Шоирнинг шеърлари шунчаки ирфоний эмас. Агар теран нигоҳ ташласак, бу шеърлар замирида ҳикмат ва ибрат дунёсини кўра олишимиз мумкин. Зеро, Асқар Маҳкам тасаввуф руҳиятига мурожаат қилганида унинг қоидалари ва одобларига ижодда ҳам амал қила олган инсонлардандир.
КАВСАР
АСҚАР МАҲКАМ ИЖОДИ ҲАҚИДА…
Бу олам “Бўл”, яъни “Кун фаякун” сўзидан яралганини кўпгина улуғ алломаларимиз таъкидлашган(1). Жумладан, шоир Асқар Маҳкам сўз борасида энг зарурий жумлани келтиради: “Сўз ва руҳ билан ёлғиз қолган шоир иймонли бўлса, бу жараён ибодатдир. Агар борди-ю сўз билан ёлғиз қолган шоир жисмида нафсоният устун бўлса, бу айш ва шақоват. Ундан ҳам баттар – фитна ва бузғунчилик бўлиши мумкин. Иймонли сўз ва руҳнинг бир вужудда кечадиган умри хайрли тоат бўлиб, ўз соҳибини эзгуликлар сари элтади, ўзгаларга ҳам яхшилик келтиради…”(2)
Дарҳақиқат, лисонда мавжуд сўзлар, унинг ҳеч бир ҳарфини зое қилмаганимизда, бизнинг тоат-ибодатимизга айланиши мумкин. Шарқ дунёсида кишиларни эзгуликка чорлаш панд-насиҳат, суҳбатлар орқали амалга ошган (3). Суҳбатлар эса, жумлалар ва унинг таркибий қисми – сўзлардан ташкил топган. Ҳазрат Ф. Аттор, А. Жомий, Ж. Румий ҳамда А. Навоий каби шарқ мутафаккирлари ижодида “сўз”га эътибор қаратилади ва “калима” инсонни Оллоҳга яқин қилувчи восита сифатида хизмат қилади.
Сўздин ўлукнинг танида руҳи пок,
Руҳ доғи тан аро сўздин ҳалок (4)
Сўз ила сўнган руҳни кўтариш ёки аксинча, кўтаринки руҳиятни бир зумда сўндириш мумкин. “Ҳайрат ул-аброр”да “сўз”га эҳтиром кўрсатар экан, ҳазрат Навоий уни жонбахш неъмат сифатида қадрлайди ва жонсизга жон бағишлай олиш хислатини айтади. Кунлик ҳаётимизда сўзлардан фойдаланиб ўз ишларимизни битирамиз, эҳтиёжларимизни қондирамиз, ҳаттоки руҳимиз учун қувват олиб турамиз. Аммо кўп ҳолда бу сўзларни биз нималарга ва қандай мақсадлар йўлида сарфлаётганимизга аҳамият бермаймиз. Ёки, бизга неъмат аталмиш “сўз” қудрати берилмаганида қандай аҳволга тушушимиз мумкинлиги ҳақида фикр юритмаймиз. Ҳозирда, кўпчилигимиз, балки барчамиз, жамият, оддий кишилар, турли соҳанинг олим ва мутахассислари ҳам сўзга нисбатан бепарво бўлмоқдамиз. Зеро, дунёни инсон ўзгартиради, инсонни эса унинг юраги. “Сўз” эса, юракни бошқаради. Баъзан ҳуда-беҳуда айтилаётган, эшитилаётган ва ўқилаётган сўзлар қалбларимизни ўлдириб, руҳимизни эса заифлаштириб, ақлимиз ва теран фикрлаш қобилиятимизни хиралаштириб, инсоний неъматлардан бизни мосуво қилиб бораётганини пайқамай қоламиз. Ҳадисларда тилни сақлаш одоби хусусида бежиз гапирилмаган: Абу Ҳурайрадан, Аллоҳ ундан рози бўлсин, ривоят қилинди: Пайғамбар (с.а.в.) айтдилар: “Киши мусулмонлигининг гўзаллиги маъносиз сўзларни тарк қилишлигидир” (5).
“Сўз” бошқариш ва таъсир этиш лаёқатига эга экан, ундан унумли фойдалансаккина кўзланган мақсадга эришамиз ва руҳимизни поклаб, ҳаракатларимиз, феъл-атворимизни ислоҳ қила оламиз. Бунинг учун амалларимизни сўз қудрати даражасига кўтаришимиз, ён-атрофимиздагиларга ихчам, оқибатли сўз ва холис хизматларимиз билан ибрат бўла олишимиз керак. Айниқса, бу ҳар бир ёш филолог, адабиётшунос зиммасидаги масъулиятли вазифадир. Чунки филолог сўз билан муомала қилувчи санъаткор. Унинг бу маҳорати оддий кишиларга таъсир этмай иложи йўқ. Филолог нафақат сўз теришни, балки уни оммага етказа олишни, ўз навбатида ахборотни тўғри, ҳиссий таъсирларсиз ижобий қабул қилишни ва уларга фойдали жавоб беришни ҳам ўрганиши, мунтазам ўз устида шуғулланиб, руҳиятини сайқаллаб бориши керак. Шунда у жамиятга хизмат қилган, халқни эзгуликка чорлаган чинакам фидоий инсонга айланади.
Озод Шарафиддинов таъбири билан айтганда: “Одам эркин эканман деб оғзига келган нарсани валдираши, кўнглига келган номаъқулчиликни қилиши мумкин эмас… Ижод эркинлиги халққа, ватанга фидокорлик билан хизмат қилиш эркинлигидир… Бугунги дунёда ёвузликка қарши турадиган, муқаррар тарзда ундан ғолиб келадиган қудрат бор – бу муҳаббатдир, бу меҳрдир” (6).
Бугун сўзлар Айюбдек хаста
ё барчадан у ҳам тўйдими…
Менга барглар шивирлар аста:
“Энди биров шеър ўқийдими!…”
Наҳот Сўздан қолмади нишон
гарчи улар бозорда лак-лак…
Асқар Маҳкам ижодидаги сўзларнинг ўзгача таъсир кучи, жони бор дейиш мумкин. “Табриз дафтари” ёки “Аналҳақ” китобини ўқиган шеърхон буни дарров фаҳмлайди. Унда тил сўзлари эмас, балки дил сўзлари битилгандир. Сўзнинг ҳозирги аҳволини хаста Айюб пайғамбар (а.с.)га ўхшатган шоир, шахсий манфаатлар тобора кучайиб, инсон кимлигини унутиб қўяётганини, “сўз” эса ўз таъсирини йўқотган; эндиликда фақат кишиларнинг манфаат ва эҳтиёжлари йўлида хизмат қилаётган оддий муомала воситасига айланиб бораётганидан сўзлайди. Ва:
Менга гуллар шивирлар гирён:
“Бугун шеъринг кимга ҳам керак!..” – дея афсусланади.
Чунки назм ва наср баъзи эркин “ижодкорлар” томонидан эпласа бўладиган санъат турига, оддий қизиқиш ёки хусусий тижорат йўлига айланиб бораётганидан, улар таъсирида эса адабиёт оламида сўзнинг қадрсизланиши кишилар учун ижобий натижалар бера олмаяпти. Балки, шу сабабдан камдан кам кишилар китобларга, замонавий назм ва насрга эътибор беришади. Адабиёт учун оддий ҳисобланган нарсани қўллаб-қувватлашимиз, унга раҳм айлаб кўкларга кўтаришимиз оқибатида бадиий ижод оммавий эркин мулкка, кўпчилик қилиши мумкин бўлган осон вазифага айланиб бормоқда. Ваҳоланки, санъатда ҳам, куйлаш, расм чизиш, мусиқа басталаш каби жараёнлар илоҳий илҳом билан амалга ошади. Юзаки ҳамда шуҳратпарастлик ниятида қилинган ҳар қандай ҳаракатнинг мухлислари муваққатдир. Бугун ўртамиёна ижодкорга порлоқ келажак тилаганимиз билан, эртага унинг асарлари узоқ вақт яшаб қолишига ҳеч ким кафолат бера олмайди. “Танқидда битта ижодкорга раҳм қилсангиз, бу билан кўплаб адабиёт мухлисларига жабр қилган бўласиз… Биз қаламкашлар одамни мақтаб кўкка кўтариш санъатини яхши эгаллаганмиз-у, одамнинг инсоний жозибасини юракларини жазиллатадиган даражада кўрсатишга нўноқмиз… Қуруқ мақтов, баландпарвоз ҳамд-санолар билан катта асарлар ҳақида дурустроқ нарса ёзиб бўлмайди… Ёзувчилик санъатининг ярмидан кўпи нимани ёзиш кераклигини билишдан эмас, нимани ёзиш керак эмаслигини билишдан иборат…” (7). Жон куйдириб айтган устоз О. Шарафиддиновнинг бадиий ижод хусусидаги формулаларини Асқар Маҳкам ўз шеърларида тасдиқлади ва одам бўлиш сирини қуйидаги мисраларида баён этди:
Осмон ўша…
Қадимий осмон…
Юлдузлар ҳам ёнар тўкилмай…
Одам бўлмас ҳеч ким ҳеч қачон
Буюк Қуръон сўзин ўқимай!..
