Баҳор кунларининг бири эди, ҳовлида хаёл суриб тургандим, тўсатдан момақалдироқ гумбурлаб, чақмоқ чақиб тунни ёритиб юборди, бир зумда бутун борлиқни нурга тўлдирдию сўнг ўчди……Хаёлим олис кузнинг сокин оқшомларига кетади…

Берди Раҳмат
СОҒИНЧ ШАМОЛИ
ёхуд сокин куз оқшомлари

---

Хотира уйғонса – гўзалдир!
Баҳодир Содиқ

Баҳор кунларининг бири эди, ҳовлида хаёл суриб тургандим, тўсатдан момақалдироқ гумбурлаб, чақмоқ чақиб тунни ёритиб юборди, бир зумда бутун борлиқни нурга тўлдирдию сўнг ўчди…

…Хаёлим олис кузнинг сокин оқшомларига кетади… Дўс­тим, адабиётни нозик ва инжа фаҳм этувчи инсон, айни навқирон ёшида оламдан кетган Баҳодир Содиқни эслайман… У ҳам бир зумлик чақмоқ каби чақнаб сўндию, лекин қанча қалбларга ўша нур — ўша қувончни муҳрлаб кетди. Бу нур, бу қувонч ҳануз қалбимизни ёритиб турибди… Бу қувонч энди соғинч боғларида армонли бир шамолга айланган. Бу соғинч шамоли. Бу шамол энди қалбимда тинмай эсаверади… Бу шамол мени бундан қирқ йил бурун ортда қолган, қалбимизда орзуларимиз барқ уриб гуллаган беғубор онларга етаклайди…

1979 йилнинг кузи. Талабаликнинг дастлабки йили, октябрь ўрталарида Сирдарёга пахта теришга бордик. Бизлар 4-курс талабалари билан битта барак, яъни ётоққа жойлашдик. Эрталаб ҳаммамиз чумолилардай чўзилиб пахтазор томон йўлга тушамиз. Пешинга қадар озми-кўпми пахта ёки подбор терамиз. Пешиндан сўнг эса бир-икки этак пахта терган бўлиб, шу пахта устида кимдир ётиб китоб ўқийди, кимдир шериги билан адабиёт, шеърият, соф севги ҳақида гоҳ тортишиб, гоҳ баҳслашиб суҳбат қуради.

Кенг далалар бағрида, кўм-кўк, тип-тиниқ осмон остида кечган бу суҳбатлар ўзгача эди. Кечки пайт, қуёш қизариб бота бошлайди. Ҳамма барак сари йўл олади. Йўлда яна баҳслар, ҳазил-ҳузуллар… Раҳмон Ҳожимурод бор овози билан шеър ўқишга тушади. Ҳайитбой, Ғайрат, Абдураззоқ Обрўй унга жўр бўламиз. Бу Муҳаммадали Қўшмоқовнинг дилбар сатрлари эди:

Бир мезоннинг йўли янглиғ кунлар узундир,
Бир тола соч таърифидек тунлар узундир
Ва қувваи ҳофизамнинг дарёси узун,
У туну кун куйга солар шу қўшиқ сўзин:

“Сим, дедим, сим-сим, дедим, симлар қўйнимда,
Зарра гуноҳ менда бўлса, қилич бўйнимда”.
Мен юртимдан олисларда бир қизни суйдим,
Юлдузларнинг кўз ўнгида юлдуздек куйдим,

Дилдоримнинг дийдорига тушларда тўйдим,
Ёш умримни садқа, дея пойига қўйдим,
“Сим, дедим, сим-сим, дедим, симлар қўйнимда,
Зарра гуноҳ менда бўлса, қилич бўйнимда”.

Халқ оҳангларига уйқаш бу сатрлар ўз-ўзидан юраклардан қайнаб чиқар, бу сатрлар осмонларга учиб, узоқ-­узоқларга таралар ва кенг далалар бағрига сингиб кетар эди. Ўша пайтлар ҳаёт, бу ёруғ олам кўзимизга фақат шеър бўлиб, соф муҳаббат бўлиб кўринар, биз эса ҳаётни фақат шеърдан, муҳаббатдан иборат деб ўйлар эдик.

