Таниқли навоийшунос олим, зукко мунаққид Иброҳим Ҳаққул (1949-2022) таваллудининг 75 йиллиги олдидан.
Иброҳим Ҳаққулни маълум маънода адабиётшуносларнинг шоири дейиш мумкин. Чунки олимнинг шеърият таҳлилига бағишланган аксарият мақолалари эҳтиросли талқинлар ва таҳлиллар. Энг муҳими ушбу эмоционал талқинларда шунчаки риторик пафос устунлик қилмайди. Аксинча, чуқур мантиқий мушоҳадалар, теран илмий, фалсафий хулосаларга асосланган. Бугунги саҳифамизда олимнинг Хожа Аҳмад Яссавий, Алишер Навоий ва Чўлпон ҳақидаги тадқиқотлари ҳақидаги мулоҳазалар билан танишасиз.
Боқижон ТЎХЛИЕВ
ИБРОҲИМ ҲАҚҚУЛОВ ВА ЎЗБЕК НАВОИЙШУНОСЛИГИ
РАВНАҚИНИНГ АЙРИМ МАСАЛАЛАРИ
Филология фанлари доктори, профессор Иброҳим Ҳаққулов бу силсилага қўшилиб бораётган нодир истеъдод соҳибларидан бири. У ҳозирги ўзбек навоийшунослигида, ҳеч шубҳасиз, жуда катта мавқега эга. Бошқачароқ айтиладиган бўлса, ҳозирги ўзбек навоийшунослигини Иброҳим Ҳаққуловнинг номисиз тўлиқ тасаввур қилиш мумкин бўлмай қолади. Бу алоҳида исботлашни талаб этмайдиган ҳукм бўлишига қарамасдан, айрим асосларни эсга олиш ўринли кўринади.
1. Олимнинг адабиётшунослик оламига қўйган илк жиддий қадамлари мумтоз адабиётимиз, хусусан, Алишер Навоийнинг ҳаёти ва ижодига бевосита боғлиқ эди. Бунинг ёрқин мисоли сифатида унинг матбуотдаги илк мақолалари ҳамда номзодлик диссертациясини (1975) эсга олиш мумкин. Ушбу тадқиқот ўзбек адабиётида рубоий жанрининг генезиси, унинг тарихий тараққиёти ҳамда поэтикаси масалаларини тадқиқ этишга бағишланган. Олим унда мазкур жанрнинг пайдо бўлишидаги тарихий шароит, манба ва маншалари ҳақида чуқур кузатишлар олиб боради. Рубоий жанрининг ўзбек адабиётида тўлиқ шаклланиши, асосий жанр белгиларининг яхлитлашиб бориш жараёнида Алишер Навоийнинг алоҳида ўрни борлигини жиддий кузатиш ва таҳлиллар асосида исботлаб беради. Олимнинг “Ўзбек рубоиётнинг ҳар томонлама юксак босқичларга кўтариш Алишер Навоий зиммасига тушди. Навоий ўз ижодида форсийзабон рубоийнависларинг анъаналарини пухта ўзлаштириб, бу соҳада миллий адабиёт эришган ютуқларга таянган ҳолда рубоийни пешқадам жанрлар қаторига қўшди. Навоий рубоийни ҳаётга яқинлаштирди. Уни ишқий, ахлоқий, айниқса, фалсафий маънолар талқини учун изчил ва зўр маҳорат билан хизмат қилдирди” сингари хулосалари бугун таълимнинг кўпгина босқичларидаги дарслик ва ўқув қўлланмалар саҳифаларигача кириб боргани бежиз эмас.
2. “Ўзбек тасаввуф шеъриятининг шаклланиши ва тараққиёти” мавзуидаги докторлик диссертацияси (1995) адабиётимиз тарихидаги энг мурккаб ва жиддий ҳодисалардан бири – тасаввуфнинг ўзбек адабиётида пайдо бўлиши ҳамда ривожланиш йўлларини тадқиқ этишга бағишланган. Унда тасаввуфнинг моҳияти ҳамда ўзбек адбиётида намоён бўлиш шакллари ниҳоятда синчковлик ва катта жиддият билан ўрганиб чиқилган. Мана шу йирик тадқиқотнинг ўзак қисмини ҳам яна Алишер Навоийнинг ижодий намуналарини тадқиқ этиш ташкил этади.
3. Олим адиб асарларини жанрлар кесимида жиддий таҳлил қилишга катта куч сарфлаб келмоқда. Айниқса, адибнинг лирик мероси И.Ҳаққулов тадқиқотларининг салмоқли қисмини қамраб олган. Рубоийдан ташқари қитъа, ғазал, мухаммас, маснавийларга оид кузатишлар шу сирага киради. Айниқса, адиб қитъаларининг деярли бошдан-оёқ таҳлиллари эътиборга молик. Маълумки, Алишер Навоийнинг қитъалари миллий педагогик қарашларнинг бадииятга ўраб берилган гўзал намуналаридир. “Камол эт касбким…” (1991) китоби айни мана шу нуқталарга асосий урғу берилгани билан ҳам эътибор қозонди. Муаллиф буюк мутафаккир қитъаларининг бадиий-эстетик жиҳатлрига қанчалик диққат қаратган бўлса, унинг тарбиявий имкониятларини кўрсатишга ҳам шунчалик катта куч сарфлаган .
Ушбу йўналишда Навоий ғазалларининг комплекс таҳлиллари ҳам эътирофга сазовордир. Адабиётшунослик тарихида алоҳида ғазалларнинг бу йўсиндаги тадқиқи Е.Э.Бертельс, Н.Маллаев, А.Қаюмов, А.Рустамов, А.Ҳайитметов, А.Абдуғафуров, Ё.Исҳоқов, Н.Комилов, сингари олимлар, М.Шайхзода, Ойбек, Э.Воҳидов, Ж.Камол, М.Абдулҳаким, Қ.Кенжа сингари шоир ва ёзувчилар томонидан амалга оширилгани яхши маълум. И.Ҳаққулов бу анъанаи давом эттириб, адибнинг кўплаб ғазалларини адабиётшунослик ва фалсафа фанининг сўнгги ютуқларига таянган ҳолда таҳлил қилиб берди. Аслида ушбу йўналиш ҳам И.Ҳаққуловнинг навоийшуносликдаги илк қадамлариданоқ кўзга ташланган эди. “Ғазал гулшани” бунинг ёрқин далили бўла олди. Бу китоб 1991 йилда чоп этилган. Китоб мундарижаси мумтоз адабиётдаги ғазалчилик анъанаси, унинг моҳияти ва тараққиёт тамойилларини белгилашга қаратилган. Гарчи унда Ҳофиз Шерозий, Ҳофиз Хоразмий, Гадоий, Саккокий, Фузулий, Мужрим Обид, Завқий шеърияти борасида гап борса-да, Навоий ғазалларининг асосий урғу олгани бежиз эмас эди. Кейинчалик эса бу йўналишнинг ҳам алоҳида эътибор билан давом эттирилгани кузатилди. Олим Навоий ғазалларининг кўпчилигини умумий таҳлилга тортган, улардаги тасаввуф билан боғлиқ жиҳатларни махсус тадқиқ этган эди. Шунингдек, бир қатор ғазалларни махсус тарзда таҳлил қилиб берган. Бу тадқиқотлар турли газета ва журналларда, “Навоийга қайтиш” , “Алишер Навоий ғазаллари”, “Алишер Навоий ғазаллари. Луғат, насрий баён ва изоҳлар” сингари китобларда чоп этилган. Уларнинг асосий қисми “Ишқ ва ҳайрат олами” китобида жамланган .
4. Олимнинг “Хамса” асарлари тадқиқи йўналишидаги фаолияти ҳам шоёни таҳсиндир. Уларда “Хамса”нинг яхлит адабий ҳодиса сифатидаги баҳолари ҳам, алоҳида достонларга муносабти ҳам янги ва яхши кузатишларга бойлиги билан ажралиб туради: “Хамса”нинг таг маъносида бошдан-охир Навоий – мутафаккир шоир шахси туради. Бу шахсият XV аср шароитидаги ўзбек халқининг Виждон овозига айланганди. “Хамса”да тасвирланган гуманистик ғоялар Навоийни тарбиялаб вояга етказган Ватан ва халқ идеалларига мос орзу-умидларининг шеърий ифодасидир” ёки “Мажнуннинг “ўз мақсадларига эришиш йўли” жанговар курашчанлик эмас, камолот йўли. Унинг душмани – золим нафс. Навоий айтмоқчи, тўқайдаги шерни енгишдан кўра нафс итини енгишни у зўрлик деб билади. Шу курашда Мажнун собит ва изчилдир. Мажнун на жамият, на замон ва муҳит қаршисида таслим бўлган. Чунки у ўзлиги олдида таслим эмас эди. Мажнун Лайлига ёзган мактубида:
“Йўқлук манга гар бўлубтурур йўл,
Сен бор бўлу бу йўққа ёр ўл”, –
дейди.
Бу – фанолик йўли. Фанолик эса ишқи ҳақиқийнинг сўнгги босқичи. Бу босқичга кўтарилган ошиқ руҳ қушини ўзлик қафасидан бутунлай халос қилиб, боқий ҳурликка эришади .
5. Навоийшуносликнинг битта ўзига хос жиҳати бор. Бу унинг ички тармоқларга эгалиги билан белгиланади. Рости гап, навоийшунос деган ном жуда катта даъво, иддао ва эътирофдир. Навоий ижоди билан шуғулланган олимларнинг ҳаммаси ҳам бу иддаога дахл қилолмайди. Шунга кўра уларни адиб лирикасини, хамсачилик анъаналарини, тарихий, илмий, диний-тасаввуфий асарларини ўрганган олимлар сифатида таснифлаш мумкин. И.Ҳаққулов бу жиҳатдан мутафаккир ҳаёти ва ижодини яхлит ҳолда ўрганишга бел боғлаган йирик навоийшунослар анъналарини давом эттириб келмоқда.
6. Алишер Навоий ижодидаги етакчи тенденцияларни излаш ва илғаш, уларнинг асл моҳиятини илмий жиҳатдан тўғри белгилаш, тавсиф ва талқин қилиш олим қизиқиш доирасининг марказида туради. Унинг кўплаб мақола ва китобларида мана шу жиҳатлар қизил ип бўлиб ўтади. “Занжирбанд шер қошида” китобида “Навоий аксарият ўринларда нодонга донони зид қўйиб мушоҳада юритади. Бу гўёки қоронғиликка қарши ёруғлик ҳақида сўзлаётганга ўхшайди” .
7. Иброҳим Ҳаққулов фундаментал тадқиқотлар учун яралган олим. Унинг “Эътиқод ва ижод”, “Навоийга қайтиш”, “Мерос ва моҳият” каби китоблари бунинг ёрқин исботидир.
8. Ҳар қандай фаннинг равнақи устоз бошлаган ишнинг давомчиларига, уларнинг бор ёки йўқлигига боғлиқ. Бу борада Иброҳим Ҳаққулов тайёрлаган ва тайёрлаётган ёш олимлар қаторида навоийшунослик фани муаммолари билан шуғулланаётганларининг салмоғи катта эканини эътироф этиш жоиз. Уларнинг устоз изидан юриб янада каттароқ муааффақиятларга эришишларига умид қилса бўлади.
Иброҳим Ҳаққул – Алишер Навоий ҳаёти ва ижодининг ҳассос тадқиқотчисигина эмас, унинг толмас тарғиботчиси ҳамдир. Бу йўналиш ҳам унинг бутун умри давомида олимга мунтазам ҳамроҳ бўлиб келаётир. Мен газета ва журналларнинг номини санаб ўтирмоқчи эмасман. Республикамизнинг истаган ҳудудига, истаган олий таълим муасссасига боринг, уни танимайдиган талаба ёки зиёли топилмайди дейиш мумкин. Бу олимнинг аудиторияни чуқур ҳис қилиши, турли ёшдаги кишиларнинг ҳар бирига мос ва муносиб сўзларни топиб гапиришининг натижаси. Улардан йигитлар ҳам, қизлар ҳам, ўқувчи ҳам, ишчи ҳам, деҳқон ҳам, олим ҳам, кексалар ҳам, ёшлар ҳам ўзи учун наф бўладиган жиҳатларни топиб олаверади. Анъанавий навоийхонликда олим ҳар гал битта янгилик билан келади. Олий ўқув юртларидаги учрашувларда талабалар китоблардан ўқиб топа олмайдиган маълумот ва тафсилотлар билан танишади, катталар шу пайтгача бошқалардан эшитмаган янгликлар олдида лол қолади, болаларда эса Навоий асарларини ўқиб-ўрганиш иштиёқи авж олади. Бунга ким шубҳа қилса “Алишер Навоий. Шоҳбайтлар” , “Маъно ва тафаккур зиёси” , “Навоий ижоди ва ёшлар тарбияси” , “Бадиий матн ва таҳлил муаммолари” , “Шоир ва ориф иқболи” , “Маломатийлик ва Алишер Навоий” сингари мақола ва маъруза матнлари билан танишиб кўрса, ёмон бўлмайди. Олим Алишер Навоийнинг ҳаёти ва ижодини ҳорижий мамалакатлардги тарғиби бўйича ҳам самарали ишларни амалга оширган.