Гарчи каждир чарх –
Бордир омон
У айланар азал шу йўсин…
Одам бўлмас ҳеч ким ҳеч қачон
Навоийнинг ўқимай сўзин!..
Ер айланиб турар ҳар қалай
Кўтарганча инсон зотини
Одам бўлмас ҳеч ким ўқимай
Мавлононинг Куллиётини!..
… Сўз ўлмайди!
Ўлдириб бўлмас!..
Сўз жони ҳам Оллоҳ қўлида!..
Эътиборга молик сўзлар қаршисидаги нигоҳлар чинакам ижод намунасидан баҳра олар экан, юрак беихтиёр ижод ҳақиқатини топишга интилади. Аммо, узун таърифга не ҳожат? Ижодни қисқа қилиб “илоҳий пайғом” дейиш мумкин. Шеърдаги қолиплар, жимжимадор сўзлар, гарчанд назарияга мувофиқлик бўлсин, унда илоҳий маърифат руҳи яшамас экан, у ўз-ўзидан ижод маҳсулига кириб қолмайди. Ижоднинг асосий белгиси унда яшайдиган илҳом билан намоён бўлади. Илҳомсиз ижод эса, қуруқ ҳаракатдан бошқа нарса эмасдир. Ижодкорликка даъвогар шахс, аввало ижодни англаш бахтига сазовор бўлмоғи керак.
Бу ўта мураккаб ишдир. Китобхон савияси ёзувчи нигоҳини кўра олиши учун теран дунёқарашга, юксак маърифат ва қалб поклигига соҳиб бўлиши талаб этилади. Аммо, ижодкорнинг имконияти чексиз дегани эмас, ўз навбатида адабиёт улкан ва чексиз уммондек кўринади; аслида унинг ҳам мезон нуқталари мавжуд. Чунки адабиётдан асл муддао “адаб”дир. Ижодкор бу мезон нуқталарида ҳаракатланмас экан, мақсадсиз қалам сурар экан, унинг маҳсули авлодларга мерос бўлиб қоладиган асарлар қаторидан ўрин ололмайди. Табиийки, нега бугунги куннинг Ҳофизлари, Саъдийлари, Навоий ва Жомийлари чиқмаяпти деган саволга жавоб, айнан шу ерда кўринади.
Кўнгил ва руҳ маънога ошуфтадир. Жисмнинг асоси эса жон ва руҳда. Инсон қачон бўлмасин, шаклбозликдан безиб, яна маънога қайтади. Ўшанда чанг босиб ўқилмаётган девонлар, куллиётлар, рубоийлар, ҳикматлар қўлга олинади. Қалам аҳли Навоий ва Жомий бўлишга интилади. Назм гулистонининг чексиз маърифат таратувчилари (8 ) юзага келади.
Жалолиддин Румийни ўзига маънавий устоз ва раҳнамо деб ҳисоблаган Асқар шоирнинг шеърияти одатий шеър услуби эмас. Уни англаш учун катта руҳий ва маърифий тайёргарлик керак (9). Чунки, у ирфон руҳида қалам тебратган, форс ва турк тасаввуф алломалар изидан бориб, улардан ўзига қувват ола билган ижодкордир. Бу ҳақда шоирнинг ўз эътирофи бор:
Мен – ярми форс
ярми – туркийман…
Бўлгани шу. Бошқасин билмам…
Хожа Ҳофиз ғазали билан
тили чиққан битта шоирман.
Менинг йиртиқ яқоларимни
Ғазал билан тиккан азизлар
Аллалади боболаримни
Ҳирот Шероз Балху Табризлар…
Бу бежирим, кўнгилни фараҳ этувчи мисраларга фақат шундай шарҳлар керак бўлади. Шоир азизларга бўлган меҳрини, шу жумладан ўзини ҳам камтарона руҳда тасвирламоқда. Тақдир тақозосига кўра, бу ижодкор юрагининг ярми форс, ярми туркий эди. Аммо унинг чок-чок ситилган ёқаларини азизлар ғазал билан бутлади. Адабиётга ҳавас, устозлар ижодига меҳр, либосининг зийнатига айланди. Навоий, Ҳофиз, Румий, Шамс Табризий каби етук алломалар бир-бирларига ҳамоҳанг бўлганларидек, Ҳирот, Шероз, Балху Табриз ҳам азиз авлиёлар ва устозлар қадамидан шарафланди ва ҳозирга қадар бу масканлар биз учун муборакдир.
Гарчи маъюс бу Мусаллода
пешонамнинг излари йўқдир
лекин бузруквор Бухорода
Мусаллонинг шаъни улуғдир
Нақшбанднинг чориғи билан
кездим Табриз кўчаларини
Авлиёлар қўпдилар бирдан
бошда тутиб қуббаларини…
Фаришталар учарди енгил
нурга чулғаб гўё бағрингни
Авлиёлар дедилар: “Бергил
эй мусофир чориқларингни…”
“Мусалло” сўзи луғатда “намозгоҳ, умумий намоз ўқиладиган жой” маъносини англатади. Масалан, Ҳирот ва Шероздаги мусаллолар, яъни масжидлар.10 “Гарчи бу юртлардаги маъюс мусаллоларда пешонам излари тегмаган бўлса-да, Бухорои шарифнинг мақоми улуғдир; ҳазрат Баҳоуддин чориқларини кийиб, яъни ул муборак зотнинг нафасларини олиб борар эканман, ўзга юртнинг авлиёлари “чориқларингни бер”, дея мени ўраб олдилар” – демоқда шоир.
Шоирнинг шеърлари шунчаки ирфоний эмас. Агар теран нигоҳ ташласак, бу шеърлар замирида ҳикмат ва ибрат дунёсини кўра олишимиз мумкин. Зеро, Асқар Маҳкам тасаввуф руҳиятига мурожаат қилганида унинг қоидалари ва одобларига ижодда ҳам амал қила олган инсонлардандир. У ҳатто “Хожа Ҳофиз ғазали билан тили чиққан битта шоирман” деганида ҳам, ўз ижоди замирида Ҳофиздек устозлар туришини тевозеълик билан тан олади. Навоий таъбири билан айтганда, ўз ижоди ва ҳаётидан масрурлик, унга маҳлиё бўлишлик шоирга мутлақо бегонадир (11). Унинг шеърларида камтарона фалсафий руҳ кезинади:
Умр кечди хобу хулёда
ўтди қанча азизлар йиғлаб…
Ҳамма шошиб турган дунёда
ўтирибман ялпизни ҳидлаб…
Сўнг ялпиз ҳам бир-бир тўкилди
ўз ҳукмини айтди тириклик…
Биров валий биров шайх бўлди
менга қолди томошабинлик…
Ушбу сатрларда дунёни четдан кузатаётган инсон тасвирланган. Гўё умр уйқу ва хаёл ичра ўтиб кетмоқда, одамлар нималаргадир шошиб, елиб-югурмоқда. Кимдир бу орада шайх бўлиб, кимдир валий бўлиб улгурди, аммо бир инсонгина уларни томоша қилди. Ўзгалар ортидан эргашмади, чунки унинг ҳаётдан ўз мақсади ва вазифаси бор. Асқар шоирнинг нафақат ушбу шеъри, балки умуман ижодида ҳаётга четдан нигоҳ ташлаган инсоннинг тасвири бор. Қайси бир мисрага ошино бўлмайлик, ташқи муҳитни юқорироқдан кузатиб турган сиймо гавдаланади унда. Бу бежизга эмас. Сабаби шоирнинг ўзи ҳаётда ҳақиқатпараст эди. Балки шу сабаб унинг ижодида ҳақиқат садолари баралла янграгандир.
