70-йиллар адабий авлоди ичида, шубҳасиз, ёзувчи Аҳмад Аъзамнинг ўз ўрни бор. Аҳмад Аъзамнинг “Масъул сўз”, “Соясини йўқотган одам”, “Ҳали ҳаёт бор…”, “Рўё ёхуд Ғулистонга сафар” , “Ўзи уйланмаган совчи” (роман), “Тил номуси” каби ўнлаб бадиий, илмий ва публицистик китоблари чоп этилган. Табиийки, бу асарларнинг ҳар бири ҳозирги ўзбек адабиётининг нодир асарлари хазинасидан ўрин олган.
ЎЗИ БИЛАН ЎЗИ
ГАПЛАШАЁТГАН ОДАМ ОБРАЗИ
ёхуд Аҳмад Аъзам ижодига чизгилар
Аҳмад Аъзам – ёзувчи, мунаққид, ссенарист, тележурналист. 1949 йили Самарқанд вилояти, Жомбой туманидаги Ғазира қишлоғида туғилган. 1971 йили Самарқанд давлат университетининг ўзбек ва тожик филологияси факултетини битирган. Шу йили Алишер Навоий номидаги музейда иш бошлаган. Кейин “Гулистон” журнали, “Ўзбекистон адабиёти ва санъати” газетаси, “Совет Ўзбекистони санъати” журнали редаксияларида, Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмасида ишлаган, сиёсий фаолият билан шуғулланган, “Бирлик” халқ ҳаракати ҳамраиси, “Эрк” демократик партияси бош котиби бўлган. Олий Мажлис депутатлигига сайланган (1999-2004 йиллар).
1995 йилдан Ўзбекистон телевидениесида бош муҳаррир, “Ўзбекистон” телеканали бош директори,. “Ўзбектелефилм” студияси бош директори лавозимларида ишлаган. Ўзбекистон телевидениесида юзлаб кўрсатувлар ва ҳужжатли филмлар қилган, улардан энг машҳурлари: “Ўзлик”, “Халқнинг кўнгли”, Тўртинчи ҳокимият” .
“Ойнинг гардиши”, “Бу куннинг давоми”, “Асқартоғ томонларда”, “Соясини йўқотган одам”, “Ҳали ҳаёт бор” деган насрий асарлар, “Масъул сўз” деган адабий-танқидий мақолалар тўпламлари, “Ўзи уйланмаган совчи”, “Рўё ёхуд Ғулистонга сафар” романлари чоп этилган. Аҳмад Аъзам 2014 йил 4 январ куни Тошкент шаҳрида вафот этди.
70-йиллар адабий авлоди ичида, шубҳасиз, ёзувчи Аҳмад Аъзамнинг ўз ўрни бор. Аҳмад Аъзамнинг “Масъул сўз”, “Соясини йўқотган одам”, “Ҳали ҳаёт бор…”, “Рўё ёхуд Ғулистонга сафар” , “Ўзи уйланмаган совчи” (роман), “Тил номуси” каби ўнлаб бадиий, илмий ва публитсистик китоблари чоп этилган. Табиийки, бу асарларнинг ҳар бири ҳозирги ўзбек адабиётининг нодир асарлари хазинасидан ўрин олган. Чунки Аҳмад Аъзам ўз асарларида сўзни асраб-авайлаб ишлатган, халқ тили гўзалликларини маҳорат билан қўллаган, шунингдек, ўзбек халқининг ижтимоий ва маънавий-ахлоқий ҳаётини ҳаққоний, теран, ниҳоятда нуктадонлик билан ёритган билимдон, бетакрор ёзувчиларимиздан бири ҳисобланади.
Адибнинг адабий жамоатчилик орасида шов-шувларга сабаб бўлган “Рўё ёхуд Ғулистонга сафар” романи ҳамда “Асқартоғ томонларда”, “Ҳали ҳаёт бор…” қиссалари, “Ойнинг гардиши”, “Соясини йўқотган одам”, “Қатағон”, “Гўзаллик қирралари”, “Мастиржамият” ҳикоялари,“Тугмачагул”, “Гул кўтариб кетаётган эркак”, “Ўзим билан ўзим”, “Одамовига учёқлама қараш”, “Ватан ҳақида ёзишга кучим етмаган шеърим” каби новеллаларини санаш мумкин. Муаллифнинг ўнлаб бадиий асарларида бўртиб кўзга ташланадиган оригинал бадиий ифода, қаҳрамоннинг ўзини ўзи таҳлил қилиши, ўзини ўзи тафтиш этиши, қаҳрамоннинг нафақат атрофга, жамиятга танқидий-киноявий муносабатда бўлиши, қаҳрамон хаёлида иллюзия яратиш, мозаика асосига сюжет қуриши, рамз ва метафораларга ўчлик китобхонни ҳушёр торттиради. Бугунги модерн ўзбек адабиётининг йирик вакилларидан бири Назар Эшонқул Аҳмад Аъзам ижоди ҳақида шундай ёзади: “Бу новеллаларда биз ўзбек насрида нисбатан янги қаҳрамон – жамиятда, ҳаётда ўз ўрнини англаётган, англаш орқали уйғонаётган фикр, уйғонаётган ўзликни, уйғонаётган “мен”ни англатувчи қаҳрамон пайдо бўлди. Бу новеллаларда “мен”дан бошқа қаҳрамон йўқ: ижобий ҳам, салбий ҳам, жабрловчи ҳам, жабрланувчи ҳам, эзувчи ҳам, эзилувчи ҳам, ҳукмга мустаҳиқ ҳам, ҳукм этувчи ҳам ана шу “мен”нинг ўзи, яъни ўзи билан ўзи гаплашаётган одам. Аҳмад Аъзам бу образи билан ўзи мансуб авлоднинг бутун бошли консепсиясини ифодалаб берганга ўхшайди”. Бизнинг эътиборимизни “ўзи билан ўзи гаплашаётган одам образи” деган гап жалб этди.
Дарҳақиқат, ёзувчининг “Асқартоғ томонларда” қиссаси, “Тугмачагул”, “Ойнинг гардиши”, “Қатағон”, “Ўзим билан ўзим”, “Ватан ҳақида ёзишга кучим етмаган шеър” каби қатор ҳикоя ва новеллаларида бош қаҳрамоннинг ўзи билан ўзи гаплашаётганига гувоҳ бўламиз. Аҳмад Аъзам қаҳрамонлари ўз ҳаётини ва атрофдагиларнинг ҳаёти, фаолиятини таҳлил этади, уларга танқидий-киноявий муносабатда бўлади. Ёзувчи ўзи билан ўзи гаплашаётган, ўзи билан ўзи курашаётган, фикрлаётган, муҳокама-мулоҳаза юритаётган кишилар руҳиятидаги зиддиятни кўрсатиб бериш орқали чуқур психологик таҳлилга эришади.
Аҳмад Аъзам ҳикоялари орасида “Ойнинг гардиши” ҳикояси, айниқса, ўзининг лирик кечинмали талқини, қишлоқ одамларининг оддий ва содда ҳаётини китобсевар бола тилидан мусаффо, болаларча тил билан баён этиб бериши билан ўқувчини ҳайратлантиради. Муаллиф асарларида оддий ўзбекона халқона тил яйраб-яшнаб туради. Қаҳрамонлар ҳам ниҳоятда оддий, содда, тўпори. “Ойнинг гардиши” ҳикояси автобиографик характерга эга. Шунинг учун ҳам ҳикоя тили ниҳоятда самимий ва жозибадор чиққан. Ҳикояда қари ота, кенжа ўғил, амаки, Мамат меш каби образлар иштирок этади. Ҳикояда гарчанд олим бўлишни орзу қилиб шаҳарда қолиб кетган катта ўғил билан китобсевар кенжа ўғил образлари икки одам сифатида ёритилган бўлса-да, бу икки образ умумий ҳолда бирлашиб, Аҳмад Аъзамнинг ўзи экани ҳақидаги фикр хаёлимизда айланаверади. Катта ўғил олим бўлишни истайди. Ота ўғлининг илмий иш қиламан деб, йигирма йиллик умрини китоб, илм орқасидан қувиб юришни истамайди. Ота учун ўғлининг қишлоққа қайтиб келиб, мол-ҳол қилиб, ёнида суянчиқ бўлиш катта фарзанд сифатидаги бурчидир. Қайсар ўғил эса профессор бўлиш орзусида. Кенжа ўғил отанинг дарди-ҳолини, акаси ва отаси ўртасидаги келишмовчиликлар, можароларга гувоҳ бўлиб туради. Ич-ичида катта бўлса олтмишга кирган отасининг улкан суянчиғи бўлишни орзу қилади. Акасининг хатоларини такрорламасликни дилига тугиб қўяди. Ҳикоядаги бадиий вақт ва макон ниҳоятда аниқ чизилган. Ота намозшом вақтида амакиникига кетади. Кенжа ўғил отасини олиб келиш учун эшакка миниб, амакининг уйига қараб йўлга отланади. Шом вақти, чанг-тўзонли йўллар, айниқса, қабристон ёнидан ўта туриб, ёш боланинг ўтакаси ёрилай дейди. Аммо боланинг гўзал, ёқимли овунчоғи бор. Бу осмондаги гардишли оймомо. Ҳикояда Бола ва Оймомо, Гардишли оймомонинг оппоқ қўй қамалган қўрага ўхшатилиши сингари рамзлар, образлар ҳикояга ўзгача лирик кайфият бахш этган. Боланинг оймомога маҳлиё бўлиб боқиши, унинг хаёлий гап-сўзлари, мулоқоти, келажакдаги орзулари,манзилга етиб бориш учун бутун кучини, ғайратини тўплаб, ёлғизоёқ йўлда мардонавор кетиши барча-барчаси халқ эртаклари услубини ҳам эслатиб юборади. Ҳатто ярим йўлда эшак ҳуркиб кетиб, бола эшакдан йиқилиб тушади. Қўрқув, таҳлика бола руҳиятини эзади. Аммо ёш бўлишига қарамасдан, ундаги заколик, ақллилик устун келади.