Сирдарёхон ЎТАНОВА
ИБРОҲИМ ҲАҚҚУЛ – ЯССАВИЙШУНОС
Йирик шахсиятларнинг тақдир йўли, тафаккур йўсини ва маънавий олами қамрови ила улкан чинорларнинг илдизидан сув ичган, томир ёйган, муайян нуқталарда кесишган бўларкан. Бундай шахсларнинг тафаккурини чархлаган илм, қалбидаги шижоат ва ғайратни кучлантирган завқ, Ватан ва миллат ишқини ёлқинлантирган маёқ манбаи миллий заминдан озиқланган бўлади. Тарихда бир-биридан анча узоқ вақт масофасида яшаб ўтсалар-да, руҳоний олами ила муштарак тақдирларни, уйғун ғоялар яловбардори сифатидаги бирликни ҳосил қилган миллат ойдинлари кўп ўтган.
Гарчи Ислом дини VIII асрда Мовароуннаҳрга кириб келган бўлса-да, орадан уч-тўрт юзйиллик ўтиб бораётганига қарамай, у ҳали оддий аҳоли ўртасида чинакам эътиқодга айланиб улгурмаган эди. Аниқроғи, оддий халқ араб тилида нозил бўлган дин арконларининг моҳиятини ва унга бекаму-кўст риоя қилишнинг йўлларини тўла-тўкис англамас, англаёлмас эди.
XII асрда Пири Туркистон номи ила дунёга танилган Хожа Аҳмад Яссавий мусулмон дунёсида чинакам бурилиш ясади: унинг ҳикматларини ўқиган ва эшитган кишилар Исломнинг Ҳақ дин эканлигига қатъий иймон келтирди, унинг замиридаги комил инсонликка даъватни шуурига жойлай олди, Ўзликни англаш, нафсни таниш сари чақириққа қалби ила юзланди ва умуминсоний ахлоқ меъёрлари мужассам Қуръони карим мағзини туйди.
Кичик Осиёдан тортиб Олд Осиё, Кунчиқар мамлакатлари томон узайган чексиз ҳудудда қарийб етти аср давомида маънавий муршид ўлароқ яшаб келган Яссавийни таниш, унинг ҳикматларини ўқиб-ўрганишга ХХ асрнинг бошларида Советлар мафкураси томонидан тақиқ қўйилди. Асрнинг етмишинчи йилларига келиб вазият янада таранглашди. Қуйида куйиниб ёзилганидек, “Натижада, саксонинчи йилларнинг иккинчи ярмигача “Девони ҳикмат”нинг нашри у ёқда турсин, Яссавий ҳақида тўрт жумла ижобий фикр айтишга ҳам имкон берилмаган” (77) . Яссавийшунос олим Н.Ҳасан докторлик диссертациясининг бир фаслини “Ўзбекистонда яссавийшунослик” деб атайди ва унда ХХ асрнинг 90-йилларигача мазкур мавзуда қилинган ишлар кўлами ва Фитрат домла, И.Мўминов, Э.Рустамов сингари муаллифлар саноғи тўрт-беш кишидан ошмайди .
Ҳаққулов домла ўтган асрнинг 70-йиллари аввалида илмга кириб келган бўлса, дастлабки изланишлари мумтоз адабиёт назарияси, аниқроғи, рубоий жанрининг шаклланиши, генезиси, назарий жиҳатлари ва ғоявий-бадиий хусусиятлари, шунингдек, ғазал ва қитъа каби шеърий шаклларнинг мавзу мундарижаси тадқиқига бағишланди. “Ўзбек халқ мақоллари” нинг тузувчиларидан бири сифатида миллий фольклоршуносликнинг хазинасини бойитишга ҳам муносиб улуш қўшди.
Шундан сўнг қатор йиллар давомида Мавлоно Лутфий, Мавлоно Атойи, Мавлоно Гадоий, Алишер Навоий, Мирзо Бобур, Жаҳон отин Увайсий, Аваз Ўтар сингари классик шеърият карвонбошиларидан тортиб замонавий лириканинг улкан чинорлари бўлмиш Ғафур Ғулом, Абдулла Орипов, Усмон Азим, Тилак Жўралар ижоди юзасидан тадқиқий мақолалар эълон қилиб борди. Бу ишлар илм оламига қайтариқлардан ҳоли, фикрлари илмий асосланган, энг асосийси, ўз мустақил қарашларига эга олимнинг кириб келганидан дарак берарди.
Мумтоз ва замонавий шеър завқи ва халқ мақолларининг ёрқин зиёсидан тафаккури теранлашган Иброҳим домла 80-йиллар охирида нафақат Ўзбекистонда, балки бутун Ўрта Осиё давлатларининг олимлари орасида биринчи бўлиб улкан илмий жасорат кўрсатди. Ҳали совет тузуми иқтидорда бўлган йилларда “Ёшлик” журналида домланинг “Навоий азиз билган…” деб аталган мақоласи чоп этилди. Бу советлар мамлакатида туркий халқларнинг энг машҳур сиймоларидан бири – Хожа Аҳмад Яссавий ҳаёти ва ижод йўли ҳақида илк марта қилинган холис илмий тадқиқот эди. Мақоланинг сарлавҳаси асли бошқачароқ бўлган. Журнал бош муҳаррири мақолада Ҳазрат Яссавий номи сарлавҳада турса, чоп этилмаслиги мумкинлигидан ўйлаб, уни юқоридаги ном билан алмаштиради.
Маълумки, ҳазрат Навоий ўзининг “Насойим ул-муҳаббат” тазкирасида бу буюк зот ҳақида қуйидагиларни айтган эди: “Аҳмад Яссавий – Туркистон мулкининг шайхул машойихидир. Мақомоти олий ва машҳур, каромати матаволий ва номахсур эрди. Мурид ва асҳобға ғоятсиз ва шоҳу гадо анинг иродат ва ихлоси остонасида ниҳоятсиз эрмиш” . Навоийнинг асрлар оша тасдиғини топиб келаётган ушбу ҳақли эътирофи, инчунин, унинг адабиётшуносликда муайян мезонларни келтириб чиқарган ижодкорлар меросига бўлган баҳоси сабаб бўлса керак, мақолага мавзу қилиб олинган юқоридаги ном бир ўқишдаёқ зукко китобхонга гап ким ҳақида кетаётганини илғаш имконини бергани, шубҳасиз.
“Ёшлик” журналида эълон қилинган мақола олиму ижодкорлар, оддий ўқувчилар орасида қизғин баҳсу мунозараларга сабаб бўлди. Ҳеч кимни лоқайд қолдирмади. Кейинроқ домланинг “Менинг ҳикматларим дардликка дармон…” номи остида “Муштум” журналида эълон қилинган мақоласи ҳам катта шов-шувларга сабаб бўлади. Табиийки, домланинг бу чиқишлари унинг илмий тақдири, ижтимоий мавқеига салбий таъсир қолдирди. Ёш олимга ўзгача кўз билан қарашлар, уни умумий оқимга бегона санашлар кучаяди.
Коммунистик мафкура ҳукмрон бўлган шароитда адабиётшунослик майдонида жасорат кўрсата билган Иброҳим домланинг кўнглини, ақл-у идрокини Яссавий маърифатининг зиёси ёритиб, илмий изланишларида янги йўл очилишига сабаб бўлган дейиш мумкин. Яратганнинг ўзи Ҳақиқат ва Эрк йўлида собит турган эранларни ярлақаши ҳақ экан-да!!! Қисмат Домлани латвиялик Улдес билан учраштиради. Латиш Улдес ҳанузгача Яссавий ҳикматлари девонини нашр қилдирмаётгани учун Иброҳим домладан ёзғиргандай бўлади. Болтиқбўйилик қўноқнинг куйиниши туртки бўлиб, юқоридаги чиқишлари учун тазйиқ ва таъқиблар ҳали тўхтамаган эса-да, домла ишга киришади. Атоқли турк олими Камол Эраслоннинг Туркияда нашр қилинган Аҳмад Яссавий ҳақидаги сочмаласочмаларини қўлга киритади. Яссавий ҳикматлари жамланган қўлёзма устида ишлаб, 1991 йил 256 саҳифадан ибора салмоқли девонни сўзбоши ва изоҳлари билан чоп эттиради.
Ота-боболарининг танглайи яссавийхонлик, бедилхонлик, машрабхонлик ила кўтарилган, аммо маънавий буҳронлар оғушида инқирозга юз тутиб, ўтмишини унутаёзган миллат учун бу китоб, албатта, юксак қийматга эга совға бўлди. 300 000 нусхада ёйинлаган китоб тез орада халқнинг севимли асарига айланиб улгурди. Қардош ўлкаларда ҳам қизғин қаршиланган “Ҳикматлар” 1995 йилда Истанбулда Эрхан Сезайи Тўплу томонидан турк тилига ўгирилиб, нашр қилинди .
Бевосита Иброҳим домла раҳбарлигида яссавийшунослик бўйича илмий тадқиқотлар олиб бораётган ғайратли шогирди, филология фанлари доктори Нодир Ҳасан ҳам Устозга муносиб издошлик қилмоқда. Дастлаб Султон Аҳмад Ҳазинийнинг “Жавоҳир ул-аброр” асари ва унинг яссавийшуносликдаги илмий-тарихий қиммати” мавзусида номзодлик ишини ёқлаган (1999) олим 2016 йилда “Яссавийшуносликка доир манбалар ва “Девони ҳикмат” мавзусида докторлик ишини якунлади.
Иброҳим домла 2001, 2004, 2006, 2018 йилларда “Девони ҳикмат”ни тўлдириб, янги топилган намуналар билан бойитиб, китобнинг нашрдан нашрга мукаммаллаша борган нусхасини китобхонларга тақдим этди. Бу ишларнинг юзага чиқишида Нодир Ҳасаннинг ҳам хизматлари таҳсинга лойиқ. Табиийки, илмнинг қаттиқ нонидан насиба олишни ният қилган, йўлга чиққан ғўр ўқувчининг баланд марраларни эгаллаши узоқни кўра била биладиган, “хом”ни пиширишда меҳнати сингган, ўз вақтида бағрикенглик ва бардош кўрсата олган домланинг меҳнатлари мевасидир.
Домла бошчилигида 2001 йилда Мумтоз адабиёт тарихи бўлимида “Хожа Аҳмад Яссавий: ҳаёти, ижоди ва анъаналари” номли анчагина катта тўплам чоп қилинди. Шайх Аҳмад Яссавий ҳаёти, адабий мероси, издошлари ҳақида энг сўнгги тадқиқотлар мужассам бўлган мажмуа алоҳида аҳамиятга эга бўлди .
Ҳикматларнинг турли йиллардаги нашри орасида 2011 йилда “Ўзбекистон” нашриётида “Ҳикматлар куллиёти” номи остида Аҳмад Яссавий ва унинг маслакдоши Сулаймон Боқирғоний шеърлари жамланган китоб алоҳида илмий-эстетик қиммат касб этади . Ундан Иброҳим домланинг куллиёт ҳақидаги жиддий фикр-мулоҳазалари, шунингдек, “Ихлос ҳадяси” номли ихчам сўзбошиси ўрин олган. Олим кириш сўзи учун танланган номда ҳам ўзгача рамзийлик бордек.
Ҳали талаба экан, Иброҳим аканинг университетдаги муаллимлари орасида юксак эҳтиром ила ёдлайдиган раҳматли устози Тожи Қораев шогирдининг тафаккур ойнасини ёритди. Тожи Қораевнинг мумтоз адабиёт бўйича берган сабоқлари, томири бақувват миллатимизнинг тарихи, улар қолдирган мероси борасидаги меҳр-муҳаббат, ғурур тўла айтган сўзлари Иброҳим ака қалбига чўғ солади. Айниқса, унинг Яссавий, Навоий, Бобур сингари миллий шахсиятлар борасидаги суҳбатлари домланинг ақл-у шуурида янги иқлим пайдо қилганди.
Эҳтимол, шунинг учун бўлса керак, шижоатли, илмга ташна ёш йигит қалбига тушган ирфон уруғи Иброҳим домланинг айни ақлга тўлиб, тобланган 40 ёшида гуркираган тафаккур боғида тотли мева бергандир. Дарҳақиқат, домланинг “Ҳикматлар”нинг илк нашридан кейинги изланишларида чуқурлашиш, қамров, тасаввуф тили билан айтганда, илми қолдан илми ҳолга ўтиш босқичини кузатиш мумкин.
