3 феврал — Атоқли адиб Тоғай Мурод туғилган кун
Адабиёт аҳли орасида Тоғай Мурод ижодида фольклор оҳанглари бор, деган қараш юради. Менинг назаримда, Тоғай Мурод ўз битикларига фольклор оҳангини эмас, балки халқнинг сўзлашув стихиясини олиб кирди.
ТОҒАЙ МУРОД БАДИИЯТИ
Қозоқбой ЙЎЛДОШЕВ
педагогика фанлари доктори, профессор
Тоғай Мурод ижоди ўзбек насри тараққиётида алоҳида ўрин тутади. Адиб асарларини бошқа бирор ёзувчиники билан адаштириш мумкин эмас. Шунинг учун Тоғай Мурод деб аталмиш бетакрор адабий феноменни юзага келтирган омиллар нималардан иборатлиги кўпчиликни қизиқтиради. Бизнингча, ёзувчи шахсиятининг асарларига тўлиқ кўчиши, миллий руҳни теран англаш, ифода ўзгачалигига эришиш, жонли тил тароватидан ўринли фойдаланиш ва колоритли юморга эгалик хусусиятлари адиб ижодининг ўзига хослигини белгилаган.
Шахсият ва ижод
Ижод намунаси ижодкор шахсига мутаносиб бўлади. Чунки асар ва ижодкор муносабати оғоч билан унинг меваси ўртасидаги боғлиқлик кабидир. Шунинг учун ҳам Тоғай Мурод асарлари тўғрисидаги гапни унинг шахсиятидан бошлаган маъқул. Мен ўзини бирор марта кўрмаган бўлсам-да, асарларини ўқиб, замондошлари хотираларини ўрганиб, Тоғай Мурод “Бир жамиятда яшаб туриб, ундан четда бўлиш мумкин эмас”, деган ақидани бузиб, бир жамиятда ва шу жамият аъзолари учун яшаган ҳолда унинг кўпгина талабларига риоя этмасликка ўзида куч топа олган муросасиз шахс бўлган, деган тўхтамга келдим.
Тоғай Мурод жамиятнинг инсон эркига дахл этишига, шахсни турмуш икир-чикирлари билан ўраб ташлашига, қилиши мумкин ва керак бўлган эзгу ишлардан чалғитишига қарши эди. Бу ерда гап ижтимоий тузум табиатидагина эмас, одамлар орасидаги ижтимоий муносабатлар хусусида ҳамдир.
Тоғай Мурод асарларида кўпинча ўзини ёзади. Унинг Бўри полвон, Зиёдулла, Қоплон каби персонажларидаги кўплаб жиҳатлар муаллиф шахсидан айнан олинганга ўхшайди. Бўри полвоннинг ориятли ва тортинчоқлигида, Зиёдулла калнинг бўйсунмас, ҳалол ва тўғрисўзлигида, Қоплоннинг “…хуш кўрмиш одамлар билан салом-алик қил”иб, “…кўнглига ўтирмайдиганлар билан саломлашгисида келмас”лигида, қишлоқ совети котибини уйда еб турган ошига таклиф қилмаганида Тоғай Мурод шахсига хос сифатлар бўй кўрсатади. Қоплоннинг “Чин гаплар кўнгилда бўлади. Тилга чиқса, ёлғон бўлади-қолади”, тарзидаги эътирофида ҳам муаллиф табиати бўй кўрсатган.
“Мен қайтиб келаман” хотиралар китобидан аён бўлишича, кўпчилик истеъдод эгалари каби Тоғай Мурод ҳам бориб турган максималист бўлган. У одамларнинг сўзлари, хатти-ҳаракатларида ўзи истаган сифатлар бўлишини хоҳлаган. Ўзининг маънавий ўлчамларига мос келмайдиганлар билан “олди-берди” қилишни хоҳламаган. Унинг қаҳрамонлари ҳам ўта максималистлардир. Улар ёқтирган нарсаларига ўзини унутар даражада берилган, ёмон кўрганларини ёнларига-да йўлатмаган кишилардир.
Миллий руҳият кўзгуси
Тоғай Мурод асарлари урбанизация ва глобаллашув боис ўқ томиридан тобора узоқлашиб бораётган бугунги ўзбекни асл миллий туйғу, сезим ва кечинмалар билан ошно қилади. Ёзувчи чин миллий туйғуларни билиши ҳамда гўзал тасвирлай олиши билан қадрлидир. Адибнинг маҳорати шундаки, у бирор асарида тимсоллардаги маънавий фазилатлар борасида ахборот бермайди, баён этмайди, балки уларни жонлантириб кўрсатади. Тоғай Мурод асарлари бирваракайига қулоқ, кўз ва шуур орқали кўнгилга кўчади.
Тоғай Мурод ўз миллати руҳиятини ичдан билади. Менга, ҳатто билади деган сўз бир қадар камдай туюлади. Эҳтимол, адибга татбиқан “Миллий руҳиятни ичдан туяди”, дейиш ўринли бўлар. Шу боис, унинг асарларида аёлнинг хўжасига: “Ўзи гапирсин”, дея эркаланиши ёки “Мен у кишига нима қилдим?” деган иддаоси ўқувчига ғалати туюлмайди.
“Ойдинда юрган одамлар” қиссасидан олинган тубандаги парчада фарзандсизлик ўзбек учун тенгсиз фожиа экани одатдаги маиший ҳолат тасвири асносида бутун даҳшати билан кўрсатиб берилади:
Меҳмон қўли кўксида сўраб бошлади:
— Яхшимисиз, ака…
Отамиз қўлини кўксига қўйди:
— Шукур-шукур, — деди.
— Бола-чақалар ўсяптими?
— Шукур…
— Невара-чеваралар катта бўляптими?
— Шукур…
— Чопқиллаб-чопқиллаб юришибдими?
Отамиз қўли кўксида бўлди. Эгик бошини ирғаб ўтира берди.
Ўзбекдан бошқа ҳеч қайси миллатда танимаган одамдан бола-чақа ҳақида бу қадар ижикилаб сўралмайди. Юқоридаги диалог бефарзанд Қоплоннинг қанчалик изтироб чекканлигини кўрсатишдан ташқари, бобомизнинг момомизга қўл кўтарганлигини руҳий жиҳатдан асослайди ҳам.
Тоғай Мурод асарларида миллатга хос юксак қадриятлар ўта билгичлик билан акс эттирилади. Чунончи, барча асарлардаги деярли ҳамма қаҳрамонлар, қанчалик ўзига хос ва қайсар одамлар бўлишларига қарамай, эл кўзи ва кўнгли учун ўзига маъқул бўлмаган ишларни қилади. Зиёдулла Рихсиевникига ҳашарга боради, Бўри полвон олдинги дўстлиги ҳурмати хиёнаткор Насимни йиқитмайди, Оймомо шаллақи ҳисобчига гап қайтармайди, Қоплон сўз билан бўлса-да, унинг оғзига урмайди, аёллар эркакларнинг йўлини кесиб ўтишмайди. Тоғай Мурод насрида ўзбекнинг ҳаётида катта ёшли киши мақоми ёрқин акс эттирилади. Оппоқ соқоли бўлгани учун майдонга отилиб чиққан Нормурод полвонга ҳеч ким талабгор бўлмайди, Темир полвон устозининг белига қўл узатишдан бош тортади, Бўри полвон масхараласа-да, Максим унга гап қайтармай, “оғзини ушлаб” кулиб қўя қолади. Ёзувчи бу тутумлар миллатнинг зот сифатлари эканлигини меҳр билан кўрсатади.
