ватаннинг
байроғидай нима ва нимта…

Фахриёр шеърлари тасаввурга завқ беради, тасаввурни лаззатлантиради.
Кундалик туйғу-кечинмаларимиз, ўй-хаёлларимиз, кундалик ташвишларимиз ўзимиздан катталашиб бораётган бизни бу шеърлар бир зум бўлса-да, моддийлик чангалидан халос қилади, тасаввур дунёсига олиб чиқади:

…Боғларимдан кетаётган гул
ўзга дилнинг барини тутиб…

…Тушларингни еб ташлар куя…

…Дарахтдай жуссамдан тўкилар хазон…

…Умид соғинч идроғин ямар…

…Умид боғларидан маломат тердим…

…Гул – наргис тунларда куйган ой иси…

…Юрак умидларнинг мозори
Ҳеч ким уни зиёрат этмас…

…Турналарни чалар табиат…

Фахриёр шеърлари бугунги кунда андозага айланган оммабоплик муқоми эмас, индивидуал тафаккур тарзи маҳсулотларидир: зеро, айнан шунинг учун ҳам унинг шеърларини, у танлаётган шаклни, унинг сўз қўллаш усулини оммбоплик ва мадҳиягўйлик пафосига, қофиясига тобора ўралашиб бораётган дидимиз қабул қилиши бирмунча оғир кечмоқда. У таклиф қилаётган сўзга ва мазмунга, шеърга муносабат усули оммавий маданиятга мослашган шеърият ўтирган йўрға билан бирга йўрғаламаяпти.

Сувсоқ сойлар илон каби биланглаб,
Кетиб борар
Сувлоқ ерларга
Бунда чанқамас қудуқлар фақат
Ёзнинг чанқоғин кўриб,
Ҳижолатдан ерга кириб кетган қудуқлар

Баҳор десант ташлар бу ялангликка
Қоқигулнинг парашютларин
Йиғиштириб олишга улгурмас шамол
Борлиқ таслим бўлар ахийри
Баҳорга

Бадиий маҳдудлик тафаккуримиз чўққиси бўлиб қолиш хавфи пайдо бўлаётган бир пайтда Фахриёр бадиий тафаккуримизга таклиф қилаётган, табиийки, шеър ҳақидаги кўникмаларимиз, қолипларимиз – қофияларимизга дахл қилаётган, босим ўтказаётган, шеър ҳақидаги тасаввуримизни ўзгартиришни талаб ва таклиф қилаётган шоир даражасига аллақачон кўтарилиб бўлди.

У ювиб олади гуноҳларини
онасининг кўз ёши билан…

…Кўнгил бу кеча ҳам уйда ётмади…

.. манглайингдан судраб ўтар
йиллар чўпон таёғи…

… Дарахт барги билан ёзар
шукр оятин…

…Мазлум кўз ёшидай тўхтамас оқим.

…эниб келар телеминоар
ва дарахтлар учидан тик
бўзсувдан юзини чайиб олмоққа..

…ҳовлидаги якка қайрағоч
суяб турар чўкаётган осмонни.

Бугунги кунда одамнинг ўзи мураккаблашаяпти, шунга яраша инсон ботинининг акс-садоси бўлган бадиий тафаккур ҳам мураккаблашиши тайин: кечаги бадиий приёмлар, кечаги бадиий шакллар бугун одамни, унинг мураккаб, зиддиятли дунёсини акс эттира олмаяпти: бугунги айтилаётган бадиий сўзнинг таъсири янгиланаётган ва янгиланиб бўлган дунёга таъсирини ўтказа олмаяпти ёки жуда тез ўзини фош қилиб, оҳорсиз бир ватанбозлик, нари борса туйғубозликка айланиб бораяпти. Асарларимиздаги тасаввур ва тафаккурнинг жўнлиги – бадиий усул ва сўзнинг жўнлигига олиб келмоқда. Айнан шу эҳтиёж адабиёт олдига инсонни янада чуқурроқ, янада теранроқ, янада кенгроқ таҳлил қилиш, унинг кўнглига чуқурроқ кириш, адабиётни тафаккур чўққисидан туриб кузатиш ва баҳо бериш талаб қилинаяпти. Фахриёр шеърларида бу эҳтиёжни жуда теран англайди.

Китобдан замонавий ўзбек шеъриятининг ҳам бадияти, ҳам мушоҳада тарзи, ҳам шаклий изланиши намунаси бўлган, адабий танқидчиликка, жумладан, маданиятшуносликка, герменевтикага, постмодернизм таҳлилига бой материал ва асос берадиган учта достон ҳам жой олган.

“Ёзиқ” достони ўзида азал ва абад мавзусини қамраб олади, атрофида тарих чархпалаги, ўтмишнинг шарпалари ва кўланкалари, Юнг таъбири билан айтганда, “архитиплар” қуршовида, азал-абад қаршисида ўз қисмати билан юзма-юз турган инсоннинг эртанги куни ҳақида оғриқларини ташбеҳларда кўрсатишга урингани билан ХХ аср дурдонаси бўлмиш Т.Элиотнинг “Бепушт замин” достонига яқин туради.

“Аёлғу” достонида шоир миллий бадиий, маданий, маиший, фалсафий тафаккуримизни дунё бадиий, маданий, фасафий тафаккур шаклларида синаб кўришга уринади ва бунга эришади ҳам.

“Мучал ёши” достонида эътиқодлар ва вақт харобасида аросатда турган инсон образини яратишга уринади. “Мучал ёши” балоғат белгиси саналади. Аммо балоғат ёшига етган инсон балоғатга хос яшаяптими? У нималарга ўралашиб қолган? Достон ана шу саволларга жавоб излайди.

Учала достон ҳам ҳам бадиият, ҳам поэтик кўлам, ҳам дунёнинг постмодернистик олам конструкциясини чизиб беролгани, шунга кўра, жаҳон адабиёти кўламига бўйлаша олиши билан аҳамиятлидир.

Бу достонларда шоир дунё шеърияти анъаналарини, шаклларини, комбинацияларини миллий назмимизга дадиллик билан олиб киради ва бадиий тафаккуримиз ҳудудларини янада кенгайтиради.

Фахриёр бу бу китоби билан бугунги тафаккур тарзимизнинг, дунёни қабул қилишимизнинг шиддати ва ранг-баранглигини, тамаддуннинг инсон ботинига босимини, қаршимизда турган, ҳали биз бехабар бўлган хаос ва фазодаги қамровини, инсон кўнглининг фазовий жилваларини сўз ва сўз ясаган шаклларда акслантиришга ва намоён қилишга уринаётган, шеърий тафаккуримизга жаҳоний қамров ҳамда мазмун олиб кираётган шоир сифатида гавдаланади. Аслини олганда, “олиб кираётган” деган сифатимиз Фахриёрга ҳам ёш жиҳатдан, ҳам бугунги назм саҳнасидаги ўрнига кўра адолатли эмас, зотан, шоир ҳақида “олиб кирган” деб ёзиш ҳар томонлама тўғри бўлар эди. Фахриёр кейинги учта “Аёлғу”, “Геометрик баҳор”, “Излам” китобида ўзини ўз қарашига, ўлчамига, тафаккур тарзига, умуман, мустаҳкам поэтик концепциясига, дунёни қабул қилиш ва сўз айтиш услубига эга бўлган шоир сифатида намоён этиб бўлди. Аммо гап шундаки, адабиётшунослигимиз ҳануз Фахриёр тенги Ҳ. Аҳмедова, А. Қутбиддинов, А. Саид, С. Ашур каби аллақачон адабиётда ўз мақомига эга шоирларнинг ўзига хослиги, назмда тутган ўрни, айтаётган сўзини таҳлил қилиб бера олаётгани йўқ.

“Излам” – фақат замонавий шеъриятимизнинг эмас, миллий адабиётимизнинг поэтик сарҳадларини кенгайтириб берган, сўзга янгича қараш ва янгича талқин олиб кирган китоблардан бири сифатида эътирофга лойиқ. Умуман, адабиётдаги янгиланиш – бу сўзга янги муносабат пайдо бўлиши, янги муносабат маҳсули бўлган метафоранинг, бадиий тафаккурнинг янгиланиши эканини тан олишимиз керак. Сўзни қофияга, қофияни яллачиликнинг хизматкорига айлантиришга ружу қўйилган, омма эса тасаввур ва дидни ўтмаслаштирадиган сўзбозликка ва жўнбозликка қарсак чалиб турган бир пайтда адабиёт учун янги янги СЎЗ айтиш, метафора топиш – бу адабий жувонмардликдир.

“Академнашр” нашриётида чоп этилган бу “Излам” дизайни ва замонавий ноширлик хусусиятларига кўра китоб мазмунига тўла жавоб бериши билан ажралиб туради.

Шомирза Турдимов
“ВАҚТСИЗЛИК»КА ЭРКИН МУХАММАС
Сўзбоши ўрнида

1. Муҳаббатим — кўр саодатим

Куйнинг этагига беркинган яланғоч сўзлар эзган фаслда бирдан «темиртак топган қулдай» қувонтирадиган СЎЗни учратасан.