Оқшомлар гулхан атрофида бўлган мушоиралар, ­ўйин-кулгилар биз учун бир байрам эди… Қани энди у байрамлар?.. Энди у байрамлар қайларда қолди?… Мана оқшом барак олдида булунғурлик курсдошимиз Мамадали Жалилов қўлида рубоб, қўшиқ куйламоқда. Ҳамма жим тинглайди. Мамадали куйлаётган қўшиқ гўё қалбимизда жаранглай бошлайди. Мамадали куйлаётган қўшиқ оқшом бўйлаб тарала бошлайди:

Қор босса ҳам оламни буткул,
Эшигингдан ўтарман бир ку-у-ун…

1979 йил 6 ноябрь. Ёмғирли кун эди. Қандайдир китоб ўқиётган эдим. Кимдир мени чақирди:

– Бердираҳмат, бу ёққа қаранг.

– Эй Баҳодир, келинг-келинг!

– Сизга Мирзо Кенжабек салом айтиб юборди.

– Э, саломат бўлсин. Мирзо акани қаерда кўрдингиз?

– Икки-уч кунга Тошкентга боргандим. Мирзо ака билан учрашиб қолдик. У киши сизни сўради. Мен сиз билан бир жойда пахта тераётганимизни айтдим.

Шу куни биз Баҳодир ва унинг дўстлари Фарҳод, Нурфайз, Бобоназар билан анча суҳбатлашдик. Баҳодир ва Фарҳод Сўфи Оллоёр, Машраб ғазалларидан ўқишди. Бу ерга келганимизга анча кун бўлиб қолган бўлса-да, бу Баҳодир билан илк бор яқиндан танишиб, суҳбатлашишимиз эди. Шу пайт оқшомги мушоира бошланиб қолади. Талабалардан бири Мирзо Кенжабекнинг халқ оҳангида ёзилган шеърини ёддан ўқий бошлайди.

Қаро туннинг бағрида
Ёруғ хаёл қандай хуш…
Бу дунёда бир қиз бор –
Ёстиғининг ярми бўш.

Кўпчиликнинг илтимосига кўра Баҳодир ҳам даврага таклиф этилади. У “Гўрўғли” достонидан термалар, Махтумқулига ўхшатма тарзида ёзган ҳазил шеърларидан ўқиди. Шунда талабалар Машраб ғазалларидан ўқиб беришини сўрашди. У эса: “Бобораҳим Машраб ғазалларини таҳоратсиз ўқиб бўлмайди”, деди. Ҳамма унга ҳайрат-ла тикилиб қолди. Баҳодирнинг бу сўзлари, айниқса, биз – биринчи курс талабалари учун кутилмаган янгилик, ички бир жасорат ифодаси бўлиб кўринди. Унинг бу сўзларида мумтоз адабиётимизга, улуғ боболаримизга улкан ихлос ва муҳаббат намоён эди.

Баҳодир иккимиз кечки пайтлар сайр баҳонасида пахтазор ўртасини кесиб ўтган, қўшни бараклар билан туташтирувчи, икки тарафига чинорлар экилган йўлда юриб суҳбатлашадиган бўлиб қолдик. Кузнинг сокин оқшомларида кечган бу суҳбатларимиз ғоят мароқли эди.

– Муҳаббат ҳақида битта шеър ўқинг, – деди у бир сафар.

Мен яқинда ёзган тўртлигимнии ўқийман:

Ўн саккизда эдик иккимиз,
Ўн саккизда эди бу олам.
Ўн саккизда эди севгимиз,
Қайга кетдинг ўн саккизгинам?

– Ажойиб шеър экан, – дейди.

Баҳодир кейинчалик бу тўртликни кўп давраларда ёд айтиб юрди. У фақат мени эмас, бошқа дўстларни ҳам хурсанд қилишни хуш кўрар, ўзгалардаги бу шодликни кўриб ўзи ҳам қувониб кетарди. Бир сафар суҳбатимиз рус шоирлари Андрей Вознесенский, Евгений Евтушенко шеърияти ҳақида бўлди. Шунда Баҳодир Евтушенконинг Анна Ахматова вафотига бағиш­лаб ёзган шеърида “Сен ўзинг бир дунё, у дунёга қандай сиғасан” деган сатри бор”, деди.