Ёзувчи тўй удумлари, кўпкари чопиш тартиблари, кураш ўтказишга доир одатлар, жонлиқларни боқиш ва соғишга оид русумлар, болалар ўйинлари акс этган манзараларни чизишда этнограф олимдай иш тутади. Одатда, сўзга хасислик қиладиган адиб маросимларни майда икир-чикирига қадар батафсил тасвирлайди. Бунда бадиий ният маърифий мақсад билан қўшилиб кетади. Лекин бу тасвирлар бирор жойда шунчаки экзотика ёки фон учун келтирилмайди, балки ҳар қачон қаҳрамон руҳиятига хос бирор жиҳатни тўлароқ очишга қаратилади.
Ифода ўзгачалиги
“Мен” деган мақоласидан маълумки, Тоғай Мурод очун адабиётини чуқур ўрганган. Бировлар дунё адабиётини ўрганса, ортига қайтолмай, ўрганган жойида қолиб кетади. Тоғай Мурод эса очун адабиётини ўзига қайтиш, ўзиникини яратиш учун ўрганди. Адабиёт аҳли орасида Тоғай Мурод ижодида фольклор оҳанглари бор, деган қараш юради. Менинг назаримда, Тоғай Мурод ўз битикларига фольклор оҳангини эмас, балки халқнинг сўзлашув стихиясини олиб кирди. Бунга у персонажлар руҳий аурасига кириб, уларнинг ўзи бўла билганлиги боис эришди. Тоғай Мурод образларни сиртдан туриб тасвирламайди. Ёзувчи барча асарларида таносухдаги каби ўз руҳини тасвирланаётган тимсолга кўчиради, у бўлиб яшайди.
Тоғай Муроднинг асарларида халқ эпосларига хос қандайдир жиҳатлар бор. Лекин адибнинг битиклари достонларга ўхшамайди, уларда эпос стилистикаси йўқ. Негаки, халқ достонларининг наср қисмида ҳам ҳамиша сокин салобат бўлади. “Алпомиш” достонидан олинган, кўпчиликка болаликдан таниш ушбу сўзларга эътибор қилинг: “Эй Бойбўри билан Бойсари! Бул тўй уллининг улидан қайтади, қизлининг қизидан қайтади, сенинг нимангдан қайтади?! Ўзинг ўлсанг, молингга ҳар меросхўр чиқади, оғзига одам кириб кетади”. Тоғай Мурод бундай ёзмайди, ҳатто саъждан ҳам фойдаланмайди ҳисоб. Аммо унинг тасвир йўсинида мудом поэзия бор, шеър ифори уфуриб туради. Тоғай Муроднинг насри ҳаводор, жозибали, изтиробу йўқотишлар тасвирида ҳам қандайдир енгиллик бордай. Тоғай Мурод халқдан тайёр бадиий қолип ёки воситалар олишдан кўра, миллат аҳли ҳар куни стихияли равишда яратадиган тил хомашёсини қайта ишлаб, тасвирга киритишни маъқул билган ёзувчидир.
Тоғай Мурод асарларининг композицияси унинг табиати каби кўпинча ғайришуурий мантиққа асосан қурилади. Унинг битиклари кириш, экскурс, изоҳу тушунтиришларсиз тўғридан-тўғри бошланади. Ёзувчи бир тасвирдан бошқасига, бир лавҳадан иккинчисига ўтишда детерменизмга амал қилмайди. Лавҳа алмашганлигини рақам билан билдиради. Тасвир изчиллигига эришиш учун сўз сарфлагиси келмайди. Бу ҳол ўқувчини беихтиёр асарнинг иштирокчисига айлантиради. Чунки муаллиф изоҳларининг йўқлиги ўқувчини қаҳрамонлар кайфияти тизгинини қўлдан чиқариб юбормасликка ундайди. Кўринадики, асарнинг ўқишли бўлишини таъминлашда унинг архитектоникасини тўғри қуриш ҳам муҳим аҳамият касб этади.
Тоғай Мурод асарлари шеърдай ўқилади. Адибнинг мухлиси, шоир Каримберди Тўрамуродовнинг: “Тоғай Мурод шоир экан. Унинг бирор насрида наср кўрмадим. Ҳар сафар китобидан шеър ўқидим. Мен шеър ёзар эдим. Қофияли-қофияли қилиб ёзар эдим. Тоғай Мурод ёзган шеърни ўқисанг, қофияси ичингдан келар экан”, деган гапида жон бор. Насрнинг шеърдай ўқилиши прозаик тасвир жозибаси ва самимияти белгисидир. Зеро, ижод психологияси илмида ҳам шеър билан наср ўртасида жиддий тўсиқ йўқлиги таъкидланади: “Шеър – ўлчамнинг бир хиллиги сақланган аниқ наср, наср эса, ўлчамлари истаганча ўзгариши мумкин бўлган эркин шеърдир”, дейди “Санъат психологияси” асарида таниқли рус психологи Л.Виготский. Тоғай Мурод “Кун тонгни ёқиб юборди”, деб ёзади. Бу тасвир шоир кўзи билан кўрилган ҳолатнинг шеърий ифодасидир.
Адиб персонажлар руҳий ҳолатини илғаб эмас, илиб олади, шу боис, образга кириб кетади. Натижада фавқулодда таъсирли ва ҳаққоний манзаралар чизади: “Сағир дастурхон олдига силжиб келди. Сағир бармоғини сўриб, янгага мўлтиради. Сағир бармоғини сўриб, дастурхонга мўлтиради.
Кейин, оғзидаги бармоғини дастурхонга узатди. Бармоғини аввал дастурхон бурчига тегизди. Ундан дастурхон ўртаси сари оҳиста-оҳиста ўрмалатиб борди. Кейин, нон четига тегиб турди.
Сағир бир тишламгина нон синдириб олди.
Сағир, янгага қараб-қараб нон тишлади, мўлтираб-мўлтираб нон чайнади”. Бу ифодалар тасвирга маъюс ритм берибгина қолмай, сағир руҳий дунёсида кечаётган нозик жараёнларнинг барча босқичларини ҳис этиш имконини беради. Парчадаги тўққиз гапнинг тўрт хатбошига бўлиб юборилиши руҳий жараён босқичларини яққол ифодалашга қўл келган.