Мустақиллик даврида яссавийшунослик бўйича кўплаб ишлар амалга оширилди. Аммо домланинг ўз вақтида бажара олган жасоратли ишлари мумтоз адабиётшуносликда Яссавий ҳикмат мактаби ва ҳикматнавислик йўналишининг шаклланиши ўзига хос ҳодиса эди.
Иброҳим домланинг 1995 йилда ёқланган “Ўзбек тасаввуф шеъриятининг шаклланиши ва тараққиёти (ғоявийлик, издошлик, образлар олами)” номли докторлик диссертациясида ҳам туркий тасаввуф шеъриятининг тамал тошини қўйган Аҳмад Яссавийнинг ҳаёти, ижоди ва тариқати илк марта тадқиқ этилганди. Домланинг яссавийшунослик борасидаги ишлари хориждаги илмий анжуманлар материаллари ва турли илмий тўпламларда чоп қилиниб, юксак эътирофларга сабаб бўлмоқда .
Иброҳим домланинг “Яссавий ва маломатий маслаги”, “Тариқат ва шеърият муносабатига доир” сингари мақолалари эса келгусида жиддий текширилиши лозим бўлган мавзуларнинг илк чизгиларидир.
Домла яқин ўттиз йилдан буён Пири Туркистон Аҳмад Яссавий ва ҳазрат Навоийнинг маърифати чашмасидан баҳраманд бўлмоқда, бу икки улуғ сиймо ижоди сирларини илмий тадқиқ қилиб, уларни илм аҳли ва кенг жамоатчиликка яқинлаштириш йўлида тер тўкиб келмоқда. Икки буюк пир домланинг илмий парвозига қўш қанот бўлиб келмоқда.
Домла бундан роса ўттиз йил олдин шундай деб ёзган эди: “Аҳмад Яссавий ҳикматлари учун кўп овозлилик ҳам хос хусусиятлардандир. Унинг ҳикматларида орифнинг овози ҳоким. Улардан шайхнинг овози эшитилади. Баъзан бир ҳикматда ҳам ошиқ, ҳам дарвеш, ҳам донишманднинг овози янграйди. Лекин булар орасида изчиллиги ва фаоллиги билан яна икки овоз алоҳида ажралиб туради. Улардан бири − гуноҳ “фалсафаси”ни тасдиқлайди. Бу − гуноҳкорлигини теран тушунган кишининг овози. У − шафқатсиз. Бу овоз хотирага бамисоли тиғ бўлиб санчилади, Юрак оромини бутунлай бузади .”
Синчиклаб кузатилса, илмий иқтидори ва чуқур фалсафий мушоҳадага эга шахсият сифатида Иброҳим домла табиатида, ёзганларида ўзи уқтирганидек, кўп овозлилик яққол сезилади.
Ҳикматлар сирини англашга уринишлар йўлида домла машаққатли меҳнатни зиммасига олиб, охир-оқибат ўқувчиларини ўзига, ўз қалбининг энг чуқур жойларига назар ташлашни ўргатди. Уларни одам руҳиятидаги энг инжа туйғуларни илғашга одатлантирди. Иброҳим домла узоқ йиллик машаққатли меҳнатлари сабаб иймон тили билан муҳаббатни улуғлаган Яссавий ҳазратларини ўзбек халқига севдира олди.
Насима ҚОДИРОВА
АЛИШЕР НАВОИЙ ИЖОДИНИ ЎРГАТИШДА
ИБРОҲИМ ҲАҚҚУЛОВ ТАЛҚИНЛАРИДАН ФОЙДАЛАНИШ
Адабиёт дарсларида Алишер Навоий ҳаёти ва ижодини ўрганиш, ўргатиш ўқитувчиларнинг ўзига хос қийинчилик, муаммоларга дуч келишига сабаб бўлади. Бу ҳол, албатта, шоир ижодиёти ва шахсиятининг мукаммаллиги билан изоҳланади. Шундай вазиятда ўқитувчиларга навоийшунос олимларнинг бу борада олиб борган ишларига мурожаат қилиш кўпроқ самара беради.
Мактаб ва лицей ўқувчиларига Навоий ижодини ўргатиш, асарлари мазмунини осонроқ ва тушунарлироқ етказишда адабиётшунос олим Иброҳим Ҳаққуловнинг шарҳ ва талқинлари муҳим аҳамият касб этади. Олимнинг 1989 йилда нашр этилган “Занжирбанд шер қошида” китобига Алишер Навоий ижодининг моҳиятини тушунтириб, шарҳлаб берувчи мақолалар жамланган бўлиб, китоб ўрта ёшли китобхонларга мўлжаланган.
Китобга сўзбоши ёзган Ўзбекистон халқ шоири Э.Воҳидовнинг айтишича, бир учрашувда мухлислар унга шундай савол беришган: “Сиз Гёте, Есенин шеърларини таржима қилдингиз, энди қачон бизга Алишер Навоий шеърларини таржима қилиб берасиз?” Бу ғайритабиий туюлган саволга шоир ўша пайтда жавоб бермаганлигини эслаб, “Занжирбанд шер қошида” китоби сўзбошисида шундай мулоҳаза юритади: “Алишер Навоий яшаган давр билан бизнинг замон ўртасида ярим минг йиллик вақт масофасигина эмас, жуда катта ижтимоий онг масофаси, адабий тил, дунёқараш, ҳаёт тарзи масофалари бор. Мутахассис бўлмаган ўқувчига Навоийнинг асарларини тушуниб етиш ҳозирда муаммо. Демакки, Навоий асарларини шарҳ қилиш, тафсирлаш, яъни ўша савол берган китобхоннинг сўзи билан айтганда таржима қилиш зарурати бор… шу маънода истеъдодли адабиётшунос олим Иброҳим Ҳаққуловнинг қилган меҳнати таҳсинга сазовордир”.[2, 6.]
И.Ҳаққулов ушбу китобни шартли равишда уч қисмга ажратиб тузган. “Бошни фидо айла” деб номланган дастлабки қисмда Навоий улуғлаган инсоний фазилатлар – ота-онани ҳурмат қилиш, табиатга ва борлиқ мавжудодга меҳр, тилга ва сўзга эътибор, камтарлик, саховат, муҳаббат кабилар улуғ шоирнинг асарларидан олинган парчалар орқали тафсир қилинади. Олимнинг ушбу китобидан Фақатгина Навоий ижодига бағишланган дарсларда эмас, балки, барча дарсларда, дарснинг тарбиявий мақсадидан келиб чиққан ҳолда фойдаланиш мумкин. Чунки китобда Навоий байтларини таҳлил этиш баробарида жуда кўплаб ибратли ва қизиқарли ҳикоятлар ҳам келтирилганки, бу ўқувчини Навоий ижоди билан танитиш баробарида уни турли ибратли ҳикоят ва ривоятлардан ҳам баҳраманд этади. Ҳар бир ўқувчи ушбу ривоятлардан тегишли хулосалар чиқара олади. Матн талқини орқали ўқувчи Навоий ғояларини атрофлича тушуниб етади.
Мунаққид бошқа бир мақолада қадим юнон файласуфи, Суқротнинг бир фикрини келтиради: “Дунёда битта эзгулик бор – билим, битта ёвузлик бор – нодонлик”. Ва шу жумлани шарҳлаш орқали нодонлик моҳиятини ўқувчига очиб беришга ҳаракат қилади. Китоб мактаб ўқувчиларига мослаб ёзилгани сабаб зукко танқидчи ўқувчи наздидаги нодон ким эканлигига аҳамият қаратади ва “Биз одатда ўқишга ҳафсаласиз, саводи сустроқ кишиларни нодонлар дейишга мойиллик сезамиз” дейди. Шунингдек, бу унча тўғри эмаслигини таъкидлайди, шундан сўнг инсон учун энг нафли илм нима? дея савол қўяди ва ўқувчини саволга жавоб топишга ундайди ҳамда саволга ўзи “Бу – Ватанни севиш илми” дея жавоб беради. Ватанини севмаган, ўз Ватанида Ватансиз бўлганлардан ҳар қандай ёвузликни кутиш мумкинлигини айтади.
Нодонликнинг кўринишлари ҳақида сўз юритар экан, манманлик – нодонликнинг чўққиси экани таъкидлайди. Аслида адабиётдаги нодонлик мавзусининг талқинидан муддао нима? Нодонликнинг давоси борми? Олим мана шу саволга жавоб топишга интилади.
Эл қочса бировдин, эл ямони бил они,
Аҳволида идбор нишони бил они.
Феъл ичра улус балойи жони бил они,
Олам элининг ямон-ямони бил они.
Алишер Навоий бу рубоийсида ёмон одамдан эл қочиши, ундай одам халқ жонига бало бўлишини ифодалаган. Иброҳим Ҳаққул: “Ўзини англаган ҳамма одам нодондан қочаверса, уларга қарши ким курашади?” – дейди-да, ўзи жавоб беради: “Қудратли куч бор. Бу – адабиёт.”
Бу гаплардан бугунги кунимиз учун ҳам ибрат олиш, хулоса чиқариш лозим. Ахир, нодонлик туфайли теварак-атрофимизда нималар рўй бермаяпти? Бир томондан, тобора юқорилаётган илму маърифат, улуғ бунёдкорлик ишлари туфайли ҳаётимиз гўзаллашиб бораётган бўлса, иккинчи томондан, виртуал оламнинг глобаллашуви, мафкуравий кураш туфайли нодон кимсалар ёвуз кучларнинг чангалига тушиб қолмоқдалар.
Адабиёт ўқитувчиси Навоий асарлари мағзини тушунтиришда янги замонавий ахборот технологияларига таяниб, “Икки қисмли кундалик” методидан фойдаланиши ҳам яхши самара беради ва шоирнинг матнда бермоқчи бўлган ниятини чуқурроқ англаш имкониятини беради.
Бундан ташқари, нафақат А.Навоий ижодини, балки, бадиий матнни чуқур англашда “Интеллект карта”, “Синквейн” каби методлар, “Нейролингвистик дастурлаш”[4,57] асослари адабиёт ўқитувчига кенг имкониятлар беради.
И.Ҳаққуловнинг “Занжирбанд шер қошида” китобига кирган мақолаларнинг аксариятида курашчанлик, фидойилик руҳи яққол сезилиб туради. Бунга далил сифатида “Тарих ва хотира чироғи”, “Тилга эътибор – элга эътибор”, “Ватан – ягона кенглик”, “О, шоир қисмати” мақолаларини келтириш мумкин. Муаллифнинг топқирлиги ва тафаккурининг кенглиги шунда намоён бўладики, у қайси мавзуда сўз юритмасин, фикрини Алишер Навоий асарларидан олинган иқтибослар билан тасдиқлашга муваффақ бўлган.
“Тарих – кечмиш ҳаёт, олис замонларда яшаб ўтган аждодлар тақдири, яхшилик ва ёмонлик ўртасидаги кураш тажрибаси, ҳақиқат ва диёнат учун тўкилган қонлар, мағлублик ва ғолиблик жангу суронлари. Тарих – Ватан иқболидаги ўзгаришлар, халқ тафаккурининг юксалиш йўллари”, – деб бошлайди И.Ҳаққулов “Тарих – хотира чироғи” мақоласини. Ва яна давом этиб, Алишер Навоий ижодига мурожаат этади: “Алишер Навоий Ҳусайн Бойқаронинг ўғли Ғариб Мирзога тарихни ўрганиш заруриятини бундай шарҳлайди:
Вагар тарих сари айлагунг майл,
Муни билғачки, не иш қилди ҳар хайл…
Не ишдин мамлакат обод бўлди,
Қаю ишдин улус барбод бўлди.
Олим байтларнинг маъносини таҳлил қилиб берар экан бу билан ўқувчини ҳам тарихни ўрганишга даъват этади ва тарих барбодлик эмас, ободлик истиқболига хизмат этиши кераклигини таъкидлар экан, бу талқинлар адабиёт ўқитувчисига буюк шоир ғояларини чуқурроқ тушунтиришда қўл келади.
Хулоса қилиб айтганда, адабиёт дарсларида навоийшунос олим шарҳ ва талқинларидан фойдаланиш, биринчидан ўқувчини матн мазмунини чуқурроқ тушунишига кўмаклашади, иккинчидан, шарҳлардаги турли ҳикоятлар унинг қизиқиши ва билимини оширади, учинчидан, тўртинчидан турли қиёслар асосида мустақил хулосалар чиқариш кўникмаларини, ижодий тафаккурни ривожлантиради, бешинчидан, эзгуликка, халқпарварликка даъват этади.
Нормат ЙЎЛДОШЕВ
ЧЎЛПОН ШЕЪРИЯТИ ИБРОҲИМ ҲАҚҚУЛ ТАЛҚИНИДА
Ҳозирги адабий жараёнда адабиётшунослик ва танқид соҳасида фаол ижод қилиб келаётган олимларимиздан бири Иброҳим Ҳаққуловдир. Олимнинг мумтоз ва тасаввуф адабиёти намояндалари, замонавий ўзбек ва жаҳон мумтоз сўз санъаткорлари ҳақидаги салмоқли китоблари, мақолалари адабиётшунослигимизга катта фойда келтирмоқда.