– Зўр сатр экан, – дейман ҳаяжонланиб.

– Ҳаяжонланманг, бу гапни улуғ Озарбайжон шоири Насимий бир ғазалида:

Манга сиғар икки жаҳон, ман бу жаҳона сиғмасман, деб, Евтушенкодан беш аср олдин айтиб қўйган, – дейди.

Бир куни кечки пайт барак олдида Баҳодир билан учрашиб қолдик.

– Бердираҳмат, юринг бир айланиб келамиз.

Иккимиз ўша ҳамиша сайр қиладиган йўл бўйлаб юрамиз. У мендан шеър ўқишимни илтимос қилди. Иккита шеър ўқидим. Қандай шеърларни ўқидим, ҳозир эсимда йўқ. Баҳодирга ўзингиз ҳам бирорта шеър ўқинг, дейман. У Хуршид Давроннинг “Шаҳардаги олма дарахти” тўпламида битта шеър бор. Жуда гўзал шеър, деб уни ёддан айта бошлайди:

Тунда силкитаркан дарахтни шамол,
Дарахтлар титраркан маҳзун, букчайиб,
Дарахтзор қошига келар бир аёл,
Нозик оёқларин шабнамга чайиб.

У гуллар сочади ҳовуч-ҳовучлаб,
Ҳайратга тушади армонли боғлар.
У куйлай бошласа, гулларни тишлаб
Уйғона бошлайди қуриган шохлар.

Баҳодир шеърни шундай бир ҳаяжон билан шодланиб ўқидики, уни эшитган одамнинг ҳам қалбини бу шодлик ва ҳаяжон қамраб олар, шеърнинг руҳини, ундаги гўзаллликни ҳис этиб беихтиёр ўзингиз ҳам қувониб кетар эдингиз.

Йўлда давом этамиз ва ўша даврнинг навқирон авлоди — Усмон Азим, Муҳаммад Раҳмон, Шавкат Раҳмон, Шукур Қурбон, Хуршид Давроннинг ижоди ҳақида суҳбатлашамиз. Баҳодир менга ўша шоирларнинг илк китобларидан ўрин олган шеърларга ёзган тақризлари ҳақида сўзлайди.

– Усмон Азим илк китобини “Инсонни тушуниш” деб номлаган. Мен шу тўплам ҳақида ёзган тақризимга “Инсонни севмоқ керак” деб ном қўйдим. Тақризга бундай ном қўйишимга немис файласуфи Фейербах бир асарида ёзган “Инсонни севиш учун уни севмоқ керак” деган сўзлари туртки бўлди, деган эди.

Баҳодир Содиқнинг “Инсонни севмоқ керак” номли тақризидан:

“Усмон Азимовнинг “Инсонни тушуниш” шеърлар тўплами инсон ҳолатларини кўрсатишга бўлган самимий бир уринишдир. Зотан одамлар – бир қолипдаги нусхалар эмас. Бир ҳолатни минг хил тушуниш мумкин. Тушуниш, аслида сўзнинг муқаддима маъносидагина тўғри.

Ўлим қандай тушунча? У ҳеч қандай шубҳага ўрин қолдирмай юз берадиган ва ўз тўғри маъносида тушуниладиган бирдан бир тушунчадир. Ўлмасдан олдин ҳам у тўғрисида тасаввуримиз кўп бўлади. Киши ўлганидан кейин унга ҳамма нарса барибир эмасми? Фақат бир нарса аниқ, у ўлган, у тирик эмас. Мардлар ҳам, қўрқоқлар ҳам бир мартагина ўладилар. Иккинчи бор ўлиш даҳшати эса, иккинчи марта яшаш бахтиёрлигидан келиб чиқар эди. Лекин шу – бир бор ўлишни уддалаш давомида кишилардан ботирлар чиқади:

Бироқ
Кейин ҳайкал қўйсангиз ҳам,
Шеър ёзсангиз ҳам мени шарафлаб,
“Унутмаймиз”, деб қасам ичсангиз ҳам,
Мен ўламан,
тушуняпсизми,
мен ўламан…

Бундай ўлим – туғилиш билан баробар. Тошларда унинг гавдаси, шеърларда қаҳрамонлиги, қасамларда хотираси туғилади.