Одам табиати шундайки, у бир руҳий ҳолатда узоқ қололмайди. Сезимлар ранг-баранглигини аниқ бериш қийин бўлганидан лаҳзалик ҳиссий жараёнларни ифодалаш учун бир дунё сўз сарфланади. Тоғай Мурод сўз билан туйғу ўртасидаги ана шу номутаносибликни йўқотишга, руҳий ҳолатни қисқа сўзлар ёрдамида тўла беришга эришди. Унинг телеграф усулига ўхшаб кетадиган узуқ-юлуқ жумлалари инсон сезимларининг чин ифодаси бўлгани билан бадиий қиммат касб этади.
Инсон руҳий дунёсини ғоят теран билган Тоғай Мурод жумладаги гаплар ва гапдаги сўзлар миқдорининг имкон қадар кам бўлишига эътибор қаратди. Унинг асарларида ўндан ошиқ сўздан иборат гап, бешдан ортиқ гапдан ташкил топган хатбоши йўқ ҳисоби. Бу ҳол ҳам тасвирга шиддат бағишлайди, ҳам руҳий жараён кечган манзилларни акс эттиради. “Ойдинда юрган одамлар” қиссасининг ўн учинчи боби тўққиз сўздан иборат иккитагина гапдан ташкил топган. Ҳамма нарсани ёзавермаслик ўқувчини ёзилмай қолган нарсалар тўғрисида ўйлашга мажбур қилади. Шу тариқа ёзувчи китобхонни ўз шеригига айлантиради.
Тоғай Мурод насрининг ифода тарзи ҳақида профессор Б.Саримсоқов “…адиб ўзбек бадиий насридаги баён поэтикасини бутунлай янги ўзанга буриб юборди. Эпик баённинг бу шакли ҳозирги ўзбек нас¬рида мутлақо янги бадиий ҳодиса бўлди. Мен бу ҳодисани квантий баён шакли, деб номлагим келади ва эпик баённинг ушбу шамойили ҳақида, умр насиб этса, махсус бир тадқиқот қилиш ниятим йўқ эмас…”, деб ёзади. Бизнингча, Тоғай Мурод қисса ва романларидаги тасвир усулини дискретик усул дейиш маъқулдир. Бунда ўз ҳолича узуқ-юлуқ бўлган жумлалар яхлит бадиий бутунлик яратишга хизмат қилади. Алоҳида кичик адабий миқдорларнинг катта бир эстетик бутунликка айланиши натижасида бадиий сифат ўзгариши содир бўлади. Бу йўсиндаги тасвир ўқувчини ром этади, у асар оҳангига мос тарз¬да нафас ола бошлайди.
Тоғай Мурод жўнгина кўринган конс¬труктив манипуляциялар ёрдамида катта бадиий эффектга эришиш йўлини билади. Адиб сўзларни бежиз шеърдаги каби тагма-таг жойлаштирмайди, сўз-гапларни кўп ишлатмайди. Асарларида ундов белгилари ва уч нуқталарнинг мўл-кўл қўлланилиши ҳам бекорга эмас. “Юлдузлар мангу ёнади” қиссасида Бўри полвон ўйларининг: “Авлодлар алмашган сайин… ё пирим-э, туф-туф-туф…, авлодлар алмашган сайин… юрак йўқолиб боряпти!
Жасад бор! Ақл бор!
Юрак йўқ!
Тўрт муча бор! Куч-қувват бор!
Юрак йўқ, юрак!..”
тарзида берилиши ифоданинг аниқ чиқишига имкон берган. Тагма-таг ёзилган сўз-гаплар ёнма-ён қўйилса, ифода таровати йўқолиб, Бўри полвон кўнглидаги романтик туйғулар англашилмай қолади. Тушиб-чиқишлари ва нотекисликлари билан маъно касб этадиган бу услубни туйғуларнинг насрий кардиограммаси дейиш мумкин.
Тоғай Мурод кўпинча сўзларни қўшоқлаб ишлатади. Адиб асарларида сўзларни жуфт қўллаш баъзан универсал бадиий восита даражасига кўтарилади: ҳам мусиқа яратилади, ҳам тасвир берилади, ҳам муносабат уйғотилади. “От кишнаган оқшом” қиссасидаги: “Бойсунлик аламидан ёмон-ёмон ўқрайди, ёмон-ёмон чақчайди. Бураб-бураб сўкинди” жумласидаги эгиз сўзлар қисқартирилса, ундаги ҳаракат йўқолиб, ёлқин сўниб: “Бойсунлик аламидан ёмон ўқрайди, ёмон чақчайди. Бураб сўкинди” тарзидаги жўнгина ахборотга айланади. Кейинги кўриниш руҳий ҳолатни англатмайди, бинобарин, муносабат уй¬ғотмайди. Олдинги тасвирдан эса бойсунлик чавандознинг Зиёдулла калга ўқрайиши, чақчайиши ва сўкиниши улоқ тортиб олингунга қадар анча давом этгани билиниб туради. Кўринадики, агар тасвирдаги сўзларнинг қўшоқлиги йўқотилса, ифоданинг кучи ҳам, таъсирчанлиги ҳам йўқолади.
Миллий тил таровати
Айтиш керакки, халқ алоқа қилиш, ахборот бериш учун сўзламайди. У, аввало, муносабат билдиради. Шу боис ҳар қандай гап экспрессияга эга бўлади. Вазиятга қараб “У кетди”, деган олти товушдан иборат икки сўзли гапга беш-ўн хил сезимни юклаш мумкин. Халқ тили ҳамиша ҳаракатда ва ички динамикага эга бўлгани учун ҳароратлидир. Алоқа қилишгагина мўлжалланган китобий тил экспрессиядан маҳрумлиги сабаб ҳаракатсиздир. Тоғай Муроднинг истеъдоди шундаки, тинимсиз ҳаракатда бўлган, саноқсиз жилваланадиган жонли тил тароватини асарларига безиён ўтказа билди.
Ёзувчи асарларида қўлланган “ҳадаҳалади”, “ўтириб жўнади”, “йиғлаб қўя берди”, “айтиб қўя бердим” каби сўз ва бирикмалар шу туришича ҳам жонли, маълум экс¬прессияга эгадир. Контекстда эса улар порлаб кетади.
Тоғай Мурод қаҳрамонларини китобдагидай гапиртирмайди, балки китобларига тирик одамларнинг жонли тили ва ҳақиқий сўзлаш йўсинини олиб киради. Шу сабаб у ўзбек адабиётини “юлдуз санади”, “оёқ илди”, “қирлади”, “адирлади”, “ангниди”, “анг қолди”, “ичкарилади” каби неча ўнлаб миллий сўзлар билан бойитди.
“Аҳай-ҳай”, “аҳай-аҳай” каби ундовлардан халқ оғзаки ижодида унча кўп фойдаланилмайди. Тоғай Мурод миллат аҳлининг оғзаки сўзлашувида қўлланиладиган бу каби кўплаб нутқ унсурларини ёзма адабиётнинг ифода воситасига айлантирди. Адиб жонли тилдаги сўзларни бир четдан ёппасига ўзлаштиравермайди, балки бадиий вазият талабига мувофиқ келадиган, персонажлар руҳий ҳолатига мос тушадиган сўзу ибораларнигина адабиёт мулкига айлантиради.