Таниш-билишлик ўз йўлига, эҳтимол, бу СЎЗнинг эгаси кимлигини билмай дуч келганда ҳам суюнармидим?

Таниганимнинг СЎЗи янада яқинроқ, суюкли кўринди.

Шеър ўзи нима?

Сояда соялаётган хаёл жилваси Сонлашиб, энг ёруғ туйғу туйиб, ягона Сонга йиғилган мазмун «ҳаловат»ингни олади.

Бир, икки, уч… уч, икки, Бир… Парда сирилиб, тунга сингиган соялар юлдузи кўнгилларда ёнади.

Томири кўнгил уммонида кечаётган сонсиз кечинма,  туйғуларнинг ҳосиласи — кўз ёш эмас, унинг сояси — хотира «қора қути»сидан қочиб чиққан соянинг келбати қаршисида томошабин бўлиб қолмайсан. Соялар рақсида оқасан… Саналанасан. Саноқдан Ягона сонга келасан.

Кўнглингга уруғ бўлиб қадалиб, униб, ўсиб, ўзингни тафтиш этишга мажбур қила олган СЎЗ…

Эҳтимол, шеър шудир!

Хотиранинг кўзни ачитувчи тутунидан оқаётган кўз ёшнинг соясига исинаётган Дарвеш юракнинг қабатига соядай илашгинг келади. Дарвеш СЎЗнинг, оҳанг тўнига ўралиб, қулоқларда шилталанган, қарсакчи яланғоч тўқималар галасини ўчиради.

Ўзингни излайсан энди ўзингдан…

Юлиб олинган бу мисра бирдан таниш, айтилавериб, сомонча қадри қолмаган, қувғинди етим ҳайратнинг сояси, ҳамма биладиган Ҳақиқат бўлиб қаршингда қад ростлайди.

Шунда, Дарвеш кашф этган Кўз ёш сояси қабатига олади. Соғинчни Янгидан кашф этасан.

Қадрсиз мисра қадрланади. Етим Ҳайрат Олтин- сандиғига эга бўлади..

Асл санъат — Олтинсандиқли ҳайратнинг боласи!
Шеър 6у!

Янгилаш қудратига эга соянгдай эргашиб, борлиги ҳамиша ёддан чиқувчи (эсга келмайди) ҳаводек «хазина» ҳайратининг ўзингга қайтарувчи чақириғи бу! У сенинг чақириғинг, Сенинг кўз ёшларинг сояси.

Соянгга исин!

Сенлана, Менлана   олмаган қисмат тубида турган муҳаббат соғинчи.

Кўзёш кетар, соя кетмайди,
соя — умидларнинг арвоҳи,
арвоҳларнинг куни битмайди.

Арвоҳлар рўёда юзма-юз келади. «Қора қути»даги манзилларда учрайди. Бу манзиллар «лабиринти»да бир маёқ сояларгина йўл илинжи бўла олади. Эҳтимол, бу олам ўлчамда соя, деб қабул қилинган белгилар «ёлғончи» йўлидаги Дарвеш учун аслдир.

Чинлик ҳаким тушида кўрган капалак ўзими ё одам шаклида уйғонган киши туш кўраётган капалакми?

Макону замонлар қоришган кўнгил тубида, кўчаларида «Идеал» — «Буви» —

Бувимнинг арвоҳи узоқ қўриган
тушлар ҳаловатин йўқотдим бу кеч,

деб айтилгани каби Ёлғончи ўлчамларида қадр топтирилганлар қадрсиз бўлиб қолади. Излаб, изланаётган «Семурғ»ни мўлжалга олган Дарвеш учун мезонлар ушбу манзил, вақтда йўқолади…

чертилган соз симидай титрар —
гулсизликнинг хазон дараги —
келгусидан келади. Митра —

Нур ўрнига зулматни қамар
сенсиз кунларимга, қарагин,
гулсизликлар чаман ва чаман…

Дарвеш «ёлғон»чилар тилида айтган метафора «гулсизликлар чаман ва чаман…» унинг ҳолатини «Ёш соя»сида турган Кишига тилмоч бўлиб тушунтиради…

Шеър моҳиятан — кўнгилни англатиш.

Шоир — кўнгил тилмочи.
Шоир кўнгил жилваларини нурсиз сўзларга жон бериб, Кишига англата олмаса, шоир эмас. Оддий қофия тизувчидир.

…юрак ғунча эмас, тугиб олди мушт.

Ҳар қандай кўчирма айтувчининг измидан кўчирувчи ихтиёрига ўтади, у янги соҳибининг қўлида чийланиши, оқ-қора катаклар ора пиёдадай қадамлаши, отдай ҳаккалаши, фарзиндай бир томонга юритилиши мумкин. Ҳамиша айтганнинг айтгани бўлавермайди.

Аммо ҳақиқий ижодкорнинг сочиб ташланган яратиқларини зимдан бир-бирига уяли телефондай боғлаб турувчи ягона образлар тизими, умуртқадай қад ростлаб, бўйкўрсатувчи — ташбиҳ, метафора, рамзу тимсоллари ичида МЕНман деб турган ЎЗи, СЎЗи бўлади..

Шоир шундай иморат бунёд қилганки, у макондан бир белги олинса, мазмун ўзгаради.

Шоирнинг кучи, маҳорати, назаримда, шу ўринда кўринади.

Шоир ёзади: «Ёки кейинги пайтларда тиним бермаётган тушларнинг ҳосиласимикан? Билмадим. Билганим, унинг борлиги. Оҳорлилиги, ўзи суйиб, ўзи озор берган ошиқ кўнглини аяши. Қолгани — ўқувчининг иши.

Бизда қисқартмалар унчалик ҳам урф эмас. Шунинг учун дастлаб ушбу қисқартманинг маъноси бошқа тиллардаги луғатлардан қидириб кўрилди. Эҳтимол, бу хатодир. Аммо излаш — излам ҳеч қачон хато эмас. Яратган ҳам кечирса, хато қилмаганларни эмас, излаганларни кечиради.

…
М. А…
Ма…
МА…
..?
М. А. — Мавлоно Атоийми?
М. А. — Мухторов Асқадми?»

Ҳар банда ўз йўриғида ҳукм қилиши мумкин. Гарчи Ҳукм Даъво бўлса-да…

Аслида Ҳукм ЭГАнинг қўлида…

Сўз айтиш масъулиятини бўйнига олган кимки бор, Бу  улуғ даргоҳда «М.А.(МА)» — белгилар маъносини англата олса, Ўз миссиясини удда қилган бўлади.

Бахт ўтар, бахтсизлик ўтар — йўқ ҳисоб,
гарчи юрак ҳисга юм таланади.
Кулдан минг тўраган қақнус қуш мисол
негадир муҳаббат қайталанади.

Барчасига қайталанган муҳаббат сабабчидир…

Мақолани саҳифа якунида тўлиқ ўқишингиз мумкин

ФАХРИЁР
“ИЗЛАМ» КИТОБИДАН ШЕЪРЛАР

Фахриёр (Фахриддин Низом) 1963 йилда Самарқанд (ҳозирги Навоий) вилояти Хатирчи туманидаги Сангижумон қишлоғида туғилган. Самарқанд давлат университетининг ўзбек филологияси факультетини тугатган (1988). «Дарднинг шакли» (1987), «Аёлғу» (2000), «Геометрик баҳор» (2004) шеърий тўпламлари, «Янгиланиш анъаналари» (1988) публицистик мақолалар тўплами нашр этилган. Унинг таржимасида Т. Уинтер (Абдулҳаким Мурод)нинг «21-асрда ислом: постмодерн дунёда қиблани топиш» (2001) диний-фалсафий китоби нашр этилган.

саратон

жазиллайди ёзнинг чилласи.
жизловуқлар жизиллайди бетиним,
лоҳас қилиб қўяр саратон
ҳар нимарсани.

масалан,
соҳилдаги соябонлардай
дарахтларни ерга қоқиб,
дам олади тун уларнинг кўланкасида
кун ботишга етиб олгунча.
дарахт остига тушган
офтоб тангаларини бирма-бир териб
чўнтагига солиб қўяди
кечалари осмонга
сочмоққа юлдуз қилиб.

масалан,
томорқада ухлаб ётган чирмовуқлар ўргимчак каби
қаталоқлар,
чўпчиб чиқар ҳатто дарахтларга ҳам.

масалан,
қушларнинг эринчоқ сайроқлари
капалак бўлиб
сўлиётган карнайгулга қўниб турар омонат.

масалан,
суви қочган меҳр офтобда
қурий-қурий тошга айланади охири.

масалан,
сув ичишга сойга энган
пода туёғидан кўтарилган чанг
ҳавода муаллақ туриб қолади
аёл кўрган ваҳимали тушдан кейинги
ғашликдай.

масалан,
ҳаво лангиллайди тандирдай,
рўмолини юзга ўраб, ғўза чопиқ қилади
қоқ туш чоғи муқанна қизлар.