…Яна Баҳодир иккимиз оқшом ўша қадрдон йўл бўйлаб сайрдамиз. Бу сафар Баҳодир шоир Муҳаммад Раҳмон шеърлари ҳақида сўзлайди. Ўша пайтлар шоирнинг “Яшил дарё” номли иккинчи тўплами чоп этилган эди. Баҳодир ушбу тўп­ламга ёзган тақризини “Шеъриятнинг она тили” деб номлаганини айтади.

Баҳодир Содиқнинг “Шеъриятнинг она тили” номли тақризидан:

“Эътиборимиз поэтик эътироф даражасига кўтарилиши “Ҳайратимнинг тили” шеърини ўқиш давомида юз беради. Ҳайрат инсонга бахш этган энг ноёб туҳфа бўлмиш эшитиш ва кўриш қувончининг безабон ва гўзал исёнидир; унинг Ватани – юрак чегараси – кўзлардир. Шоир ҳайратининг тили эса шеъриятнинг она тили демак!

Ҳофиз дарёларим, мени қийнаманг,
Кезиб соҳилларда бесўз, бекалом.

Ҳофиз дарёларда оқар экансиз, санъат билан мунаввар юксакликда мувозанатга кирган ҳайратомуз ҳайратга қониб борасиз.

Оймисан, тун аро бокира, латиф,
Кунмисан, қаролмай қамашар кўзим.

Гулим, на тараф бор сенга, на таъриф,
Топиб айтар эдим уни мен ўзим
Ҳайратимнинг тили бўлсайди агар.

Поэзия – юракнинг табиат билан, инсоният билан ва ўз-ўзи билан гапиришадиган универсал тилидир. У — тош­ларнинг сув тилидаги қўшиқлари; у – даралар учган гулдурос­нинг суюлиб оқиши; у – осмонда ўт бўлиб, ерда сув бўлган чақмоғу мавҳумликдан сув шаклига кирган гулдирмомодир. Ниҳоят шеърият – табиатнинг она тилидир. Табиат эса бизни доимо ҳайратлар билан сийлайди…”

У Хуршид Давроннинг илк шеърий тўплами “Қадрдон қуёш” ҳақида ёзган тақризини “Қуёшга кўмилган тушлар”, “Шаҳардаги олма дарахти” номли иккинчи шеърий китобига бағишлаб ёзган мақоласини “Тушларга сиғмаган ватан” дея номлайди.

Пахта мавсуми тугаб, турнақатор автобусларда Тошкентга қайтамиз. Икки ойдан ортиқ фурсат бизни бағрига олган қадрдон далалар изимиздан мунғайиб қолади. Ортда қолган кунлар хаёлимдан ўта бошлайди. Тўсатдан у кунларни, у оқшомларни ўзим билан бирга олиб кетаётганимни ҳис этиб юрагим энтикиб кетади…

Баҳодир Талабалар шаҳарчасига ёндош “Аспирантлар уйи”да яшайди. Тез-тез кўришиб турамиз. 1980 йил 26 февраль. Кечки пайт Ёзувчилар уюшмасида шоир Назар Шукурнинг “Кўкдаги умр” илк шеърий тўплами қўлёзмаси муҳокама бўлади. “Ўзбекистон” меҳмонхонаси ёнида жойлашган Уюшма биносига кириб, китоб дўконидаги янги китобларни кўздан кечираётган эдим, Баҳодир келиб қолди. Иккаламиз китобларни бироз кўрган бўлдик-да, сўнг залга кирдик. Зал тўла одам. Назар Шукур билан бирга яна икки шоирнинг илк тўпламлари ҳам муҳокама бўлаётган экан. Муҳокамани шоир Туроб Тўла бошқариб борди. У жуда қизғин ўтди. Назар Шукур улуғ мусаввир Ўрол Тансиқбоевга бағишланган “У шундай кучлики”, “9 февраль. Навоий кўчаси” ва бошқа шеърларини ўқиди. Бу шеърлар ҳаммада яхши таассурот қолдирди. Ҳусниддин Шарипов: “Назар Шукурнинг шеър­лари менга жуда ёқди. Бу шеър­лар юрагимдан ўчмайди”, дея олқишлаб, сўзининг охирида шундай деган эди: “Бугун одамлар Навоийни кўчада от миниб ўтаётганини кўриб ҳайратланиб, ҳайрон бўлиб қолмайдими? “Қаранг, Навоий Тошкентнинг катта кўчасида от миниб юрибди, деб”.