Адабиётшунос олим Э.Очилов ўринли эътироф этганидек, И.Ҳаққулни маълум маънода адабиётшуносларнинг шоири дейиш мумкин. Чунки олимнинг шеърият таҳлилига бағишланган аксарият мақолалари эҳтиросли талқинлар ва таҳлиллар. Энг муҳими ушбу эмоционал талқинларда шунчаки риторик пафос устунлик қилмайди. Аксинча, чуқур мантиқий мушоҳадалар, теран илмий, фалсафий хулосаларга асосланган. Хусусан, олимнинг Чўлпон ҳақидаги тадқиқотлари бугунги чўлпоншуносликнинг алоҳида саҳифасини ташкил этади.
И. Ҳаққул Чўлпон ижодининг илк тадқиқотчиларидан. Ҳали советлар диктатурасининг темир қонунлари ўз кучида турган бир вақтда, Чўлпон ҳақида сўз айтиш қийин бўлган бир даврда шоирнинг зоҳиран сиёсатга кўпам тегмайдиган, аксарият табиат ҳақидаги шеърлари жамланган “Баҳорни соғиндим” мажмуасини 1988 йилда нашрга тайёрлаб чоп эттирди. Китобга мўъжаз сўз боши ёзилиб шоирнинг миллий шеъриятимиздаги ўрни илк бора холисанилло таҳлил қилинди. Китоб ҳақида матбуотда бирин-кетин икки тақриз эълон қилинди. Биринчиси – М. Саъдийнинг “Баҳорни соғиндим” (ЎзАС. 1989. 31 март), иккинчиси – Чори Авазнинг “Гўзал юлдуз-тез сўзла”(ЎзАС. 1989. 9 июль) тақризи. Орадан бир йил ўтгач Ўзбек тили ва адабиёти журналида И. Ҳаққулнинг Чўлпон ҳақидаги иккинчи мақоласи – “Истиқлол ишқи ва шахс қисмати” чоп қилинди.
Мустақиллик шабадалари эса бошлаган илк дақиқалардан Чўлпондек миллат шоири ижодини халққа қайтариш ишлари жонланиб кетди. О. Шарафиддинов, Н. Каримов, Ш. Турдиев, З. Эшонова, Д. Қуронов сингари олимларининг саъй-ҳаракатлари билан Чўлпон асарлари нашрга тайёрланди. Истиқлолдан кейинги йилларда қатағон қурбонлари ижодини ўрганишга жиддий эътибор қаратилди. Миллий мустақиллик йўлида жонларини фидо этган миллат фарзандлари қаторида Чўлпоннинг ҳам муборак номини оқлаб ижодий меросини, бадиий маҳоратини ёритиш борасида И. Ҳаққул изланишларини давом эттирди. “Абадият фарзандлари” китобида “Бир ўчиб, сўниб…яна ёниш бор” мақоласи берилган. Мақолада Чўлпон шеъриятининг мазмун – мундарижаси, шоирнинг поэтик олами илк бор янгича ёндашувлар асосида талқин этилди. Энг муҳими, олим Чўлпон шеъриятининг моҳиятини чуқур англаган, ҳис қилган. Қалбида ҳурликка, озодликка ташна – исёнкор руҳ бўлмаган адабиётшунос бундай талқинлар қила олмайди. Мунаққид эътирофича: “Чўлпон шеърияти “қўпол мияларга сиғмаган ҳур виждон” учун куйиб-ёнишлар билан нурли. Ва “ҳур замон одамларини юксалишга” чорлаган маъмунлари билан ибратли. Чўлпоннинг дунёққараши ва ижодиёти қанчалик мураккаб, нечоғли зиддиятли бўлмасин, санъаткорлик билан яратган асарлари адабиётимизнинг ёрқин саҳифаларидан бирини ташкил қилади. Бундан кўз юмсак, Чўлпонни эмас адабиётни, қолаверса ўзимизни камситган бўламиз.”* Истиқлолдан бир йил олдин Чўлпон ижоди ҳақида озроқ илиқ шабадалар эса бошлаган бир вақтда бундай фикрларни айтишнинг ўзи бир жасорат эди.
И. Ҳаққул таъкидлаганидек, бизнинг Чўлпон ва Фитратларга қайтишимиз жуда қийин бўлди. Жадид шоирларига нисбатан ҳадиксираш туйғусидан қутулишимиз оғир кечди. Ваҳоланки Чўлпон асарлари нашрига қадар О. Мандельштам, Анна Ахматова, Ҳусай Жовид, Мағжон Жумабой каби шоирларнинг китоблари нашрдан чиққан эди. Ушбу жиҳатлар тадқиқотчи томонидан ўринли эътироф этилган. Мунаққид таъкидлаганидек, Чўлпон шеъриятининг миллий замини мустаҳкам шеърият. У Шарқ шеъриятининг Алишер Навоий, Муҳаммад Фузулий, Машраб, А. Яссавий каби буюк намоядалари ижодий анъаналарини давом эттирди. Миллий шеъриятимизни руҳ ва оҳанг, шакл ва мазмун жиҳатдан янгилади. Шеърият тилининг анча соддалаштириб халқ тилига яқинлаштирди. Мақолада Чўлпон шеъриятининг образлар кўлами, лирик қаҳрамон ва ижтимоий муҳит зиддияти билан боғлик масалалар теран мушоҳада этилган.
И. Ҳаққул Чўлпон шеъриятида лирик қаҳрамон руҳиятида кечаётган эврилиш жараёнлари моҳиятини тўғри англаган. Айниқса, Кўнгил, Кишан, Хаёл образлари билан боғлиқ руҳий кечинмалар талқини ҳар бир китобхон эътиборини ўзига тортади. Мақола муаллифи таъкидлаганидек, “Чўлпон шеърларида сир кўп, хаёл кўп. У “хаёлнинг кўзлари билан” инсон ички ҳолатларидаги, руҳ ҳаётидаги гўзал туғёнларни кўриш ва “борлиқнинг сўзлари” орқали шеърхон назарида гавдалантиришни бағоят хушлайди”. Дарҳақиқат, Чўлпон хаёлнинг кўзлари билан давр ҳақиқатларига назар ташлайди. Унинг нигоҳидан табиат ва жамиятдаги йилт этган ҳодиса-са четда қолмайди. Хусусан, табиатдаги ўзгаришлар лирик каҳрамон қалбида мусаффо туйғулар, яшариш, кўкариш ҳисларини олиб келади. “Кўклам келадир”, “Яна кўклам” шеърларида табиатдаги яшариш, кўкаришни шоир юртдошлари қалбида ҳам илдиз отишини истайди.
Маълумки, Чўлпон ижодида инсон ва муҳит муносабатлари алоҳида мавзу. Шоирнинг “Сомон парча” шеърида бу ҳолат ёрқин ифодаланган. “Яна кўклам” шеърида ҳам “қуруқ бир шох” образи бор. Тадқиқотчи ана шу образ орқали шоир шеъриятидаги инсон ва муҳит масаласига аниқлик киритади.”Қуруқ бир шох” образи орқали у муҳит ва воқелик ҳавосидан баҳра топмаган, шу сабабдан онги янгича куртакланмаган кишиларнинг аҳволини шарҳлаган. Шеър инсон ва муҳит муносабати ўртасидаги мураккаблик ҳақида ўйлатиши табиий”.
Мунаққид Чўлпон шеъриятидаги поэтик образлардан Юлдуз образига ҳам алоҳида эътибор қаратади. Маълумки, Юлдуз тимсоли жадид шоирлари ижодида алоҳида мотивга айланган. Чунки йўлсизлик дарди уларни қийнаган. Шу боисдан, Фитрат, Элбек, Боту ижодида бўлгани каби Чўлпон шеъриятида ҳам юлдуз билан боғлиқ бир қанча шеърлар учрайди. Олим Чўлпон ижодидаги Ёруғ юлдуз, Эрк юлдузи, Ер юлдузи билан боғлиқ тимсоллар моҳиятини – ҳақиқатини ўзига хос талқин этади. Ҳақиқатан, элини “мажнун каби севган” шоирнинг ижод ва умр йўллари суронли, шиддатли кечди. Аммо у алалоқибат ҳақ йўлнинг албатта бир ўтилғусига юксак ишонч билдирди.
Чўлпон ижодининг гултожи бўлмиш “Бузилган ўлкага” шеъри ҳар доим тадқиқотчилар эътиборини ўзига тортиб келган. Бу шеър ўз вақтида шоирни бадном қилишда ҳам асосий манба бўлган. И.Ҳаққулнинг “Ўлка қайғуси” мақоласи шеърнинг мазмун-мундарижасини, поэтик оламини ёритишда муҳим манба ҳисобланади. Мунаққид шеърда ифодаланган шоир дардини англай олган. Бу ҳолатлар шеър таҳлили жараёнида яққол кўзга ташланади. Мақоладаги баъзи кескин эътирозлар табиий. Чўлпонни англаш нақадар қийин кечганига тарих гувоҳ. Дарҳақиқат: “…бу шеърда ўлка “умидларининг ўлиши”, кўзларида оловларининг сўниши, танларида “қамчиларининг кулиши”га тоқат эта олмаган улуғ шоирнинг виждон овози янграгандир”.
И. Ҳаққуловнинг Чўлпон таваллудининг 120 йиллигига бағишлаб ёзилган “Қутулиш юлдузи йўқликка кирмас” мақоласи ижтимоий тармоқларда эълон қилинган. Мақолада шоирнинг “Балживон” шеърининг ёзилиш тарихи хусусида сўз боради. Туркистон мухториятининг қонга ботирилиши Чўлпоннинг озодлик ҳақидаги орзу-умидларини саробга айлантирди. 1920 йилларда Туркистон ўлкасида бошланган миллий-озодлик ҳаракатлари шоир қалбида сўна бошлаган эрк учқунларини аланга олдирди. Хусусан, Анвар пошшонинг Туркистондаги ҳаракатларига катта умид боғлади. Аммо Анвар пошшонинг 1922 йилда Балживонда шаҳид бўлиши Чўлпон қалбини ларзага солди. Мақола муаллифи ўринли эътироф этганидек:”Балживон” – жами йигирма олти мисрали бир шеър. Аммо унинг бағрига яширинган тарихий маъно, очиқ фарёд ва толесизлик аламини ўнлаб достонлар таркибига ҳам сиғдириб бўлмайди. Ундаги ҳар бир сўз, ҳар бир сатр оралаб АЙРИЛИҚ ва ЖУДОЛИК изтироби мавж уради. Ундаги ОҲАНГ ўз улуғворлиги, теранлиги ва таъсирчанлиги билан қадимги туркларнинг фиғону фарёдга тўлиқ марсия оҳангларини ёдга солади”. Мақолада шеърнинг моҳияти муфассал ёритилган. Анвар пошшонинг Туркистонга келиш тарихи, олиб борган сиёсий ҳаракатлари, фожеа сабаблари тарихий манбаларга асосланган ҳолда талқин этилган.
Умуман олганда, И. Ҳаққуловнинг Чўлпон ижоди юзасидан олиб борган илмий тадқиқотлари, мақолалари шоир ижодий лабораториясини теранроқ англашга, улуғ санъаткор поэтик оламининг ўзига хос жиҳатларини тадқиқ этишда муҳим манба бўлиб хизмат қилади.
Taniqli navoiyshunos olim, zukko munaqqid Ibrohim Haqqul (1949-2022) tavalludining 75 yilligi oldidan.
Ibrohim Haqqulni maʼlum maʼnoda adabiyotshunoslarning shoiri deyish mumkin. Chunki olimning sheʼriyat tahliliga bagʻishlangan aksariyat maqolalari ehtirosli talqinlar va tahlillar. Eng muhimi ushbu emotsional talqinlarda shunchaki ritorik pafos ustunlik qilmaydi. Aksincha, chuqur mantiqiy mushohadalar, teran ilmiy, falsafiy xulosalarga asoslangan. Bugungi sahifamizda olimning Xoja Ahmad Yassaviy, Alisher Navoiy va Choʻlpon haqidagi tadqiqotlari haqidagi mulohazalar bilan tanishasiz.