Шоир ижоди ранг-баранг ва жозибадор; унда ҳаёт фалсафаси ётади. “Табриз дафтари”даги шеърлар кишига илоҳий завқ, руҳий қувват бағишлайди. Ундаги пок хаёллар, шоир ички кечинмалари ва ўзига хос теран нигоҳи, инсон ва табиатга берган баҳоси, пинҳоний масъулият кўзга яққол ташланади. Унинг Табриз ҳамда улуғ зотларга бўлган муҳаббати ўқувчини бефарқ қолдирмайди.
Мусофирман…
ғарибман…
билмам…
Табриз менга афсоналар айт!
Юриб-юриб бунда келибман
Табриз менга афсоналар айт!..
Дедим: “Исминг надир эй моҳи тобон?”
Деди: “Исмим ёлғиз Худога аён!..”
Дедим: “Наҳот шунча сирлидир исминг?..”
Деди: “Сўрма мени гуноҳкор қилдинг!..”
Дедим: “Осийларга тўладир дунё!..”
Деди: “Мен билмасман… Билар Кибриё!..”
Дедим: “Мен шоирман… Ҳофиз наслидан…”
Деди: “Мен Табризнинг муслимасиман!..”
Асқар шоир шеърлари бир-бирига ҳамоҳанг сўзлардан таркиб топган. Шу сабаб улар ўқилганда равон, мусиқийликни ифодалайди. Айниқса, ғазалларида товушларнинг жаранггига алоҳида аҳамият қаратган. Такрорий қўлланган сўзлар унда маъноларнинг бир-бирини тўлдиришга хизмат қилади. Такрорий қўлланган сўзлар шунчаки саҳифани тўлдиришга эмас, балки ўқувчининг ички туйғуларини, шеърга муносабатини жўштиришга қаратилган. Ўз навбатида, шеърий санъатлардан унумли ва меъёрида фойдалана олган. Айниқса, Асқар шоирнинг савол-жавоб шеърий санъатини қўллаши ўзгача; у ўзига хос яширин фалсафани, охират ва дунё, инсоният, жамият, ташқи муҳит ва алдов, ноҳақлик, меҳр-муҳаббат, асл ҳақиқат тушунчаларини бера олади. “Табриз муслимаси” аслида тақво хусусида сўзлайди. Табризнинг оддий бир муслимаси, шунчаки сўзламаяпти, балки у андиша ва Оллоҳдан қўрқувчи бандасининг ожизона тақвосини ифодаламоқда. Ундан савол сўраган кимса эса, ҳали бу тақводан йироқдир. Шу сабаб, унинг саволлари ҳам оддий. Демак, бу мисралар шунчаки ошиқ ва маъшуқ ўртасидаги суҳбат ҳам эмас, “Аналҳақ”қа яқин бўлган Мансур Ҳалложларнинг йўли ва уларнинг нигоҳлари билан ҳаётга разм солишдир.
Асқар Маҳкам ижоди улкан уммон ва бетакрор жозибадан иборат. Уни қанчалик тадқиқ қилмайлик бу хазина чашмаси сира тугамайди. Ҳатто бир байтнинг устида соатлаб баҳс олиб бориш, фикр юритиш мумкин. Сабаби, унда ирфон дунёси яшайди. Асқар шоир шеърларига илҳом берган нарса Қуръон оятлари, ҳадис илми деб ҳисоблардим. Ва бу китобларга бўлган улкан муҳаббат унинг ижодида ўз таъсирини кўрсатган.
Шеърлардаги кескир қарашлар, ширин ва баъзан аччиқ сўзлар шоир ижодида ҳаққоний тилга олинган. Яъни, у ясама сўз термайди, ҳижрон деганида, бошқалар ҳам қўшилиб ёнади. Ишқ деганида, ўзгалар ҳам ошиқ бўлади, шоир надомат чекканида, ўқувчи ҳам қўшилиб, ўша руҳий ҳолга беихтиёр туша олади.
Шундан билиш мумкинки, Асқар Маҳкам Ҳақ йўлида ҳақиқатни куйлаб ўтган йирик шоирлардан бири бўлган. Унинг ижодидан баҳра олган қалб эса, ҳамиша осудаликда, шоир дунёсида у билан бирга яшайди.
___________________
1. Тафаккур журнали, 2004, 4-сон, 93-бет;
2. А.Маҳкам. Аналҳақ. А. Қод. Т.: 2003;
3. Н. Комилов. Хизр чашмаси. Маънав., Т.: 2005, 36-бет;
4. А. Навоий. Ҳайратул аброр. Ғ.Ғ. Т.: 2006;
5. Абу Лайс Ас-Самарқандий. Танбеҳул ғофилийн. Мовор. Т.: 2003, 218-бет;
6. Тафаккур. 2004, 3-сон, 60-65 бетлар;
7. Тафаккур. 2004, 3-сон, 60-65 бетлар;
8. А. Навоий. Маҳбуб ул қулуб.Ғ.Ғ. Т.: 1983, 26-бет;
9. А. Маҳкам. Ҳақ. Адиб. Душанбе. 1998;
10. Фарҳанги забони точики. СЭ. М.: 1969;
11. А. Навоий. Маҳбуб ул қулуб. Ғ.Ғ. Т.: 1983, 27-бет.
2011
Асқар МАҲКАМ
«ТАБРИЗ ДАФТАРИ»ДАН
* * *
Мен — ярми форс
ярми — туркийман…
Бўлгани шу. Бошқасин билмам…
Хожа Ҳофиз ғазали билан
тили чиққан битта шоирман
Менинг йиртиқ яқоларимни
ғазал билан тиккан азизлар
Аллалади боболаримни
Ҳирот Шероз Балху Табризлар…
Гарчи маъюс бу Мусаллода
пешонамнинг излари йўқдир
лекин бузруквор Бухорода
Мусаллонинг шаъни улуғдир
Нақшбанднинг чориғи билан
кездим Табриз кўчаларини
Авлиёлар қўпдилар бирдан
бошда тутиб қуббаларини…
Фаришталар учарди енгил
нурга чулғаб гўё бағрингни
Авлиёлар дедилар: «Бергил
эй мусофир чориқларингни…»
Ўйладим Шайх розидир балки
боқдим Жайҳун узра шафаққа…
«Олинг Шамс Табризий ҳаққи
чориқ эмас жоним садақа»..
* * *
Шерозга олиб бор мени эй Табриз
бодлар маснадида Сулаймон каби…
Мусалло саҳнида Ҳофизга бир қиз
холин имо этмиш ва тутмиш лабин
Ҳофизи бечора хирқасин ёйиб
Рукнобод лабида туш кўрар сармаст
Гўзаллар қирмизи олмалар отиб
унинг теграсида чарх урар пайваст
Беёд бодафуруш яқосин йиртиб
хумга бу дунёни сотиб ўтмоқда
Ошуфта шоирнинг илкидан тутиб
«Фақат май ичгил» деб бода тутмоқда…
Муҳтасиб калтаклаб бодафурушни
хумин парча-парча қилар тутақиб
«Бас қил дер Ҳофизга бу бад қилмишни
кулин совурармиз девонинг ёқиб!…»
Ҳофиз имо қилар. Гирдида ҳурлар
муҳтасиб ғазабдан тутақар баттар
«Ҳолимга қўймайди мени оққувлар
боқ ахир маст эрур бор фаришталар…»
Муҳтасиб қамчини учар ҳавода
«Мазах қилаяпсан мени эй Ҳофиз!
Фаришта не қилар бу Мусаллода
ҳурлар не қилади бунда бетамиз!»
Мусаллода кезар сочлари тўзиб
дунёни ларзага солган бир гадо
Ҳурлар бода тутар унга қўл чўзиб
фаришталар бўлар кўкда ҳувайдо.
Ва яна муҳтасиб қамчини эсиз…
Ва яна гўзаллар холию лаби…
Шерозга олиб бор мени эй Табриз
бодлар маснадида Сулаймон каби…
* * *
Қораяди Табриз шамоли
дарвиш тоғлар аста кўз юмар
Эртакларда ўлмас шоҳларни
пари қизлар ўпиб ўлдирар…
Лаб тутаркан бу маккоралар
оғу билан бўяниб рангин
Шоҳаншоҳлар ҳай бечоралар
жон бераркан ушлаб юрагин…
Қорайганда қора қасрлар
жим-жит ҳарам ичра тўлғаниб
мана неча-неча асрлар
шоҳлар ётар ерда булғаниб
балки эртак балки чин-ёлғон
нима дердим менга бари бир…
Паривашлар бўярлар ҳамон
оғу билан ғунча лабларин…
* * *
Мусофирман…
ғарибман…
билмам…
Табриз менга афсоналар айт!