масалан…

иложсизлик

ўртадаги ришталарни
узиб чиқдинг бирма-бир
эринмай
учрашмаслик учун ҳатто маҳшар куни ҳам

энди оғрир ришта узилган жойлар

у билан учрашиш эҳтимоли бор
келгу кунларин
бир-бир синдириб дарахт шохидай
тутаб ёнаётган ўтга ташладинг

тутунидан кўзинг ёшланди

юрагингни қўлимга олиб
сени кўрмоқ умидини қирмочдай
қириб олдинг ундан
бир-бир

ачиди жонинг

на деворли на дарвозали
оппоқ сурпдай тушларга
кириб келаверар бергман қаҳрамонидай
ўчириш тугмаси йўқдир тушларнинг

қаён қочасан

* * *

яна битта
қобирғамни тарошлаб бир кун
сибизиқ қиламан

эргаштириб кетаман сени
сибизиқ чалиб
ишқ водийсига

у ерларда
бахт ҳам йўқдир
бахтсизлик ҳам йўқ

фақат севмоқ бор

дўст

бозор айланаман бекорчиликдан
қандолат расталари оралаб

бирдан кўзим тушар пештахтадаги
улкан новвот бўлагидай кристалланиб
турган ўзимга

аста болға билан ушатиб
ва тарози палласига ташлаб
қайтиб олиб ошиқчасини
сотар бир дўстим мени
чакана нархда

шукр
харидорим бор экан
менинг ҳам

осмон

бугун осмон уйнинг ҳашар билан артилган
деразаларидай тип-тиниқ
шу қадар тиниқки борлиги ҳам билинмайди осмоннинг
гўё хаёл чексизликларидан ўзга нарса эмас осмон дегани
гўёки дераза ғуборларидай ўн саккиз минг оламни ҳам
артиб ташлаган кимдир
эшитилмас ҳатто фаришталарнинг қанот қоққани
гўё осмон фаришталар қанотини
дарахт япроқларидай тўкиб ташлаган

ҳеч нарсага тўқинмайди коинотларда нигоҳ
бирдан хаёлга урилар бир замонлар урф бўлган
фильтрли коинот сигаретларин мовий қутиси
ва ундаги нигоҳдайин коинотга учаётган шўролар ракетаси
негадир унда
ракетанинг тутунию чақнаган ўти
беш қиррали юлдуз билан рамзланган эди
гўё ернинг тортиш кучини юлдуз енгиб берар эди ўйланишича
фақат сигарета қутисидаги осмон мовий эмас
тўйиқ кўк рангда эди
эҳтимол у кечқурунги офтоб ботиб ҳали шоми тушмаган
оқ шомининг рамзи эди тун билан кун оралиғида
турган ҳаёт ҳолатини тамсиллармиди ва ёхуд
шўроларнинг ботаётган салтанати рамзимиди ундаги осмон

тинмай тикилиб турсанг
ўнгу шуурингни ёритган шу нур
бир пардага айланади воажаб
ва тўсади коинотнинг қаърини кўздан
фақат ундан сизиб ўтар тасаввуринг бемалол
сермалар коинот синирларини

сен тикилиб турган осмонда
на ой бор
на юлдуз
на метеорит
улар сароб мисоли
жилваланар фақат тасаввурингда
кеч кузакнинг япроқлари тўкилиб кетиб
ҳали тўкилмаган олмаларидай

дарахтга менгзайди осмон
нур билан яширар юлдузларини
фақат бир фарқи
нур ҳар кечқурун хазонланар занглаб қолади
тўкилади воажабки кўкжиякка нурнинг занглари
буюк келажак ёлғонларидай

шу чоқ бирдан узилади тасаввур ипи
ва сочилиб кетар самоларга мезон мисоли
дарахтларга қўниб ўтирган қушлар учиб қочади
юлдузлар ўрнига
оймомо ўрнига
қарғалар тўлади осмонга

сўз

сен билан мен
ўртамизда битта сўз фақат

истеҳком янглиғ
сен билан мени
ажратиб туради биттагина сўз

сўзнинг сен ёқдаги маънисин
мен кўрмайман

ойнинг орқа сиртидай
унинг сен ёқдаги маъниси
менга қоронғи

орамизни тўсиб турар биттагина сўз

икки юзли сўз

ташбиҳсиз

олов чарсиллайди

ёнаётган тарашанинг ичидаги нам
бир учидан қайнаб чиқар вишиллаб
танга қилиб тўкар унинг пўстлоғин олов
балиқ тозалаётган ошпаздай

тутунни тартибга солмайди ҳеч ким
ҳеч ким уни мушаккал қилмас
мўрига ҳам қўймайди қамаб
истаган ёққа
уни ҳайдаб юради шамол
қўйнидаги китобини ўқиб бўлмаган
болакайнинг суруви мисол

совиб қолган кўнглини
оловга тоблаб ўтирар аёл

аччиқ хаёллар димоғига урилар
кўзига ёш келар дафъатан

постмодернизм

ҳарфларни тенг кўрмоқ
ва қоғознинг керакли нуқталарига
териб чиқмоқ уларни бир-бир
теппа-тенг кўриб
катта-кичик
босма ёки ёзмаларига
ажратмай

айирмачи тиниш белгиларини
киритмамоқ
сўзлар оралиғига

кечинмаю эҳтиросларни
бир-биридан кам кўрмаярак
шамолда қолган
қоғоз уюмидай улар устига
бошин косасига тортиб олган тошбақа мисол
ташбиҳларни бостириб чиқмоқ

метаҳикояларни
каллақанддай ушатиб бир бир
нафратга едирмоқ
ва ўлдирмоқ қанд касал қилиб
душманни ҳам яхши кўрмоқлик учун

эрксиз миллат каби ихтиёрини
иқтибосга берган матнни
бошқа матнларга сочиб юбормоқ
яна иқтибос қилиб

анор доналаридай
умрни вақтдан
бир-бир ситиб олиб
смартфоннинг
ҳайдашовурга кирган ипакқуртдай
кунхўр дастурларига
тақсимлаб чиқмоқ

занглаб қолмаслиги учун тушларни
номозбойнинг тиллаларидай
офтобга чиқариб қуритмоқ
касалланганларига
умид билан ростнинг оралиғидан
таъбир топиб бермоқ
ва муттасил алдаб турмоқ кўнгилни
тушда аён бўлган алағдаликни
бўяб чиқмоқ кўзга яқин рангларга
оғиб қолмаслиги учун ҳислар эсидан

хотира

қадим эҳтирослар кулини
эллик ёшнинг
ётаётган шамолдай эпкинлари
учириб ўйнайди беозор
калавани у ёқдан бу ёқ
тинмай думалатаётган
мушукча янглиғ

калавага учиб ўтмас кул остидаги
қўр

ўртада янглиғ бор
ўтолмайдиган
ўт олмайдиган

“Izlam” – faqat zamonaviy she’riyatimizning emas, milliy adabiyotimizning poetik sarhadlarini kengaytirib bergan, so‘zga yangicha qarash va yangicha talqin olib kirgan kitoblardan biri sifatida e’tirofga loyiq. Umuman, adabiyotdagi yangilanish – bu so‘zga yangi munosabat paydo bo‘lishi, yangi munosabat mahsuli bo‘lgan metaforaning, badiiy tafakkurning yangilanishi ekanini tan olishimiz kerak.

Nazar Eshonqul
“IZLASH AZOBINING TOTLARI…»

Nazar Eshonqul 1962 yili tug‘ilgan. Toshkent davlat universiteti (hozirgi O‘zMU)ning jurnalistika fakultetini tamomlagan. Uzoq yillar O‘zbekiston Milliy teleradiokompaniyasi tizimida ishlab keladi.

Ilk asari – “Urush odamlari” qissasidan (1989) so‘ng, “Momoqo‘shiq” (1991), “Yalpiz hidi” (1996), “Ufq ortidagi quyosh”, “Maymun yetaklagan odam” (2004), “Shamolni tutib bo‘lmaydi” (2005), “Shaftoli guli” (2011) kabi kitoblari nashr qilingan.

Yoshi ellikdan oshib qolgan bo‘lsa ham adabiy tanqidchilik uchun hanuzgacha “yosh ijodkor” sanalib kelinayotgan Faxriyor o‘zining poetik jihatdan navqironligini yana bir bor ko‘rsatib, xos o‘quvchilariga “Izlam” deb nomlangan kitobini taqdim etdi. “Xos o‘quvchilariga” deb ta’kidlayotganimning sababi shuki, Faxriyorning she’rlari nafaqat bugungi ommaviy madaniyat ruhidagi she’rlarga didi moslashgan olomon – o‘quvchi, balki aksar adabiyotshunoslar uchun ham haligacha “rebus” bo‘lib qolmoqda-ki, bu holat adabiyotshunosligimiz adabiy jarayondan ancha orqada qolib ketayotganidan darak beradi. Adabiyotshunoslikka ham, adabiy tanqidga ham da’vo qilmagan holda kaminada ko‘lami, mazmuni, shakliy rang-barangligi hamda bugungi avangard she’riyatning yuksak namunasini namoyon qila olgani bilan adabiy ommaboplik dididan ancha baland ko‘tarilgan “Izlam” kitobi haqida o‘z taassurotlarimni yozish istagi tug‘ildi.