Дардчил юмор
Тоғай Мурод асарларининг ўзига хослигини таъминлаган омиллардан яна бири уларда ҳамиша колоритли юмор борлигидир. Дабдурустдан Тоғай Мурод ва юмор бир-бири билан мутлақо қовушмайдиган тушунчаларга ўхшаб кўринса-да, синчиклаб қараган одамга адибнинг тасвир йўсинида ҳамиша майин ва нозик зарофат борлиги кўринади. “Бу дунёда ўлиб бўлмайди” романидан келтирилган қуйидаги парча фикримизни исботлайди:
— Ўликларга дўқ қилманг, ўртоқ, ўликларга дўқ қилманг, — деди Ботир фирқа.
— Дўқ қилмай бўладими? Ўзи, аллақачон ўлиб бўлган. Яна-тағин уйга кетаман, дейди.
— Олдин ўлсин… – деди Ботир фирқа.
Очарчиликни эмас, очларни тугатишга киришган ҳукумат одамлари томонидан ўликлар хандақларга кўмиб ташланаётган вақтда айтилган бу гапларда Тоғай Мурод ва Сурхон ўлкасигагина хос юмор мавжуд. Вазият ўта фожиавий, аммо айтилаётган гаплар кулги қўзғайдиган. Лекин нафақат персонажлар, балки ўқувчи-да кула олмайди. Башарти кулганда ҳам, кишида адоқсиз мунг уйғотадиган кулги пайдо бўларди. Шуниси ҳам борки, чин кулги ҳамиша дарддан келиб чиқади ва одамни ғамга ботиради.
“От кишнаган оқшом” қиссасида Зиёдулла кал тилидан айтилган: “Биродарлар, сизга бир нима айта¬йинми? Мен араз уришни яхши кўраман! Ўлайин агар-а!
Ой туғади, ўттизида тўлади. Шу ойда бирор-бир нимадан, ақалли бир мартагина бўлса-да, аразламасам бўлмайди. Шу ойда кун кўргандай бўлмайман”, шаклидаги иқрор ҳам кишида кулги уйғотади. Олдингиси каби даҳшатли бўлмаса-да, бу кулгидан ҳам ғамзадалик пайдо бўлади. Чунки обрў топгиси, ҳурмат кўргиси келган, шунга лойиқ бўлган, аммо атрофидагилардан ҳурмату эътибор кўрмаган “кичкина” одам ҳолати киши руҳиятига титроқ солади.
Тоғай Муроднинг кўпчилик қаҳрамонлари — қадр излаган кишилар. Улар ҳеч бўлмаса, қадрлига ўхшаб кўринишни исташади. Бу ҳол баковулдан аразлаб кўпкарини ташлаб кетаётган, бирорта шеригим қайтинг, дермикин, деб умид қилган Зиёдулла чавандознинг иштонини ҳўллаб қўйган тўрт яшар Каримбой “маслаҳати” билан қайтишида намоён бўлади. Бундай йўл билан обрў қозонишга уриниш беозор кулги ҳосил қилади.
Бўри полвоннинг кубокни самовар деб айтиши, Деҳқонқулнинг бахмални пайтава қилиб ўраши, Зиёдулла калнинг отидан аразлаб гаплашмай қўйиши, Ботир фирқанинг кўйлакни костюм хаёл қилиб орденларини тақиши каби кўплаб тасвирларда турли даражадаги юмористик ҳолатлар акс этган. Кўринадики, Тоғай Мурод яратиқларининг ўқишли бўлишини таъминлаган омиллардан яна бири сурхоний юмор экан.
Жонлиқларга янгича ёндашув
Тоғай Мурод одамзоднинг юксак рутбасини яхши биладиган маърифатли ёзувчи бўлса-да, у инсонга дунёнинг ҳукмдори, табиатни эса унинг тасарруфи учунгина бунёд этилган яратиқ ҳисобламайди. У одам табиат билан биргаликда ва тенгма-тенг яшаши керак деб санайдиган ижодкор эди. Унинг ўзи “Сетон-Томп¬сон китобига сўзбошим” мақоласида ёзгани каби: “Жониворлар бадиий адабиётга қадим-қадимдан буён оралаб юради. Қадимги адабиётларда жониворлар …шунчаки, инсон хизматкори сифатида, йўл-йўлакай кўринди. Йўқолганда йўқолгани билинмади, ўқиган одамда йўқлов туйғуси туғдирмади… Боиси, жониворлар бир жонли буюм сифатида тасвирланди. Бордию, бирор жонивор, айтайлик, от ўлган бўлса, асар муаллифи шу заҳотиёқ отнинг эгар-абзалини олиб, уни ўлган жойида ташлаб кетаверди”. Кўринадики, табиатга, айниқса, жонлиқларга одамнинг ва хусусан, ижодкорнинг мавжуд муносабат йўсини Тоғай Муродни қониқтирмаган.
У ўзбек ижодкорлари орасида биринчи бўлиб жонлиқларга алоҳида бир қадрият сифатида ёндашган ёзувчи эди. Агар бошқа асарларда табиат ва жонлиқлар тасвири қаҳрамоннинг бирор жиҳатини ифодалайдиган восита мақомида келса, Тоғай Муродда улар бадиий мақсад мартабасини олади. Зиёдуллага жигарларидан-да яқин бўлган Тарлоннинг туйғулари тасвири одамникидан кам аҳамиятга эга эмас. Келинлик
уйини тарк этиб кетаётган момо ортидан эргашган Олапарнинг изтироблари ифодаси таъсири Оймомоникидан нурсиз эмас.
* * *
Тоғай Мурод асарларида ҳаёт акс этади. Ҳаётда ҳамиша ҳам эзгулик тантана қилавермайди. Яхши одам кўпинча енгилиб тобланади, неча бор зеру забар бўлса-да, ёвузга айланмаган кишигина чинакам эзгу шахсдир. Кимки атрофдаги йиртқичлар таъсирида йиртқичлашса, демак, унинг эзгулиги ўткинчи, омонатдир. Тоғай Мурод қаҳрамонлари яхшиликлари азалий ва абадий бўлган одамлардир.
Хотиралар айтишадики, Тоғай Мурод сирли одам эди: сирлар оғушида яшади, сирли-сирли асарлар битди, сирли равишда дунёдан кечди. Асарларининг нега шундай ёзилганлигини тўла англаш ҳам сирлигича қолмоқда. Бу ҳақда ўйлаганинг сари фикринг чувалашиб бораверади. Негаки, такрорланувчи ҳодисаларгина изоҳга бўй беради ва улардан муайян қонуният топиш мумкин. Тоғай Муроднинг бетакрор бадиий яратиқлари эса изоҳу қолиплардан ташқаридадир. Ижодкорига ўхшаган асарларнинг йўли узоқ бўлғай!
3 fevral — Atoqli adib Tog’ay Murod tug’ilgan kun
Adabiyot ahli orasida Tog’ay Murod ijodida folьklor ohanglari bor, degan qarash yuradi. Mening nazarimda, Tog’ay Murod o’z bitiklariga folьklor ohangini emas, balki xalqning so’zlashuv stixiyasini olib kirdi.