Boqijon TOʻXLIYEV
IBROHIM HAQQULOV VA OʻZBЕK NAVOIYSHUNOSLIGI
RAVNAQINING AYRIM MASALALARI
Adabiyotshunosligimiz tarixida oʻzining keng dunyoqarshi, qomusiy bilimlari, talqinlaridagi kutilmaganlik va tahlillarida falsafiy teranlik omuxtalashib ketgan ustozlar oz emas. Ular qoldirgan ajoyib ilmiy meros, ulargagina xos boʻlgan ilmiy tafakkurdagi olmos qirralarning naqadar oʻtkir va serjiloligini ham koʻrsatib turadi. Bunga ular, bir tomondan, zamonaviy yoki mumtoz oʻzbek adabiyotini, ikkinchi tomondan esa, jahon xalqlari folklori va adabiyoti namunalarini muntazam oʻqib, oʻrganib borganlari, sanʼatning koʻpgina boshqa turlariga xos nozik jihatlarni puxta oʻrganishlari, jahon adabiyotshunosligi bilan hamqadam boʻlishga intilganlari tufayli erishishgan. Abdurahmon Saʼdiy, Abdurauf Fitrat, Vohid Zohidov, Izzat Sulton, Azizxon Qayumov, Boturxon Valixoʻjayev, Abduqodir Hayitmetov, Najmiddin Komilov, Yoqubjon Isʼhoqov, Suyuma Gʻaniyeva va yana koʻpgina olimlarimiz ana shu silsilaning bebaho durdonalaridir. Ushbu qomusiy olimlar, buyuk siymolarning barchasini birlashtirib turadigan bir jihat bor, bu – navoiyshunoslikdir.
Filologiya fanlari doktori, professor Ibrohim Haqqulov bu silsilaga qoʻshilib borayotgan nodir isteʼdod sohiblaridan biri. U hozirgi oʻzbek navoiyshunosligida, hech shubhasiz, juda katta mavqega ega. Boshqacharoq aytiladigan boʻlsa, hozirgi oʻzbek navoiyshunosligini Ibrohim Haqqulovning nomisiz toʻliq tasavvur qilish mumkin boʻlmay qoladi. Bu alohida isbotlashni talab etmaydigan hukm boʻlishiga qaramasdan, ayrim asoslarni esga olish oʻrinli koʻrinadi.
1. Olimning adabiyotshunoslik olamiga qoʻygan ilk jiddiy qadamlari mumtoz adabiyotimiz, xususan, Alisher Navoiyning hayoti va ijodiga bevosita bogʻliq edi. Buning yorqin misoli sifatida uning matbuotdagi ilk maqolalari hamda nomzodlik dissertatsiyasini (1975) esga olish mumkin. Ushbu tadqiqot oʻzbek adabiyotida ruboiy janrining genezisi, uning tarixiy taraqqiyoti hamda poetikasi masalalarini tadqiq etishga bagʻishlangan. Olim unda mazkur janrning paydo boʻlishidagi tarixiy sharoit, manba va manshalari haqida chuqur kuzatishlar olib boradi. Ruboiy janrining oʻzbek adabiyotida toʻliq shakllanishi, asosiy janr belgilarining yaxlitlashib borish jarayonida Alisher Navoiyning alohida oʻrni borligini jiddiy kuzatish va tahlillar asosida isbotlab beradi. Olimning “Oʻzbek ruboiyotning har tomonlama yuksak bosqichlarga koʻtarish Alisher Navoiy zimmasiga tushdi. Navoiy oʻz ijodida forsiyzabon ruboiynavislaring anʼanalarini puxta oʻzlashtirib, bu sohada milliy adabiyot erishgan yutuqlarga tayangan holda ruboiyni peshqadam janrlar qatoriga qoʻshdi. Navoiy ruboiyni hayotga yaqinlashtirdi. Uni ishqiy, axloqiy, ayniqsa, falsafiy maʼnolar talqini uchun izchil va zoʻr mahorat bilan xizmat qildirdi” singari xulosalari bugun taʼlimning koʻpgina bosqichlaridagi darslik va oʻquv qoʻllanmalar sahifalarigacha kirib borgani bejiz emas.
2. “Oʻzbek tasavvuf sheʼriyatining shakllanishi va taraqqiyoti” mavzuidagi doktorlik dissertatsiyasi (1995) adabiyotimiz tarixidagi eng murkkab va jiddiy hodisalardan biri – tasavvufning oʻzbek adabiyotida paydo boʻlishi hamda rivojlanish yoʻllarini tadqiq etishga bagʻishlangan. Unda tasavvufning mohiyati hamda oʻzbek adbiyotida namoyon boʻlish shakllari nihoyatda sinchkovlik va katta jiddiyat bilan oʻrganib chiqilgan. Mana shu yirik tadqiqotning oʻzak qismini ham yana Alisher Navoiyning ijodiy namunalarini tadqiq etish tashkil etadi.
3. Olim adib asarlarini janrlar kesimida jiddiy tahlil qilishga katta kuch sarflab kelmoqda. Ayniqsa, adibning lirik merosi I.Haqqulov tadqiqotlarining salmoqli qismini qamrab olgan. Ruboiydan tashqari qitʼa, gʻazal, muxammas, masnaviylarga oid kuzatishlar shu siraga kiradi. Ayniqsa, adib qitʼalarining deyarli boshdan-oyoq tahlillari eʼtiborga molik. Maʼlumki, Alisher Navoiyning qitʼalari milliy pedagogik qarashlarning badiiyatga oʻrab berilgan goʻzal namunalaridir. “Kamol et kasbkim…” (1991) kitobi ayni mana shu nuqtalarga asosiy urgʻu berilgani bilan ham eʼtibor qozondi. Muallif buyuk mutafakkir qitʼalarining badiiy-estetik jihatlriga qanchalik diqqat qaratgan boʻlsa, uning tarbiyaviy imkoniyatlarini koʻrsatishga ham shunchalik katta kuch sarflagan .
Ushbu yoʻnalishda Navoiy gʻazallarining kompleks tahlillari ham eʼtirofga sazovordir. Adabiyotshunoslik tarixida alohida gʻazallarning bu yoʻsindagi tadqiqi Ye.E.Bertels, N.Mallayev, A.Qayumov, A.Rustamov, A.Hayitmetov, A.Abdugʻafurov, Yo.Isʼhoqov, N.Komilov, singari olimlar, M.Shayxzoda, Oybek, E.Vohidov, J.Kamol, M.Abdulhakim, Q.Kenja singari shoir va yozuvchilar tomonidan amalga oshirilgani yaxshi maʼlum. I.Haqqulov bu anʼanai davom ettirib, adibning koʻplab gʻazallarini adabiyotshunoslik va falsafa fanining soʻnggi yutuqlariga tayangan holda tahlil qilib berdi. Aslida ushbu yoʻnalish ham I.Haqqulovning navoiyshunoslikdagi ilk qadamlaridanoq koʻzga tashlangan edi. “Gʻazal gulshani” buning yorqin dalili boʻla oldi. Bu kitob 1991 yilda chop etilgan. Kitob mundarijasi mumtoz adabiyotdagi gʻazalchilik anʼanasi, uning mohiyati va taraqqiyot tamoyillarini belgilashga qaratilgan. Garchi unda Hofiz Sheroziy, Hofiz Xorazmiy, Gadoiy, Sakkokiy, Fuzuliy, Mujrim Obid, Zavqiy sheʼriyati borasida gap borsa-da, Navoiy gʻazallarining asosiy urgʻu olgani bejiz emas edi. Keyinchalik esa bu yoʻnalishning ham alohida eʼtibor bilan davom ettirilgani kuzatildi. Olim Navoiy gʻazallarining koʻpchiligini umumiy tahlilga tortgan, ulardagi tasavvuf bilan bogʻliq jihatlarni maxsus tadqiq etgan edi. Shuningdek, bir qator gʻazallarni maxsus tarzda tahlil qilib bergan. Bu tadqiqotlar turli gazeta va jurnallarda, “Navoiyga qaytish” , “Alisher Navoiy gʻazallari”, “Alisher Navoiy gʻazallari. Lugʻat, nasriy bayon va izohlar” singari kitoblarda chop etilgan. Ularning asosiy qismi “Ishq va hayrat olami” kitobida jamlangan .
4. Olimning “Xamsa” asarlari tadqiqi yoʻnalishidagi faoliyati ham shoyoni tahsindir. Ularda “Xamsa”ning yaxlit adabiy hodisa sifatidagi baholari ham, alohida dostonlarga munosabti ham yangi va yaxshi kuzatishlarga boyligi bilan ajralib turadi: “Xamsa”ning tag maʼnosida boshdan-oxir Navoiy – mutafakkir shoir shaxsi turadi. Bu shaxsiyat XV asr sharoitidagi oʻzbek xalqining Vijdon ovoziga aylangandi. “Xamsa”da tasvirlangan gumanistik gʻoyalar Navoiyni tarbiyalab voyaga yetkazgan Vatan va xalq ideallariga mos orzu-umidlarining sheʼriy ifodasidir” yoki “Majnunning “oʻz maqsadlariga erishish yoʻli” jangovar kurashchanlik emas, kamolot yoʻli. Uning dushmani – zolim nafs. Navoiy aytmoqchi, toʻqaydagi sherni yengishdan koʻra nafs itini yengishni u zoʻrlik deb biladi. Shu kurashda Majnun sobit va izchildir. Majnun na jamiyat, na zamon va muhit qarshisida taslim boʻlgan. Chunki u oʻzligi oldida taslim emas edi. Majnun Layliga yozgan maktubida:
“Yoʻqluk manga gar boʻlubturur yoʻl,
Sen bor boʻlu bu yoʻqqa yor oʻl”, –
deydi.
Bu – fanolik yoʻli. Fanolik esa ishqi haqiqiyning soʻnggi bosqichi. Bu bosqichga koʻtarilgan oshiq ruh qushini oʻzlik qafasidan butunlay xalos qilib, boqiy hurlikka erishadi .
5. Navoiyshunoslikning bitta oʻziga xos jihati bor. Bu uning ichki tarmoqlarga egaligi bilan belgilanadi. Rosti gap, navoiyshunos degan nom juda katta daʼvo, iddao va eʼtirofdir. Navoiy ijodi bilan shugʻullangan olimlarning hammasi ham bu iddaoga daxl qilolmaydi. Shunga koʻra ularni adib lirikasini, xamsachilik anʼanalarini, tarixiy, ilmiy, diniy-tasavvufiy asarlarini oʻrgangan olimlar sifatida tasniflash mumkin. I.Haqqulov bu jihatdan mutafakkir hayoti va ijodini yaxlit holda oʻrganishga bel bogʻlagan yirik navoiyshunoslar anʼnalarini davom ettirib kelmoqda.
6. Alisher Navoiy ijodidagi yetakchi tendensiyalarni izlash va ilgʻash, ularning asl mohiyatini ilmiy jihatdan toʻgʻri belgilash, tavsif va talqin qilish olim qiziqish doirasining markazida turadi. Uning koʻplab maqola va kitoblarida mana shu jihatlar qizil ip boʻlib oʻtadi. “Zanjirband sher qoshida” kitobida “Navoiy aksariyat oʻrinlarda nodonga dononi zid qoʻyib mushohada yuritadi. Bu goʻyoki qorongʻilikka qarshi yorugʻlik haqida soʻzlayotganga oʻxshaydi” .
7. Ibrohim Haqqulov fundamental tadqiqotlar uchun yaralgan olim. Uning “Eʼtiqod va ijod”, “Navoiyga qaytish”, “Meros va mohiyat” kabi kitoblari buning yorqin isbotidir.
8. Har qanday fanning ravnaqi ustoz boshlagan ishning davomchilariga, ularning bor yoki yoʻqligiga bogʻliq. Bu borada Ibrohim Haqqulov tayyorlagan va tayyorlayotgan yosh olimlar qatorida navoiyshunoslik fani muammolari bilan shugʻullanayotganlarining salmogʻi katta ekanini eʼtirof etish joiz. Ularning ustoz izidan yurib yanada kattaroq muaaffaqiyatlarga erishishlariga umid qilsa boʻladi.
Ibrohim Haqqul – Alisher Navoiy hayoti va ijodining hassos tadqiqotchisigina emas, uning tolmas targʻibotchisi hamdir. Bu yoʻnalish ham uning butun umri davomida olimga muntazam hamroh boʻlib kelayotir. Men gazeta va jurnallarning nomini sanab oʻtirmoqchi emasman. Respublikamizning istagan hududiga, istagan oliy taʼlim muasssasiga boring, uni tanimaydigan talaba yoki ziyoli topilmaydi deyish mumkin. Bu olimning auditoriyani chuqur his qilishi, turli yoshdagi kishilarning har biriga mos va munosib soʻzlarni topib gapirishining natijasi. Ulardan yigitlar ham, qizlar ham, oʻquvchi ham, ishchi ham, dehqon ham, olim ham, keksalar ham, yoshlar ham oʻzi uchun naf boʻladigan jihatlarni topib olaveradi. Anʼanaviy navoiyxonlikda olim har gal bitta yangilik bilan keladi. Oliy oʻquv yurtlaridagi uchrashuvlarda talabalar kitoblardan oʻqib topa olmaydigan maʼlumot va tafsilotlar bilan tanishadi, kattalar shu paytgacha boshqalardan eshitmagan yangliklar oldida lol qoladi, bolalarda esa Navoiy asarlarini oʻqib-oʻrganish ishtiyoqi avj oladi. Bunga kim shubha qilsa “Alisher Navoiy. Shohbaytlar” , “Maʼno va tafakkur ziyosi” , “Navoiy ijodi va yoshlar tarbiyasi” , “Badiiy matn va tahlil muammolari” , “Shoir va orif iqboli” , “Malomatiylik va Alisher Navoiy” singari maqola va maʼruza matnlari bilan tanishib koʻrsa, yomon boʻlmaydi. Olim Alisher Navoiyning hayoti va ijodini horijiy mamalakatlardgi targʻibi boʻyicha ham samarali ishlarni amalga oshirgan.