Adabiyotshunoslik nazarida “yosh va umidli” bo‘lib qolayotgan Faxriyor bu kitobi orqali makon, zamon, olam haqidagi o‘zining 30 yillik badiiy tajribalari mujassamlashgan qat’iy, to‘laqonli adabiy, falsafiy qarashlarini, badiiy-nazariy xulosalarini bayon qilgan. Shu jihatdan “Izlam” kitobi bugun G‘arb postmodernistshunoslari badiiy matnni tahlil obyektiga aylantirgan semantik, madaniy, germenevtik, emotsional-aksional va timsoliy kodlarga boyligi bilan ham zamonaviy she’riyatimizda alohida o‘rin tutishi aniq.

She’r deyilganda biz vaznga bo‘ysundirilgan qofiya tizmasini tasavvur qilishga o‘rganib qolganmiz. Shuning uchun qofiyasiz she’rlarni hamisha ham hazm qilavermaymiz: go‘yo qofiyasiz yozayotganlar o‘zini zamonaviy ko‘rsatishga urinayotgan adabiy oliftalardek taassurot qoldiradi. Balkim she’rda shakl va mazmun o‘zgarishiga duch kelsak, darrov “modernist” degan “tamg‘a” yopishtirishimizning sababi shundandir?! Umuman olganda, “modernist” bo‘lish unchalik ham haqoratli maqom emas, lekin gap shundaki, burnining tagini emas, adabiyotni o‘ylab yozayotgan ijodkor “modernist” bo‘lish uchun yozmaydi, u shunchaki boshqalarga o‘xshamaslik, o‘zidan oldingilarni takrorlamaslik, milliy adabiyotimizga yangi an’analar, adabiyotshunoslar ta’biri bilan aytganda, “priyomlar” olib kirish, dunyoni qaysi shaklda qabul qilsa, badiiy mushohadasi qanday bo‘lsa o‘sha shaklda bayon qilish uchun yozadi. Vazn, qofiya va hakozo unsurlar she’rning faqat tashqi ko‘rinishi, xolos. Qofiyaga moslashgan satrlar yig‘indisi she’r bo‘lib qolmaydi. Demak, she’r bo‘lishi uchun yana boshqa narsalar kerak. Hechqursa, yangi tashbeh va yangi majoz kerak. Balkim, bunaqa ta’rif adabiyotshunoslik uchun biryoqlamadir, lekin men she’rni timsollar tilida gaplashish san’ati deb tushunaman. Ko‘z oldida turgan narsa-hodisaning yangi timsoli – metoforasini, yangi manzarasini, yangi ko‘rinishini, yangi qirrasini ritmikada bera olish san’ati – men uchun shoirlik. Timsolsiz she’r yalang‘och odamga o‘xshaydi. Shuning uchun u qofiyalimi yoki qofiyasiz, ohangdormi, ohangsiz ekani unchalik muhim emas, muhimi – voqelikka yangi timsol, yangi metafora topib, o‘shani ritmikaga solib bera olgan bo‘lsa, men she’r deb tushunaman: she’r timsol tilida hikmat aytish, timsol tilida inson mohiyatini, tuyg‘ularini, kechinmalarini va o‘zini tahlil qilish, insonning ruhiy-botiniy, taxayyul manzaralarini chizishdir. Yangi davr she’riyatini zamonaviy tadqiqotchilar faqat badiiy hodisa sifatida emas, olam va odam, makon va zamon haqidagi falsafiy-psixologik tadqiqot sifatida ham talqin qilishni taklif qiladi: shunga ko‘ra, she’r nafaqat badiiy hodisa, balki ayni paytda madaniy, falsafiy va psixologik hodisa hamdir. Faxriyorning oxirgi kitobi ana shunday tahlillarga va talqinlarga imkon beradi.

“Izlam”ni yaxlit bir zanjirda birlashtirib turadigan ruh – bu “izlash”, boy berilgan yoxud bugun bani bashariyatda boy berilayotgan narsani, ya’ni o‘zini va o‘zlikni izlash ruhidir. Kitob olamdan, atrofdan, azal va abaddan o‘z hayoti va o‘zgalar hayotidan o‘zini izlash “totlari”dan iborat.

…Izlash azobining totlari
Topolmaslik singari qadim…

…O‘zni topolmagan menmikin,
O‘z o‘rniga malomat tergan?

…Kimni olib ketdi bu fano,
Senimi, sendagi meni yo…

…Menimi, senmi, ayt-chi, kim qani,
Qaysimizda adashdi dunyo?…

…Men o‘zimni sendan izladim…

Kitobda, umuman, Faxriyor ijodida “Izlash azobi”ni, mashaqqatini timsoliy jihatdan birlashtirib turadigan bir necha o‘ziga xos istilohlar bor: soya, sensizlik, yo‘lsizlik, vaqtsizlik, tush, tun. Ko‘rib turganingizday, barcha istilohlar modernizmning, xususan, postmodernizmning asosi bo‘lgan “…sizlik” bilan, ya’ni mosuvolik, ayrolik, mahkumlik, fojiaviylik va shartlilik bilan chambarchas bog‘liq, boshqacha aytganda, kitobda boshdan oyoq, shakldan tortib mazmungacha modernistik kayfiyat, ruh, dunyoga postmodernist ko‘zi bilan baho berish ustunlik qiladi. Shuni alohida ta’kidlash kerakki, keyingi paytda adabiy tanqidda tez-tez uchrayotgan ayblov – modernistlarni “hayotni qora bo‘yoqda aks ettiruvchi” oqim sifatida talqin qilishlar o‘sha “qora bo‘yoq”ning asar konsepsiyasidagi o‘rnini bilmaslik, muallifning maqsadini, asarning bosh g‘oyasini tushunmaslik oqibati, xolos. XX asr badiiy tafakkurining cho‘qqilari bo‘lmish “Jarayon”, “Qo‘rg‘on”, “Uliss”, “Vabo”, “Begona”, “Qiyofasiz odam”, “Shovqin va hayajon”, “Doktor Faustus”, “Bepusht zamin”, “O‘qchish”, “Chol va dengiz” kabi o‘nlab asarlar aynan modernistik uslubdagi asarlar ekanini unutmasligimiz kerak. Modernistik uslubda o‘quvchi diqqatini voqelikning fojeiy nuqtasiga to‘plash, birlashtirish, fojianing majoziy qamrovini kengaytirish orqali badiiy hikmat yaratiladi. She’rlarida badiiy voqelik yaratish uslubiga ko‘ra postmodernizmga yaqin turadigan Faxriyor ham o‘quvchi diqqatini yuqoridagi istilohlar orqali o‘zligini izlayotgan, o‘zini, o‘z qiyofasidagi zamondosh insonni tahlil qilayotgan badiiy tafakkur atrofiga jamlaydi.

Yulduz, quyosh, nilufar oy o‘rnida soya kezib yuradi. Nurdan asar ham qolmagan, faqat uning soyasi mavjud. Soya – nursizlik, yorug‘sizlik, nurning qora tomoni degani. Voqelikda Soya hukmron bo‘lsa, bu manzilda miflardagi marhumlar dunyosi kabi sharpa, ko‘lanka kezib yuradi. Soya qaysi qiyofaga kirmasin, nurni – aslni o‘zida mujassam qila olmaydi, boshqacha aytganda, soya faqat shakl, unda mazmun bo‘lmaydi, soyaning sinonimi mazmunsizlik, yolg‘izlik, ayroliqdir, begonalik, xavotir, tushkunlik, umidsizlikdir. Butun boshli turkum bag‘ishlangan “Ko‘z yosh soyasi”ning badiiy kodini tushunish uchun Hariku Murakamidan olingan “Sen biror marta ko‘z yosh soyasini ko‘rganmisan?…” epigrafidagi ishorani anglab yetish kerak bo‘ladi. Anglash istagi bizni yapon tafakkur tarzining soyaga munosabatiga yetaklab boradi. Bu borada Tanidzaki Dzyun’itironing “Soyaga qasida” essesidan o‘tadigan yo‘q. T.Dzyun’itiro yapon adabiyoti va san’atidagi “soya” kodini “zulmat”, “tun”, “qorong‘ilik”, “xiralik”, “noma’lumlik”, insonning aniq bo‘lmagan holati, arosat sifatida talqin qiladi. Faxriyor ham ko‘z yosh borasida shunday xulosada:

Tomib bo‘lgan ko‘z yoshlaringning –
soyasi muallaq. Inmaydi.
Niqtagin, siqtagin, urin ming,
soya to‘kilmaydi, sinmaydi.

Ming marta urinsa ham to‘kilmasa, sinmasa, ya’ni yo‘qolmasa, bu qanday soya bo‘ldi? Bu – qismat soyasi. Bu – peshona bitigi. Aslida Ko‘z yoshning soyasi bo‘ladimi? Musavvir ko‘zi bilan qaralganda, nurning ko‘z yoshi tomchisiga qaysidir handasaviy darajada tushishi, ya’ni nur qancha egik tushsa, soya shunchalik aniq ko‘zga tashlanishi bor gap. Perspektiva qonuniga ko‘ra, nur qancha yonbosh tomon og‘sa, soya shuncha aniq ko‘zga tashlanadi. Ammo shoir nazarda tutgan soyaning perspektiva nazariyasiga aloqasi yo‘q. Shoir ko‘z yoshning ko‘ngildagi soyasi haqida gapirayapti.