Бола эсон-омон манзилга етиб бориб, отаси билан эшакка мингашиб уйига қайтиб келади. Қайтиб келгач, бола туш кўради. Ҳикояда боланинг ой билан боғлиқ туши қуйидагича берилади: “…У оқ қўйга миниб олиб, кўзларини қамаштираётган гардиш деворнинг эшигини ахтаради. Оқ қўй эса тихирлиик қилиб юрмайди, бир жойда қотиб тураверади. Пастда отаси қўлини ипахса қилиб қичқиради: “Миянг хатоми сенинг! Нега ойга миниб олдинг? Яна йиқилиб тушиб бошимга бало орттирма. Сени кўтариб дўхтирма-дўхтир чопиб юрмайин. Яхшиликча туш, деяпман, бўлмаса, олмага оёғингдан осаман”. Отасининг ёнида Орзиқул бобо қотиб-қотиб кулади: “Ана холос! Бизни пулисиротдан ўтказиб қўядиган қўйни миниб олибсиз-ку! Муаллимингизга бориб айтмасамми”. Мамат меш эшагидан тушмай отасига таскин беради: “Қўйинг, индаманг, боланинг ўзи хоҳлаб тушмаса, мажбур қилиб бўлмайди. Кўп ўқиган-да. Ўқимаса ойга чиқармиди”. У ҳадеб ярақлаётган гардиш деворнинг эшигини ахтаради, девор эса унинг кўзларини қамаштиради., эшиги эса кўринмайди. Оқ қўй ҳам тихирлик қилиб жойидан силжимайди. У қўйни халачўп билан уради, қўйнинг жунлари оёғига ўралашиб қолади. Бирдан димоғига ачқимтил урилади-ю, учиб кетади. Отаси эса негадир мулойим овозда гапириб қолади: “Ҳа, нодон бола-я, яна чироқни ўчирмабди…”
Назаримизда, ҳикояда марказий ўринга қўйилган Бола ва Ой образлари мана шу юқоридаги парчада ўзининг кулминатсион нуқтасига чиқади. Бола тушида оқ қўйни миниб олиб, қўрадан чиқиб кетиш учун уринади. Лекин эшик тополмайди, ойнинг ойдин ёруғи, унинг кўзларини қамаштиради. Бизнингча, ҳикояда ой ва қўтонлаган ой, бола ва оқ қўй образлари тимсолли рамзларга айланади. Яъни, қўрғонланган ой – биқиқ муҳит рамзи. Ойнинг гардиши – жамиятдаги чегараланган анъанавий миллий қадриятлар рамзи, гардиш – чекланганлик, чегараланганлик рамзи, ойнинг қўтонлаши – бир хил ҳаёт, ижтимоий тузумга, анъанавий миллий қадриятларга ўралишиб қолган ўзбек халқининг ҳаётига рамзий ишоралардир. Оқ қўйга миниб олиб, йўл топа олмаётган бола – ўзбек халқининг анъанавий миллий қадриятлари билан тўқнашиб, ўзи истаганидек катта йўлга чиқа олмаётган одам рамзи. Хусусан, бу Катта ўғил билан ота зиддиятида кўринади. Ота миллий анъанавий оилавий қадриятлардан воз кечишни хоҳламайди. Катта ўғил эса тор муҳитни ёриб чиқиб, (мол боқиб юришдан кўра муҳимроқ, илм ўрганишни) зиёли бўлишни орзу қилади. Кичкина китобсевар наздида ҳам катта ака отага қарши чиқиб, тўғри иш қилмаяпти. Ёзувчи ҳикояда ким ҳақ, ким ноҳақ? Отами? Катта ўғилми? Бу саволга жавобни очиқ қолдиради. Шунинг учун ҳикояни ўқиган китобхонлар ўз-ўзидан икки гуруҳга бўлиниши мумкин. Аммо ҳикояни ўқиб, мулоҳаза қилиб, ота ёки ўғилнинг тарафдорига айланиш керак эмас. Аксинча, “Ойнинг гардиши” ҳикояси орқали Аҳмад Аъзам нима демоқчи? Шу масалага диққат қаратиш керакдек, назаримизда. Бизнингча, юқорида айтганимиздек, ҳикояда ота ва ўғил зиддияти, хусусан, қаҳрамон қалбидаги драматизм, ички муҳокамалар, онг оқими тасвирлари киноявий бадиий модусли асар яратилишига замин бўлган. Аҳмад Аъзам “Ойнинг гардиши” ҳикояси орқали ўзбек халқининг қўрғонланган муҳитда қотиб қолиб кетмаслик керак, йўл излаш керак, деган жиддий ижтимоий муаммони ўртага ташлаётгандек. Кези келганда, айтиш ўринли Аҳмад Аъзамнинг ўзига хос кинояси, салафлари Абдулла Қодирий ва Абдулла Қаҳҳор, ёки замондош-тенгдошлари Эркин Аъзам, Мурод Муҳаммадўст киноясидан фарқ қилади. Дейлик, Аҳмад Аъзам кинояси табиатан масхара-мазах, мубалағадор характерга эга эмас. Ёзувчининг ўзига хос кинояси Абдулла Қаҳҳорнинг кўрсаткич бармоғи билан нуқиб-нуқиб кўрсатувчи киноя ва сатирасидан ҳам тубдан фарқ қилади. Ёки Эркин Аъзам киноясидек мазахловчи, сарказм даражасига ҳам чиқиб кетмайди. Назаримизда, Аҳмад Аъзам киноянинг ўрта тембрини жуда яхши топа олган. Аҳмад Аъзам воқеалар ва қаҳрамонлар нигоҳини киноявий муносабатга ҳозирлар экан, унда бўрттириб-қабартириб тасвирлаш йўқ. Ўз ҳолича, табиий, ҳаётий бадиий маромни ёзувчи яхши тутиб кўрсатишга интилади.
Шунингдек, Аҳмад Аъзам асарларида Самарқанднинг Ғазира қишлоғида яшовчи одамлар ҳаёти кенг, ҳар хил ракурслардан туриб ёритилади. Айнан қишлоқ номлари тилга олинмаган бўлса-да, бу қишлоқ ёзувчи туғилиб ўсган Ғазира, Самарқанд эканлигини англаб турасиз.
Аҳмад Аъзамнинг “Соясини йўқотган одам” ҳикояси қаҳрамони ҳам “Ўзи билан ўзи гаплашувчи” қаҳрамонлардан бири. Ҳикоя қаҳрамони соясини йўқотиб қўяди. У соясиз одамга айланади. Мазкур ҳикояда Аҳмад Аъзам бошқа ҳикоя ва новеллаларида, ҳатто қиссаларида ҳам шу пайтгача қўлланмаган киноянинг янги бадиий формасини қўллайди. Яъни бу новеллада романтик киноявий модус қўлланилган. Аслида жисм борки, унинг сояси бор. Аммо Аҳмад Аъзамнинг қаҳрамони соясини йўқотиб қўяди. Бу беихтиёр Гоголда бурнини йўқотиб қўйиб, роса уёқдан-буёққа чопган Жанобни эсга солиб юборади. Романтик киноявий асар ёзишни унча-мунча ёзувчи эплай олмайди. Чунки ёзувчи бадиий тўқимаси орқали дунёга келган воқеа ва қаҳрамон тийнатида қандайдир бир романтик тасвирми, романтик деталми бўлиши шарт. Ўша бадиий тўқимага китобхон чиппа-чин ишониши керак. Аслида бу ҳаётда рўй бериши мумкин бўлмаган ҳодиса бўлади. Мисол учун, юқорида эслаганимиз Гоголнинг “Бурун” номли киноявий романтик асаридаги каби. Гоголнинг қаҳрамони эрталаб уйғониб, қараса, бурни йўқ. Бурни эгасидан аразлаб қочиб кетибди. Қизиқарли воқеалар айнан шу тугундан бошланади. Жаноб бурнини излаб телбаларча чопади. Бу ўлгур бурун одам юзининг қоқ ўртасида жойлашган бўлса. Тасаввур қилиб кўринг, қандай қилиб, бурунсиз одамларга кўриниш мумкин? Асарни ўқишга тутинар экансиз, Гоголнинг ўзи тўқиб чиқарган романтик киноявий воқеаларига қизиқиб, қаҳрамон билан қўшилишиб, унинг бурнини излай бошлайсиз. Бу, албатта, адабиётнинг, ёзувчининг етук бадиий маҳоратидан дарак беради. Ана энди Аҳмад Аъзамнинг соясини йўқотиб қўйган қаҳрамонига қайтамиз. Ёзувчи ҳикояда соясини йўқотиб қўйган қаҳрамон саргузаштларини эринмасдан, батафсил ҳикоя қилади. Унинг бу нуқсони бутун бошли ташкилотни, ишхонани оёққа турғизади.
Олдинига қаҳрамоннинг ўзи бу мудҳиш воқеани англамай юраверади. Ниҳоят, ишхонадаги ҳамкасби Барот бир куни тушликка чиқишганида уни бу мудҳиш фалокатдан хабардор қилади: “Тушда Барот икковимиз бирга тушликка чиқдик. Менга бир нарса бўлганини шу Барот билиб қолди. У уч йилча олдин кўчадан ҳамён топиб олган. Саккиз юз қирқ етти сўм. Шундан бери ерга тикилиб юришни одат қилган.
Ишхонамизнинг соясидан чиқиб, сал юрганимиздан кейин менинг гапларимга ҳа-ҳу деб ерга қараб кетаётган Барот бир тўхтади-да, дабдурстдан: “И-е, сенинг соянг қани! Қизиғ-у!”, деб қолди. Аввалига Баротнинг гапини тўғри тушунмадим. “шу ҳазилми”, демоқчи бўлиб, беихтиёр ерга қарасам, мендан ерга соя тушмаяпти! Туйқусдан калламга бир нарса келмади. Лекин, мана соя, мендан тушган соя йўқ! Офтоб томон бўлса керак деган илинжда осмонга қараб, кейин соя тушадиган жойни мўлжал қилсам, оппоқ! Офтоб мендан тўппа-тўғри ўтиб, ерга тушяпти, ўртада мен йўқ!..”. Ёзувчи бадиий даллилашни ҳам унутмайди. Хусусан, нима учун айнан Барот дўстининг сояси йўқолиб қолганлигини биринчи бўлиб кўриб қолди, буни муаллиф изоҳлаб кетади.
Ана шундан кейин қаҳрамон ҳаётидаги бутун ўзгаришлар ва саргузаштлар бошланади. Ҳикоя қаҳрамони бошига тушган бу кўргуликнинг катта ғалва эканини англаб, олдинига хаёлида бўлажак воқеаларни жонлантиради. Умуман олганда, нореал воқеликни қаҳрамон онгида реаллаштириш Аҳмад Аъзамнинг ўзига хос услуби саналади. Худди шундай тасвирий ифода “Ойнинг гардиши”да ҳам кузатилади. Бола ва ота хаёлида кечган воқелик ўз-ўзи билан суҳбати (ички диалогизм) шундай бадиий тасвирий ифодалардан бири. Аммо бундай тасвирлар хаёлий бадиий воқелик ўлароқ ҳикояларда ифодаланган. Тан олиб айтиш керак, Аҳмад Аъзам хаёлий воқеаларни, қаҳрамоннинг ўз ўзи билан суҳбатини, ички диалогизмни жуда ўхшатиб ёзади. Муаллиф сўзларни, жумлаларни, ҳаётий тафсилий деталларни, бир-бирига занжирдай уланиб кетган ҳиссиётлар ва кайфиятларни аниқ-тиниқ ифодаловчи образли тасвирларни жуда ўрнида топиб ёзади.