TOG’AY MUROD BADIIYATI
Qozoqboy YO’LDOSHEV
pedagogika fanlari doktori, professor
Tog’ay Murod ijodi o’zbek nasri taraqqiyotida alohida o’rin tutadi. Adib asarlarini boshqa biror yozuvchiniki bilan adashtirish mumkin emas. Shuning uchun Tog’ay Murod deb atalmish betakror adabiy fenomenni yuzaga keltirgan omillar nimalardan iboratligi ko’pchilikni qiziqtiradi. Bizningcha, yozuvchi shaxsiyatining asarlariga to’liq ko’chishi, milliy ruhni teran anglash, ifoda o’zgachaligiga erishish, jonli til tarovatidan o’rinli foydalanish va koloritli yumorga egalik xususiyatlari adib ijodining o’ziga xosligini belgilagan.
Shaxsiyat va ijod
Ijod namunasi ijodkor shaxsiga mutanosib bo’ladi. Chunki asar va ijodkor munosabati og’och bilan uning mevasi o’rtasidagi bog’liqlik kabidir. Shuning uchun ham Tog’ay Murod asarlari to’g’risidagi gapni uning shaxsiyatidan boshlagan ma’qul. Men o’zini biror marta ko’rmagan bo’lsam-da, asarlarini o’qib, zamondoshlari xotiralarini o’rganib, Tog’ay Murod “Bir jamiyatda yashab turib, undan chetda bo’lish mumkin emas”, degan aqidani buzib, bir jamiyatda va shu jamiyat a’zolari uchun yashagan holda uning ko’pgina talablariga rioya etmaslikka o’zida kuch topa olgan murosasiz shaxs bo’lgan, degan to’xtamga keldim.
Tog’ay Murod jamiyatning inson erkiga daxl etishiga, shaxsni turmush ikir-chikirlari bilan o’rab tashlashiga, qilishi mumkin va kerak bo’lgan ezgu ishlardan chalg’itishiga qarshi edi. Bu yerda gap ijtimoiy tuzum tabiatidagina emas, odamlar orasidagi ijtimoiy munosabatlar xususida hamdir.
Tog’ay Murod asarlarida ko’pincha o’zini yozadi. Uning Bo’ri polvon, Ziyodulla, Qoplon kabi personajlaridagi ko’plab jihatlar muallif shaxsidan aynan olinganga o’xshaydi. Bo’ri polvonning oriyatli va tortinchoqligida, Ziyodulla kalning bo’ysunmas, halol va to’g’riso’zligida, Qoplonning “…xush ko’rmish odamlar bilan salom-alik qil”ib, “…ko’ngliga o’tirmaydiganlar bilan salomlashgisida kelmas”ligida, qishloq soveti kotibini uyda yeb turgan oshiga taklif qilmaganida Tog’ay Murod shaxsiga xos sifatlar bo’y ko’rsatadi. Qoplonning “Chin gaplar ko’ngilda bo’ladi. Tilga chiqsa, yolg’on bo’ladi-qoladi”, tarzidagi e’tirofida ham muallif tabiati bo’y ko’rsatgan.
“Men qaytib kelaman” xotiralar kitobidan ayon bo’lishicha, ko’pchilik iste’dod egalari kabi Tog’ay Murod ham borib turgan maksimalist bo’lgan. U odamlarning so’zlari, xatti-harakatlarida o’zi istagan sifatlar bo’lishini xohlagan. O’zining ma’naviy o’lchamlariga mos kelmaydiganlar bilan “oldi-berdi” qilishni xohlamagan. Uning qahramonlari ham o’ta maksimalistlardir. Ular yoqtirgan narsalariga o’zini unutar darajada berilgan, yomon ko’rganlarini yonlariga-da yo’latmagan kishilardir.
Milliy ruhiyat ko’zgusi
Tog’ay Murod asarlari urbanizatsiya va globallashuv bois o’q tomiridan tobora uzoqlashib borayotgan bugungi o’zbekni asl milliy tuyg’u, sezim va kechinmalar bilan oshno qiladi. Yozuvchi chin milliy tuyg’ularni bilishi hamda go’zal tasvirlay olishi bilan qadrlidir. Adibning mahorati shundaki, u biror asarida timsollardagi ma’naviy fazilatlar borasida axborot bermaydi, bayon etmaydi, balki ularni jonlantirib ko’rsatadi. Tog’ay Murod asarlari birvarakayiga quloq, ko’z va shuur orqali ko’ngilga ko’chadi.
Tog’ay Murod o’z millati ruhiyatini ichdan biladi. Menga, hatto biladi degan so’z bir qadar kamday tuyuladi. Ehtimol, adibga tatbiqan “Milliy ruhiyatni ichdan tuyadi”, deyish o’rinli bo’lar. Shu bois, uning asarlarida ayolning xo’jasiga: “O’zi gapirsin”, deya erkalanishi yoki “Men u kishiga nima qildim?” degan iddaosi o’quvchiga g’alati tuyulmaydi.
“Oydinda yurgan odamlar” qissasidan olingan tubandagi parchada farzandsizlik o’zbek uchun tengsiz fojia ekani odatdagi maishiy holat tasviri asnosida butun dahshati bilan ko’rsatib beriladi:
Mehmon qo’li ko’ksida so’rab boshladi:
— Yaxshimisiz, aka…
Otamiz qo’lini ko’ksiga qo’ydi:
— Shukur-shukur, — dedi.
— Bola-chaqalar o’syaptimi?
— Shukur…
— Nevara-chevaralar katta bo’lyaptimi?
— Shukur…
— Chopqillab-chopqillab yurishibdimi?
Otamiz qo’li ko’ksida bo’ldi. Egik boshini irg’ab o’tira berdi.
O’zbekdan boshqa hech qaysi millatda tanimagan odamdan bola-chaqa haqida bu qadar ijikilab so’ralmaydi. Yuqoridagi dialog befarzand Qoplonning qanchalik iztirob chekkanligini ko’rsatishdan tashqari, bobomizning momomizga qo’l ko’targanligini ruhiy jihatdan asoslaydi ham.
Tog’ay Murod asarlarida millatga xos yuksak qadriyatlar o’ta bilgichlik bilan aks ettiriladi. Chunonchi, barcha asarlardagi deyarli hamma qahramonlar, qanchalik o’ziga xos va qaysar odamlar bo’lishlariga qaramay, el ko’zi va ko’ngli uchun o’ziga ma’qul bo’lmagan ishlarni qiladi. Ziyodulla Rixsiyevnikiga hasharga boradi, Bo’ri polvon oldingi do’stligi hurmati xiyonatkor Nasimni yiqitmaydi, Oymomo shallaqi hisobchiga gap qaytarmaydi, Qoplon so’z bilan bo’lsa-da, uning og’ziga urmaydi, ayollar erkaklarning yo’lini kesib o’tishmaydi. Tog’ay Murod nasrida o’zbekning hayotida katta yoshli kishi maqomi yorqin aks ettiriladi. Oppoq soqoli bo’lgani uchun maydonga otilib chiqqan Normurod polvonga hech kim talabgor bo’lmaydi, Temir polvon ustozining beliga qo’l uzatishdan bosh tortadi, Bo’ri polvon masxaralasa-da, Maksim unga gap qaytarmay, “og’zini ushlab” kulib qo’ya qoladi. Yozuvchi bu tutumlar millatning zot sifatlari ekanligini mehr bilan ko’rsatadi.