Ishq to‘ldirgan hujayralarga
soya to‘lib qolar birma-bir…

Ishqning o‘rnini ko‘z yoshning o‘zi emas, uning soyasi to‘ldirdi. “Ko‘z yosh soyasi” ishqning, muhabbatning tasavvurdagi soyasigi aylandi.

Nursiz soya — ko‘z yosh soyasi,
armon yanglig‘ u ham o‘chmaydi…

…Ko‘z yosh ketar, soya ketmaydi,
soya – umidlarning arvohi…

Ko‘z yosh ketgandan so‘ng ham soya ketmasa, demak u ko‘z yoshning soyasi emas, undan kattaroq, undan kengroq holatning ko‘rinishi. Shuning uchun ham ko‘z yosh soyasi o‘zining soyalik mohiyatidan voz kechadi: u azal-abad bir musibatga – falak miqyosidagi olis ayriliq anduhiga aylanadi.

Soya yulduz bo‘lib jivirlar,
lekin yulduz kabi o‘chmaydi,
olis muhabbatdan shivirlar…

…tun ham manglay qoralikdayin
ko‘zyosh soyasidan boshlanar…

Tun agar “manglay qoralikka” o‘xshasa va ustiga ustak ko‘z yosh soyasidan boshlansa, demak, “ko‘z yosh soyasi” bu faqat ko‘zdan oqib tushadigan tomchilar soyasi emas, u taqdiri azal soyasi, taqdiri azal bitigi. Chunki insonning ko‘ngliga ilk bor “ko‘z yosh soyasi” ta’qiq mevasini tatib ko‘rgandayoq va jannatdan quvg‘in qilingandayoq tushgan. Shundan beri u “olis muhabbatdan shivirlab”, insonni ta’qib qilib yuradi. Ibtidodan neki boshlansa, intihogacha davom etadi, ibtidoda boshlangan sog‘inch intihogacha qoladi:

Ko‘ngil tugar, sen tugamaysan…

…Makon, zamon kechinmalarda
ko‘z yosh soyasining davomiyligi…

…Ta’qib etar kechirilmagan
bir gunohday – ko‘hna, ming yillik…

… Nur o‘char, o‘chmaydi qorasi,
ishg‘ol qilib borar kelguni.

Soya – qismat, u “kelguni” – kelajakni ham o‘ziniki qilib bo‘lgan, endi asrlar osha odamning ko‘nglini ko‘lankasiga yashirib turaveradi. Bu mahkumlik abadiylik qadar davom etadimi? Yo‘q. Shoir turkumning so‘nggi satrlarida umid uchun ishora tashlaydi:

Nimadir o‘rmalab kirdi ko‘ngulga…

“Ayriliq hissini yomon otliq” qilgan, ko‘ngilga “o‘rmalab kirgan” bu tuyg‘u nima? Ayriliq hissini faqat diydor “yomon otliq” qila oladi. Unda ko‘ngilga diydor o‘rmalab kirgan. Diydor –so‘nggi manzil, bu o‘zlik o‘zining izlaganini, ayrilganini, ayro tushganini topishi, birlashishi, yaxlitlashishi degani. Qahramon nimadan ayro tushgandi, ming yilliklarda ko‘z yosh soyasini sargardon kechib, nimani izladi? Bu savolga javobni har bir o‘quvchi o‘zi topgani ma’qulga o‘xshaydi.

Sensizlik – mazmunsizlikdir. “Men” bor ekan, olam muvozanati uchun “Sen” ham bo‘lishi shart. “Sen” “men”ning mazmuni. “Sen” bo‘lmasa, “Men”ning mavjudligining ma’nosi yo‘q, chunki “Men” “Sen”ning aksidir – Nur bor ekan, soya bo‘lishi shart. Bu – abadiyat va ilohiyat qonuni. Modomiki, voqelikda “sensizlik” hukmron ekan, demak “Men”ning mohiyati qolmagan, u mazmunsizlangan. “Sensizlik” hukmron muhit ilohiy rishtalardan uzilgan muhitdir. “Sensizlik” – o‘zliksizlikdir. Qahramon “sen”ni, ya’ni o‘zini izlayapti.

Senga yetmay tentirar so‘zim,
she’r unmagan odamzorlarda…

…kezmoqqa bog‘, yutmoqqa tog‘ning –
yo‘qligi sen bo‘lding, ssensizlik –
mening kasbim, mening vazifam…

…Janggohdan botirsiz qaytgan ot kabi
yana bahor keldi sensiz va yolg‘iz…

…Izladim, muzladim, topmadim sarson,
bunday qismatning ne manzurligi bor?
Ko‘ngil – na musulmon va na tarso,
ibodat o‘rniga chekadi ozor…

“Sensizlik” “kasbi”, “vazifasi” bo‘lgan, ko‘ngli xuddi shayx San’onning ishq qismati kabi “na musulmon va na tarso” bo‘lgan obraz qanday qahramon? U kimning zamondoshi?

“Sensizlik” qahramonning botiniy dunyosi yo‘qligini, faqat “Men” degan ko‘rinishdan, ko‘lankadan iborat ekanini ko‘rsatadi.

Kitobdagi “Sensizlik” turkumi – shoirning mumtoz nazmga xos bo‘lgan maqomda qilgan zamonaviy munojatidir. Bu turkumda inson va ilohiyat rishtalari haqida falsafiy iltijolar qilinadi:

O‘zingdagi meni qaylarga
tashlab yoxud olib ketarsan?
Qay zaminga, qayu oylarga

sochadursan g‘azab singari,
ehtiroslar tugilar – xarsang,
ketmas yuragimning singrari.

Qahramon qo‘msayotgan “sensizlik” uning “men”ini ham o‘zi bilan olib ketgan. Tanani “Sen” ham, “men” ham tashlab ketgan bo‘lsa, quruq tananing, jasadning o‘zi qolgan. Quruq jasad – mazmunsiz, o‘zliksiz shakl. Voqelikda “sensizlik” hukmron ekan, demak, “men”ning borligi haqida gap ham bo‘lishi mumkin emas. “Men” “Sen” bilan ibtidoda qolib ketgan: insonning zamindagi hayoti – “sensizlikdan boshlangan kunlari”dir.

Dunyomidi, senmiding ro‘yo,
yo‘l bormidi senga eltgali?..
…Og‘riq o‘tdi, armonlar o‘tdi,
qovjiradi umid guldayin.
Ehtiroslar gurladi o‘tda
hijron sayin, sensizlik sayin…
…sensiz kunlarimga qaragin,
gulsizliklar chaman va chaman…

“Sensizlik” hukmron muhitda “gulsizlik” “chaman” bo‘lib ochilib yotadi. Gul bo‘lmasa, chaman bo‘ladimi? Gulsiz chaman qanday ko‘rinsa, “sensizlik” to‘ldirgan “Men” ham shunday ko‘rinadi. Ammo she’rimiz qahramoni bu holatdan qutulish yo‘lini izlaydi:

Yurak g‘uncha emas, tugib oldi musht.

Yurak musht tugdimi, uning “Sen”ni topishiga ishonsa bo‘ladi. Bu borada shoirning o‘zi shunday xulosa qiladi:

Men sendan teraman o‘zimni,
bittalab o‘zimni teraman…

“Sensizlik”dan “o‘zini terib” olinayotgan ekan, unda ertaga bu ko‘ngilda, bu jasadda “Men” ham paydo bo‘ladi: “men” “sen bilan birlashadi.

“Yo‘lsizlik” – maqsadsizlik, umidsizlik, tushkunlik, arosat, “vaqtsizlik” – makonsizlik, zamonsizlik, tartibsizlik va ma’nisizlik timsoli.

Shoir har ikki istilohdan ham mohirona foydalanib, falsafiy xulosalar chiqara olgan.

Alpomish zindonband edi: u bu yerda tun-kunning, yorug‘lik va zulmatning, bahor va kuzning farqiga bormasdi, zotan bularni ko‘rishdan mahrum etilgan, u tasavvur qo‘rqadigan, nur qochadigan o‘pqonda – “Soya”da zanjirlar bilan tillashgan, “Sen”dan ham, “Men”dan ham ayrilgan, yo‘lsizlik, vaqtsizlikka Mahkum edi. Uni qutqaradigan kuch yo‘q edi, zotan u qachonlardir qutulishiga o‘zi ham ishonmasdi – u endi shu zulmatda vaqtsizlik bilan abadiylikni kutib yashardi. Tasavvur bo‘lmaganida, ehtimol, u abadiy shunday qolgan bo‘lardi… Alpomish birdan zindon qa’rida otning kishnashini eshitdi: kishnashdan so‘nayotgan umid seskanib tushdi, keyin mog‘or bosgan tasavvurini arta boshladi va tasavvur oynasidan ozodlikda kishnab, chopib yurgan Boychiborni, u olib boradigan Boysunni, Barchinoyni ko‘rdi. Allaqachon taqdirga tan bergan, abadiylikni shu zulmatda kutib olishga tayyor bo‘lgan, shu qismatga ko‘nikkan jasadni tashlab, umid sakrab turdi. Bir parchasi ko‘rinib turgan osmonga qaradi: u yerda unga Ozodlik boqib turardi. Boychibor umidni chorlardi. Kishnash zinaga aylanib, zindon qa’riga tushib keldi, umid va unga ergashgan ruhi bu zinadan ko‘tarilib, zindondan chiqib olishdi: tasavvur zinasi ularga ozodlik hadya etdi. Endi ularning mudroq va g‘aflat bosgan zindon qa’rida yotgan tanani ozodlik – xaloskorlik sari tortib chiqarishi hech gap emas: chunki Alpomish uchun “yo‘lsizlik” va “vaqtsizlik” davri tugadi.