Юриб-юриб бунда келибман
Табриз менга афсоналар айт!..
Аразладинг ва қаро кийдинг
Қаро зулфинг қародир қошинг
Карбалода йиғлаб йиқилдинг
Ҳусайндек кесилди бошинг…
Табриз менга афсоналар айт!
Тунлар ҳижоб кийганида тек
Менинг кампир бувим ҳам бир пайт
ҳижоб кийиб юрарди сендек…
Табриз менга афсоналар айт
мен-да ғариб
сен-да ғарибсан…
Табриз менга афсоналар айт!
Мен-да Табриз
сен-да Табризсан!…
КАНДУВОН
Табриз Шимолида, шаҳардан тақрибан 50-60 чақирим нарида «Кандувон» деб номлангувчи тоғ қишлоғи бор. Бу қишлоқ аҳли қарийб минг йилдан буён тоғ ўнгиридаги ўйилган сунъий ғорларда яшашади. Бу ерда 950 хонадон бўлиб, аҳоли икки мингдан зиёдроқдир.
Бу дунё аслида Кандувон экан
ҳаётнинг маъниси шунда жамулжам
Оламни вайрона бир работ деган
машойих қай ҳолда яшашган билмам…
Ва лекин Кандувон бир ғордир тамом
ўйилган кўзлари туйнук тирқишдир
Молингни ҳайда эй аҳли мусалмон
дунё бу охират сари юришдир…
Мен келдим уялиб энгил-бошимдан
термилдим бу яланг оёқларга жим
Қачондир фаромуш бўлди ёдимдан
нур эмас тупроқдан яралганлигим…
Тур узра тургандек ҳазрати Мусо
ўқраяр чўққи даҳр нокасларига
Кандувон тўлқиндек тупурар гўё
дунёнинг бемаъни ҳавасларига…
Иштонли-иштонсиз салла-салласиз
бу ерга келишар аҳли томоша
Бақрайиб сўкиниб маза-матрасиз
қайтишар олифта шаҳарга шоша…
Кандувон ғорларин кўзи чуқурдир
тубида азалий ҳикмат намоён
Эй катта шаҳарлик юзларингни бур
Кандувон мўминдир Канду — мусалмон…
Сирғалиб туртиниб жиркиб юрганлар
тикилар ғорларга: «Тирикми булар?…»
Бир сариқ хонимга қораси айтар:
«Оҳ Худо, ваҳшийлар нуқул ваҳшийлар…»
Ахтариб юргандим дунё тубини
тубсизлик қошига келдим ногаҳон
Салмоқлаб чўққининг пок тупугини
дедим: «бу дунёнинг туби — Кандувон!..»
Бўларкан оқ қаср, кўк қасрдамас,
ғорларда яшаса бўларкан ўз ҳолича ҳам…
Эй дунё золлари!
Эй такаббурлар!
Эй сутда чўмилиб сипқорганлар жом!
Сизни ҳам емоққа шайдир қубурлар!
Сизни ҳам ер ютар бир кун батамом!…
МАШҲАД САРИ
Мамлакат «Оллоҳ» деб айқирди гўё
оламни босгандек қайтадан тўфон
Имоми Ҳусайн бу ё Шери Худо
Карбало даштига айланди Теҳрон…
Имом қалқар буюк уммон устида
узанган қўлларми ёхуд зулфиқор?..
Улуғ Фирдавсийнинг мағрур юртида
Рустам от сурарди ёвқур сервиқор
Шундайин Имомга шундай халқ лойиқ
халқига муносиб Имоми замон
ва унинг ортидан бутун халойиқ
юзланди муқаддас Машҳадга томон…
БУЮК ИМОМ ҲУЖРАСИДА
бу уйда эҳтимол Ҳофиз яшарди
хирқасин тўрт букиб оёғин чўзиб
Гар тужжор бўлганда бузиб ташларди
ўрнига кошона қўярди қуриб
Эҳтимол Хаём ҳам яшарди бунда
кўзасин бошига бошлишдан қўйиб
лекин бу ўлгудай хасис очунда
у кетиб қоларди жонидан тўйиб…
Ким билсин Саъдий ҳам яшарди балки
ҳарчандким Шерозни қиймасди кўзи
лек олис ёрини кутгани каби
яшарди Маҳшарга қадар бир ўзи…
Бу уйни ижара олди… дунёни
ларзага келтирган буюк бир Имом
У деди: «Мен бунда ёлғиз Худони
ёд этай қолган шу умримда тамом…»
Абурз этагида хомуш ва маҳзун
кулбага малаклар қўнган тунларда
буюк бу Имомни бир кўрмоқ учун
султонлар келарди «лимузин»ларда…
Албурз этагида кўримсиз ва тор
кулбага фалакдан тушганда ҳурлар
Буюк Имом кўрай деб бир бор
пиёда келарди императўрлар…
Бир боқмай шоҳларнинг кошонасига
Имом рихлат қилди Маҳшарга томон…
Бугун бу кулбанинг остонасида
йиқилиб йиғлайди аҳли мусалмон…
* * *
Табриз шаҳрида энг сўнгги оқшом мушоира бўлди. Мушоирада Теҳрон ва Табризнинг забардаст шоирлари, ёш афғон шоирлари иштирок этдилар. Мушоиранинг бошланиши хийла оғир кечди. Ҳеч ким биринчи бўлиб шеър айтишга журъат қилолмасди…
Табриз тупроғида оғир кечди тун
Ҳатто шоирларни босди салобат
Кел эй Мавлононинг ҳурмати учун
Менга Шерозийнинг шеърларидан айт!
Табриз тупроғида чайқаларди тун
Нилий қуббаларда Қуръоний оят
Кел эй Табризийнинг ҳурмати учун
Менга Ширвонийнинг шеърларидан айт!
Табриз тупроғида адашгандек тун
Юлдуз сачроғида шода-шода байт
Кел эй Фирдавсийнинг ҳурмати учун
Менга Шаҳриёрнинг шеърларидан айт!
Табриз тупроғида энг охирги тун
Май ичмай шоирлар яшарди сармаст…
Кел эй меҳмонингнинг ҳурмати учун
Менга Навоийнинг шеърларидан айт!..
ТАБРИЗ МУСЛИМАСИ
Дедим: «Исминг надир эй моҳи тобон?»
Деди: «Исмим ёлғиз Худога аён!..»
Дедим: «Наҳот шунча сирлидир исминг?..»
Деди: «Сўрма, мени гуноҳкор қилдинг!..»
Дедим: «Осийларга тўладир дунё!..»
Деди: «Мен билмасман… Билар Кибриё!..»
Дедим: «Мен шоирман… Ҳофиз наслидан…»
Деди: «Мен Табризнинг муслимасиман!…»
ХОЖА ҲОФИЗ ДЕВОНИ ҲОШИЯСИГА
«Эй Жаҳонгир барини ташла
Шерозга бор йиқил-да юкин
Тахтингни бус-бутун бахш айла
Хожа Ҳофиз девони учун!…»
«Эй Савдогар бўлма ҳеч малол
тарк эт дунё шаҳарларини
Бисотингни бериб сотиб ол
Хожа Ҳофиз ғазалларини…»
«Эй Қароқчи жон чекиб тунлар
карвон келар Балху Табриздан
Қиличингдан кеч мусофирлар
бир байт айтса Хожа Ҳофиздан!..»
«Сен эй Жаллод оқизма хунлар
чопма қози ҳукм гар қилса
Кундага бош қўйган муқтуллар
Ҳофиздан бир қатор шеър билса..»
«Эй Зиндонбон бандаларингни уз
қўйгил кетсин тўсма роҳини
чоҳ ичида урён бир маҳбус
тилга олса Ҳофиз номини…»
«Эй Биродар чида барига
чида дўсту ёрлар тарк этса
Бошингни қўй оёқларига
кимдир бир кун «Ҳофизман» деса…»
Shoirning she’rlari shunchaki irfoniy emas. Agar teran nigoh tashlasak, bu she’rlar zamirida hikmat va ibrat dunyosini ko‘ra olishimiz mumkin. Zero, Asqar Mahkam tasavvuf ruhiyatiga murojaat qilganida uning qoidalari va odoblariga ijodda ham amal qila olgan insonlardandir. U hatto “Xoja Hofiz g‘azali bilan tili chiqqan bitta shoirman” deganida ham, o‘z ijodi zamirida Hofizdek ustozlar turishini tevoze’lik bilan tan oladi.