Yozuvchi to’y udumlari, ko’pkari chopish tartiblari, kurash o’tkazishga doir odatlar, jonliqlarni boqish va sog’ishga oid rusumlar, bolalar o’yinlari aks etgan manzaralarni chizishda etnograf olimday ish tutadi. Odatda, so’zga xasislik qiladigan adib marosimlarni mayda ikir-chikiriga qadar batafsil tasvirlaydi. Bunda badiiy niyat ma’rifiy maqsad bilan qo’shilib ketadi. Lekin bu tasvirlar biror joyda shunchaki ekzotika yoki fon uchun keltirilmaydi, balki har qachon qahramon ruhiyatiga xos biror jihatni to’laroq ochishga qaratiladi.
Ifoda o’zgachaligi
“Men” degan maqolasidan ma’lumki, Tog’ay Murod ochun adabiyotini chuqur o’rgangan. Birovlar dunyo adabiyotini o’rgansa, ortiga qaytolmay, o’rgangan joyida qolib ketadi. Tog’ay Murod esa ochun adabiyotini o’ziga qaytish, o’zinikini yaratish uchun o’rgandi. Adabiyot ahli orasida Tog’ay Murod ijodida folьklor ohanglari bor, degan qarash yuradi. Mening nazarimda, Tog’ay Murod o’z bitiklariga folьklor ohangini emas, balki xalqning so’zlashuv stixiyasini olib kirdi. Bunga u personajlar ruhiy aurasiga kirib, ularning o’zi bo’la bilganligi bois erishdi. Tog’ay Murod obrazlarni sirtdan turib tasvirlamaydi. Yozuvchi barcha asarlarida tanosuxdagi kabi o’z ruhini tasvirlanayotgan timsolga ko’chiradi, u bo’lib yashaydi.
Tog’ay Murodning asarlarida xalq eposlariga xos qandaydir jihatlar bor. Lekin adibning bitiklari dostonlarga o’xshamaydi, ularda epos stilistikasi yo’q. Negaki, xalq dostonlarining nasr qismida ham hamisha sokin salobat bo’ladi. “Alpomish” dostonidan olingan, ko’pchilikka bolalikdan tanish ushbu so’zlarga e’tibor qiling: “Ey Boybo’ri bilan Boysari! Bul to’y ullining ulidan qaytadi, qizlining qizidan qaytadi, sening nimangdan qaytadi?! O’zing o’lsang, molingga har merosxo’r chiqadi, og’ziga odam kirib ketadi”. Tog’ay Murod bunday yozmaydi, hatto sa’jdan ham foydalanmaydi hisob. Ammo uning tasvir yo’sinida mudom poeziya bor, she’r ifori ufurib turadi. Tog’ay Murodning nasri havodor, jozibali, iztirobu yo’qotishlar tasvirida ham qandaydir yengillik borday. Tog’ay Murod xalqdan tayyor badiiy qolip yoki vositalar olishdan ko’ra, millat ahli har kuni stixiyali ravishda yaratadigan til xomashyosini qayta ishlab, tasvirga kiritishni ma’qul bilgan yozuvchidir.
Tog’ay Murod asarlarining kompozitsiyasi uning tabiati kabi ko’pincha g’ayrishuuriy mantiqqa asosan quriladi. Uning bitiklari kirish, ekskurs, izohu tushuntirishlarsiz to’g’ridan-to’g’ri boshlanadi. Yozuvchi bir tasvirdan boshqasiga, bir lavhadan ikkinchisiga o’tishda determenizmga amal qilmaydi. Lavha almashganligini raqam bilan bildiradi. Tasvir izchilligiga erishish uchun so’z sarflagisi kelmaydi. Bu hol o’quvchini beixtiyor asarning ishtirokchisiga aylantiradi. Chunki muallif izohlarining yo’qligi o’quvchini qahramonlar kayfiyati tizginini qo’ldan chiqarib yubormaslikka undaydi. Ko’rinadiki, asarning o’qishli bo’lishini ta’minlashda uning arxitektonikasini to’g’ri qurish ham muhim ahamiyat kasb etadi.
Tog’ay Murod asarlari she’rday o’qiladi. Adibning muxlisi, shoir Karimberdi To’ramurodovning: “Tog’ay Murod shoir ekan. Uning biror nasrida nasr ko’rmadim. Har safar kitobidan she’r o’qidim. Men she’r yozar edim. Qofiyali-qofiyali qilib yozar edim. Tog’ay Murod yozgan she’rni o’qisang, qofiyasi ichingdan kelar ekan”, degan gapida jon bor. Nasrning she’rday o’qilishi prozaik tasvir jozibasi va samimiyati belgisidir. Zero, ijod psixologiyasi ilmida ham she’r bilan nasr o’rtasida jiddiy to’siq yo’qligi ta’kidlanadi: “She’r – o’lchamning bir xilligi saqlangan aniq nasr, nasr esa, o’lchamlari istagancha o’zgarishi mumkin bo’lgan erkin she’rdir”, deydi “San’at psixologiyasi” asarida taniqli rus psixologi L.Vigotskiy. Tog’ay Murod “Kun tongni yoqib yubordi”, deb yozadi. Bu tasvir shoir ko’zi bilan ko’rilgan holatning she’riy ifodasidir.
Adib personajlar ruhiy holatini ilg’ab emas, ilib oladi, shu bois, obrazga kirib ketadi. Natijada favqulodda ta’sirli va haqqoniy manzaralar chizadi: “Sag’ir dasturxon oldiga siljib keldi. Sag’ir barmog’ini so’rib, yangaga mo’ltiradi. Sag’ir barmog’ini so’rib, dasturxonga mo’ltiradi.
Keyin, og’zidagi barmog’ini dasturxonga uzatdi. Barmog’ini avval dasturxon burchiga tegizdi. Undan dasturxon o’rtasi sari ohista-ohista o’rmalatib bordi. Keyin, non chetiga tegib turdi.
Sag’ir bir tishlamgina non sindirib oldi.
Sag’ir, yangaga qarab-qarab non tishladi, mo’ltirab-mo’ltirab non chaynadi”. Bu ifodalar tasvirga ma’yus ritm beribgina qolmay, sag’ir ruhiy dunyosida kechayotgan nozik jarayonlarning barcha bosqichlarini his etish imkonini beradi. Parchadagi to’qqiz gapning to’rt xatboshiga bo’lib yuborilishi ruhiy jarayon bosqichlarini yaqqol ifodalashga qo’l kelgan.