Shoir bu holatni shunday tasvirlaydi:

Shoir tasavvurimizga nafaqat metaforaga osilib turgan ma’noni, balki zinaning ko‘rinishni – tasvirini ham chizib berayapti: shu ma’noda endi she’riy shakl faqat mazmun solingan idish emas, tasviriy san’at vazifasini ham o‘tayapti, ya’ni tasavvurdagi metafora moddiy shaklda namoyon bo‘layapti.

Shakli va mazmunning bu xil uyg‘unligi, tasavvurning moddiyat ko‘rinishini olishi Faxriyor ijodida yetakchi o‘rinni tutadi:

…Soyalarni tunga yoyasan…

…Olis muhabbatdan shivirlar…

…Soyalana boshlar muhabbat…

…Ko‘ngil yovlar bosgan vatanning
bayrog‘iday nima va nimta…

Faxriyor she’rlari tasavvurga zavq beradi, tasavvurni lazzatlantiradi.
Kundalik tuyg‘u-kechinmalarimiz, o‘y-xayollarimiz, kundalik tashvishlarimiz o‘zimizdan kattalashib borayotgan bizni bu she’rlar bir zum bo‘lsa-da, moddiylik changalidan xalos qiladi, tasavvur dunyosiga olib chiqadi:

…Bog‘larimdan ketayotgan gul
o‘zga dilning barini tutib…

…Tushlaringni yeb tashlar kuya…

…Daraxtday jussamdan to‘kilar xazon…

…Umid sog‘inch idrog‘in yamar…

…Umid bog‘laridan malomat terdim…

…Gul – nargis tunlarda kuygan oy isi…

…Yurak umidlarning mozori
Hech kim uni ziyorat etmas…

…Turnalarni chalar tabiat…

Faxriyor she’rlari bugungi kunda andozaga aylangan ommaboplik muqomi emas, individual tafakkur tarzi mahsulotlaridir: zero, aynan shuning uchun ham uning she’rlarini, u tanlayotgan shaklni, uning so‘z qo‘llash usulini ommboplik va madhiyago‘ylik pafosiga, qofiyasiga tobora o‘ralashib borayotgan didimiz qabul qilishi birmuncha og‘ir kechmoqda. U taklif qilayotgan so‘zga va mazmunga, she’rga munosabat usuli ommaviy madaniyatga moslashgan she’riyat o‘tirgan yo‘rg‘a bilan birga yo‘rg‘alamayapti.

Suvsoq soylar ilon kabi bilanglab,
Ketib borar
Suvloq yerlarga
Bunda chanqamas quduqlar faqat
Yozning chanqog‘in ko‘rib,
Hijolatdan yerga kirib ketgan quduqlar

Bahor desant tashlar bu yalanglikka
Qoqigulning parashyutlarin
Yig‘ishtirib olishga ulgurmas shamol
Borliq taslim bo‘lar axiyri
Bahorga

Badiiy mahdudlik tafakkurimiz cho‘qqisi bo‘lib qolish xavfi paydo bo‘layotgan bir paytda Faxriyor badiiy tafakkurimizga taklif qilayotgan, tabiiyki, she’r haqidagi ko‘nikmalarimiz, qoliplarimiz – qofiyalarimizga daxl qilayotgan, bosim o‘tkazayotgan, she’r haqidagi tasavvurimizni o‘zgartirishni talab va taklif qilayotgan shoir darajasiga allaqachon ko‘tarilib bo‘ldi.

U yuvib oladi gunohlarini
onasining ko‘z yoshi bilan…

…Ko‘ngil bu kecha ham uyda yotmadi…

.. manglayingdan sudrab o‘tar
yillar cho‘pon tayog‘i…

… Daraxt bargi bilan yozar
shukr oyatin…

…Mazlum ko‘z yoshiday to‘xtamas oqim.

…enib kelar teleminoar
va daraxtlar uchidan tik
bo‘zsuvdan yuzini chayib olmoqqa..

…hovlidagi yakka qayrag‘och
suyab turar cho‘kayotgan osmonni.

Bugungi kunda odamning o‘zi murakkablashayapti, shunga yarasha inson botinining aks-sadosi bo‘lgan badiiy tafakkur ham murakkablashishi tayin: kechagi badiiy priyomlar, kechagi badiiy shakllar bugun odamni, uning murakkab, ziddiyatli dunyosini aks ettira olmayapti: bugungi aytilayotgan badiiy so‘zning ta’siri yangilanayotgan va yangilanib bo‘lgan dunyoga ta’sirini o‘tkaza olmayapti yoki juda tez o‘zini fosh qilib, ohorsiz bir vatanbozlik, nari borsa tuyg‘ubozlikka aylanib borayapti. Asarlarimizdagi tasavvur va tafakkurning jo‘nligi – badiiy usul va so‘zning jo‘nligiga olib kelmoqda. Aynan shu ehtiyoj adabiyot oldiga insonni yanada chuqurroq, yanada teranroq, yanada kengroq tahlil qilish, uning ko‘ngliga chuqurroq kirish, adabiyotni tafakkur cho‘qqisidan turib kuzatish va baho berish talab qilinayapti. Faxriyor she’rlarida bu ehtiyojni juda teran anglaydi.

Kitobdan zamonaviy o‘zbek she’riyatining ham badiyati, ham mushohada tarzi, ham shakliy izlanishi namunasi bo‘lgan, adabiy tanqidchilikka, jumladan, madaniyatshunoslikka, germenevtikaga, postmodernizm tahliliga boy material va asos beradigan uchta doston ham joy olgan.

“Yoziq” dostoni o‘zida azal va abad mavzusini qamrab oladi, atrofida tarix charxpalagi, o‘tmishning sharpalari va ko‘lankalari, Yung ta’biri bilan aytganda, “arxitiplar” qurshovida, azal-abad qarshisida o‘z qismati bilan yuzma-yuz turgan insonning ertangi kuni haqida og‘riqlarini tashbehlarda ko‘rsatishga uringani bilan XX asr durdonasi bo‘lmish T.Eliotning “Bepusht zamin” dostoniga yaqin turadi.

“Ayolg‘u” dostonida shoir milliy badiiy, madaniy, maishiy, falsafiy tafakkurimizni dunyo badiiy, madaniy, fasafiy tafakkur shakllarida sinab ko‘rishga urinadi va bunga erishadi ham.

“Muchal yoshi” dostonida e’tiqodlar va vaqt xarobasida arosatda turgan inson obrazini yaratishga urinadi. “Muchal yoshi” balog‘at belgisi sanaladi. Ammo balog‘at yoshiga yetgan inson balog‘atga xos yashayaptimi? U nimalarga o‘ralashib qolgan? Doston ana shu savollarga javob izlaydi.

Uchala doston ham ham badiiyat, ham poetik ko‘lam, ham dunyoning postmodernistik olam konstruksiyasini chizib berolgani, shunga ko‘ra, jahon adabiyoti ko‘lamiga bo‘ylasha olishi bilan ahamiyatlidir.

Bu dostonlarda shoir dunyo she’riyati an’analarini, shakllarini, kombinatsiyalarini milliy nazmimizga dadillik bilan olib kiradi va badiiy tafakkurimiz hududlarini yanada kengaytiradi.

Faxriyor bu bu kitobi bilan bugungi tafakkur tarzimizning, dunyoni qabul qilishimizning shiddati va rang-barangligini, tamaddunning inson botiniga bosimini, qarshimizda turgan, hali biz bexabar bo‘lgan xaos va fazodagi qamrovini, inson ko‘nglining fazoviy jilvalarini so‘z va so‘z yasagan shakllarda akslantirishga va namoyon qilishga urinayotgan, she’riy tafakkurimizga jahoniy qamrov hamda mazmun olib kirayotgan shoir sifatida gavdalanadi. Aslini olganda, “olib kirayotgan” degan sifatimiz Faxriyorga ham yosh jihatdan, ham bugungi nazm sahnasidagi o‘rniga ko‘ra adolatli emas, zotan, shoir haqida “olib kirgan” deb yozish har tomonlama to‘g‘ri bo‘lar edi. Faxriyor keyingi uchta “Ayolg‘u”, “Geometrik bahor”, “Izlam” kitobida o‘zini o‘z qarashiga, o‘lchamiga, tafakkur tarziga, umuman, mustahkam poetik konsepsiyasiga, dunyoni qabul qilish va so‘z aytish uslubiga ega bo‘lgan shoir sifatida namoyon etib bo‘ldi. Ammo gap shundaki, adabiyotshunosligimiz hanuz Faxriyor tengi H. Ahmedova, A. Qutbiddinov, A. Said, S. Ashur kabi allaqachon adabiyotda o‘z maqomiga ega shoirlarning o‘ziga xosligi, nazmda tutgan o‘rni, aytayotgan so‘zini tahlil qilib bera olayotgani yo‘q.