Шунда Баҳодир қулоғимга секин шивирлаб: “Ҳусниддин ака тўғри гапни айтди, ғаламислар шоир ўтмишни қўмсаб қолибди, дейиши мумкин. Шунинг учун шоирни огоҳлантираяпти”, деди.

Бир сафар бир даврада Баҳодирни эслаганимизда Назар Шукур: “Мен Баҳодирни ўша илк китобим муҳокамаси пайти сиз билан ёнма-ён ўтирганини, мен шеър ўқиётганимда у қўлини кўтариб бош бармоғи билан “Зўр” дея олқишлаб турганини кўрганман, деган эди. Бу воқеани нима учун эслаяпман? Ахир, замондош бўлган, миллат тақдири ҳақида ёниб-куйиб ижод қилган бу икки навқирон ва камёб истеъдод соҳибига бир-бири билан кўришиб, суҳбатлашиш насиб этмади. Орадан беш йил ўтиб Назар ака ҳам автоҳалокат сабаб оламдан ўтди. Бу икки ижодкорнинг ўша пайт бир-бирига айтолмаган сўзларини энди қоғозга тушираяпман.

Баҳодирни ҳар сафар эслаганимда ўша сўзлар қулоғим остида жаранглайверади. Бу сўзларни унутолмайман. Бу сўзлар менга ундан васиятдай бўлиб қолган. Бу сўзлар ҳавога учиб кетмасин, дедим. Бу сўзлар етим бўлиб қолмасин, дедим. Инсоннинг ўзи ҳам, унинг айтган эзгу сўзи ҳам азиздир. Эзгу сўзлар ўлмайди. Эзгу сўзлар юракда яшайди…

1980 йил баҳори, 7 март куни эди. Оқшом Баҳодирнинг “Аспирантлар уйи”даги хонасида суҳбатлашиб ўтирибмиз. Шунда Баҳодир менга:

– Сиз ўтириб туринг, мен ҳозир келаман, сўнг гурунгни давом эттирамиз деди-да, кимнидир кузатиб қўйиш учун ташқарига чиқиб кетди. Орадан кўп ўтмай дераза томондан Баҳодирнинг ҳаяжонли овози келди.

– Бердираҳмат, тез чиқинг, турналар келди!

Югуриб ташқарига чиқдим. Турналар осмонда қур-қурлашиб учиб ўтаётган экан. Турналар овозини биздан узоқлашгунча тинглаб турдик. Шунда Баҳодир:

– Ай-й, Бердираҳмат, турналар келди. Улар баҳорни олиб келди, деб роса қувонди, сўнг менга: – Шу ҳақда бугун бир шеър ёзинг, – деди.

Бу унинг ҳаётидаги сўнгги баҳор эканини биз ҳали билмасдик…

Мен кейин бир шеър ёздим, бу кейинги йил баҳори эди… Бу баҳорда Баҳодир йўқ эди…

Осмон тўлиб яна турналар қайтди,
Унинг қўшиғига тўлди бу олам.
Турналар мунгли бир қўшиқни айтди,
Афсуски, сен йўқсан, қалбда армон, ғам.

1980 йилнинг ёзи… Ўқув йили тугаб, талабалар ёзги амалиётни ўташ учун вилоятларга тарқаб кетган пайт… Баҳодир амалиётни Ғафур Ғулом номидаги адабиёт ва санъат нашриё­тида ўташ учун Тошкентда қолган эди…

Суратда: Bahodir Sodiqov (markazda) kursdoshlari bilan (Kumushkon, 1979 yil)