KAVSAR
ASQAR MAHKAM IJODI HAQIDA
Bu olam “Bo‘l”, ya’ni “Kun fayakun” so‘zidan yaralganini ko‘pgina ulug‘ allomalarimiz ta’kidlashgan(1). Jumladan, shoir Asqar Mahkam so‘z borasida eng zaruriy jumlani keltiradi: “So‘z va ruh bilan yolg‘iz qolgan shoir iymonli bo‘lsa, bu jarayon ibodatdir. Agar bordi-yu so‘z bilan yolg‘iz qolgan shoir jismida nafsoniyat ustun bo‘lsa, bu aysh va shaqovat. Undan ham battar – fitna va buzg‘unchilik bo‘lishi mumkin. Iymonli so‘z va ruhning bir vujudda kechadigan umri xayrli toat bo‘lib, o‘z sohibini ezguliklar sari eltadi, o‘zgalarga ham yaxshilik keltiradi…”(2)
Darhaqiqat, lisonda mavjud so‘zlar, uning hech bir harfini zoye qilmaganimizda, bizning toat-ibodatimizga aylanishi mumkin. Sharq dunyosida kishilarni ezgulikka chorlash pand-nasihat, suhbatlar orqali amalga oshgan (3). Suhbatlar esa, jumlalar va uning tarkibiy qismi – so‘zlardan tashkil topgan. Hazrat F. Attor, A. Jomiy, J. Rumiy hamda A. Navoiy kabi sharq mutafakkirlari ijodida “so‘z”ga e’tibor qaratiladi va “kalima” insonni Ollohga yaqin qiluvchi vosita sifatida xizmat qiladi.
So‘zdin o‘lukning tanida ruhi pok,
Ruh dog‘i tan aro so‘zdin halok (4)
So‘z ila so‘ngan ruhni ko‘tarish yoki aksincha, ko‘tarinki ruhiyatni bir zumda so‘ndirish mumkin. “Hayrat ul-abror”da “so‘z”ga ehtirom ko‘rsatar ekan, hazrat Navoiy uni jonbaxsh ne’mat sifatida qadrlaydi va jonsizga jon bag‘ishlay olish xislatini aytadi. Kunlik hayotimizda so‘zlardan foydalanib o‘z ishlarimizni bitiramiz, ehtiyojlarimizni qondiramiz, hattoki ruhimiz uchun quvvat olib turamiz. Ammo ko‘p holda bu so‘zlarni biz nimalarga va qanday maqsadlar yo‘lida sarflayotganimizga ahamiyat bermaymiz. Yoki, bizga ne’mat atalmish “so‘z” qudrati berilmaganida qanday ahvolga tushushimiz mumkinligi haqida fikr yuritmaymiz. Hozirda, ko‘pchiligimiz, balki barchamiz, jamiyat, oddiy kishilar, turli sohaning olim va mutaxassislari ham so‘zga nisbatan beparvo bo‘lmoqdamiz. Zero, dunyoni inson o‘zgartiradi, insonni esa uning yuragi. “So‘z” esa, yurakni boshqaradi. Ba’zan huda-behuda aytilayotgan, eshitilayotgan va o‘qilayotgan so‘zlar qalblarimizni o‘ldirib, ruhimizni esa zaiflashtirib, aqlimiz va teran fikrlash qobiliyatimizni xiralashtirib, insoniy ne’matlardan bizni mosuvo qilib borayotganini payqamay qolamiz. Hadislarda tilni saqlash odobi xususida bejiz gapirilmagan: Abu Hurayradan, Alloh undan rozi bo‘lsin, rivoyat qilindi: Payg‘ambar (s.a.v.) aytdilar: “Kishi musulmonligining go‘zalligi ma’nosiz so‘zlarni tark qilishligidir” (5).
“So‘z” boshqarish va ta’sir etish layoqatiga ega ekan, undan unumli foydalansakkina ko‘zlangan maqsadga erishamiz va ruhimizni poklab, harakatlarimiz, fe’l-atvorimizni isloh qila olamiz. Buning uchun amallarimizni so‘z qudrati darajasiga ko‘tarishimiz, yon-atrofimizdagilarga ixcham, oqibatli so‘z va xolis xizmatlarimiz bilan ibrat bo‘la olishimiz kerak. Ayniqsa, bu har bir yosh filolog, adabiyotshunos zimmasidagi mas’uliyatli vazifadir. Chunki filolog so‘z bilan muomala qiluvchi san’atkor. Uning bu mahorati oddiy kishilarga ta’sir etmay iloji yo‘q. Filolog nafaqat so‘z terishni, balki uni ommaga yetkaza olishni, o‘z navbatida axborotni to‘g‘ri, hissiy ta’sirlarsiz ijobiy qabul qilishni va ularga foydali javob berishni ham o‘rganishi, muntazam o‘z ustida shug‘ullanib, ruhiyatini sayqallab borishi kerak. Shunda u jamiyatga xizmat qilgan, xalqni ezgulikka chorlagan chinakam fidoiy insonga aylanadi.
Ozod Sharafiddinov ta’biri bilan aytganda: “Odam erkin ekanman deb og‘ziga kelgan narsani valdirashi, ko‘ngliga kelgan noma’qulchilikni qilishi mumkin emas… Ijod erkinligi xalqqa, vatanga fidokorlik bilan xizmat qilish erkinligidir… Bugungi dunyoda yovuzlikka qarshi turadigan, muqarrar tarzda undan g‘olib keladigan qudrat bor – bu muhabbatdir, bu mehrdir” (6).
Bugun so‘zlar Ayyubdek xasta
yo barchadan u ham to‘ydimi…
Menga barglar shivirlar asta:
“Endi birov she’r o‘qiydimi!…”
Nahot So‘zdan qolmadi nishon
garchi ular bozorda lak-lak…
Asqar Mahkam ijodidagi so‘zlarning o‘zgacha ta’sir kuchi, joni bor deyish mumkin. “Tabriz daftari” yoki “Analhaq” kitobini o‘qigan she’rxon buni darrov fahmlaydi. Unda til so‘zlari emas, balki dil so‘zlari bitilgandir. So‘zning hozirgi ahvolini xasta Ayyub payg‘ambar (a.s.)ga o‘xshatgan shoir, shaxsiy manfaatlar tobora kuchayib, inson kimligini unutib qo‘yayotganini, “so‘z” esa o‘z ta’sirini yo‘qotgan; endilikda faqat kishilarning manfaat va ehtiyojlari yo‘lida xizmat qilayotgan oddiy muomala vositasiga aylanib borayotganidan so‘zlaydi. Va:
Menga gullar shivirlar giryon:
“Bugun she’ring kimga ham kerak!..” – deya afsuslanadi.
Chunki nazm va nasr ba’zi erkin “ijodkorlar” tomonidan eplasa bo‘ladigan san’at turiga, oddiy qiziqish yoki xususiy tijorat yo‘liga aylanib borayotganidan, ular ta’sirida esa adabiyot olamida so‘zning qadrsizlanishi kishilar uchun ijobiy natijalar bera olmayapti. Balki, shu sababdan kamdan kam kishilar kitoblarga, zamonaviy nazm va nasrga e’tibor berishadi. Adabiyot uchun oddiy hisoblangan narsani qo‘llab-quvvatlashimiz, unga rahm aylab ko‘klarga ko‘tarishimiz oqibatida badiiy ijod ommaviy erkin mulkka, ko‘pchilik qilishi mumkin bo‘lgan oson vazifaga aylanib bormoqda. Vaholanki, san’atda ham, kuylash, rasm chizish, musiqa bastalash kabi jarayonlar ilohiy ilhom bilan amalga oshadi. Yuzaki hamda shuhratparastlik niyatida qilingan har qanday harakatning muxlislari muvaqqatdir. Bugun o‘rtamiyona ijodkorga porloq kelajak tilaganimiz bilan, ertaga uning asarlari uzoq vaqt yashab qolishiga hech kim kafolat bera olmaydi. “Tanqidda bitta ijodkorga rahm qilsangiz, bu bilan ko‘plab adabiyot muxlislariga jabr qilgan bo‘lasiz… Biz qalamkashlar odamni maqtab ko‘kka ko‘tarish san’atini yaxshi egallaganmiz-u, odamning insoniy jozibasini yuraklarini jazillatadigan darajada ko‘rsatishga no‘noqmiz… Quruq maqtov, balandparvoz hamd-sanolar bilan katta asarlar haqida durustroq narsa yozib bo‘lmaydi… Yozuvchilik san’atining yarmidan ko‘pi nimani yozish kerakligini bilishdan emas, nimani yozish kerak emasligini bilishdan iborat…” (7). Jon kuydirib aytgan ustoz O. Sharafiddinovning badiiy ijod xususidagi formulalarini Asqar Mahkam o‘z she’rlarida tasdiqladi va odam bo‘lish sirini quyidagi misralarida bayon etdi:
Osmon o‘sha…
Qadimiy osmon…
Yulduzlar ham yonar to‘kilmay…
Odam bo‘lmas hech kim hech qachon
Buyuk Qur’on so‘zin o‘qimay!..