“Соясини йўқотган одам”да ҳам ҳикоя қаҳрамони бўлажак воқеаларни хаёл қилади. Яъни сояси йўқолиб қолганлиги учун уни бошлиқ хонасига чақиради, воқеаларнинг сиёсий тус олиб кетмаслиги учун мажлисда унинг масаласи кўрилишини маълум қилади. Мирқосим ака, партком Ғулом ака унинг ғарб адабиётини кўп ўқигани учун, унинг идеалогияси бузилиб, сояси йўқолиб қолганини исбот қилишга ҳаракат қилишади. Қаҳрамоннинг хаёлида кечган воқелик, кун келиб реаллашади. Кутилмаганда, Соясини йўқотган одам барчанинг диққат-еътиборини тортиб, ҳатто казо-казо амалдорлар ҳам келиб, унинг сояси йўқлигини томоша қилиб кетишади. Бир куни катта бир амалдор унинг сояси йўқлигига ишонч ҳосил қилгач, ҳушидан кетиб, уни қандайдир шайтоний ишларга дахлдор одам деб ўйлайди. Унинг устида тажрибалар, текширувлар бошланади. Хўш, нима бўпти? Аҳмад Аъзам нимага мана шундай ақлга, тасаввурга сиғмайдиган воқеани, ҳолатни китобхонга бадиий воқеа сифатида, бадиий образ сифатида тақдим этмоқда? Ёзувчи тасаввурга сиғмайдиган иллюзия яратиш орқали жамиятдаги ижтимоий муносабатларга киноявий танқидий нигоҳ ташлайди. Дейлик, бюрократизм, ўз вақтини, умрини беҳуда ишларга сарф этаётган кишилар устидан кулади. Демак, ҳикояда ўз-ўзидан киноянинг икки тури муаллиф кинояси ҳамда қаҳрамон кинояси ажралиб чиқади. Ҳикояда ишхонадагилар Соясини йўқотган одам ҳолатига сиёсий тус беришади. Мана муаммо қаерда? Аҳмоқона мулоҳаза, аҳмоқона фикрлаш, аҳмоқона сиёсат, аҳмоқона ижтимоий тузим, ижтимоий муносабатлар устидан Аҳмад Аъзамнинг ақлли ва айёрона кулгиси барқ уриб турибди.
Ҳозирги ўзбек насрида романтик киноявий асарга намуна келтирамиз десак, фақат иккита асарни кўрсата оламиз. Бири таҳлилга тортганимиз “Соясини йўқотган одам” ҳикояси бўлса, иккинчиси Нурилла Рауфхоннинг “Пуфак” ҳикоясидир. Ҳозирча биз бошқа бирорта муаллиф асарини романтик киноявий асар гуруҳига кирита олмаймиз.
Эркин Аъзам, Мурод Муҳаммад Дўст каби адибларимизнинг юзлаб тадқиқотчилари бор. Бу ёзувчилар бу жиҳатдан бахти кулган. Аммо Аҳмад Аъзамнинг тадқиқотчиларини хаёлимизга келтирсак, битта қўлимиздаги бешта бармоғимизни букиб санолмаймиз. Улар жуда озчиликни ташкил этади. Албатта, бу дегани Аҳмад Аъзам бахти кулмаган, тушунарсиз, зерикарли ёзувчи дегани ҳам эмас. Шунчаки, Аҳмад Аъзамнинг кўп сонли тадқиқотчилари ҳозирча йўқ. Комил ишонч билан айта оламизки, бу оз сонли аҳмад аъзамшунослар кун келиб кўпчиликни ташкил қилади.
Аҳмад Аъзам ўзбек новеллистикасида ҳам ўзига хос адабий мактаб яратган ёзувчи. Адибнинг ўнлаб новеллалари шундай мулоҳаза юритишимизга асос беради. Жумладан, “Тугмачагул” новелласини олайлик. Мазкур новелла ҳам “мен” тилидан ҳикоя этилади. Новелла қаҳрамони Ҳабибага бўлган илк муҳаббати ва бу севги тарихини, ҳиссий-кечинмали саргузаштларини бир бошдан лирик-романтик кайфиятда ҳикоя қилиб беради. Тўғри, дунё адабиётида муҳаббат мавзусида кимлар, нималар ёзмади, дейсиз? Лекин Аҳмад Аъзам илк муҳаббат ҳақида ўзигача яратилган асарлардан фарқли равишда ўзгача, оригинал новелла ёза олди. Новелладаги кўплаб ҳисссий-кечинмали воқеалар талқини ёзувчининг шахсий таржимайи ҳоли билан туташиб кетади. Новелла қаҳрамони севган қизи Ҳабибани “Тугмачагул” деб атайди. Аслида, у тугмачагулни умрида кўрмаган. Лекин нимагадир болалигида Ҳабибанинг йиғлаганини кўриб, ёмғирда қолган тугмачагулга ўхшатади. Новеллада бугун билан ўтмиш учрашади. 10-15 йил Ҳабибанинг ишқида куйиб кул бўлган йигит ҳурпайиб, қалин кийимларга бурканиб олган Ҳабибани кўриб, капалаги учиб кетади. Ўтмишдаги Ҳабиба нозиккина эди. Бугундаги Ҳабиба эса пахмоқ айиқдек катта. Саккизта боланинг онаси, мактаб директори, рўзғор, ишхона ташвишларига кўмилиб қолган катта хотин. Ровий ҳикоячи бугуннинг Ҳабибасини кўриб, бутун бошли ҳаётини, ишқ тарихини бирма-бир ҳикоя қилишга тушади. Новелла ниҳоятда мароқ билан ўқилади. Йигитнинг муҳаббат деб аталган сирли туйғу туфайли куйиб-ёнишлари, ҳаётидаги энг оғир кунларда ҳам унинг номини, сийратини бир зум бўлса-да, хаёлидан кетказмай, мудом эслаши романтик руҳ билан ҳикоя этилади. Новелладаги таъсирчан бадиий ифода ниҳоятда юқумли. Ҳақиқатан ҳам бу новеллани қуруқ кесак сингари ўқиб бўлмайди. “Тугмачагул”ни завқланиб, кулиб, куйиб, йиғлаб, ҳатто ўзингизнинг илк муҳаббат тарихингизни эслаб, қийналиб шавқ билан ўқийсиз. Новеллада Бугун билан Ўтмиш учрашиб, бир образнинг икки қиёфаси қаршилантирилади. Ровий қаҳрамон бугун кўриб турган Ҳабиба билан ўтмишдаги Ҳабибани солиштириб, бугунги Ҳабибага киноявий нигоҳ билан назар ташлайди. Новелла якунида ровий қаҳрамон ўзи илк бор кўз очиб кўрган маъсума, нозиккина, йиғлоқи, тугмачагул – Ҳабиба ёди билан қолади. Бугунги Ҳабиба унга бегона эканини тан олади. Новелла мана шундай якунловчи сўзлар билан тугалланади: “Ҳа, у тугмачагул эди. Ҳозир… э-е, гулхайрини биласиз-а? Сувсиз уват-адирларда ўсиб ётади. Чиройли гуллайди, гулбаргларнинг тагида тугмача-тугмача қатланган уруғи етилади, олиб кўйлакка ҳам қадаса бўладигандек. Албатта, тугмаликка ярамайди, авайлаб ушламасангиз. Кирт этиб синади. Гулхайрининг гули катта-катта оқ, қирмизи, гулгун очилиб кўзни қувонтиради. Орасида доим зарғалдоқ сайрайди, у ҳам шунинг ошиғи, тўйини шунда қилса чиқар, ичи қушлар бозори-да. Лекин кесиб дасталаб, гултувакка солиб бўлмайди. Танаси узун, бутунича сертук, туки қўлга кириб қичитади. Гулхайри эркин, хоҳлаган жойидан чиқиб, ўзича гуллаб турадиган ёввойи гули-да. Лекин гуллари ниҳоятда кўркли, айниқса узоқроқдан қарасангиз.
Авзойидан бу ҳаво бир ёғин олиб келади.
Ўтган уловларнинг эпкинида хазон чақиряпти.
Бу хотинни яна неча йиллар кўрмай кетаман, Худо ҳамманинг ҳам раҳмини еган бўлсин.
Ҳе-е, билмайсиз-да, у Ҳабиба қандай бўлган!.. ”.
Аҳмад Аъзам асарларида ўзбек халқининг салкам эллик йиллик ҳаёти, ижтимоий-маиший турмуши акс этган. “Қатағон йили” ҳикоясида 80-йиллар воқелиги, яъни пахта яккаҳокимлиги сиёсатининг даҳшатлари ниҳоятда тиниқ акс эттирилган. “Тиқин” ҳикоясида эса 90-йиллар бошидаги қимматчилик, йўқчилик, узун навбат каби ижтимоий муаммолар ўртага ташланади. Аҳмад Аъзам бир асар ишловига узоқ муддат вақт ажратади. Масалан, “Тиқин” ҳикояси тагига “1993-2007-йиллар” санаси қўйилган. Демак, ёзувчи бир ҳикоя устида салкам ўн беш йил ишлабди. У ерини ўчириб, бу ерига қўшиб, анчагина таҳрирлар, ўзгартиришлар қилингани маълум бўлади. Муаллифнинг жуда кўпчилик асарлари мана шундай узоқ йиллик ижодий меҳнат самараси. Аҳмад Аъзам ҳар бир асар устида 10-15 йиллаб ишлаганини кўриш мумкин. Ҳақиқий маънода Аҳмад Аъзамни Абдулла Қаҳҳорнинг шогирди дейиш мумкин. Мана “Соясини йўқотган одам” ҳикояси тагига “1986-2000” йиллар санаси қўйилган.Ёзувчи бу ҳикоя устида ҳам роппа-роса ўн тўрт йил заҳмат чекибди. Булар оддий рақамлар эмас. Улар ёзувчининг ижодий лабораториясини тасаввур ва талқин этиш учун аниқ илмий фактлар берувчи маълумотлардир.