Odam tabiati shundayki, u bir ruhiy holatda uzoq qololmaydi. Sezimlar rang-barangligini aniq berish qiyin bo’lganidan lahzalik hissiy jarayonlarni ifodalash uchun bir dunyo so’z sarflanadi. Tog’ay Murod so’z bilan tuyg’u o’rtasidagi ana shu nomutanosiblikni yo’qotishga, ruhiy holatni qisqa so’zlar yordamida to’la berishga erishdi. Uning telegraf usuliga o’xshab ketadigan uzuq-yuluq jumlalari inson sezimlarining chin ifodasi bo’lgani bilan badiiy qimmat kasb etadi.
Inson ruhiy dunyosini g’oyat teran bilgan Tog’ay Murod jumladagi gaplar va gapdagi so’zlar miqdorining imkon qadar kam bo’lishiga e’tibor qaratdi. Uning asarlarida o’ndan oshiq so’zdan iborat gap, beshdan ortiq gapdan tashkil topgan xatboshi yo’q hisobi. Bu hol ham tasvirga shiddat bag’ishlaydi, ham ruhiy jarayon kechgan manzillarni aks ettiradi. “Oydinda yurgan odamlar” qissasining o’n uchinchi bobi to’qqiz so’zdan iborat ikkitagina gapdan tashkil topgan. Hamma narsani yozavermaslik o’quvchini yozilmay qolgan narsalar to’g’risida o’ylashga majbur qiladi. Shu tariqa yozuvchi kitobxonni o’z sherigiga aylantiradi.
Tog’ay Murod nasrining ifoda tarzi haqida professor B.Sarimsoqov “…adib o’zbek badiiy nasridagi bayon poetikasini butunlay yangi o’zanga burib yubordi. Epik bayonning bu shakli hozirgi o’zbek nas¬rida mutlaqo yangi badiiy hodisa bo’ldi. Men bu hodisani kvantiy bayon shakli, deb nomlagim keladi va epik bayonning ushbu shamoyili haqida, umr nasib etsa, maxsus bir tadqiqot qilish niyatim yo’q emas…”, deb yozadi. Bizningcha, Tog’ay Murod qissa va romanlaridagi tasvir usulini diskretik usul deyish ma’quldir. Bunda o’z holicha uzuq-yuluq bo’lgan jumlalar yaxlit badiiy butunlik yaratishga xizmat qiladi. Alohida kichik adabiy miqdorlarning katta bir estetik butunlikka aylanishi natijasida badiiy sifat o’zgarishi sodir bo’ladi. Bu yo’sindagi tasvir o’quvchini rom etadi, u asar ohangiga mos tarz¬da nafas ola boshlaydi.
Tog’ay Murod jo’ngina ko’ringan kons¬truktiv manipulyatsiyalar yordamida katta badiiy effektga erishish yo’lini biladi. Adib so’zlarni bejiz she’rdagi kabi tagma-tag joylashtirmaydi, so’z-gaplarni ko’p ishlatmaydi. Asarlarida undov belgilari va uch nuqtalarning mo’l-ko’l qo’llanilishi ham bekorga emas. “Yulduzlar mangu yonadi” qissasida Bo’ri polvon o’ylarining: “Avlodlar almashgan sayin… yo pirim-e, tuf-tuf-tuf…, avlodlar almashgan sayin… yurak yo’qolib boryapti!
Jasad bor! Aql bor!
Yurak yo’q!
To’rt mucha bor! Kuch-quvvat bor!
Yurak yo’q, yurak!..”
tarzida berilishi ifodaning aniq chiqishiga imkon bergan. Tagma-tag yozilgan so’z-gaplar yonma-yon qo’yilsa, ifoda tarovati yo’qolib, Bo’ri polvon ko’nglidagi romantik tuyg’ular anglashilmay qoladi. Tushib-chiqishlari va notekisliklari bilan ma’no kasb etadigan bu uslubni tuyg’ularning nasriy kardiogrammasi deyish mumkin.
Tog’ay Murod ko’pincha so’zlarni qo’shoqlab ishlatadi. Adib asarlarida so’zlarni juft qo’llash ba’zan universal badiiy vosita darajasiga ko’tariladi: ham musiqa yaratiladi, ham tasvir beriladi, ham munosabat uyg’otiladi. “Ot kishnagan oqshom” qissasidagi: “Boysunlik alamidan yomon-yomon o’qraydi, yomon-yomon chaqchaydi. Burab-burab so’kindi” jumlasidagi egiz so’zlar qisqartirilsa, undagi harakat yo’qolib, yolqin so’nib: “Boysunlik alamidan yomon o’qraydi, yomon chaqchaydi. Burab so’kindi” tarzidagi jo’ngina axborotga aylanadi. Keyingi ko’rinish ruhiy holatni anglatmaydi, binobarin, munosabat uy¬g’otmaydi. Oldingi tasvirdan esa boysunlik chavandozning Ziyodulla kalga o’qrayishi, chaqchayishi va so’kinishi uloq tortib olingunga qadar ancha davom etgani bilinib turadi. Ko’rinadiki, agar tasvirdagi so’zlarning qo’shoqligi yo’qotilsa, ifodaning kuchi ham, ta’sirchanligi ham yo’qoladi.
Milliy til tarovati
Aytish kerakki, xalq aloqa qilish, axborot berish uchun so’zlamaydi. U, avvalo, munosabat bildiradi. Shu bois har qanday gap ekspressiyaga ega bo’ladi. Vaziyatga qarab “U ketdi”, degan olti tovushdan iborat ikki so’zli gapga besh-o’n xil sezimni yuklash mumkin. Xalq tili hamisha harakatda va ichki dinamikaga ega bo’lgani uchun haroratlidir. Aloqa qilishgagina mo’ljallangan kitobiy til ekspressiyadan mahrumligi sabab harakatsizdir. Tog’ay Murodning iste’dodi shundaki, tinimsiz harakatda bo’lgan, sanoqsiz jilvalanadigan jonli til tarovatini asarlariga beziyon o’tkaza bildi.
Yozuvchi asarlarida qo’llangan “hadahaladi”, “o’tirib jo’nadi”, “yig’lab qo’ya berdi”, “aytib qo’ya berdim” kabi so’z va birikmalar shu turishicha ham jonli, ma’lum eks¬pressiyaga egadir. Kontekstda esa ular porlab ketadi.
Tog’ay Murod qahramonlarini kitobdagiday gapirtirmaydi, balki kitoblariga tirik odamlarning jonli tili va haqiqiy so’zlash yo’sinini olib kiradi. Shu sabab u o’zbek adabiyotini “yulduz sanadi”, “oyoq ildi”, “qirladi”, “adirladi”, “angnidi”, “ang qoldi”, “ichkariladi” kabi necha o’nlab milliy so’zlar bilan boyitdi.
“Ahay-hay”, “ahay-ahay” kabi undovlardan xalq og’zaki ijodida uncha ko’p foydalanilmaydi. Tog’ay Murod millat ahlining og’zaki so’zlashuvida qo’llaniladigan bu kabi ko’plab nutq unsurlarini yozma adabiyotning ifoda vositasiga aylantirdi. Adib jonli tildagi so’zlarni bir chetdan yoppasiga o’zlashtiravermaydi, balki badiiy vaziyat talabiga muvofiq keladigan, personajlar ruhiy holatiga mos tushadigan so’zu iboralarnigina adabiyot mulkiga aylantiradi.