Garchi kajdir charx –
Bordir omon
U aylanar azal shu yo‘sin…
Odam bo‘lmas hech kim hech qachon
Navoiyning o‘qimay so‘zin!..
Yer aylanib turar har qalay
Ko‘targancha inson zotini
Odam bo‘lmas hech kim o‘qimay
Mavlononing Kulliyotini!..
… So‘z o‘lmaydi!
O‘ldirib bo‘lmas!..
So‘z joni ham Olloh qo‘lida!..
E’tiborga molik so‘zlar qarshisidagi nigohlar chinakam ijod namunasidan bahra olar ekan, yurak beixtiyor ijod haqiqatini topishga intiladi. Ammo, uzun ta’rifga ne hojat? Ijodni qisqa qilib “ilohiy payg‘om” deyish mumkin. She’rdagi qoliplar, jimjimador so‘zlar, garchand nazariyaga muvofiqlik bo‘lsin, unda ilohiy ma’rifat ruhi yashamas ekan, u o‘z-o‘zidan ijod mahsuliga kirib qolmaydi. Ijodning asosiy belgisi unda yashaydigan ilhom bilan namoyon bo‘ladi. Ilhomsiz ijod esa, quruq harakatdan boshqa narsa emasdir. Ijodkorlikka da’vogar shaxs, avvalo ijodni anglash baxtiga sazovor bo‘lmog‘i kerak.
Bu o‘ta murakkab ishdir. Kitobxon saviyasi yozuvchi nigohini ko‘ra olishi uchun teran dunyoqarashga, yuksak ma’rifat va qalb pokligiga sohib bo‘lishi talab etiladi. Ammo, ijodkorning imkoniyati cheksiz degani emas, o‘z navbatida adabiyot ulkan va cheksiz ummondek ko‘rinadi; aslida uning ham mezon nuqtalari mavjud. Chunki adabiyotdan asl muddao “adab”dir. Ijodkor bu mezon nuqtalarida harakatlanmas ekan, maqsadsiz qalam surar ekan, uning mahsuli avlodlarga meros bo‘lib qoladigan asarlar qatoridan o‘rin ololmaydi. Tabiiyki, nega bugungi kunning Hofizlari, Sa’diylari, Navoiy va Jomiylari chiqmayapti degan savolga javob, aynan shu yerda ko‘rinadi.
Ko‘ngil va ruh ma’noga oshuftadir. Jismning asosi esa jon va ruhda. Inson qachon bo‘lmasin, shaklbozlikdan bezib, yana ma’noga qaytadi. O‘shanda chang bosib o‘qilmayotgan devonlar, kulliyotlar, ruboiylar, hikmatlar qo‘lga olinadi. Qalam ahli Navoiy va Jomiy bo‘lishga intiladi. Nazm gulistonining cheksiz ma’rifat taratuvchilari (8 ) yuzaga keladi.
Jaloliddin Rumiyni o‘ziga ma’naviy ustoz va rahnamo deb hisoblagan Asqar shoirning she’riyati odatiy she’r uslubi emas. Uni anglash uchun katta ruhiy va ma’rifiy tayyorgarlik kerak (9). Chunki, u irfon ruhida qalam tebratgan, fors va turk tasavvuf allomalar izidan borib, ulardan o‘ziga quvvat ola bilgan ijodkordir. Bu haqda shoirning o‘z e’tirofi bor:
Men – yarmi fors
yarmi – turkiyman…
Bo‘lgani shu. Boshqasin bilmam…
Xoja Hofiz g‘azali bilan
tili chiqqan bitta shoirman.
Mening yirtiq yaqolarimni
G‘azal bilan tikkan azizlar
Allaladi bobolarimni
Hirot Sheroz Balxu Tabrizlar…
Bu bejirim, ko‘ngilni farah etuvchi misralarga faqat shunday sharhlar kerak bo‘ladi. Shoir azizlarga bo‘lgan mehrini, shu jumladan o‘zini ham kamtarona ruhda tasvirlamoqda. Taqdir taqozosiga ko‘ra, bu ijodkor yuragining yarmi fors, yarmi turkiy edi. Ammo uning chok-chok sitilgan yoqalarini azizlar g‘azal bilan butladi. Adabiyotga havas, ustozlar ijodiga mehr, libosining ziynatiga aylandi. Navoiy, Hofiz, Rumiy, Shams Tabriziy kabi yetuk allomalar bir-birlariga hamohang bo‘lganlaridek, Hirot, Sheroz, Balxu Tabriz ham aziz avliyolar va ustozlar qadamidan sharaflandi va hozirga qadar bu maskanlar biz uchun muborakdir.
Garchi ma’yus bu Musalloda
peshonamning izlari yo‘qdir
lekin buzrukvor Buxoroda
Musalloning sha’ni ulug‘dir
Naqshbandning chorig‘i bilan
kezdim Tabriz ko‘chalarini
Avliyolar qo‘pdilar birdan
boshda tutib qubbalarini…
Farishtalar uchardi yengil
nurga chulg‘ab go‘yo bag‘ringni
Avliyolar dedilar: “Bergil
ey musofir choriqlaringni…”
“Musallo” so‘zi lug‘atda “namozgoh, umumiy namoz o‘qiladigan joy” ma’nosini anglatadi. Masalan, Hirot va Sherozdagi musallolar, ya’ni masjidlar.10 “Garchi bu yurtlardagi ma’yus musallolarda peshonam izlari tegmagan bo‘lsa-da, Buxoroi sharifning maqomi ulug‘dir; hazrat Bahouddin choriqlarini kiyib, ya’ni ul muborak zotning nafaslarini olib borar ekanman, o‘zga yurtning avliyolari “choriqlaringni ber”, deya meni o‘rab oldilar” – demoqda shoir.
Shoirning she’rlari shunchaki irfoniy emas. Agar teran nigoh tashlasak, bu she’rlar zamirida hikmat va ibrat dunyosini ko‘ra olishimiz mumkin. Zero, Asqar Mahkam tasavvuf ruhiyatiga murojaat qilganida uning qoidalari va odoblariga ijodda ham amal qila olgan insonlardandir. U hatto “Xoja Hofiz g‘azali bilan tili chiqqan bitta shoirman” deganida ham, o‘z ijodi zamirida Hofizdek ustozlar turishini tevoze’lik bilan tan oladi. Navoiy ta’biri bilan aytganda, o‘z ijodi va hayotidan masrurlik, unga mahliyo bo‘lishlik shoirga mutlaqo begonadir (11). Uning she’rlarida kamtarona falsafiy ruh kezinadi:
Umr kechdi xobu xulyoda
o‘tdi qancha azizlar yig‘lab…
Hamma shoshib turgan dunyoda
o‘tiribman yalpizni hidlab…
So‘ng yalpiz ham bir-bir to‘kildi
o‘z hukmini aytdi tiriklik…
Birov valiy birov shayx bo‘ldi
menga qoldi tomoshabinlik…
Ushbu satrlarda dunyoni chetdan kuzatayotgan inson tasvirlangan. Go‘yo umr uyqu va xayol ichra o‘tib ketmoqda, odamlar nimalargadir shoshib, yelib-yugurmoqda. Kimdir bu orada shayx bo‘lib, kimdir valiy bo‘lib ulgurdi, ammo bir insongina ularni tomosha qildi. O‘zgalar ortidan ergashmadi, chunki uning hayotdan o‘z maqsadi va vazifasi bor. Asqar shoirning nafaqat ushbu she’ri, balki umuman ijodida hayotga chetdan nigoh tashlagan insonning tasviri bor. Qaysi bir misraga oshino bo‘lmaylik, tashqi muhitni yuqoriroqdan kuzatib turgan siymo gavdalanadi unda. Bu bejizga emas. Sababi shoirning o‘zi hayotda haqiqatparast edi. Balki shu sabab uning ijodida haqiqat sadolari baralla yangragandir.