Адабий жамоатчилик орасида Аҳмад Аъзамнинг “Асқартоғ томонларда” қиссаси ниҳоятда машҳур бўлди. Қисса баъзи тадқиқотчиларимизнинг диссертатсион ишларида таҳлилга тортилган. Шунга қарамасдан, ҳар бир тадқиқотчи қиссадан ўзига яраша ва ўзининг қаричига яраша фикр топиб айтаверади. Мазкур қисса услуби кўп жиҳатдан Эркин Аъзамнинг “Жавоб”, “Отойининг туғилган йили” қиссалари билан яқинлашади. Аммо ҳар сафар такрор-такрор урғулаб кўрсатаётганимиздек, Аҳмад Аъзам ҳаётий воқеликни бадиий ҳақиқатга айлантиришда Эркин Аъзам, Мурод Муҳаммад Дўст, Хайриддин Султонларни такрорламаган ҳолда ўзгача услуб, янги йўнилган қалам тиғи билан ёзади. Қисса ҳақиқатан ҳам равон ўқилади. Ваҳоланки, қиссада ўтмиш билан бугуннинг воқеалари аралаш-қуралаш ҳолда ёзилган бўлса-да. Қиссада жамиятда ёмон, йирингли ярадек урчиб-кўпайиб кетган таниш-билишчилик, порахўрлик, сохта кадр тайёрлаш каби бир қатор коррупсион ишлар танқид остига олинади. Қисса қаҳрамони Махди Ашрапов, шу жирканч, ифлос, биқиқ муҳитда, жамиятда тозалик ва ҳалоллик рамзи сифатида асар марказида туради. Асарда Махди Ашрапович таълим олган институт, сўнгра дарс бериб юрган факултетдаги кўпдан-кўп ишлар таҳлил чиғириғидан ўтказилади. Шу институтда дарс бераётган ўқитувчилар ҳақиқатан ҳам лойиқми шу лавозимга? Ёки шу ерда таълим олаётган талабалар ҳақиқатан ҳам лойиқми шу даргоҳда таҳсил олишга? Мана шу каби жиддий муаммолар қиссада бадиий таҳлил қилинади. Қиссада бахшичиликка анчайин қобилияти бор Шоди аканинг ҳаёти, унинг бахтсизлиги анча теран очиб берилади. Аммо Шоди аканинг ҳаётини учта нигоҳ уч хил талқин қилади. Демак, Аҳмад Аъзам асарларида киноявий позитсия кўпёқлама характерга эга. Дейлик, қисса қаҳрамони Махди Ашрапов Шоди аканинг ҳаётини ачиниб сўзлаб беради. Жўрасининг, курсдошининг фожиавий ҳаёти унинг хотирасида чуқур из қолдирган. Шоди ака кимдандир ҳомиладор бўлиб қолган қишлоқдоши, раиснинг қизига уйланади. Ҳатто ўзиники бўлмаган қизни ўзиники сифатида қабул қилади. Атрофдагиларга унинг хотинига бўлмағур бўҳтонлар қилинганини таъкидлаб, ўзининг, хотинининг ҳаёти ҳақида гап тарқатади. Гўёки, у дўстлари ва хотини олдида қаҳрамонлик кўрсатади. Аммо раиснинг қизи “халоскор ва қаҳрамон” қиёфасидаги эрни қабул қила олмайди. Уларнинг оиласи доимий равишда жанжал ичида кечади. Охири Шоди ака оғир дард билан вафот этади. Буни эшитганлар уни тинмай жанжаллашавериб, хотини ўлдирди, дейишади. Рассом йигит Исрофил эса Шодининг “халоскор ва қаҳрамонона ҳаёти”ни “ғалати худбин шахс” деб таърифлайди. Махдининг рафиқаси Офият эса бахтсиз Шодининг саргузаштлари ва фожиасини эшитишни ҳам истамайди. Шоди акадан ижирғанади.
Рассом Исрофил айтганидек, Шоди ака ҳомиладор қизга уйланиб, унга яхшилик қилмади. Аслида, унинг ҳаётидаги энг катта хатони ҳар куни, ҳар соатда эслатиш учун тавқи лаънатли гувоҳ сифатида унинг пешонасида халоскор эр ролини ижро этиб, аёлга азоб беради. Бу талқинда аёл жабрланувчи, эркак жабрловчи ролини бажаради. Иккинчи бир талқинда аёл бешафқат, яхшиликни билмайдиган салбий тип. Эркак эса кўнгли тоза, аёлга ҳақиқатан ҳам кўмак беришни истаган халоскор одам. Учинчи талқинда, эркакнинг аёлга ўзини “халоскор, унга уйланиб қаҳрамонлик кўрсатиши” артистизм деб баҳоланиши мумкин. Шоди ака артистлик қилишда ҳаётини, ўзининг шахсий ҳаётини ҳам издан чиқариб юборди, дейиш мумкин. Ҳаёт билан, бировнинг шахсий ҳис-туйғулари билан ўйнашиш асло мумкин эмас. Ўйнашган ғолиб бўлмайди, ундай одамни муқаррар мағлубият кутади. Дейлик, бунга Шоди аканинг ҳаётини мисол келтиришимиз мумкин. Қиссадаги Шоди ака ҳақидаги ўринларни синчиклаб кўздан кечирсак, унинг дали-ғули, артист характери очилади. Қолаверса, у жуда камбағал оилада туғилган. Раиснинг қизига уйлангач эса ҳаёти тубдан ўзгаради. Уй-жой, ҳамма муаммолар ҳал бўлади. Хуллас, қиссада Шоди акага нисбатан киноявий позитсиянинг серқирралигини кузатиш мумкин. Ёзувчи эса уларнинг ҳеч бирини қўллаб-қувватламайди. Холис туриб тасвирлайди, холос. Муҳокама-мулоҳаза қилишни китобхоннинг ўзига қолдиради.
Аҳмад Аъзамнинг “Асқартоғ томонларда” ҳамда Эркин Аъзамнинг “Жавоб” қиссасида кичкина одам фалсафасини кўриш мумкин. Тўғри, Махди Ашрапов Нуриддин Элчиев сингари жуда кичкина одам эмас. Махди Ашрапов жамиятда ўз ўрнига эга. Олдинига талаба, сўнгра домла, фан номзоди, дотсент лавозимларида ишлаган. Аммо ҳар икки қаҳрамон руҳиятида ўз ҳаётиданми, ишиданми қониқмаслик бор. Қандайдир бошқачароқ ҳаётни, бошқачароқ жамиятни, бошқачароқ муҳитни соғиниш ҳисси бор. Қисқаси, ҳар икки қаҳрамон руҳиятида бўлиниш бор. Мавжуд жамиятга, ўзи яшаётган муҳитга исён, норозилик кайфияти бор. Масалан, “Асқартоғ томонларда” қиссаси Махди Ашраповнинг қуйидаги ички диалогизмига эътибор қаратамиз: “Йў-ўқ, турмушимдан кўнглим тўлмай, ҳаётдан норозилигим ё ишларим юришмай, шу яшаётган жойимда норозилигимдан эмас, нимаданлигини ўзим ҳам билмайман, тушунтиришим қийин, аммо мудом намларнидир қўмсайман, аллақаёқларга кетгим, ўша ёқларда ўзимга ҳам номаълум ишларни қилгим, бу ишлардан кўнглим тўлиб, кўкрагимни мундоқ бемалол кўтариб юргим келаверади, лекин ҳеч қаёққа кетмайман, бирон нарса тўғаноқ бўлганидан, кетолмаслигимдан эмас, ўзим, ўзим кетмайман, эҳ-ҳ, кетсамми, а, дейман, кўзимни юмиб, ўша борар жойимдаги ажойиб ҳаётни, ўзим амалга оширадиган ажойиб ишларни хаёл қиламан, ҳозир шундоқ ўрнимдан тураман-да, кўчага чиқиб, ўтаётган бирон машинага қўл кўтараман, деб чоғланаман, хаёлимни бири биридан баланд, ширин орзуларга тўлдириб энтикаман, аммо учишга шайланган қанотларимни елкамга маҳкам жипслаб, ўрнимдан қўзғалмай ўтиравераман – бир туртки, бир ҳаракат етишмайди, кетай-кетай деганимда ичим ҳувуллаб, бўм-бўш бўлиб қоламан”. Демак, Махди Ашрапов журъатсиз одам экан деган хулосага келамиз. Каттароқ ишлар қилишга қодир шахс эмас. У институт тушиб қолиб вазиятдан қандай чиқиб кетишни ҳам билмайди. Дўсти Тангирнинг совғаларини олади. Ич-ичида қимматбаҳо уй-жиҳозларининг пулини тўлашни, қайтаришини ўйлайди. Аммо Тангир қамалиб кетганида, унга ачинмайди ҳам. Қаҳрамон ўз турмушини тафтиш этиб кўради, узоқ-узоқ юртларга кетиб, томоша қилиб, кўп пулларга эга бўлиб қайтишни, кичкина бир ҳовличами сотиб олишни орзу қилади. Аммо ҳеч қаерга кетолмайди. Демак, Махди Ашрапов ҳам мавжуд жамиятдан норози бўлса-да, амалда уни яхшилашга ҳаракат қилмайди. Демак, табиатан у кичкина одам. У кичкина одамлигича қолади. Исрофил кўп жиҳатдан эркин одам. Кўнглидаги ўзи ёққан ишни қила олади. Шу жиҳатдан у Махди Ашраповдан устунроқ образдек, назаримизда.
Назаримизда, Аҳмад Аъзам бошқа тенгдошлари сингари ўз асарларида руҳи иккига бўлинган шахс фожиасини теран бадиий талқин этиб беришга ўз ҳиссасини қўшган жиддий ижодкорлардан бири. Муаллифнинг қай бир асарини қўлимизга олмайлик, улар чуқур ўйлашга, муҳокама қилишга, янги бир талқинлар топишга йўл очади.
Агар маҳоратли адиб Аҳмад Аъзам ҳаёт бўлганида, бу йил қутлуғ 70 ёшни қаршилаган бўлар эди. Афсуски, такрорланмас ёзувчи ва ажойиб инсон Аҳмад Аъзам бугун орамизда йўқ. Аммо унинг бадиий дурдоналари китобхонлар ва тадқиқотчилар назаридан четда қолгани йўқ. Муаллиф асарларининг тилсимларини очишга ёш тадқиқотчилар бел боғлашган. Аҳмад Аъзам турмуш ўртоғи Фароғат Камолованинг хотирлашича, умрининг сўнгги нафасигача ёзди, бир зум бўлса-да, ёзишдан тўхтамади, танасида оғриқлар безовта қилганида ҳам у ёзишдан тўхтамади. Ёзиш, ижод қилиш уни ҳаётга қайтарди, унга куч бериб турди. Бежизга ёзувчи мана бу жумлаларни битмаган: “Кўп ишни қилиб кўрдим, турли юмушга қўл урдим. Лекин ҳеч бири ёзишга, ёзиш берадиган машаққатли завққа тенг келмайди…”
Хулоса шуки, Аҳмад Аъзам яратган бадиий асарлар завқ билан ўқилади ва завқ билан таҳлил этилади. Муаллифнинг иккинчи мангу умри ҳеч қачон завол топмасин. Яшашда давом этсин.
Марҳабо ҚЎЧҚОРОВА
Филология фанлари номзоди,
ЎзР ФА Ўзбек тили, адабиёти ва фолклори институти катта илмий ходими
70-yillar adabiy avlodi ichida, shubhasiz, yozuvchi Ahmad A’zamning o‘z o‘rni bor. Ahmad A’zamning “Mas’ul so‘z”, “Soyasini yo‘qotgan odam”, “Hali hayot bor…”, “Ro‘yo yoxud G‘ulistonga safar” , “O‘zi uylanmagan sovchi” (roman), “Til nomusi” kabi o‘nlab badiiy, ilmiy va publitsistik kitoblari chop etilgan. Tabiiyki, bu asarlarning har biri hozirgi o‘zbek adabiyotining nodir asarlari xazinasidan o‘rin olgan.