“Izlam” – faqat zamonaviy she’riyatimizning emas, milliy adabiyotimizning poetik sarhadlarini kengaytirib bergan, so‘zga yangicha qarash va yangicha talqin olib kirgan kitoblardan biri sifatida e’tirofga loyiq. Umuman, adabiyotdagi yangilanish – bu so‘zga yangi munosabat paydo bo‘lishi, yangi munosabat mahsuli bo‘lgan metaforaning, badiiy tafakkurning yangilanishi ekanini tan olishimiz kerak. So‘zni qofiyaga, qofiyani yallachilikning xizmatkoriga aylantirishga ruju qo‘yilgan, omma esa tasavvur va didni o‘tmaslashtiradigan so‘zbozlikka va jo‘nbozlikka qarsak chalib turgan bir paytda adabiyot uchun yangi yangi SO‘Z aytish, metafora topish – bu adabiy juvonmardlikdir.

“Akademnashr” nashriyotida chop etilgan bu “Izlam” dizayni va zamonaviy noshirlik xususiyatlariga ko‘ra kitob mazmuniga to‘la javob berishi bilan ajralib turadi.

Shomirza Turdimov
“VAQTSIZLIK»KA ERKIN MUXAMMAS
So‘zboshi o‘rnida

1. Muhabbatim — ko‘r saodatim

Kuyning etagiga berkingan yalang‘och so‘zlar ezgan faslda birdan «temirtak topgan qulday» quvontiradigan SO‘Zni uchratasan.

Tanish-bilishlik o‘z yo‘liga, ehtimol, bu SO‘Zning egasi kimligini bilmay duch kelganda ham suyunarmidim?

Taniganimning SO‘Zi yanada yaqinroq, suyukli ko‘rindi.

She’r o‘zi nima?

Soyada soyalayotgan xayol jilvasi Sonlashib, eng yorug‘ tuyg‘u tuyib, yagona Songa yig‘ilgan mazmun «halovat»ingni oladi.

Bir, ikki, uch… uch, ikki, Bir… Parda sirilib, tunga singigan soyalar yulduzi ko‘ngillarda yonadi.

Tomiri ko‘ngil ummonida kechayotgan sonsiz kechinma, tuyg‘ularning hosilasi — ko‘z yosh emas, uning soyasi — xotira «qora quti»sidan qochib chiqqan soyaning kelbati qarshisida tomoshabin bo‘lib qolmaysan. Soyalar raqsida oqasan… Sanalanasan. Sanoqdan Yagona songa kelasan.

Ko‘nglingga urug‘ bo‘lib qadalib, unib, o‘sib, o‘zingni taftish etishga majbur qila olgan SO‘Z…

Ehtimol, she’r shudir!

Xotiraning ko‘zni achituvchi tutunidan oqayotgan ko‘z yoshning soyasiga isinayotgan Darvesh yurakning qabatiga soyaday ilashging keladi. Darvesh SO‘Zning, ohang to‘niga o‘ralib, quloqlarda shiltalangan, qarsakchi yalang‘och to‘qimalar galasini o‘chiradi.

O‘zingni izlaysan endi o‘zingdan…

Yulib olingan bu misra birdan tanish, aytilaverib, somoncha qadri qolmagan, quvg‘indi yetim hayratning soyasi, hamma biladigan Haqiqat bo‘lib qarshingda qad rostlaydi.

Shunda, Darvesh kashf etgan Ko‘z yosh soyasi qabatiga oladi. Sog‘inchni Yangidan kashf etasan.

Qadrsiz misra qadrlanadi. Yetim Hayrat Oltin- sandig‘iga ega bo‘ladi..

Asl san’at — Oltinsandiqli hayratning bolasi!
She’r 6u!

Yangilash qudratiga ega soyangday ergashib, borligi hamisha yoddan chiquvchi (esga kelmaydi) havodek «xazina» hayratining o‘zingga qaytaruvchi chaqirig‘i bu! U sening chaqirig‘ing, Sening ko‘z yoshlaring soyasi.

Soyangga isin!

Senlana, Menlana olmagan qismat tubida turgan muhabbat sog‘inchi.

Ko‘zyosh ketar, soya ketmaydi,
soya — umidlarning arvohi,
arvohlarning kuni bitmaydi.

Arvohlar ro‘yoda yuzma-yuz keladi. «Qora quti»dagi manzillarda uchraydi. Bu manzillar «labirinti»da bir mayoq soyalargina yo‘l ilinji bo‘la oladi. Ehtimol, bu olam o‘lchamda soya, deb qabul qilingan belgilar «yolg‘onchi» yo‘lidagi Darvesh uchun asldir.

Chinlik hakim tushida ko‘rgan kapalak o‘zimi yo odam shaklida uyg‘ongan kishi tush ko‘rayotgan kapalakmi?

Makonu zamonlar qorishgan ko‘ngil tubida, ko‘chalarida «Ideal» — «Buvi» —

Buvimning arvohi uzoq qo‘rigan
tushlar halovatin yo‘qotdim bu kech,

deb aytilgani kabi Yolg‘onchi o‘lchamlarida qadr toptirilganlar qadrsiz bo‘lib qoladi. Izlab, izlanayotgan «Semurg‘»ni mo‘ljalga olgan Darvesh uchun mezonlar ushbu manzil, vaqtda yo‘qoladi…

chertilgan soz simiday titrar —
gulsizlikning xazon daragi —
kelgusidan keladi. Mitra —

Nur o‘rniga zulmatni qamar
sensiz kunlarimga, qaragin,
gulsizliklar chaman va chaman…

Darvesh «yolg‘on»chilar tilida aytgan metafora «gulsizliklar chaman va chaman…» uning holatini «Yosh soya»sida turgan Kishiga tilmoch bo‘lib tushuntiradi…

She’r mohiyatan — ko‘ngilni anglatish.

Shoir — ko‘ngil tilmochi.
Shoir ko‘ngil jilvalarini nursiz so‘zlarga jon berib, Kishiga anglata olmasa, shoir emas. Oddiy qofiya tizuvchidir.

…yurak g‘uncha emas, tugib oldi musht.

Har qanday ko‘chirma aytuvchining izmidan ko‘chiruvchi ixtiyoriga o‘tadi, u yangi sohibining qo‘lida chiylanishi, oq-qora kataklar ora piyodaday qadamlashi, otday hakkalashi, farzinday bir tomonga yuritilishi mumkin. Hamisha aytganning aytgani bo‘lavermaydi.

Ammo haqiqiy ijodkorning sochib tashlangan yaratiqlarini zimdan bir-biriga uyali telefonday bog‘lab turuvchi yagona obrazlar tizimi, umurtqaday qad rostlab, bo‘yko‘rsatuvchi — tashbih, metafora, ramzu timsollari ichida MЕNman deb turgan O‘Zi, SO‘Zi bo‘ladi..

Shoir shunday imorat bunyod qilganki, u makondan bir belgi olinsa, mazmun o‘zgaradi.

Shoirning kuchi, mahorati, nazarimda, shu o‘rinda ko‘rinadi.

Shoir yozadi: «Yoki keyingi paytlarda tinim bermayotgan tushlarning hosilasimikan? Bilmadim. Bilganim, uning borligi. Ohorliligi, o‘zi suyib, o‘zi ozor bergan oshiq ko‘nglini ayashi. Qolgani — o‘quvchining ishi.

Bizda qisqartmalar unchalik ham urf emas. Shuning uchun dastlab ushbu qisqartmaning ma’nosi boshqa tillardagi lug‘atlardan qidirib ko‘rildi. Ehtimol, bu xatodir. Ammo izlash — izlam hech qachon xato emas. Yaratgan ham kechirsa, xato qilmaganlarni emas, izlaganlarni kechiradi.

…
M. A…
Ma…
MA…
..?
M. A. — Mavlono Atoiymi?
M. A. — Muxtorov Asqadmi?»

Har banda o‘z yo‘rig‘ida hukm qilishi mumkin. Garchi Hukm Da’vo bo‘lsa-da…

Aslida Hukm EGAning qo‘lida…

So‘z aytish mas’uliyatini bo‘yniga olgan kimki bor, Bu ulug‘ dargohda «M.A.(MA)» — belgilar ma’nosini anglata olsa, O‘z missiyasini udda qilgan bo‘ladi.

Baxt o‘tar, baxtsizlik o‘tar — yo‘q hisob,
garchi yurak hisga yum talanadi.
Kuldan ming to‘ragan qaqnus qush misol
negadir muhabbat qaytalanadi.