Shoir ijodi rang-barang va jozibador; unda hayot falsafasi yotadi. “Tabriz daftari”dagi she’rlar kishiga ilohiy zavq, ruhiy quvvat bag‘ishlaydi. Undagi pok xayollar, shoir ichki kechinmalari va o‘ziga xos teran nigohi, inson va tabiatga bergan bahosi, pinhoniy mas’uliyat ko‘zga yaqqol tashlanadi. Uning Tabriz hamda ulug‘ zotlarga bo‘lgan muhabbati o‘quvchini befarq qoldirmaydi.
Musofirman…
g‘aribman…
bilmam…
Tabriz menga afsonalar ayt!
Yurib-yurib bunda kelibman
Tabriz menga afsonalar ayt!..
Dedim: “Isming nadir ey mohi tobon?”
Dedi: “Ismim yolg‘iz Xudoga ayon!..”
Dedim: “Nahot shuncha sirlidir isming?..”
Dedi: “So‘rma meni gunohkor qilding!..”
Dedim: “Osiylarga to‘ladir dunyo!..”
Dedi: “Men bilmasman… Bilar Kibriyo!..”
Dedim: “Men shoirman… Hofiz naslidan…”
Dedi: “Men Tabrizning muslimasiman!..”
Asqar shoir she’rlari bir-biriga hamohang so‘zlardan tarkib topgan. Shu sabab ular o‘qilganda ravon, musiqiylikni ifodalaydi. Ayniqsa, g‘azallarida tovushlarning jaranggiga alohida ahamiyat qaratgan. Takroriy qo‘llangan so‘zlar unda ma’nolarning bir-birini to‘ldirishga xizmat qiladi. Takroriy qo‘llangan so‘zlar shunchaki sahifani to‘ldirishga emas, balki o‘quvchining ichki tuyg‘ularini, she’rga munosabatini jo‘shtirishga qaratilgan. O‘z navbatida, she’riy san’atlardan unumli va me’yorida foydalana olgan. Ayniqsa, Asqar shoirning savol-javob she’riy san’atini qo‘llashi o‘zgacha; u o‘ziga xos yashirin falsafani, oxirat va dunyo, insoniyat, jamiyat, tashqi muhit va aldov, nohaqlik, mehr-muhabbat, asl haqiqat tushunchalarini bera oladi. “Tabriz muslimasi” aslida taqvo xususida so‘zlaydi. Tabrizning oddiy bir muslimasi, shunchaki so‘zlamayapti, balki u andisha va Ollohdan qo‘rquvchi bandasining ojizona taqvosini ifodalamoqda. Undan savol so‘ragan kimsa esa, hali bu taqvodan yiroqdir. Shu sabab, uning savollari ham oddiy. Demak, bu misralar shunchaki oshiq va ma’shuq o‘rtasidagi suhbat ham emas, “Analhaq”qa yaqin bo‘lgan Mansur Hallojlarning yo‘li va ularning nigohlari bilan hayotga razm solishdir.
Asqar Mahkam ijodi ulkan ummon va betakror jozibadan iborat. Uni qanchalik tadqiq qilmaylik bu xazina chashmasi sira tugamaydi. Hatto bir baytning ustida soatlab bahs olib borish, fikr yuritish mumkin. Sababi, unda irfon dunyosi yashaydi. Asqar shoir she’rlariga ilhom bergan narsa Qur’on oyatlari, hadis ilmi deb hisoblardim. Va bu kitoblarga bo‘lgan ulkan muhabbat uning ijodida o‘z ta’sirini ko‘rsatgan.
She’rlardagi keskir qarashlar, shirin va ba’zan achchiq so‘zlar shoir ijodida haqqoniy tilga olingan. Ya’ni, u yasama so‘z termaydi, hijron deganida, boshqalar ham qo‘shilib yonadi. Ishq deganida, o‘zgalar ham oshiq bo‘ladi, shoir nadomat chekkanida, o‘quvchi ham qo‘shilib, o‘sha ruhiy holga beixtiyor tusha oladi.
Shundan bilish mumkinki, Asqar Mahkam Haq yo‘lida haqiqatni kuylab o‘tgan yirik shoirlardan biri bo‘lgan. Uning ijodidan bahra olgan qalb esa, hamisha osudalikda, shoir dunyosida u bilan birga yashaydi.
___________________
1. Tafakkur jurnali, 2004, 4-son, 93-bet;
2. A.Mahkam. Analhaq. A. Qod. T.: 2003;
3. N. Komilov. Xizr chashmasi. Ma’nav., T.: 2005, 36-bet;
4. A. Navoiy. Hayratul abror. G‘.G‘. T.: 2006;
5. Abu Lays As-Samarqandiy. Tanbehul g‘ofiliyn. Movor. T.: 2003, 218-bet;
6. Tafakkur. 2004, 3-son, 60-65 betlar;
7. Tafakkur. 2004, 3-son, 60-65 betlar;
8. A. Navoiy. Mahbub ul qulub.G‘.G‘. T.: 1983, 26-bet;
9. A. Mahkam. Haq. Adib. Dushanbe. 1998;
10. Farhangi zaboni tochiki. SE. M.: 1969;
11. A. Navoiy. Mahbub ul qulub. G‘.G‘. T.: 1983, 27-bet.
2011
Asqar MAHKAM
TABRIZ DAFTARI»DAN
* * *
Men — yarmi fors
yarmi — turkiyman…
Bo‘lgani shu. Boshqasin bilmam…
Xoja Hofiz g‘azali bilan
tili chiqqan bitta shoirman
Mening yirtiq yaqolarimni
g‘azal bilan tikkan azizlar
Allaladi bobolarimni
Hirot Sheroz Balxu Tabrizlar…
Garchi ma’yus bu Musalloda
peshonamning izlari yo‘qdir
lekin buzrukvor Buxoroda
Musalloning sha’ni ulug‘dir
Naqshbandning chorig‘i bilan
kezdim Tabriz ko‘chalarini
Avliyolar qo‘pdilar birdan
boshda tutib qubbalarini…
Farishtalar uchardi yengil
nurga chulg‘ab go‘yo bag‘ringni
Avliyolar dedilar: «Bergil
ey musofir choriqlaringni…»
O‘yladim Shayx rozidir balki
boqdim Jayhun uzra shafaqqa…
«Oling Shams Tabriziy haqqi
choriq emas jonim sadaqa»..
* * *
Sherozga olib bor meni ey Tabriz
bodlar masnadida Sulaymon kabi…
Musallo sahnida Hofizga bir qiz
xolin imo etmish va tutmish labin
Hofizi bechora xirqasin yoyib
Ruknobod labida tush ko‘rar sarmast
Go‘zallar qirmizi olmalar otib
uning tegrasida charx urar payvast
Beyod bodafurush yaqosin yirtib
xumga bu dunyoni sotib o‘tmoqda
Oshufta shoirning ilkidan tutib
“Faqat may ichgil” deb boda tutmoqda…
Muhtasib kaltaklab bodafurushni
xumin parcha-parcha qilar tutaqib
«Bas qil der Hofizga bu bad qilmishni
kulin sovurarmiz devoning yoqib!…»
Hofiz imo qilar. Girdida hurlar
muhtasib g‘azabdan tutaqar battar
«Holimga qo‘ymaydi meni oqquvlar
boq axir mast erur bor farishtalar…»
Muhtasib qamchini uchar havoda
«Mazax qilayapsan meni ey Hofiz!
Farishta ne qilar bu Musalloda
hurlar ne qiladi bunda betamiz!»
Musalloda kezar sochlari to‘zib
dunyoni larzaga solgan bir gado
Hurlar boda tutar unga qo‘l cho‘zib
farishtalar bo‘lar ko‘kda huvaydo.
Va yana muhtasib qamchini esiz…
Va yana go‘zallar xoliyu labi…
Sherozga olib bor meni ey Tabriz
bodlar masnadida Sulaymon kabi…
* * *
Qorayadi Tabriz shamoli
darvish tog‘lar asta ko‘z yumar
Ertaklarda o‘lmas shohlarni
pari qizlar o‘pib o‘ldirar…
Lab tutarkan bu makkoralar
og‘u bilan bo‘yanib rangin
Shohanshohlar hay bechoralar
jon berarkan ushlab yuragin…
Qorayganda qora qasrlar
jim-jit haram ichra to‘lg‘anib
mana necha-necha asrlar
shohlar yotar yerda bulg‘anib
balki ertak balki chin-yolg‘on
nima derdim menga bari bir…
Parivashlar bo‘yarlar hamon
og‘u bilan g‘uncha lablarin…
* * *
Musofirman…
g‘aribman…
bilmam…
Tabriz menga afsonalar ayt!