O‘ZI BILAN O’ZI
GAPLASHAYOTGAN ODAM OBRAZI
yoxud Ahmad A’zam ijodiga chizgilar
Ahmad A’zam – yozuvchi, munaqqid, ssenarist, telejurnalist. 1949 yili Samarqand viloyati, Jomboy tumanidagi G‘azira qishlog‘ida tug‘ilgan. 1971 yili Samarqand davlat universitetining o‘zbek va tojik filologiyasi fakultetini bitirgan. Shu yili Alisher Navoiy nomidagi muzeyda ish boshlagan. Keyin “Guliston” jurnali, “O‘zbekiston adabiyoti va san’ati” gazetasi, “Sovet O‘zbekistoni san’ati” jurnali redaksiyalarida, O‘zbekiston Yozuvchilar uyushmasida ishlagan, siyosiy faoliyat bilan shug‘ullangan, “Birlik” xalq harakati hamraisi, “Erk” demokratik partiyasi bosh kotibi bo‘lgan. Oliy Majlis deputatligiga saylangan (1999-2004 yillar).
1995 yildan O‘zbekiston televideniesida bosh muharrir, “O‘zbekiston” telekanali bosh direktori,. “O‘zbektelefilm” studiyasi bosh direktori lavozimlarida ishlagan. O‘zbekiston televideniesida yuzlab ko‘rsatuvlar va hujjatli filmlar qilgan, ulardan eng mashhurlari: “O‘zlik”, “Xalqning ko‘ngli”, To‘rtinchi hokimiyat” .
“Oyning gardishi”, “Bu kunning davomi”, “Asqartog‘ tomonlarda”, “Soyasini yo‘qotgan odam”, “Hali hayot bor” degan nasriy asarlar, “Mas’ul so‘z” degan adabiy-tanqidiy maqolalar to‘plamlari, “O‘zi uylanmagan sovchi”, “Ro‘yo yoxud G‘ulistonga safar” romanlari chop etilgan. Ahmad A’zam 2014 yil 4 yanvar kuni Toshkent shahrida vafot etdi.
70-yillar adabiy avlodi ichida, shubhasiz, yozuvchi Ahmad A’zamning o‘z o‘rni bor. Ahmad A’zamning “Mas’ul so‘z”, “Soyasini yo‘qotgan odam”, “Hali hayot bor…”, “Ro‘yo yoxud G‘ulistonga safar” , “O‘zi uylanmagan sovchi” (roman), “Til nomusi” kabi o‘nlab badiiy, ilmiy va publitsistik kitoblari chop etilgan. Tabiiyki, bu asarlarning har biri hozirgi o‘zbek adabiyotining nodir asarlari xazinasidan o‘rin olgan. Chunki Ahmad A’zam o‘z asarlarida so‘zni asrab-avaylab ishlatgan, xalq tili go‘zalliklarini mahorat bilan qo‘llagan, shuningdek, o‘zbek xalqining ijtimoiy va ma’naviy-axloqiy hayotini haqqoniy, teran, nihoyatda nuktadonlik bilan yoritgan bilimdon, betakror yozuvchilarimizdan biri hisoblanadi.
Adibning adabiy jamoatchilik orasida shov-shuvlarga sabab bo‘lgan “Ro‘yo yoxud G‘ulistonga safar” romani hamda “Asqartog‘ tomonlarda”, “Hali hayot bor…” qissalari, “Oyning gardishi”, “Soyasini yo‘qotgan odam”, “Qatag‘on”, “Go‘zallik qirralari”, “Mastirjamiyat” hikoyalari,“Tugmachagul”, “Gul ko‘tarib ketayotgan erkak”, “O‘zim bilan o‘zim”, “Odamoviga uchyoqlama qarash”, “Vatan haqida yozishga kuchim yetmagan she’rim” kabi novellalarini sanash mumkin. Muallifning o‘nlab badiiy asarlarida bo‘rtib ko‘zga tashlanadigan original badiiy ifoda, qahramonning o‘zini o‘zi tahlil qilishi, o‘zini o‘zi taftish etishi, qahramonning nafaqat atrofga, jamiyatga tanqidiy-kinoyaviy munosabatda bo‘lishi, qahramon xayolida illyuziya yaratish, mozaika asosiga syujet qurishi, ramz va metaforalarga o‘chlik kitobxonni hushyor torttiradi. Bugungi modern o‘zbek adabiyotining yirik vakillaridan biri Nazar Eshonqul Ahmad A’zam ijodi haqida shunday yozadi: “Bu novellalarda biz o‘zbek nasrida nisbatan yangi qahramon – jamiyatda, hayotda o‘z o‘rnini anglayotgan, anglash orqali uyg‘onayotgan fikr, uyg‘onayotgan o‘zlikni, uyg‘onayotgan “men”ni anglatuvchi qahramon paydo bo‘ldi. Bu novellalarda “men”dan boshqa qahramon yo‘q: ijobiy ham, salbiy ham, jabrlovchi ham, jabrlanuvchi ham, ezuvchi ham, eziluvchi ham, hukmga mustahiq ham, hukm etuvchi ham ana shu “men”ning o‘zi, ya’ni o‘zi bilan o‘zi gaplashayotgan odam. Ahmad A’zam bu obrazi bilan o‘zi mansub avlodning butun boshli konsepsiyasini ifodalab berganga o‘xshaydi”. Bizning e’tiborimizni “o‘zi bilan o‘zi gaplashayotgan odam obrazi” degan gap jalb etdi.
Darhaqiqat, yozuvchining “Asqartog‘ tomonlarda” qissasi, “Tugmachagul”, “Oyning gardishi”, “Qatag‘on”, “O‘zim bilan o‘zim”, “Vatan haqida yozishga kuchim yetmagan she’r” kabi qator hikoya va novellalarida bosh qahramonning o‘zi bilan o‘zi gaplashayotganiga guvoh bo‘lamiz. Ahmad A’zam qahramonlari o‘z hayotini va atrofdagilarning hayoti, faoliyatini tahlil etadi, ularga tanqidiy-kinoyaviy munosabatda bo‘ladi. Yozuvchi o‘zi bilan o‘zi gaplashayotgan, o‘zi bilan o‘zi kurashayotgan, fikrlayotgan, muhokama-mulohaza yuritayotgan kishilar ruhiyatidagi ziddiyatni ko‘rsatib berish orqali chuqur psixologik tahlilga erishadi.
Ahmad A’zam hikoyalari orasida “Oyning gardishi” hikoyasi, ayniqsa, o‘zining lirik kechinmali talqini, qishloq odamlarining oddiy va sodda hayotini kitobsevar bola tilidan musaffo, bolalarcha til bilan bayon etib berishi bilan o‘quvchini hayratlantiradi. Muallif asarlarida oddiy o‘zbekona xalqona til yayrab-yashnab turadi. Qahramonlar ham nihoyatda oddiy, sodda, to‘pori. “Oyning gardishi” hikoyasi avtobiografik xarakterga ega. Shuning uchun ham hikoya tili nihoyatda samimiy va jozibador chiqqan. Hikoyada qari ota, kenja o‘g‘il, amaki, Mamat mesh kabi obrazlar ishtirok etadi. Hikoyada garchand olim bo‘lishni orzu qilib shaharda qolib ketgan katta o‘g‘il bilan kitobsevar kenja o‘g‘il obrazlari ikki odam sifatida yoritilgan bo‘lsa-da, bu ikki obraz umumiy holda birlashib, Ahmad A’zamning o‘zi ekani haqidagi fikr xayolimizda aylanaveradi. Katta o‘g‘il olim bo‘lishni istaydi. Ota o‘g‘lining ilmiy ish qilaman deb, yigirma yillik umrini kitob, ilm orqasidan quvib yurishni istamaydi. Ota uchun o‘g‘lining qishloqqa qaytib kelib, mol-hol qilib, yonida suyanchiq bo‘lish katta farzand sifatidagi burchidir. Qaysar o‘g‘il esa professor bo‘lish orzusida. Kenja o‘g‘il otaning dardi-holini, akasi va otasi o‘rtasidagi kelishmovchiliklar, mojarolarga guvoh bo‘lib turadi. Ich-ichida katta bo‘lsa oltmishga kirgan otasining ulkan suyanchig‘i bo‘lishni orzu qiladi. Akasining xatolarini takrorlamaslikni diliga tugib qo‘yadi. Hikoyadagi badiiy vaqt va makon nihoyatda aniq chizilgan. Ota namozshom vaqtida amakinikiga ketadi. Kenja o‘g‘il otasini olib kelish uchun eshakka minib, amakining uyiga qarab yo‘lga otlanadi. Shom vaqti, chang-to‘zonli yo‘llar, ayniqsa, qabriston yonidan o‘ta turib, yosh bolaning o‘takasi yorilay deydi. Ammo bolaning go‘zal, yoqimli ovunchog‘i bor. Bu osmondagi gardishli oymomo. Hikoyada Bola va Oymomo, Gardishli oymomoning oppoq qo‘y qamalgan qo‘raga o‘xshatilishi singari ramzlar, obrazlar hikoyaga o‘zgacha lirik kayfiyat baxsh etgan. Bolaning oymomoga mahliyo bo‘lib boqishi, uning xayoliy gap-so‘zlari, muloqoti, kelajakdagi orzulari,manzilga yetib borish uchun butun kuchini, g‘ayratini to‘plab, yolg‘izoyoq yo‘lda mardonavor ketishi barcha-barchasi xalq ertaklari uslubini ham eslatib yuboradi. Hatto yarim yo‘lda eshak hurkib ketib, bola eshakdan yiqilib tushadi. Qo‘rquv, tahlika bola ruhiyatini ezadi. Ammo yosh bo‘lishiga qaramasdan, undagi zakolik, aqllilik ustun keladi.