Sirdaryoxon OʻTANOVA
IBROHIM HAQQUL – YASSAVIYSHUNOS
Yirik shaxsiyatlarning taqdir yoʻli, tafakkur yoʻsini va maʼnaviy olami qamrovi ila ulkan chinorlarning ildizidan suv ichgan, tomir yoygan, muayyan nuqtalarda kesishgan boʻlarkan. Bunday shaxslarning tafakkurini charxlagan ilm, qalbidagi shijoat va gʻayratni kuchlantirgan zavq, Vatan va millat ishqini yolqinlantirgan mayoq manbai milliy zamindan oziqlangan boʻladi. Tarixda bir-biridan ancha uzoq vaqt masofasida yashab oʻtsalar-da, ruhoniy olami ila mushtarak taqdirlarni, uygʻun gʻoyalar yalovbardori sifatidagi birlikni hosil qilgan millat oydinlari koʻp oʻtgan.
Garchi Islom dini VIII asrda Movarounnahrga kirib kelgan boʻlsa-da, oradan uch-toʻrt yuzyillik oʻtib borayotganiga qaramay, u hali oddiy aholi oʻrtasida chinakam eʼtiqodga aylanib ulgurmagan edi. Aniqrogʻi, oddiy xalq arab tilida nozil boʻlgan din arkonlarining mohiyatini va unga bekamu-koʻst rioya qilishning yoʻllarini toʻla-toʻkis anglamas, anglayolmas edi.
XII asrda Piri Turkiston nomi ila dunyoga tanilgan Xoja Ahmad Yassaviy musulmon dunyosida chinakam burilish yasadi: uning hikmatlarini oʻqigan va eshitgan kishilar Islomning Haq din ekanligiga qatʼiy iymon keltirdi, uning zamiridagi komil insonlikka daʼvatni shuuriga joylay oldi, Oʻzlikni anglash, nafsni tanish sari chaqiriqqa qalbi ila yuzlandi va umuminsoniy axloq meʼyorlari mujassam Qurʼoni karim magʻzini tuydi.
Kichik Osiyodan tortib Old Osiyo, Kunchiqar mamlakatlari tomon uzaygan cheksiz hududda qariyb yetti asr davomida maʼnaviy murshid oʻlaroq yashab kelgan Yassaviyni tanish, uning hikmatlarini oʻqib-oʻrganishga XX asrning boshlarida Sovetlar mafkurasi tomonidan taqiq qoʻyildi. Asrning yetmishinchi yillariga kelib vaziyat yanada taranglashdi. Quyida kuyinib yozilganidek, “Natijada, saksoninchi yillarning ikkinchi yarmigacha “Devoni hikmat”ning nashri u yoqda tursin, Yassaviy haqida toʻrt jumla ijobiy fikr aytishga ham imkon berilmagan” (77) . Yassaviyshunos olim N.Hasan doktorlik dissertatsiyasining bir faslini “Oʻzbekistonda yassaviyshunoslik” deb ataydi va unda XX asrning 90-yillarigacha mazkur mavzuda qilingan ishlar koʻlami va Fitrat domla, I.Moʻminov, E.Rustamov singari mualliflar sanogʻi toʻrt-besh kishidan oshmaydi .
Haqqulov domla oʻtgan asrning 70-yillari avvalida ilmga kirib kelgan boʻlsa, dastlabki izlanishlari mumtoz adabiyot nazariyasi, aniqrogʻi, ruboiy janrining shakllanishi, genezisi, nazariy jihatlari va gʻoyaviy-badiiy xususiyatlari, shuningdek, gʻazal va qitʼa kabi sheʼriy shakllarning mavzu mundarijasi tadqiqiga bagʻishlandi. “Oʻzbek xalq maqollari” ning tuzuvchilaridan biri sifatida milliy folklorshunoslikning xazinasini boyitishga ham munosib ulush qoʻshdi.
Shundan soʻng qator yillar davomida Mavlono Lutfiy, Mavlono Atoyi, Mavlono Gadoiy, Alisher Navoiy, Mirzo Bobur, Jahon otin Uvaysiy, Avaz Oʻtar singari klassik sheʼriyat karvonboshilaridan tortib zamonaviy lirikaning ulkan chinorlari boʻlmish Gʻafur Gʻulom, Abdulla Oripov, Usmon Azim, Tilak Joʻralar ijodi yuzasidan tadqiqiy maqolalar eʼlon qilib bordi. Bu ishlar ilm olamiga qaytariqlardan holi, fikrlari ilmiy asoslangan, eng asosiysi, oʻz mustaqil qarashlariga ega olimning kirib kelganidan darak berardi.
Mumtoz va zamonaviy sheʼr zavqi va xalq maqollarining yorqin ziyosidan tafakkuri teranlashgan Ibrohim domla 80-yillar oxirida nafaqat Oʻzbekistonda, balki butun Oʻrta Osiyo davlatlarining olimlari orasida birinchi boʻlib ulkan ilmiy jasorat koʻrsatdi. Hali sovet tuzumi iqtidorda boʻlgan yillarda “Yoshlik” jurnalida domlaning “Navoiy aziz bilgan…” deb atalgan maqolasi chop etildi. Bu sovetlar mamlakatida turkiy xalqlarning eng mashhur siymolaridan biri – Xoja Ahmad Yassaviy hayoti va ijod yoʻli haqida ilk marta qilingan xolis ilmiy tadqiqot edi. Maqolaning sarlavhasi asli boshqacharoq boʻlgan. Jurnal bosh muharriri maqolada Hazrat Yassaviy nomi sarlavhada tursa, chop etilmasligi mumkinligidan oʻylab, uni yuqoridagi nom bilan almashtiradi.
Maʼlumki, hazrat Navoiy oʻzining “Nasoyim ul-muhabbat” tazkirasida bu buyuk zot haqida quyidagilarni aytgan edi: “Ahmad Yassaviy – Turkiston mulkining shayxul mashoyixidir. Maqomoti oliy va mashhur, karomati matavoliy va nomaxsur erdi. Murid va asʼhobgʻa gʻoyatsiz va shohu gado aning irodat va ixlosi ostonasida nihoyatsiz ermish” . Navoiyning asrlar osha tasdigʻini topib kelayotgan ushbu haqli eʼtirofi, inchunin, uning adabiyotshunoslikda muayyan mezonlarni keltirib chiqargan ijodkorlar merosiga boʻlgan bahosi sabab boʻlsa kerak, maqolaga mavzu qilib olingan yuqoridagi nom bir oʻqishdayoq zukko kitobxonga gap kim haqida ketayotganini ilgʻash imkonini bergani, shubhasiz.
“Yoshlik” jurnalida eʼlon qilingan maqola olimu ijodkorlar, oddiy oʻquvchilar orasida qizgʻin bahsu munozaralarga sabab boʻldi. Hech kimni loqayd qoldirmadi. Keyinroq domlaning “Mening hikmatlarim dardlikka darmon…” nomi ostida “Mushtum” jurnalida eʼlon qilingan maqolasi ham katta shov-shuvlarga sabab boʻladi. Tabiiyki, domlaning bu chiqishlari uning ilmiy taqdiri, ijtimoiy mavqeiga salbiy taʼsir qoldirdi. Yosh olimga oʻzgacha koʻz bilan qarashlar, uni umumiy oqimga begona sanashlar kuchayadi.
Kommunistik mafkura hukmron boʻlgan sharoitda adabiyotshunoslik maydonida jasorat koʻrsata bilgan Ibrohim domlaning koʻnglini, aql-u idrokini Yassaviy maʼrifatining ziyosi yoritib, ilmiy izlanishlarida yangi yoʻl ochilishiga sabab boʻlgan deyish mumkin. Yaratganning oʻzi Haqiqat va Erk yoʻlida sobit turgan eranlarni yarlaqashi haq ekan-da!!! Qismat Domlani latviyalik Uldes bilan uchrashtiradi. Latish Uldes hanuzgacha Yassaviy hikmatlari devonini nashr qildirmayotgani uchun Ibrohim domladan yozgʻirganday boʻladi. Boltiqboʻyilik qoʻnoqning kuyinishi turtki boʻlib, yuqoridagi chiqishlari uchun tazyiq va taʼqiblar hali toʻxtamagan esa-da, domla ishga kirishadi. Atoqli turk olimi Kamol Eraslonning Turkiyada nashr qilingan Ahmad Yassaviy haqidagi sochmalasochmalarini qoʻlga kiritadi. Yassaviy hikmatlari jamlangan qoʻlyozma ustida ishlab, 1991 yil 256 sahifadan ibora salmoqli devonni soʻzboshi va izohlari bilan chop ettiradi.
Ota-bobolarining tanglayi yassaviyxonlik, bedilxonlik, mashrabxonlik ila koʻtarilgan, ammo maʼnaviy buhronlar ogʻushida inqirozga yuz tutib, oʻtmishini unutayozgan millat uchun bu kitob, albatta, yuksak qiymatga ega sovgʻa boʻldi. 300 000 nusxada yoyinlagan kitob tez orada xalqning sevimli asariga aylanib ulgurdi. Qardosh oʻlkalarda ham qizgʻin qarshilangan “Hikmatlar” 1995 yilda Istanbulda Erxan Sezayi Toʻplu tomonidan turk tiliga oʻgirilib, nashr qilindi .
Bevosita Ibrohim domla rahbarligida yassaviyshunoslik boʻyicha ilmiy tadqiqotlar olib borayotgan gʻayratli shogirdi, filologiya fanlari doktori Nodir Hasan ham Ustozga munosib izdoshlik qilmoqda. Dastlab Sulton Ahmad Haziniyning “Javohir ul-abror” asari va uning yassaviyshunoslikdagi ilmiy-tarixiy qimmati” mavzusida nomzodlik ishini yoqlagan (1999) olim 2016 yilda “Yassaviyshunoslikka doir manbalar va “Devoni hikmat” mavzusida doktorlik ishini yakunladi.
Ibrohim domla 2001, 2004, 2006, 2018 yillarda “Devoni hikmat”ni toʻldirib, yangi topilgan namunalar bilan boyitib, kitobning nashrdan nashrga mukammallasha borgan nusxasini kitobxonlarga taqdim etdi. Bu ishlarning yuzaga chiqishida Nodir Hasanning ham xizmatlari tahsinga loyiq. Tabiiyki, ilmning qattiq nonidan nasiba olishni niyat qilgan, yoʻlga chiqqan gʻoʻr oʻquvchining baland marralarni egallashi uzoqni koʻra bila biladigan, “xom”ni pishirishda mehnati singgan, oʻz vaqtida bagʻrikenglik va bardosh koʻrsata olgan domlaning mehnatlari mevasidir.
Domla boshchiligida 2001 yilda Mumtoz adabiyot tarixi boʻlimida “Xoja Ahmad Yassaviy: hayoti, ijodi va anʼanalari” nomli anchagina katta toʻplam chop qilindi. Shayx Ahmad Yassaviy hayoti, adabiy merosi, izdoshlari haqida eng soʻnggi tadqiqotlar mujassam boʻlgan majmua alohida ahamiyatga ega boʻldi .
Hikmatlarning turli yillardagi nashri orasida 2011 yilda “Oʻzbekiston” nashriyotida “Hikmatlar kulliyoti” nomi ostida Ahmad Yassaviy va uning maslakdoshi Sulaymon Boqirgʻoniy sheʼrlari jamlangan kitob alohida ilmiy-estetik qimmat kasb etadi . Undan Ibrohim domlaning kulliyot haqidagi jiddiy fikr-mulohazalari, shuningdek, “Ixlos hadyasi” nomli ixcham soʻzboshisi oʻrin olgan. Olim kirish soʻzi uchun tanlangan nomda ham oʻzgacha ramziylik bordek.
Hali talaba ekan, Ibrohim akaning universitetdagi muallimlari orasida yuksak ehtirom ila yodlaydigan rahmatli ustozi Toji Qorayev shogirdining tafakkur oynasini yoritdi. Toji Qorayevning mumtoz adabiyot boʻyicha bergan saboqlari, tomiri baquvvat millatimizning tarixi, ular qoldirgan merosi borasidagi mehr-muhabbat, gʻurur toʻla aytgan soʻzlari Ibrohim aka qalbiga choʻgʻ soladi. Ayniqsa, uning Yassaviy, Navoiy, Bobur singari milliy shaxsiyatlar borasidagi suhbatlari domlaning aql-u shuurida yangi iqlim paydo qilgandi.