Yurib-yurib bunda kelibman
Tabriz menga afsonalar ayt!..
Arazlading va qaro kiyding
Qaro zulfing qarodir qoshing
Karbaloda yig‘lab yiqilding
Husayndek kesildi boshing…
Tabriz menga afsonalar ayt!
Tunlar hijob kiyganida tek
Mening kampir buvim ham bir payt
hijob kiyib yurardi sendek…
Tabriz menga afsonalar ayt
men-da g‘arib
sen-da g‘aribsan…
Tabriz menga afsonalar ayt!
Men-da Tabriz
sen-da Tabrizsan!…
KANDUVON
Tabriz Shimolida, shahardan taqriban 50-60 chaqirim narida “Kanduvon” deb nomlanguvchi tog‘ qishlog‘i bor. Bu qishloq ahli qariyb ming yildan buyon tog‘ o‘ngiridagi o‘yilgan sun’iy g‘orlarda yashashadi. Bu yerda 950 xonadon bo‘lib, aholi ikki mingdan ziyodroqdir.
Bu dunyo aslida Kanduvon ekan
hayotning ma’nisi shunda jamuljam
Olamni vayrona bir rabot degan
mashoyix qay holda yashashgan bilmam…
Va lekin Kanduvon bir g‘ordir tamom
o‘yilgan ko‘zlari tuynuk tirqishdir
Molingni hayda ey ahli musalmon
dunyo bu oxirat sari yurishdir…
Men keldim uyalib engil-boshimdan
termildim bu yalang oyoqlarga jim
Qachondir faromush bo‘ldi yodimdan
nur emas tuproqdan yaralganligim…
Tur uzra turgandek hazrati Muso
o‘qrayar cho‘qqi dahr nokaslariga
Kanduvon to‘lqindek tupurar go‘yo
dunyoning bema’ni havaslariga…
Ishtonli-ishtonsiz salla-sallasiz
bu yerga kelishar ahli tomosha
Baqrayib so‘kinib maza-matrasiz
qaytishar olifta shaharga shosha…
Kanduvon g‘orlarin ko‘zi chuqurdir
tubida azaliy hikmat namoyon
Ey katta shaharlik yuzlaringni bur
Kanduvon mo‘mindir Kandu — musalmon…
Sirg‘alib turtinib jirkib yurganlar
tikilar g‘orlarga: “Tirikmi bular?…”
Bir sariq xonimga qorasi aytar:
“Oh Xudo, vahshiylar nuqul vahshiylar…”
Axtarib yurgandim dunyo tubini
tubsizlik qoshiga keldim nogahon
Salmoqlab cho‘qqining pok tupugini
dedim: “bu dunyoning tubi — Kanduvon!..”
Bo‘larkan oq qasr, ko‘k qasrdamas,
g‘orlarda yashasa bo‘larkan o‘z holicha ham…
Ey dunyo zollari!
Ey takabburlar!
Ey sutda cho‘milib sipqorganlar jom!
Sizni ham yemoqqa shaydir quburlar!
Sizni ham yer yutar bir kun batamom!…
MASHHAD SARI
Mamlakat “Olloh” deb ayqirdi go‘yo
olamni bosgandek qaytadan to‘fon
Imomi Husayn bu yo Sheri Xudo
Karbalo dashtiga aylandi Tehron…
Imom qalqar buyuk ummon ustida
uzangan qo‘llarmi yoxud zulfiqor?..
Ulug‘ Firdavsiyning mag‘rur yurtida
Rustam ot surardi yovqur serviqor
Shundayin Imomga shunday xalq loyiq
xalqiga munosib Imomi zamon
va uning ortidan butun xaloyiq
yuzlandi muqaddas Mashhadga tomon…
BUYUK IMOM HUJRASIDA
bu uyda ehtimol Hofiz yashardi
xirqasin to‘rt bukib oyog‘in cho‘zib
Gar tujjor bo‘lganda buzib tashlardi
o‘rniga koshona qo‘yardi qurib
Ehtimol Xayom ham yashardi bunda
ko‘zasin boshiga boshlishdan qo‘yib
lekin bu o‘lguday xasis ochunda
u ketib qolardi jonidan to‘yib…
Kim bilsin Sa’diy ham yashardi balki
harchandkim Sherozni qiymasdi ko‘zi
lek olis yorini kutgani kabi
yashardi Mahsharga qadar bir o‘zi…
Bu uyni ijara oldi… dunyoni
larzaga keltirgan buyuk bir Imom
U dedi: «Men bunda yolg‘iz Xudoni
yod etay qolgan shu umrimda tamom…»
Aburz etagida xomush va mahzun
kulbaga malaklar qo‘ngan tunlarda
buyuk bu Imomni bir ko‘rmoq uchun
sultonlar kelardi “limuzin”larda…
Alburz etagida ko‘rimsiz va tor
kulbaga falakdan tushganda hurlar
Buyuk Imom ko‘ray deb bir bor
piyoda kelardi imperato‘rlar…
Bir boqmay shohlarning koshonasiga
Imom rixlat qildi Mahsharga tomon…
Bugun bu kulbaning ostonasida
yiqilib yig‘laydi ahli musalmon…
* * *
Tabriz shahrida eng so‘nggi oqshom mushoira bo‘ldi. Mushoirada Tehron va Tabrizning zabardast shoirlari, yosh afg‘on shoirlari ishtirok etdilar. Mushoiraning boshlanishi xiyla og‘ir kechdi. Hech kim birinchi bo‘lib she’r aytishga jur’at qilolmasdi…
Tabriz tuprog‘ida og‘ir kechdi tun
Hatto shoirlarni bosdi salobat
Kel ey Mavlononing hurmati uchun
Menga Sheroziyning she’rlaridan ayt!
Tabriz tuprog‘ida chayqalardi tun
Niliy qubbalarda Qur’oniy oyat
Kel ey Tabriziyning hurmati uchun
Menga Shirvoniyning she’rlaridan ayt!
Tabriz tuprog‘ida adashgandek tun
Yulduz sachrog‘ida shoda-shoda bayt
Kel ey Firdavsiyning hurmati uchun
Menga Shahriyorning she’rlaridan ayt!
Tabriz tuprog‘ida eng oxirgi tun
May ichmay shoirlar yashardi sarmast…
Kel ey mehmoningning hurmati uchun
Menga Navoiyning she’rlaridan ayt!..
TABRIZ MUSLIMASI
Dedim: “Isming nadir ey mohi tobon?”
Dedi: “Ismim yolg‘iz Xudoga ayon!..”
Dedim: “Nahot shuncha sirlidir isming?..”
Dedi: “So‘rma, meni gunohkor qilding!..”
Dedim: “Osiylarga to‘ladir dunyo!..”
Dedi: “Men bilmasman… Bilar Kibriyo!..”
Dedim: “Men shoirman… Hofiz naslidan…”
Dedi: “Men Tabrizning muslimasiman!…”
XOJA HOFIZ DЕVONI HOSHIYASIGA
«Ey Jahongir barini tashla
Sherozga bor yiqil-da yukin
Taxtingni bus-butun baxsh ayla
Xoja Hofiz devoni uchun!…»
«Ey Savdogar bo‘lma hech malol
tark et dunyo shaharlarini
Bisotingni berib sotib ol
Xoja Hofiz g‘azallarini…»
«Ey Qaroqchi jon chekib tunlar
karvon kelar Balxu Tabrizdan
Qilichingdan kech musofirlar
bir bayt aytsa Xoja Hofizdan!..»
«Sen ey Jallod oqizma xunlar
chopma qozi hukm gar qilsa
Kundaga bosh qo‘ygan muqtullar
Hofizdan bir qator she’r bilsa..»
«Ey Zindonbon bandalaringni uz
qo‘ygil ketsin to‘sma rohini
choh ichida uryon bir mahbus
tilga olsa Hofiz nomini…»
«Ey Birodar chida bariga
chida do‘stu yorlar tark etsa
Boshingni qo‘y oyoqlariga
kimdir bir kun “Hofizman” desa…«