Bola eson-omon manzilga yetib borib, otasi bilan eshakka mingashib uyiga qaytib keladi. Qaytib kelgach, bola tush ko‘radi. Hikoyada bolaning oy bilan bog‘liq tushi quyidagicha beriladi: “…U oq qo‘yga minib olib, ko‘zlarini qamashtirayotgan gardish devorning eshigini axtaradi. Oq qo‘y esa tixirliik qilib yurmaydi, bir joyda qotib turaveradi. Pastda otasi qo‘lini ipaxsa qilib qichqiradi: “Miyang xatomi sening! Nega oyga minib olding? Yana yiqilib tushib boshimga balo orttirma. Seni ko‘tarib do‘xtirma-do‘xtir chopib yurmayin. Yaxshilikcha tush, deyapman, bo‘lmasa, olmaga oyog‘ingdan osaman”. Otasining yonida Orziqul bobo qotib-qotib kuladi: “Ana xolos! Bizni pulisirotdan o‘tkazib qo‘yadigan qo‘yni minib olibsiz-ku! Muallimingizga borib aytmasammi”. Mamat mesh eshagidan tushmay otasiga taskin beradi: “Qo‘ying, indamang, bolaning o‘zi xohlab tushmasa, majbur qilib bo‘lmaydi. Ko‘p o‘qigan-da. O‘qimasa oyga chiqarmidi”. U hadeb yaraqlayotgan gardish devorning eshigini axtaradi, devor esa uning ko‘zlarini qamashtiradi., eshigi esa ko‘rinmaydi. Oq qo‘y ham tixirlik qilib joyidan siljimaydi. U qo‘yni xalacho‘p bilan uradi, qo‘yning junlari oyog‘iga o‘ralashib qoladi. Birdan dimog‘iga achqimtil uriladi-yu, uchib ketadi. Otasi esa negadir muloyim ovozda gapirib qoladi: “Ha, nodon bola-ya, yana chiroqni o‘chirmabdi…”
Nazarimizda, hikoyada markaziy o‘ringa qo‘yilgan Bola va Oy obrazlari mana shu yuqoridagi parchada o‘zining kulminatsion nuqtasiga chiqadi. Bola tushida oq qo‘yni minib olib, qo‘radan chiqib ketish uchun urinadi. Lekin eshik topolmaydi, oyning oydin yorug‘i, uning ko‘zlarini qamashtiradi. Bizningcha, hikoyada oy va qo‘tonlagan oy, bola va oq qo‘y obrazlari timsolli ramzlarga aylanadi. Ya’ni, qo‘rg‘onlangan oy – biqiq muhit ramzi. Oyning gardishi – jamiyatdagi chegaralangan an’anaviy milliy qadriyatlar ramzi, gardish – cheklanganlik, chegaralanganlik ramzi, oyning qo‘tonlashi – bir xil hayot, ijtimoiy tuzumga, an’anaviy milliy qadriyatlarga o‘ralishib qolgan o‘zbek xalqining hayotiga ramziy ishoralardir. Oq qo‘yga minib olib, yo‘l topa olmayotgan bola – o‘zbek xalqining an’anaviy milliy qadriyatlari bilan to‘qnashib, o‘zi istaganidek katta yo‘lga chiqa olmayotgan odam ramzi. Xususan, bu Katta o‘g‘il bilan ota ziddiyatida ko‘rinadi. Ota milliy an’anaviy oilaviy qadriyatlardan voz kechishni xohlamaydi. Katta o‘g‘il esa tor muhitni yorib chiqib, (mol boqib yurishdan ko‘ra muhimroq, ilm o‘rganishni) ziyoli bo‘lishni orzu qiladi. Kichkina kitobsevar nazdida ham katta aka otaga qarshi chiqib, to‘g‘ri ish qilmayapti. Yozuvchi hikoyada kim haq, kim nohaq? Otami? Katta o‘g‘ilmi? Bu savolga javobni ochiq qoldiradi. Shuning uchun hikoyani o‘qigan kitobxonlar o‘z-o‘zidan ikki guruhga bo‘linishi mumkin. Ammo hikoyani o‘qib, mulohaza qilib, ota yoki o‘g‘ilning tarafdoriga aylanish kerak emas. Aksincha, “Oyning gardishi” hikoyasi orqali Ahmad A’zam nima demoqchi? Shu masalaga diqqat qaratish kerakdek, nazarimizda. Bizningcha, yuqorida aytganimizdek, hikoyada ota va o‘g‘il ziddiyati, xususan, qahramon qalbidagi dramatizm, ichki muhokamalar, ong oqimi tasvirlari kinoyaviy badiiy modusli asar yaratilishiga zamin bo‘lgan. Ahmad A’zam “Oyning gardishi” hikoyasi orqali o‘zbek xalqining qo‘rg‘onlangan muhitda qotib qolib ketmaslik kerak, yo‘l izlash kerak, degan jiddiy ijtimoiy muammoni o‘rtaga tashlayotgandek. Kezi kelganda, aytish o‘rinli Ahmad A’zamning o‘ziga xos kinoyasi, salaflari Abdulla Qodiriy va Abdulla Qahhor, yoki zamondosh-tengdoshlari Erkin A’zam, Murod Muhammado‘st kinoyasidan farq qiladi. Deylik, Ahmad A’zam kinoyasi tabiatan masxara-mazax, mubalag‘ador xarakterga ega emas. Yozuvchining o‘ziga xos kinoyasi Abdulla Qahhorning ko‘rsatkich barmog‘i bilan nuqib-nuqib ko‘rsatuvchi kinoya va satirasidan ham tubdan farq qiladi. Yoki Erkin A’zam kinoyasidek mazaxlovchi, sarkazm darajasiga ham chiqib ketmaydi. Nazarimizda, Ahmad A’zam kinoyaning o‘rta tembrini juda yaxshi topa olgan. Ahmad A’zam voqealar va qahramonlar nigohini kinoyaviy munosabatga hozirlar ekan, unda bo‘rttirib-qabartirib tasvirlash yo‘q. O‘z holicha, tabiiy, hayotiy badiiy maromni yozuvchi yaxshi tutib ko‘rsatishga intiladi.
Shuningdek, Ahmad A’zam asarlarida Samarqandning G‘azira qishlog‘ida yashovchi odamlar hayoti keng, har xil rakurslardan turib yoritiladi. Aynan qishloq nomlari tilga olinmagan bo‘lsa-da, bu qishloq yozuvchi tug‘ilib o‘sgan G‘azira, Samarqand ekanligini anglab turasiz.
Ahmad A’zamning “Soyasini yo‘qotgan odam” hikoyasi qahramoni ham “O‘zi bilan o‘zi gaplashuvchi” qahramonlardan biri. Hikoya qahramoni soyasini yo‘qotib qo‘yadi. U soyasiz odamga aylanadi. Mazkur hikoyada Ahmad A’zam boshqa hikoya va novellalarida, hatto qissalarida ham shu paytgacha qo‘llanmagan kinoyaning yangi badiiy formasini qo‘llaydi. Ya’ni bu novellada romantik kinoyaviy modus qo‘llanilgan. Aslida jism borki, uning soyasi bor. Ammo Ahmad A’zamning qahramoni soyasini yo‘qotib qo‘yadi. Bu beixtiyor Gogolda burnini yo‘qotib qo‘yib, rosa uyoqdan-buyoqqa chopgan Janobni esga solib yuboradi. Romantik kinoyaviy asar yozishni uncha-muncha yozuvchi eplay olmaydi. Chunki yozuvchi badiiy to‘qimasi orqali dunyoga kelgan voqea va qahramon tiynatida qandaydir bir romantik tasvirmi, romantik detalmi bo‘lishi shart. O‘sha badiiy to‘qimaga kitobxon chippa-chin ishonishi kerak. Aslida bu hayotda ro‘y berishi mumkin bo‘lmagan hodisa bo‘ladi. Misol uchun, yuqorida eslaganimiz Gogolning “Burun” nomli kinoyaviy romantik asaridagi kabi. Gogolning qahramoni ertalab uyg‘onib, qarasa, burni yo‘q. Burni egasidan arazlab qochib ketibdi. Qiziqarli voqealar aynan shu tugundan boshlanadi. Janob burnini izlab telbalarcha chopadi. Bu o‘lgur burun odam yuzining qoq o‘rtasida joylashgan bo‘lsa. Tasavvur qilib ko‘ring, qanday qilib, burunsiz odamlarga ko‘rinish mumkin? Asarni o‘qishga tutinar ekansiz, Gogolning o‘zi to‘qib chiqargan romantik kinoyaviy voqealariga qiziqib, qahramon bilan qo‘shilishib, uning burnini izlay boshlaysiz. Bu, albatta, adabiyotning, yozuvchining yetuk badiiy mahoratidan darak beradi. Ana endi Ahmad A’zamning soyasini yo‘qotib qo‘ygan qahramoniga qaytamiz. Yozuvchi hikoyada soyasini yo‘qotib qo‘ygan qahramon sarguzashtlarini erinmasdan, batafsil hikoya qiladi. Uning bu nuqsoni butun boshli tashkilotni, ishxonani oyoqqa turg‘izadi.
Oldiniga qahramonning o‘zi bu mudhish voqeani anglamay yuraveradi. Nihoyat, ishxonadagi hamkasbi Barot bir kuni tushlikka chiqishganida uni bu mudhish falokatdan xabardor qiladi: “Tushda Barot ikkovimiz birga tushlikka chiqdik. Menga bir narsa bo‘lganini shu Barot bilib qoldi. U uch yilcha oldin ko‘chadan hamyon topib olgan. Sakkiz yuz qirq yetti so‘m. Shundan beri yerga tikilib yurishni odat qilgan.
Ishxonamizning soyasidan chiqib, sal yurganimizdan keyin mening gaplarimga ha-hu deb yerga qarab ketayotgan Barot bir to‘xtadi-da, dabdurstdan: “I-ye, sening soyang qani! Qizig‘-u!”, deb qoldi. Avvaliga Barotning gapini to‘g‘ri tushunmadim. “shu hazilmi”, demoqchi bo‘lib, beixtiyor yerga qarasam, mendan yerga soya tushmayapti! Tuyqusdan kallamga bir narsa kelmadi. Lekin, mana soya, mendan tushgan soya yo‘q! Oftob tomon bo‘lsa kerak degan ilinjda osmonga qarab, keyin soya tushadigan joyni mo‘ljal qilsam, oppoq! Oftob mendan to‘ppa-to‘g‘ri o‘tib, yerga tushyapti, o‘rtada men yo‘q!..”. Yozuvchi badiiy dallilashni ham unutmaydi. Xususan, nima uchun aynan Barot do‘stining soyasi yo‘qolib qolganligini birinchi bo‘lib ko‘rib qoldi, buni muallif izohlab ketadi.
Ana shundan keyin qahramon hayotidagi butun o‘zgarishlar va sarguzashtlar boshlanadi. Hikoya qahramoni boshiga tushgan bu ko‘rgulikning katta g‘alva ekanini anglab, oldiniga xayolida bo‘lajak voqealarni jonlantiradi. Umuman olganda, noreal voqelikni qahramon ongida reallashtirish Ahmad A’zamning o‘ziga xos uslubi sanaladi. Xuddi shunday tasviriy ifoda “Oyning gardishi”da ham kuzatiladi. Bola va ota xayolida kechgan voqelik o‘z-o‘zi bilan suhbati (ichki dialogizm) shunday badiiy tasviriy ifodalardan biri. Ammo bunday tasvirlar xayoliy badiiy voqelik o‘laroq hikoyalarda ifodalangan. Tan olib aytish kerak, Ahmad A’zam xayoliy voqealarni, qahramonning o‘z o‘zi bilan suhbatini, ichki dialogizmni juda o‘xshatib yozadi. Muallif so‘zlarni, jumlalarni, hayotiy tafsiliy detallarni, bir-biriga zanjirday ulanib ketgan hissiyotlar va kayfiyatlarni aniq-tiniq ifodalovchi obrazli tasvirlarni juda o‘rnida topib yozadi.