Ehtimol, shuning uchun boʻlsa kerak, shijoatli, ilmga tashna yosh yigit qalbiga tushgan irfon urugʻi Ibrohim domlaning ayni aqlga toʻlib, toblangan 40 yoshida gurkiragan tafakkur bogʻida totli meva bergandir. Darhaqiqat, domlaning “Hikmatlar”ning ilk nashridan keyingi izlanishlarida chuqurlashish, qamrov, tasavvuf tili bilan aytganda, ilmi qoldan ilmi holga oʻtish bosqichini kuzatish mumkin.
Mustaqillik davrida yassaviyshunoslik boʻyicha koʻplab ishlar amalga oshirildi. Ammo domlaning oʻz vaqtida bajara olgan jasoratli ishlari mumtoz adabiyotshunoslikda Yassaviy hikmat maktabi va hikmatnavislik yoʻnalishining shakllanishi oʻziga xos hodisa edi.
Ibrohim domlaning 1995 yilda yoqlangan “Oʻzbek tasavvuf sheʼriyatining shakllanishi va taraqqiyoti (gʻoyaviylik, izdoshlik, obrazlar olami)” nomli doktorlik dissertatsiyasida ham turkiy tasavvuf sheʼriyatining tamal toshini qoʻygan Ahmad Yassaviyning hayoti, ijodi va tariqati ilk marta tadqiq etilgandi. Domlaning yassaviyshunoslik borasidagi ishlari xorijdagi ilmiy anjumanlar materiallari va turli ilmiy toʻplamlarda chop qilinib, yuksak eʼtiroflarga sabab boʻlmoqda .
Ibrohim domlaning “Yassaviy va malomatiy maslagi”, “Tariqat va sheʼriyat munosabatiga doir” singari maqolalari esa kelgusida jiddiy tekshirilishi lozim boʻlgan mavzularning ilk chizgilaridir.
Domla yaqin oʻttiz yildan buyon Piri Turkiston Ahmad Yassaviy va hazrat Navoiyning maʼrifati chashmasidan bahramand boʻlmoqda, bu ikki ulugʻ siymo ijodi sirlarini ilmiy tadqiq qilib, ularni ilm ahli va keng jamoatchilikka yaqinlashtirish yoʻlida ter toʻkib kelmoqda. Ikki buyuk pir domlaning ilmiy parvoziga qoʻsh qanot boʻlib kelmoqda.
Domla bundan rosa oʻttiz yil oldin shunday deb yozgan edi: “Ahmad Yassaviy hikmatlari uchun koʻp ovozlilik ham xos xususiyatlardandir. Uning hikmatlarida orifning ovozi hokim. Ulardan shayxning ovozi eshitiladi. Baʼzan bir hikmatda ham oshiq, ham darvesh, ham donishmandning ovozi yangraydi. Lekin bular orasida izchilligi va faolligi bilan yana ikki ovoz alohida ajralib turadi. Ulardan biri − gunoh “falsafasi”ni tasdiqlaydi. Bu − gunohkorligini teran tushungan kishining ovozi. U − shafqatsiz. Bu ovoz xotiraga bamisoli tigʻ boʻlib sanchiladi, Yurak oromini butunlay buzadi .”
Sinchiklab kuzatilsa, ilmiy iqtidori va chuqur falsafiy mushohadaga ega shaxsiyat sifatida Ibrohim domla tabiatida, yozganlarida oʻzi uqtirganidek, koʻp ovozlilik yaqqol seziladi.
Hikmatlar sirini anglashga urinishlar yoʻlida domla mashaqqatli mehnatni zimmasiga olib, oxir-oqibat oʻquvchilarini oʻziga, oʻz qalbining eng chuqur joylariga nazar tashlashni oʻrgatdi. Ularni odam ruhiyatidagi eng inja tuygʻularni ilgʻashga odatlantirdi. Ibrohim domla uzoq yillik mashaqqatli mehnatlari sabab iymon tili bilan muhabbatni ulugʻlagan Yassaviy hazratlarini oʻzbek xalqiga sevdira oldi.
Nasima QODIROVA
ALISHЕR NAVOIY IJODINI OʻRGATISHDA
IBROHIM HAQQULOV TALQINLARIDAN FOYDALANISH
Adabiyot darslarida Alisher Navoiy hayoti va ijodini oʻrganish, oʻrgatish oʻqituvchilarning oʻziga xos qiyinchilik, muammolarga duch kelishiga sabab boʻladi. Bu hol, albatta, shoir ijodiyoti va shaxsiyatining mukammalligi bilan izohlanadi. Shunday vaziyatda oʻqituvchilarga navoiyshunos olimlarning bu borada olib borgan ishlariga murojaat qilish koʻproq samara beradi.
Maktab va litsey oʻquvchilariga Navoiy ijodini oʻrgatish, asarlari mazmunini osonroq va tushunarliroq yetkazishda adabiyotshunos olim Ibrohim Haqqulovning sharh va talqinlari muhim ahamiyat kasb etadi. Olimning 1989 yilda nashr etilgan “Zanjirband sher qoshida” kitobiga Alisher Navoiy ijodining mohiyatini tushuntirib, sharhlab beruvchi maqolalar jamlangan boʻlib, kitob oʻrta yoshli kitobxonlarga moʻljalangan.
Kitobga soʻzboshi yozgan Oʻzbekiston xalq shoiri E.Vohidovning aytishicha, bir uchrashuvda muxlislar unga shunday savol berishgan: “Siz Gyote, Yesenin sheʼrlarini tarjima qildingiz, endi qachon bizga Alisher Navoiy sheʼrlarini tarjima qilib berasiz?” Bu gʻayritabiiy tuyulgan savolga shoir oʻsha paytda javob bermaganligini eslab, “Zanjirband sher qoshida” kitobi soʻzboshisida shunday mulohaza yuritadi: “Alisher Navoiy yashagan davr bilan bizning zamon oʻrtasida yarim ming yillik vaqt masofasigina emas, juda katta ijtimoiy ong masofasi, adabiy til, dunyoqarash, hayot tarzi masofalari bor. Mutaxassis boʻlmagan oʻquvchiga Navoiyning asarlarini tushunib yetish hozirda muammo. Demakki, Navoiy asarlarini sharh qilish, tafsirlash, yaʼni oʻsha savol bergan kitobxonning soʻzi bilan aytganda tarjima qilish zarurati bor… shu maʼnoda isteʼdodli adabiyotshunos olim Ibrohim Haqqulovning qilgan mehnati tahsinga sazovordir”.[2, 6.]
I.Haqqulov ushbu kitobni shartli ravishda uch qismga ajratib tuzgan. “Boshni fido ayla” deb nomlangan dastlabki qismda Navoiy ulugʻlagan insoniy fazilatlar – ota-onani hurmat qilish, tabiatga va borliq mavjudodga mehr, tilga va soʻzga eʼtibor, kamtarlik, saxovat, muhabbat kabilar ulugʻ shoirning asarlaridan olingan parchalar orqali tafsir qilinadi. Olimning ushbu kitobidan Faqatgina Navoiy ijodiga bagʻishlangan darslarda emas, balki, barcha darslarda, darsning tarbiyaviy maqsadidan kelib chiqqan holda foydalanish mumkin. Chunki kitobda Navoiy baytlarini tahlil etish barobarida juda koʻplab ibratli va qiziqarli hikoyatlar ham keltirilganki, bu oʻquvchini Navoiy ijodi bilan tanitish barobarida uni turli ibratli hikoyat va rivoyatlardan ham bahramand etadi. Har bir oʻquvchi ushbu rivoyatlardan tegishli xulosalar chiqara oladi. Matn talqini orqali oʻquvchi Navoiy gʻoyalarini atroflicha tushunib yetadi.
Munaqqid boshqa bir maqolada qadim yunon faylasufi, Suqrotning bir fikrini keltiradi: “Dunyoda bitta ezgulik bor – bilim, bitta yovuzlik bor – nodonlik”. Va shu jumlani sharhlash orqali nodonlik mohiyatini oʻquvchiga ochib berishga harakat qiladi. Kitob maktab oʻquvchilariga moslab yozilgani sabab zukko tanqidchi oʻquvchi nazdidagi nodon kim ekanligiga ahamiyat qaratadi va “Biz odatda oʻqishga hafsalasiz, savodi sustroq kishilarni nodonlar deyishga moyillik sezamiz” deydi. Shuningdek, bu uncha toʻgʻri emasligini taʼkidlaydi, shundan soʻng inson uchun eng nafli ilm nima? deya savol qoʻyadi va oʻquvchini savolga javob topishga undaydi hamda savolga oʻzi “Bu – Vatanni sevish ilmi” deya javob beradi. Vatanini sevmagan, oʻz Vatanida Vatansiz boʻlganlardan har qanday yovuzlikni kutish mumkinligini aytadi.
Nodonlikning koʻrinishlari haqida soʻz yuritar ekan, manmanlik – nodonlikning choʻqqisi ekani taʼkidlaydi. Aslida adabiyotdagi nodonlik mavzusining talqinidan muddao nima? Nodonlikning davosi bormi? Olim mana shu savolga javob topishga intiladi.
El qochsa birovdin, el yamoni bil oni,
Ahvolida idbor nishoni bil oni.
Feʼl ichra ulus baloyi joni bil oni,
Olam elining yamon-yamoni bil oni.
Alisher Navoiy bu ruboiysida yomon odamdan el qochishi, unday odam xalq joniga balo boʻlishini ifodalagan. Ibrohim Haqqul: “Oʻzini anglagan hamma odam nodondan qochaversa, ularga qarshi kim kurashadi?” – deydi-da, oʻzi javob beradi: “Qudratli kuch bor. Bu – adabiyot.”
Bu gaplardan bugungi kunimiz uchun ham ibrat olish, xulosa chiqarish lozim. Axir, nodonlik tufayli tevarak-atrofimizda nimalar roʻy bermayapti? Bir tomondan, tobora yuqorilayotgan ilmu maʼrifat, ulugʻ bunyodkorlik ishlari tufayli hayotimiz goʻzallashib borayotgan boʻlsa, ikkinchi tomondan, virtual olamning globallashuvi, mafkuraviy kurash tufayli nodon kimsalar yovuz kuchlarning changaliga tushib qolmoqdalar.
Adabiyot oʻqituvchisi Navoiy asarlari magʻzini tushuntirishda yangi zamonaviy axborot texnologiyalariga tayanib, “Ikki qismli kundalik” metodidan foydalanishi ham yaxshi samara beradi va shoirning matnda bermoqchi boʻlgan niyatini chuqurroq anglash imkoniyatini beradi.
Bundan tashqari, nafaqat A.Navoiy ijodini, balki, badiiy matnni chuqur anglashda “Intellekt karta”, “Sinkveyn” kabi metodlar, “Neyrolingvistik dasturlash”[4,57] asoslari adabiyot oʻqituvchiga keng imkoniyatlar beradi.
I.Haqqulovning “Zanjirband sher qoshida” kitobiga kirgan maqolalarning aksariyatida kurashchanlik, fidoyilik ruhi yaqqol sezilib turadi. Bunga dalil sifatida “Tarix va xotira chirogʻi”, “Tilga eʼtibor – elga eʼtibor”, “Vatan – yagona kenglik”, “O, shoir qismati” maqolalarini keltirish mumkin. Muallifning topqirligi va tafakkurining kengligi shunda namoyon boʻladiki, u qaysi mavzuda soʻz yuritmasin, fikrini Alisher Navoiy asarlaridan olingan iqtiboslar bilan tasdiqlashga muvaffaq boʻlgan.
“Tarix – kechmish hayot, olis zamonlarda yashab oʻtgan ajdodlar taqdiri, yaxshilik va yomonlik oʻrtasidagi kurash tajribasi, haqiqat va diyonat uchun toʻkilgan qonlar, magʻlublik va gʻoliblik jangu suronlari. Tarix – Vatan iqbolidagi oʻzgarishlar, xalq tafakkurining yuksalish yoʻllari”, – deb boshlaydi I.Haqqulov “Tarix – xotira chirogʻi” maqolasini. Va yana davom etib, Alisher Navoiy ijodiga murojaat etadi: “Alisher Navoiy Husayn Boyqaroning oʻgʻli Gʻarib Mirzoga tarixni oʻrganish zaruriyatini bunday sharhlaydi:
Vagar tarix sari aylagung mayl,
Muni bilgʻachki, ne ish qildi har xayl…
Ne ishdin mamlakat obod boʻldi,
Qayu ishdin ulus barbod boʻldi.
Olim baytlarning maʼnosini tahlil qilib berar ekan bu bilan oʻquvchini ham tarixni oʻrganishga daʼvat etadi va tarix barbodlik emas, obodlik istiqboliga xizmat etishi kerakligini taʼkidlar ekan, bu talqinlar adabiyot oʻqituvchisiga buyuk shoir gʻoyalarini chuqurroq tushuntirishda qoʻl keladi.