Dardchil yumor
Tog’ay Murod asarlarining o’ziga xosligini ta’minlagan omillardan yana biri ularda hamisha koloritli yumor borligidir. Dabdurustdan Tog’ay Murod va yumor bir-biri bilan mutlaqo qovushmaydigan tushunchalarga o’xshab ko’rinsa-da, sinchiklab qaragan odamga adibning tasvir yo’sinida hamisha mayin va nozik zarofat borligi ko’rinadi. “Bu dunyoda o’lib bo’lmaydi” romanidan keltirilgan quyidagi parcha fikrimizni isbotlaydi:
— O’liklarga do’q qilmang, o’rtoq, o’liklarga do’q qilmang, — dedi Botir firqa.
— Do’q qilmay bo’ladimi? O’zi, allaqachon o’lib bo’lgan. Yana-tag’in uyga ketaman, deydi.
— Oldin o’lsin… – dedi Botir firqa.
Ocharchilikni emas, ochlarni tugatishga kirishgan hukumat odamlari tomonidan o’liklar xandaqlarga ko’mib tashlanayotgan vaqtda aytilgan bu gaplarda Tog’ay Murod va Surxon o’lkasigagina xos yumor mavjud. Vaziyat o’ta fojiaviy, ammo aytilayotgan gaplar kulgi qo’zg’aydigan. Lekin nafaqat personajlar, balki o’quvchi-da kula olmaydi. Basharti kulganda ham, kishida adoqsiz mung uyg’otadigan kulgi paydo bo’lardi. Shunisi ham borki, chin kulgi hamisha darddan kelib chiqadi va odamni g’amga botiradi.
“Ot kishnagan oqshom” qissasida Ziyodulla kal tilidan aytilgan: “Birodarlar, sizga bir nima ayta¬yinmi? Men araz urishni yaxshi ko’raman! O’layin agar-a!
Oy tug’adi, o’ttizida to’ladi. Shu oyda biror-bir nimadan, aqalli bir martagina bo’lsa-da, arazlamasam bo’lmaydi. Shu oyda kun ko’rganday bo’lmayman”, shaklidagi iqror ham kishida kulgi uyg’otadi. Oldingisi kabi dahshatli bo’lmasa-da, bu kulgidan ham g’amzadalik paydo bo’ladi. Chunki obro’ topgisi, hurmat ko’rgisi kelgan, shunga loyiq bo’lgan, ammo atrofidagilardan hurmatu e’tibor ko’rmagan “kichkina” odam holati kishi ruhiyatiga titroq soladi.
Tog’ay Murodning ko’pchilik qahramonlari — qadr izlagan kishilar. Ular hech bo’lmasa, qadrliga o’xshab ko’rinishni istashadi. Bu hol bakovuldan arazlab ko’pkarini tashlab ketayotgan, birorta sherigim qayting, dermikin, deb umid qilgan Ziyodulla chavandozning ishtonini ho’llab qo’ygan to’rt yashar Karimboy “maslahati” bilan qaytishida namoyon bo’ladi. Bunday yo’l bilan obro’ qozonishga urinish beozor kulgi hosil qiladi.
Bo’ri polvonning kubokni samovar deb aytishi, Dehqonqulning baxmalni paytava qilib o’rashi, Ziyodulla kalning otidan arazlab gaplashmay qo’yishi, Botir firqaning ko’ylakni kostyum xayol qilib ordenlarini taqishi kabi ko’plab tasvirlarda turli darajadagi yumoristik holatlar aks etgan. Ko’rinadiki, Tog’ay Murod yaratiqlarining o’qishli bo’lishini ta’minlagan omillardan yana biri surxoniy yumor ekan.
Jonliqlarga yangicha yondashuv
Tog’ay Murod odamzodning yuksak rutbasini yaxshi biladigan ma’rifatli yozuvchi bo’lsa-da, u insonga dunyoning hukmdori, tabiatni esa uning tasarrufi uchungina bunyod etilgan yaratiq hisoblamaydi. U odam tabiat bilan birgalikda va tengma-teng yashashi kerak deb sanaydigan ijodkor edi. Uning o’zi “Seton-Tomp¬son kitobiga so’zboshim” maqolasida yozgani kabi: “Jonivorlar badiiy adabiyotga qadim-qadimdan buyon oralab yuradi. Qadimgi adabiyotlarda jonivorlar …shunchaki, inson xizmatkori sifatida, yo’l-yo’lakay ko’rindi. Yo’qolganda yo’qolgani bilinmadi, o’qigan odamda yo’qlov tuyg’usi tug’dirmadi… Boisi, jonivorlar bir jonli buyum sifatida tasvirlandi. Bordiyu, biror jonivor, aytaylik, ot o’lgan bo’lsa, asar muallifi shu zahotiyoq otning egar-abzalini olib, uni o’lgan joyida tashlab ketaverdi”. Ko’rinadiki, tabiatga, ayniqsa, jonliqlarga odamning va xususan, ijodkorning mavjud munosabat yo’sini Tog’ay Murodni qoniqtirmagan.
U o’zbek ijodkorlari orasida birinchi bo’lib jonliqlarga alohida bir qadriyat sifatida yondashgan yozuvchi edi. Agar boshqa asarlarda tabiat va jonliqlar tasviri qahramonning biror jihatini ifodalaydigan vosita maqomida kelsa, Tog’ay Murodda ular badiiy maqsad martabasini oladi. Ziyodullaga jigarlaridan-da yaqin bo’lgan Tarlonning tuyg’ulari tasviri odamnikidan kam ahamiyatga ega emas. Kelinlik
uyini tark etib ketayotgan momo ortidan ergashgan Olaparning iztiroblari ifodasi ta’siri Oymomonikidan nursiz emas.
* * *
Tog’ay Murod asarlarida hayot aks etadi. Hayotda hamisha ham ezgulik tantana qilavermaydi. Yaxshi odam ko’pincha yengilib toblanadi, necha bor zeru zabar bo’lsa-da, yovuzga aylanmagan kishigina chinakam ezgu shaxsdir. Kimki atrofdagi yirtqichlar ta’sirida yirtqichlashsa, demak, uning ezguligi o’tkinchi, omonatdir. Tog’ay Murod qahramonlari yaxshiliklari azaliy va abadiy bo’lgan odamlardir.
Xotiralar aytishadiki, Tog’ay Murod sirli odam edi: sirlar og’ushida yashadi, sirli-sirli asarlar bitdi, sirli ravishda dunyodan kechdi. Asarlarining nega shunday yozilganligini to’la anglash ham sirligicha qolmoqda. Bu haqda o’ylaganing sari fikring chuvalashib boraveradi. Negaki, takrorlanuvchi hodisalargina izohga bo’y beradi va ulardan muayyan qonuniyat topish mumkin. Tog’ay Murodning betakror badiiy yaratiqlari esa izohu qoliplardan tashqaridadir. Ijodkoriga o’xshagan asarlarning yo’li uzoq bo’lg’ay!