“Soyasini yo‘qotgan odam”da ham hikoya qahramoni bo‘lajak voqealarni xayol qiladi. Ya’ni soyasi yo‘qolib qolganligi uchun uni boshliq xonasiga chaqiradi, voqealarning siyosiy tus olib ketmasligi uchun majlisda uning masalasi ko‘rilishini ma’lum qiladi. Mirqosim aka, partkom G‘ulom aka uning g‘arb adabiyotini ko‘p o‘qigani uchun, uning idealogiyasi buzilib, soyasi yo‘qolib qolganini isbot qilishga harakat qilishadi. Qahramonning xayolida kechgan voqelik, kun kelib reallashadi. Kutilmaganda, Soyasini yo‘qotgan odam barchaning diqqat-e’tiborini tortib, hatto kazo-kazo amaldorlar ham kelib, uning soyasi yo‘qligini tomosha qilib ketishadi. Bir kuni katta bir amaldor uning soyasi yo‘qligiga ishonch hosil qilgach, hushidan ketib, uni qandaydir shaytoniy ishlarga daxldor odam deb o‘ylaydi. Uning ustida tajribalar, tekshiruvlar boshlanadi. Xo‘sh, nima bo‘pti? Ahmad A’zam nimaga mana shunday aqlga, tasavvurga sig‘maydigan voqeani, holatni kitobxonga badiiy voqea sifatida, badiiy obraz sifatida taqdim etmoqda? Yozuvchi tasavvurga sig‘maydigan illyuziya yaratish orqali jamiyatdagi ijtimoiy munosabatlarga kinoyaviy tanqidiy nigoh tashlaydi. Deylik, byurokratizm, o‘z vaqtini, umrini behuda ishlarga sarf etayotgan kishilar ustidan kuladi. Demak, hikoyada o‘z-o‘zidan kinoyaning ikki turi muallif kinoyasi hamda qahramon kinoyasi ajralib chiqadi. Hikoyada ishxonadagilar Soyasini yo‘qotgan odam holatiga siyosiy tus berishadi. Mana muammo qayerda? Ahmoqona mulohaza, ahmoqona fikrlash, ahmoqona siyosat, ahmoqona ijtimoiy tuzim, ijtimoiy munosabatlar ustidan Ahmad A’zamning aqlli va ayyorona kulgisi barq urib turibdi.
Hozirgi o‘zbek nasrida romantik kinoyaviy asarga namuna keltiramiz desak, faqat ikkita asarni ko‘rsata olamiz. Biri tahlilga tortganimiz “Soyasini yo‘qotgan odam” hikoyasi bo‘lsa, ikkinchisi Nurilla Raufxonning “Pufak” hikoyasidir. Hozircha biz boshqa birorta muallif asarini romantik kinoyaviy asar guruhiga kirita olmaymiz.
Erkin A’zam, Murod Muhammad Do‘st kabi adiblarimizning yuzlab tadqiqotchilari bor. Bu yozuvchilar bu jihatdan baxti kulgan. Ammo Ahmad A’zamning tadqiqotchilarini xayolimizga keltirsak, bitta qo‘limizdagi beshta barmog‘imizni bukib sanolmaymiz. Ular juda ozchilikni tashkil etadi. Albatta, bu degani Ahmad A’zam baxti kulmagan, tushunarsiz, zerikarli yozuvchi degani ham emas. Shunchaki, Ahmad A’zamning ko‘p sonli tadqiqotchilari hozircha yo‘q. Komil ishonch bilan ayta olamizki, bu oz sonli ahmad a’zamshunoslar kun kelib ko‘pchilikni tashkil qiladi.
Ahmad A’zam o‘zbek novellistikasida ham o‘ziga xos adabiy maktab yaratgan yozuvchi. Adibning o‘nlab novellalari shunday mulohaza yuritishimizga asos beradi. Jumladan, “Tugmachagul” novellasini olaylik. Mazkur novella ham “men” tilidan hikoya etiladi. Novella qahramoni Habibaga bo‘lgan ilk muhabbati va bu sevgi tarixini, hissiy-kechinmali sarguzashtlarini bir boshdan lirik-romantik kayfiyatda hikoya qilib beradi. To‘g‘ri, dunyo adabiyotida muhabbat mavzusida kimlar, nimalar yozmadi, deysiz? Lekin Ahmad A’zam ilk muhabbat haqida o‘zigacha yaratilgan asarlardan farqli ravishda o‘zgacha, original novella yoza oldi. Novelladagi ko‘plab hisssiy-kechinmali voqealar talqini yozuvchining shaxsiy tarjimayi holi bilan tutashib ketadi. Novella qahramoni sevgan qizi Habibani “Tugmachagul” deb ataydi. Aslida, u tugmachagulni umrida ko‘rmagan. Lekin nimagadir bolaligida Habibaning yig‘laganini ko‘rib, yomg‘irda qolgan tugmachagulga o‘xshatadi. Novellada bugun bilan o‘tmish uchrashadi. 10-15 yil Habibaning ishqida kuyib kul bo‘lgan yigit hurpayib, qalin kiyimlarga burkanib olgan Habibani ko‘rib, kapalagi uchib ketadi. O‘tmishdagi Habiba nozikkina edi. Bugundagi Habiba esa paxmoq ayiqdek katta. Sakkizta bolaning onasi, maktab direktori, ro‘zg‘or, ishxona tashvishlariga ko‘milib qolgan katta xotin. Roviy hikoyachi bugunning Habibasini ko‘rib, butun boshli hayotini, ishq tarixini birma-bir hikoya qilishga tushadi. Novella nihoyatda maroq bilan o‘qiladi. Yigitning muhabbat deb atalgan sirli tuyg‘u tufayli kuyib-yonishlari, hayotidagi eng og‘ir kunlarda ham uning nomini, siyratini bir zum bo‘lsa-da, xayolidan ketkazmay, mudom eslashi romantik ruh bilan hikoya etiladi. Novelladagi ta’sirchan badiiy ifoda nihoyatda yuqumli. Haqiqatan ham bu novellani quruq kesak singari o‘qib bo‘lmaydi. “Tugmachagul”ni zavqlanib, kulib, kuyib, yig‘lab, hatto o‘zingizning ilk muhabbat tarixingizni eslab, qiynalib shavq bilan o‘qiysiz. Novellada Bugun bilan O‘tmish uchrashib, bir obrazning ikki qiyofasi qarshilantiriladi. Roviy qahramon bugun ko‘rib turgan Habiba bilan o‘tmishdagi Habibani solishtirib, bugungi Habibaga kinoyaviy nigoh bilan nazar tashlaydi. Novella yakunida roviy qahramon o‘zi ilk bor ko‘z ochib ko‘rgan ma’suma, nozikkina, yig‘loqi, tugmachagul – Habiba yodi bilan qoladi. Bugungi Habiba unga begona ekanini tan oladi. Novella mana shunday yakunlovchi so‘zlar bilan tugallanadi: “Ha, u tugmachagul edi. Hozir… e-e, gulxayrini bilasiz-a? Suvsiz uvat-adirlarda o‘sib yotadi. Chiroyli gullaydi, gulbarglarning tagida tugmacha-tugmacha qatlangan urug‘i yetiladi, olib ko‘ylakka ham qadasa bo‘ladigandek. Albatta, tugmalikka yaramaydi, avaylab ushlamasangiz. Kirt etib sinadi. Gulxayrining guli katta-katta oq, qirmizi, gulgun ochilib ko‘zni quvontiradi. Orasida doim zarg‘aldoq sayraydi, u ham shuning oshig‘i, to‘yini shunda qilsa chiqar, ichi qushlar bozori-da. Lekin kesib dastalab, gultuvakka solib bo‘lmaydi. Tanasi uzun, butunicha sertuk, tuki qo‘lga kirib qichitadi. Gulxayri erkin, xohlagan joyidan chiqib, o‘zicha gullab turadigan yovvoyi guli-da. Lekin gullari nihoyatda ko‘rkli, ayniqsa uzoqroqdan qarasangiz.
Avzo‘idan bu havo bir yog‘in olib keladi.
O‘tgan ulovlarning epkinida xazon chaqiryapti.
Bu xotinni yana necha yillar ko‘rmay ketaman, Xudo hammaning ham rahmini yegan bo‘lsin.
He-ye, bilmaysiz-da, u Habiba qanday bo‘lgan!.. ”.
Ahmad A’zam asarlarida o‘zbek xalqining salkam ellik yillik hayoti, ijtimoiy-maishiy turmushi aks etgan. “Qatag‘on yili” hikoyasida 80-yillar voqeligi, ya’ni paxta yakkahokimligi siyosatining dahshatlari nihoyatda tiniq aks ettirilgan. “Tiqin” hikoyasida esa 90-yillar boshidagi qimmatchilik, yo‘qchilik, uzun navbat kabi ijtimoiy muammolar o‘rtaga tashlanadi. Ahmad A’zam bir asar ishloviga uzoq muddat vaqt ajratadi. Masalan, “Tiqin” hikoyasi tagiga “1993-2007-yillar” sanasi qo‘yilgan. Demak, yozuvchi bir hikoya ustida salkam o‘n besh yil ishlabdi. U yerini o‘chirib, bu yeriga qo‘shib, anchagina tahrirlar, o‘zgartirishlar qilingani ma’lum bo‘ladi. Muallifning juda ko‘pchilik asarlari mana shunday uzoq yillik ijodiy mehnat samarasi. Ahmad A’zam har bir asar ustida 10-15 yillab ishlaganini ko‘rish mumkin. Haqiqiy ma’noda Ahmad A’zamni Abdulla Qahhorning shogirdi deyish mumkin. Mana “Soyasini yo‘qotgan odam” hikoyasi tagiga “1986-2000” yillar sanasi qo‘yilgan.Yozuvchi bu hikoya ustida ham roppa-rosa o‘n to‘rt yil zahmat chekibdi. Bular oddiy raqamlar emas. Ular yozuvchining ijodiy laboratoriyasini tasavvur va talqin etish uchun aniq ilmiy faktlar beruvchi ma’lumotlardir.