Xulosa qilib aytganda, adabiyot darslarida navoiyshunos olim sharh va talqinlaridan foydalanish, birinchidan oʻquvchini matn mazmunini chuqurroq tushunishiga koʻmaklashadi, ikkinchidan, sharhlardagi turli hikoyatlar uning qiziqishi va bilimini oshiradi, uchinchidan, toʻrtinchidan turli qiyoslar asosida mustaqil xulosalar chiqarish koʻnikmalarini, ijodiy tafakkurni rivojlantiradi, beshinchidan, ezgulikka, xalqparvarlikka daʼvat etadi.
Normat YOʻLDOSHЕV
CHOʻLPON SHEʼRIYATI IBROHIM HAQQUL TALQINIDA
Hozirgi adabiy jarayonda adabiyotshunoslik va tanqid sohasida faol ijod qilib kelayotgan olimlarimizdan biri Ibrohim Haqqulovdir. Olimning mumtoz va tasavvuf adabiyoti namoyandalari, zamonaviy oʻzbek va jahon mumtoz soʻz sanʼatkorlari haqidagi salmoqli kitoblari, maqolalari adabiyotshunosligimizga katta foyda keltirmoqda.
Adabiyotshunos olim E.Ochilov oʻrinli eʼtirof etganidek, I.Haqqulni maʼlum maʼnoda adabiyotshunoslarning shoiri deyish mumkin. Chunki olimning sheʼriyat tahliliga bagʻishlangan aksariyat maqolalari ehtirosli talqinlar va tahlillar. Eng muhimi ushbu emotsional talqinlarda shunchaki ritorik pafos ustunlik qilmaydi. Aksincha, chuqur mantiqiy mushohadalar, teran ilmiy, falsafiy xulosalarga asoslangan. Xususan, olimning Choʻlpon haqidagi tadqiqotlari bugungi choʻlponshunoslikning alohida sahifasini tashkil etadi.
I. Haqqul Choʻlpon ijodining ilk tadqiqotchilaridan. Hali sovetlar diktaturasining temir qonunlari oʻz kuchida turgan bir vaqtda, Choʻlpon haqida soʻz aytish qiyin boʻlgan bir davrda shoirning zohiran siyosatga koʻpam tegmaydigan, aksariyat tabiat haqidagi sheʼrlari jamlangan “Bahorni sogʻindim” majmuasini 1988 yilda nashrga tayyorlab chop ettirdi. Kitobga moʻjaz soʻz boshi yozilib shoirning milliy sheʼriyatimizdagi oʻrni ilk bora xolisanillo tahlil qilindi. Kitob haqida matbuotda birin-ketin ikki taqriz eʼlon qilindi. Birinchisi – M. Saʼdiyning “Bahorni sogʻindim” (OʻzAS. 1989. 31 mart), ikkinchisi – Chori Avazning “Goʻzal yulduz-tez soʻzla”(OʻzAS. 1989. 9 iyul) taqrizi. Oradan bir yil oʻtgach Oʻzbek tili va adabiyoti jurnalida I. Haqqulning Choʻlpon haqidagi ikkinchi maqolasi – “Istiqlol ishqi va shaxs qismati” chop qilindi.
Mustaqillik shabadalari esa boshlagan ilk daqiqalardan Choʻlpondek millat shoiri ijodini xalqqa qaytarish ishlari jonlanib ketdi. O. Sharafiddinov, N. Karimov, Sh. Turdiyev, Z. Eshonova, D. Quronov singari olimlarining saʼy-harakatlari bilan Choʻlpon asarlari nashrga tayyorlandi. Istiqloldan keyingi yillarda qatagʻon qurbonlari ijodini oʻrganishga jiddiy eʼtibor qaratildi. Milliy mustaqillik yoʻlida jonlarini fido etgan millat farzandlari qatorida Choʻlponning ham muborak nomini oqlab ijodiy merosini, badiiy mahoratini yoritish borasida I. Haqqul izlanishlarini davom ettirdi. “Abadiyat farzandlari” kitobida “Bir oʻchib, soʻnib…yana yonish bor” maqolasi berilgan. Maqolada Choʻlpon sheʼriyatining mazmun – mundarijasi, shoirning poetik olami ilk bor yangicha yondashuvlar asosida talqin etildi. Eng muhimi, olim Choʻlpon sheʼriyatining mohiyatini chuqur anglagan, his qilgan. Qalbida hurlikka, ozodlikka tashna – isyonkor ruh boʻlmagan adabiyotshunos bunday talqinlar qila olmaydi. Munaqqid eʼtiroficha: “Choʻlpon sheʼriyati “qoʻpol miyalarga sigʻmagan hur vijdon” uchun kuyib-yonishlar bilan nurli. Va “hur zamon odamlarini yuksalishga” chorlagan maʼmunlari bilan ibratli. Choʻlponning dunyoqqarashi va ijodiyoti qanchalik murakkab, nechogʻli ziddiyatli boʻlmasin, sanʼatkorlik bilan yaratgan asarlari adabiyotimizning yorqin sahifalaridan birini tashkil qiladi. Bundan koʻz yumsak, Choʻlponni emas adabiyotni, qolaversa oʻzimizni kamsitgan boʻlamiz.”* Istiqloldan bir yil oldin Choʻlpon ijodi haqida ozroq iliq shabadalar esa boshlagan bir vaqtda bunday fikrlarni aytishning oʻzi bir jasorat edi.
I. Haqqul taʼkidlaganidek, bizning Choʻlpon va Fitratlarga qaytishimiz juda qiyin boʻldi. Jadid shoirlariga nisbatan hadiksirash tuygʻusidan qutulishimiz ogʻir kechdi. Vaholanki Choʻlpon asarlari nashriga qadar O. Mandelshtam, Anna Axmatova, Husay Jovid, Magʻjon Jumaboy kabi shoirlarning kitoblari nashrdan chiqqan edi. Ushbu jihatlar tadqiqotchi tomonidan oʻrinli eʼtirof etilgan. Munaqqid taʼkidlaganidek, Choʻlpon sheʼriyatining milliy zamini mustahkam sheʼriyat. U Sharq sheʼriyatining Alisher Navoiy, Muhammad Fuzuliy, Mashrab, A. Yassaviy kabi buyuk namoyadalari ijodiy anʼanalarini davom ettirdi. Milliy sheʼriyatimizni ruh va ohang, shakl va mazmun jihatdan yangiladi. Sheʼriyat tilining ancha soddalashtirib xalq tiliga yaqinlashtirdi. Maqolada Choʻlpon sheʼriyatining obrazlar koʻlami, lirik qahramon va ijtimoiy muhit ziddiyati bilan bogʻlik masalalar teran mushohada etilgan.
I. Haqqul Choʻlpon sheʼriyatida lirik qahramon ruhiyatida kechayotgan evrilish jarayonlari mohiyatini toʻgʻri anglagan. Ayniqsa, Koʻngil, Kishan, Xayol obrazlari bilan bogʻliq ruhiy kechinmalar talqini har bir kitobxon eʼtiborini oʻziga tortadi. Maqola muallifi taʼkidlaganidek, “Choʻlpon sheʼrlarida sir koʻp, xayol koʻp. U “xayolning koʻzlari bilan” inson ichki holatlaridagi, ruh hayotidagi goʻzal tugʻyonlarni koʻrish va “borliqning soʻzlari” orqali sheʼrxon nazarida gavdalantirishni bagʻoyat xushlaydi”. Darhaqiqat, Choʻlpon xayolning koʻzlari bilan davr haqiqatlariga nazar tashlaydi. Uning nigohidan tabiat va jamiyatdagi yilt etgan hodisa-sa chetda qolmaydi. Xususan, tabiatdagi oʻzgarishlar lirik kahramon qalbida musaffo tuygʻular, yasharish, koʻkarish hislarini olib keladi. “Koʻklam keladir”, “Yana koʻklam” sheʼrlarida tabiatdagi yasharish, koʻkarishni shoir yurtdoshlari qalbida ham ildiz otishini istaydi.
Maʼlumki, Choʻlpon ijodida inson va muhit munosabatlari alohida mavzu. Shoirning “Somon parcha” sheʼrida bu holat yorqin ifodalangan. “Yana koʻklam” sheʼrida ham “quruq bir shox” obrazi bor. Tadqiqotchi ana shu obraz orqali shoir sheʼriyatidagi inson va muhit masalasiga aniqlik kiritadi.”Quruq bir shox” obrazi orqali u muhit va voqelik havosidan bahra topmagan, shu sababdan ongi yangicha kurtaklanmagan kishilarning ahvolini sharhlagan. Sheʼr inson va muhit munosabati oʻrtasidagi murakkablik haqida oʻylatishi tabiiy”.
Munaqqid Choʻlpon sheʼriyatidagi poetik obrazlardan Yulduz obraziga ham alohida eʼtibor qaratadi. Maʼlumki, Yulduz timsoli jadid shoirlari ijodida alohida motivga aylangan. Chunki yoʻlsizlik dardi ularni qiynagan. Shu boisdan, Fitrat, Elbek, Botu ijodida boʻlgani kabi Choʻlpon sheʼriyatida ham yulduz bilan bogʻliq bir qancha sheʼrlar uchraydi. Olim Choʻlpon ijodidagi Yorugʻ yulduz, Erk yulduzi, Yer yulduzi bilan bogʻliq timsollar mohiyatini – haqiqatini oʻziga xos talqin etadi. Haqiqatan, elini “majnun kabi sevgan” shoirning ijod va umr yoʻllari suronli, shiddatli kechdi. Ammo u alaloqibat haq yoʻlning albatta bir oʻtilgʻusiga yuksak ishonch bildirdi.
Choʻlpon ijodining gultoji boʻlmish “Buzilgan oʻlkaga” sheʼri har doim tadqiqotchilar eʼtiborini oʻziga tortib kelgan. Bu sheʼr oʻz vaqtida shoirni badnom qilishda ham asosiy manba boʻlgan. I.Haqqulning “Oʻlka qaygʻusi” maqolasi sheʼrning mazmun-mundarijasini, poetik olamini yoritishda muhim manba hisoblanadi. Munaqqid sheʼrda ifodalangan shoir dardini anglay olgan. Bu holatlar sheʼr tahlili jarayonida yaqqol koʻzga tashlanadi. Maqoladagi baʼzi keskin eʼtirozlar tabiiy. Choʻlponni anglash naqadar qiyin kechganiga tarix guvoh. Darhaqiqat: “…bu sheʼrda oʻlka “umidlarining oʻlishi”, koʻzlarida olovlarining soʻnishi, tanlarida “qamchilarining kulishi”ga toqat eta olmagan ulugʻ shoirning vijdon ovozi yangragandir”.
I. Haqqulovning Choʻlpon tavalludining 120 yilligiga bagʻishlab yozilgan “Qutulish yulduzi yoʻqlikka kirmas” maqolasi ijtimoiy tarmoqlarda eʼlon qilingan. Maqolada shoirning “Baljivon” sheʼrining yozilish tarixi xususida soʻz boradi. Turkiston muxtoriyatining qonga botirilishi Choʻlponning ozodlik haqidagi orzu-umidlarini sarobga aylantirdi. 1920 yillarda Turkiston oʻlkasida boshlangan milliy-ozodlik harakatlari shoir qalbida soʻna boshlagan erk uchqunlarini alanga oldirdi. Xususan, Anvar poshshoning Turkistondagi harakatlariga katta umid bogʻladi. Ammo Anvar poshshoning 1922 yilda Baljivonda shahid boʻlishi Choʻlpon qalbini larzaga soldi. Maqola muallifi oʻrinli eʼtirof etganidek:”Baljivon” – jami yigirma olti misrali bir sheʼr. Ammo uning bagʻriga yashiringan tarixiy maʼno, ochiq faryod va tolesizlik alamini oʻnlab dostonlar tarkibiga ham sigʻdirib boʻlmaydi. Undagi har bir soʻz, har bir satr oralab AYRILIQ va JUDOLIK iztirobi mavj uradi. Undagi OHANG oʻz ulugʻvorligi, teranligi va taʼsirchanligi bilan qadimgi turklarning figʻonu faryodga toʻliq marsiya ohanglarini yodga soladi”. Maqolada sheʼrning mohiyati mufassal yoritilgan. Anvar poshshoning Turkistonga kelish tarixi, olib borgan siyosiy harakatlari, fojea sabablari tarixiy manbalarga asoslangan holda talqin etilgan.
Umuman olganda, I. Haqqulovning Choʻlpon ijodi yuzasidan olib borgan ilmiy tadqiqotlari, maqolalari shoir ijodiy laboratoriyasini teranroq anglashga, ulugʻ sanʼatkor poetik olamining oʻziga xos jihatlarini tadqiq etishda muhim manba boʻlib xizmat qiladi.