Barchasiga qaytalangan muhabbat sababchidir…

Maqolani sahifa yakunida to‘liq o‘qishingiz mumkin

FAXRIYOR
“IZLAM» KITOBIDAN SHE’RLAR

Faxriyor (Faxriddin Nizom) 1963 yilda Samarqand (hozirgi Navoiy) viloyati Xatirchi tumanidagi Sangijumon qishlog‘ida tug‘ilgan. Samarqand davlat universitetining o‘zbek filologiyasi fakultetini tugatgan (1988). «Dardning shakli» (1987), «Ayolg‘u» (2000), «Geometrik bahor» (2004) she’riy to‘plamlari, «Yangilanish an’analari» (1988) publitsistik maqolalar to‘plami nashr etilgan. Uning tarjimasida T. Uinter (Abdulhakim Murod)ning «21-asrda islom: postmodern dunyoda qiblani topish» (2001) diniy-falsafiy kitobi nashr etilgan.

saraton

jazillaydi yozning chillasi.
jizlovuqlar jizillaydi betinim,
lohas qilib qo‘yar saraton
har nimarsani.

masalan,
sohildagi soyabonlarday
daraxtlarni yerga qoqib,
dam oladi tun ularning ko‘lankasida
kun botishga yetib olguncha.
daraxt ostiga tushgan
oftob tangalarini birma-bir terib
cho‘ntagiga solib qo‘yadi
kechalari osmonga
sochmoqqa yulduz qilib.

masalan,
tomorqada uxlab yotgan chirmovuqlar o‘rgimchak kabi
qataloqlar,
cho‘pchib chiqar hatto daraxtlarga ham.

masalan,
qushlarning erinchoq sayroqlari
kapalak bo‘lib
so‘liyotgan karnaygulga qo‘nib turar omonat.

masalan,
suvi qochgan mehr oftobda
quriy-quriy toshga aylanadi oxiri.

masalan,
suv ichishga soyga engan
poda tuyog‘idan ko‘tarilgan chang
havoda muallaq turib qoladi
ayol ko‘rgan vahimali tushdan keyingi
g‘ashlikday.

masalan,
havo langillaydi tandirday,
ro‘molini yuzga o‘rab, g‘o‘za chopiq qiladi
qoq tush chog‘i muqanna qizlar.

masalan…

ilojsizlik

o‘rtadagi rishtalarni
uzib chiqding birma-bir
erinmay
uchrashmaslik uchun hatto mahshar kuni ham

endi og‘rir rishta uzilgan joylar

u bilan uchrashish ehtimoli bor
kelgu kunlarin
bir-bir sindirib daraxt shoxiday
tutab yonayotgan o‘tga tashlading

tutunidan ko‘zing yoshlandi

yuragingni qo‘limga olib
seni ko‘rmoq umidini qirmochday
qirib olding undan
bir-bir

achidi joning

na devorli na darvozali
oppoq surpday tushlarga
kirib kelaverar bergman qahramoniday
o‘chirish tugmasi yo‘qdir tushlarning

qayon qochasan

* * *

yana bitta
qobirg‘amni taroshlab bir kun
sibiziq qilaman

ergashtirib ketaman seni
sibiziq chalib
ishq vodiysiga

u yerlarda
baxt ham yo‘qdir
baxtsizlik ham yo‘q

faqat sevmoq bor

do‘st

bozor aylanaman bekorchilikdan
qandolat rastalari oralab

birdan ko‘zim tushar peshtaxtadagi
ulkan novvot bo‘lagiday kristallanib
turgan o‘zimga

asta bolg‘a bilan ushatib
va tarozi pallasiga tashlab
qaytib olib oshiqchasini
sotar bir do‘stim meni
chakana narxda

shukr
xaridorim bor ekan
mening ham

osmon

bugun osmon uyning hashar bilan artilgan
derazalariday tip-tiniq
shu qadar tiniqki borligi ham bilinmaydi osmonning
go‘yo xayol cheksizliklaridan o‘zga narsa emas osmon degani
go‘yoki deraza g‘uborlariday o‘n sakkiz ming olamni ham
artib tashlagan kimdir
eshitilmas hatto farishtalarning qanot qoqqani
go‘yo osmon farishtalar qanotini
daraxt yaproqlariday to‘kib tashlagan

hech narsaga to‘qinmaydi koinotlarda nigoh
birdan xayolga urilar bir zamonlar urf bo‘lgan
filtrli koinot sigaretlarin moviy qutisi
va undagi nigohdayin koinotga uchayotgan sho‘rolar raketasi
negadir unda
raketaning tutuniyu chaqnagan o‘ti
besh qirrali yulduz bilan ramzlangan edi
go‘yo yerning tortish kuchini yulduz yengib berar edi o‘ylanishicha
faqat sigareta qutisidagi osmon moviy emas
to‘yiq ko‘k rangda edi
ehtimol u kechqurungi oftob botib hali shomi tushmagan
oq shomining ramzi edi tun bilan kun oralig‘ida
turgan hayot holatini tamsillarmidi va yoxud
sho‘rolarning botayotgan saltanati ramzimidi undagi osmon

tinmay tikilib tursang
o‘ngu shuuringni yoritgan shu nur
bir pardaga aylanadi voajab
va to‘sadi koinotning qa’rini ko‘zdan
faqat undan sizib o‘tar tasavvuring bemalol
sermalar koinot sinirlarini

sen tikilib turgan osmonda
na oy bor
na yulduz
na meteorit
ular sarob misoli
jilvalanar faqat tasavvuringda
kech kuzakning yaproqlari to‘kilib ketib
hali to‘kilmagan olmalariday

daraxtga mengzaydi osmon
nur bilan yashirar yulduzlarini
faqat bir farqi
nur har kechqurun xazonlanar zanglab qoladi
to‘kiladi voajabki ko‘kjiyakka nurning zanglari
buyuk kelajak yolg‘onlariday

shu choq birdan uziladi tasavvur ipi
va sochilib ketar samolarga mezon misoli
daraxtlarga qo‘nib o‘tirgan qushlar uchib qochadi
yulduzlar o‘rniga
oymomo o‘rniga
qarg‘alar to‘ladi osmonga

so‘z

sen bilan men
o‘rtamizda bitta so‘z faqat

istehkom yanglig‘
sen bilan meni
ajratib turadi bittagina so‘z

so‘zning sen yoqdagi ma’nisin
men ko‘rmayman

oyning orqa sirtiday
uning sen yoqdagi ma’nisi
menga qorong‘i

oramizni to‘sib turar bittagina so‘z

ikki yuzli so‘z

tashbihsiz

olov charsillaydi

yonayotgan tarashaning ichidagi nam
bir uchidan qaynab chiqar vishillab
tanga qilib to‘kar uning po‘stlog‘in olov
baliq tozalayotgan oshpazday

tutunni tartibga solmaydi hech kim
hech kim uni mushakkal qilmas
mo‘riga ham qo‘ymaydi qamab
istagan yoqqa
uni haydab yuradi shamol
qo‘ynidagi kitobini o‘qib bo‘lmagan
bolakayning suruvi misol

sovib qolgan ko‘nglini
olovga toblab o‘tirar ayol

achchiq xayollar dimog‘iga urilar
ko‘ziga yosh kelar daf’atan

postmodernizm

harflarni teng ko‘rmoq
va qog‘ozning kerakli nuqtalariga
terib chiqmoq ularni bir-bir
teppa-teng ko‘rib
katta-kichik
bosma yoki yozmalariga
ajratmay

ayirmachi tinish belgilarini
kiritmamoq
so‘zlar oralig‘iga

kechinmayu ehtiroslarni
bir-biridan kam ko‘rmayarak
shamolda qolgan
qog‘oz uyumiday ular ustiga
boshin kosasiga tortib olgan toshbaqa misol
tashbihlarni bostirib chiqmoq

metahikoyalarni
kallaqandday ushatib bir bir
nafratga yedirmoq
va o‘ldirmoq qand kasal qilib
dushmanni ham yaxshi ko‘rmoqlik uchun

erksiz millat kabi ixtiyorini
iqtibosga bergan matnni
boshqa matnlarga sochib yubormoq
yana iqtibos qilib

anor donalariday
umrni vaqtdan
bir-bir sitib olib
smartfonning
haydashovurga kirgan ipakqurtday
kunxo‘r dasturlariga
taqsimlab chiqmoq

zanglab qolmasligi uchun tushlarni
nomozboyning tillalariday
oftobga chiqarib quritmoq
kasallanganlariga
umid bilan rostning oralig‘idan
ta’bir topib bermoq
va muttasil aldab turmoq ko‘ngilni
tushda ayon bo‘lgan alag‘dalikni
bo‘yab chiqmoq ko‘zga yaqin ranglarga
og‘ib qolmasligi uchun hislar esidan

xotira

qadim ehtiroslar kulini
ellik yoshning
yotayotgan shamolday epkinlari
uchirib o‘ynaydi beozor
kalavani u yoqdan bu yoq
tinmay dumalatayotgan
mushukcha yanglig‘

kalavaga uchib o‘tmas kul ostidagi
qo‘r

o‘rtada yanglig‘ bor
o‘tolmaydigan
o‘t olmaydigan

Faxriyor — Geometrik Bahor — Xurshid Davron Kutubxonasi by Khurshid Davron on Scribd