Adabiy jamoatchilik orasida Ahmad A’zamning “Asqartog‘ tomonlarda” qissasi nihoyatda mashhur bo‘ldi. Qissa ba’zi tadqiqotchilarimizning dissertatsion ishlarida tahlilga tortilgan. Shunga qaramasdan, har bir tadqiqotchi qissadan o‘ziga yarasha va o‘zining qarichiga yarasha fikr topib aytaveradi. Mazkur qissa uslubi ko‘p jihatdan Erkin A’zamning “Javob”, “Otoyining tug‘ilgan yili” qissalari bilan yaqinlashadi. Ammo har safar takror-takror urg‘ulab ko‘rsatayotganimizdek, Ahmad A’zam hayotiy voqelikni badiiy haqiqatga aylantirishda Erkin A’zam, Murod Muhammad Do‘st, Xayriddin Sultonlarni takrorlamagan holda o‘zgacha uslub, yangi yo‘nilgan qalam tig‘i bilan yozadi. Qissa haqiqatan ham ravon o‘qiladi. Vaholanki, qissada o‘tmish bilan bugunning voqealari aralash-quralash holda yozilgan bo‘lsa-da. Qissada jamiyatda yomon, yiringli yaradek urchib-ko‘payib ketgan tanish-bilishchilik, poraxo‘rlik, soxta kadr tayyorlash kabi bir qator korrupsion ishlar tanqid ostiga olinadi. Qissa qahramoni Maxdi Ashrapov, shu jirkanch, iflos, biqiq muhitda, jamiyatda tozalik va halollik ramzi sifatida asar markazida turadi. Asarda Maxdi Ashrapovich ta’lim olgan institut, so‘ngra dars berib yurgan fakultetdagi ko‘pdan-ko‘p ishlar tahlil chig‘irig‘idan o‘tkaziladi. Shu institutda dars berayotgan o‘qituvchilar haqiqatan ham loyiqmi shu lavozimga? Yoki shu yerda ta’lim olayotgan talabalar haqiqatan ham loyiqmi shu dargohda tahsil olishga? Mana shu kabi jiddiy muammolar qissada badiiy tahlil qilinadi. Qissada baxshichilikka anchayin qobiliyati bor Shodi akaning hayoti, uning baxtsizligi ancha teran ochib beriladi. Ammo Shodi akaning hayotini uchta nigoh uch xil talqin qiladi. Demak, Ahmad A’zam asarlarida kinoyaviy pozitsiya ko‘pyoqlama xarakterga ega. Deylik, qissa qahramoni Maxdi Ashrapov Shodi akaning hayotini achinib so‘zlab beradi. Jo‘rasining, kursdoshining fojiaviy hayoti uning xotirasida chuqur iz qoldirgan. Shodi aka kimdandir homilador bo‘lib qolgan qishloqdoshi, raisning qiziga uylanadi. Hatto o‘ziniki bo‘lmagan qizni o‘ziniki sifatida qabul qiladi. Atrofdagilarga uning xotiniga bo‘lmag‘ur bo‘htonlar qilinganini ta’kidlab, o‘zining, xotinining hayoti haqida gap tarqatadi. Go‘yoki, u do‘stlari va xotini oldida qahramonlik ko‘rsatadi. Ammo raisning qizi “xaloskor va qahramon” qiyofasidagi erni qabul qila olmaydi. Ularning oilasi doimiy ravishda janjal ichida kechadi. Oxiri Shodi aka og‘ir dard bilan vafot etadi. Buni eshitganlar uni tinmay janjallashaverib, xotini o‘ldirdi, deyishadi. Rassom yigit Isrofil esa Shodining “xaloskor va qahramonona hayoti”ni “g‘alati xudbin shaxs” deb ta’riflaydi. Maxdining rafiqasi Ofiyat esa baxtsiz Shodining sarguzashtlari va fojiasini eshitishni ham istamaydi. Shodi akadan ijirg‘anadi.
Rassom Isrofil aytganidek, Shodi aka homilador qizga uylanib, unga yaxshilik qilmadi. Aslida, uning hayotidagi eng katta xatoni har kuni, har soatda eslatish uchun tavqi la’natli guvoh sifatida uning peshonasida xaloskor er rolini ijro etib, ayolga azob beradi. Bu talqinda ayol jabrlanuvchi, erkak jabrlovchi rolini bajaradi. Ikkinchi bir talqinda ayol beshafqat, yaxshilikni bilmaydigan salbiy tip. Erkak esa ko‘ngli toza, ayolga haqiqatan ham ko‘mak berishni istagan xaloskor odam. Uchinchi talqinda, erkakning ayolga o‘zini “xaloskor, unga uylanib qahramonlik ko‘rsatishi” artistizm deb baholanishi mumkin. Shodi aka artistlik qilishda hayotini, o‘zining shaxsiy hayotini ham izdan chiqarib yubordi, deyish mumkin. Hayot bilan, birovning shaxsiy his-tuyg‘ulari bilan o‘ynashish aslo mumkin emas. O‘ynashgan g‘olib bo‘lmaydi, unday odamni muqarrar mag‘lubiyat kutadi. Deylik, bunga Shodi akaning hayotini misol keltirishimiz mumkin. Qissadagi Shodi aka haqidagi o‘rinlarni sinchiklab ko‘zdan kechirsak, uning dali-g‘uli, artist xarakteri ochiladi. Qolaversa, u juda kambag‘al oilada tug‘ilgan. Raisning qiziga uylangach esa hayoti tubdan o‘zgaradi. Uy-joy, hamma muammolar hal bo‘ladi. Xullas, qissada Shodi akaga nisbatan kinoyaviy pozitsiyaning serqirraligini kuzatish mumkin. Yozuvchi esa ularning hech birini qo‘llab-quvvatlamaydi. Xolis turib tasvirlaydi, xolos. Muhokama-mulohaza qilishni kitobxonning o‘ziga qoldiradi.
Ahmad A’zamning “Asqartog‘ tomonlarda” hamda Erkin A’zamning “Javob” qissasida kichkina odam falsafasini ko‘rish mumkin. To‘g‘ri, Maxdi Ashrapov Nuriddin Elchiyev singari juda kichkina odam emas. Maxdi Ashrapov jamiyatda o‘z o‘rniga ega. Oldiniga talaba, so‘ngra domla, fan nomzodi, dotsent lavozimlarida ishlagan. Ammo har ikki qahramon ruhiyatida o‘z hayotidanmi, ishidanmi qoniqmaslik bor. Qandaydir boshqacharoq hayotni, boshqacharoq jamiyatni, boshqacharoq muhitni sog‘inish hissi bor. Qisqasi, har ikki qahramon ruhiyatida bo‘linish bor. Mavjud jamiyatga, o‘zi yashayotgan muhitga isyon, norozilik kayfiyati bor. Masalan, “Asqartog‘ tomonlarda” qissasi Maxdi Ashrapovning quyidagi ichki dialogizmiga e’tibor qaratamiz: “Yo‘-o‘q, turmushimdan ko‘nglim to‘lmay, hayotdan noroziligim yo ishlarim yurishmay, shu yashayotgan joyimda noroziligimdan emas, nimadanligini o‘zim ham bilmayman, tushuntirishim qiyin, ammo mudom namlarnidir qo‘msayman, allaqayoqlarga ketgim, o‘sha yoqlarda o‘zimga ham noma’lum ishlarni qilgim, bu ishlardan ko‘nglim to‘lib, ko‘kragimni mundoq bemalol ko‘tarib yurgim kelaveradi, lekin hech qayoqqa ketmayman, biron narsa to‘g‘anoq bo‘lganidan, ketolmasligimdan emas, o‘zim, o‘zim ketmayman, eh-h, ketsammi, a, deyman, ko‘zimni yumib, o‘sha borar joyimdagi ajoyib hayotni, o‘zim amalga oshiradigan ajoyib ishlarni xayol qilaman, hozir shundoq o‘rnimdan turaman-da, ko‘chaga chiqib, o‘tayotgan biron mashinaga qo‘l ko‘taraman, deb chog‘lanaman, xayolimni biri biridan baland, shirin orzularga to‘ldirib entikaman, ammo uchishga shaylangan qanotlarimni yelkamga mahkam jipslab, o‘rnimdan qo‘zg‘almay o‘tiraveraman – bir turtki, bir harakat yetishmaydi, ketay-ketay deganimda ichim huvullab, bo‘m-bo‘sh bo‘lib qolaman”. Demak, Maxdi Ashrapov jur’atsiz odam ekan degan xulosaga kelamiz. Kattaroq ishlar qilishga qodir shaxs emas. U institut tushib qolib vaziyatdan qanday chiqib ketishni ham bilmaydi. Do‘sti Tangirning sovg‘alarini oladi. Ich-ichida qimmatbaho uy-jihozlarining pulini to‘lashni, qaytarishini o‘ylaydi. Ammo Tangir qamalib ketganida, unga achinmaydi ham. Qahramon o‘z turmushini taftish etib ko‘radi, uzoq-uzoq yurtlarga ketib, tomosha qilib, ko‘p pullarga ega bo‘lib qaytishni, kichkina bir hovlichami sotib olishni orzu qiladi. Ammo hech qayerga ketolmaydi. Demak, Maxdi Ashrapov ham mavjud jamiyatdan norozi bo‘lsa-da, amalda uni yaxshilashga harakat qilmaydi. Demak, tabiatan u kichkina odam. U kichkina odamligicha qoladi. Isrofil ko‘p jihatdan erkin odam. Ko‘nglidagi o‘zi yoqqan ishni qila oladi. Shu jihatdan u Maxdi Ashrapovdan ustunroq obrazdek, nazarimizda.
Nazarimizda, Ahmad A’zam boshqa tengdoshlari singari o‘z asarlarida ruhi ikkiga bo‘lingan shaxs fojiasini teran badiiy talqin etib berishga o‘z hissasini qo‘shgan jiddiy ijodkorlardan biri. Muallifning qay bir asarini qo‘limizga olmaylik, ular chuqur o‘ylashga, muhokama qilishga, yangi bir talqinlar topishga yo‘l ochadi.
Agar mahoratli adib Ahmad A’zam hayot bo‘lganida, bu yil qutlug‘ 70 yoshni qarshilagan bo‘lar edi. Afsuski, takrorlanmas yozuvchi va ajoyib inson Ahmad A’zam bugun oramizda yo‘q. Ammo uning badiiy durdonalari kitobxonlar va tadqiqotchilar nazaridan chetda qolgani yo‘q. Muallif asarlarining tilsimlarini ochishga yosh tadqiqotchilar bel bog‘lashgan. Ahmad A’zam turmush o‘rtog‘i Farog‘at Kamolovaning xotirlashicha, umrining so‘nggi nafasigacha yozdi, bir zum bo‘lsa-da, yozishdan to‘xtamadi, tanasida og‘riqlar bezovta qilganida ham u yozishdan to‘xtamadi. Yozish, ijod qilish uni hayotga qaytardi, unga kuch berib turdi. Bejizga yozuvchi mana bu jumlalarni bitmagan: “Ko‘p ishni qilib ko‘rdim, turli yumushga qo‘l urdim. Lekin hech biri yozishga, yozish beradigan mashaqqatli zavqqa teng kelmaydi…”
Xulosa shuki, Ahmad A’zam yaratgan badiiy asarlar zavq bilan o‘qiladi va zavq bilan tahlil etiladi. Muallifning ikkinchi mangu umri hech qachon zavol topmasin. Yashashda davom etsin.
Marhabo QO‘CHQOROVA
Filologiya fanlari nomzodi,
O‘zR FA O‘zbek tili, adabiyoti va folklori instituti katta ilmiy xodimi