17 июль. Баҳодир “Нукус” кинотеатри ёнидаги талабалар профилакториясида турибди. Кечки пайт ўша ерга бордим. Иккимиз бироз суҳбатлашдик. Шунда Баҳодир “Соҳиба, Малика деган қизлар ҳам ҳам шу ерда. Ҳозир уларни айтиб чиқаман”, деди. Бу қизлар бу йил 3-курсни тамомлашган. Малика Самарқанднинг Нарпай туманидан, Соҳиба Туркистоннинг Қарноқ қишлоғидан. Самимий қизлар, иккаласи ҳам шеър ёзади. Улар билан талабалар шаҳарчасини айланамиз. Шеърият, адабиёт, эртанги орзулар ҳақида гурунглашамиз. Баҳодир хоразмча термалардан айтади. Шунда Малика ҳазил аралаш: “Тўрталамиз бирга эсдалик учун расмга тушайлик, келажакда машҳур бўлиб кетган пайтларингизда китобларингизда шу расм билан биз ҳам тарихда қолардик”, дейди.

26 июль куни пешинга яқин Баҳодир яшайдиган “Аспирантлар уйи”га бордим, хонасида йўқ экан. Уни излаб журналис­тика факультети талабалари яшайдиган 2-ётоқхонага ўтдим. Баҳодир шу ерда, Малика, Соҳибаларнинг хонасида экан. Иккаламиз гўё анча йиллар кўришмагандек қучоқлашиб кўришдик. У Хоразмча шевада:

– Эй, нерларда юрибсиз, сизни бир ҳафтадан бери қидираман. Келганингиз дим яхши бўлди, – дейди.

Ўша куни узоқ суҳбатлашдик. Қизлар шеър ўқиб беришимизни сўрашади. Баҳодир иккимиз тик турган ҳолда бор овозда Муҳаммад Раҳмоннинг машҳур шеърини ёддан ўқиймиз:

Ҳайратимнинг тили бўлсайди агар,
Бўғзимга тиқилган ҳаяжонимни,
Қутулардим айтиб бир йўла,
Қийнамасдан бунча жонимни…

Оқшомга яқин Баҳодирнинг хонасига, “Аспирантлар уйи”га қайтдик. У менга Хуршид Давроннинг “Шаҳардаги олма дарахти” шеърий тўпламини ҳадя этмоқчи бўлди.

– Бу тўплам менда бор, – дейман.

– Бу бошқача қоғозда нашр этилган, – дейди ва китобнинг биринчи варағига дастхат ёзиб менга узатади.

“Дўстим Берди Раҳмат! Шу ғамгин кунларимиз ҳам ўзимиздек ғанимат эканлигига ишонаман. Баҳодир. 26.07.1980”.

1980 йил 27 июль куни эрталаб Баҳодир билан хайрлашиб Қашқадарёга жўнадим. У ўша куни нимагадир бироз маъюс эди. Бу бизнинг сўнгги дийдорлашувимиз эканини ҳали билмасдик…

…1980 йил 12 сентябрь. Университет томон кетаётиб йўлда Баҳодирнинг курсдоши Раҳимжонни кўриб қолдим. У менга:

– Хафа бўлмайсиз, сизга бир совуқ хабар айтаман. Баҳодир дўстингиз Хоразмда дарёга чўкиб кетибди.

Раҳимжон ҳазилкаш йигит, шунинг учун гапига ишонмадим:

– Эй, ҳазиллашманг, – дейман.

– Бундай хабарда ҳазил бўлмайди. Ишонмасангиз, бориб деканатдан сўранг, – дейди у. Энди йигирма-ўттиз қадам юрган эдимки, факультет тарафдан келаётган Малика ва Соҳибани учратдим. Улар кулиб саломлашишди ва “Баҳодирнинг тўйи бўлаётган эмиш, нега дўстингизни “тўйига бормадингиз?” де­йишди.

Шунда менинг ичимда: “Раҳимжон ҳазиллашибди-да” деган ўй кечди. Мен уларга ҳозир эшитган қайғули хабарни айт­дим. Қизлар “Йўғ-ей”, дея ҳайрон бўлиб қолишди. Бирга факультетга бордик. Минг афсуски, ўша хабар рост экан. Учаламиз эзилган, ғамгин ҳолда ётоқхонага қайтдик. Хаёлимизда ўтган ўша ёз оқшомлари кечарди… Ўша оқшомларнинг бирида Маликанинг: “Тўрталамиз бирга суратга тушайлик, эсдалик учун” деган сўзларини эслайман… Ётоқхонада ҳамманинг кўзида ёш, қалбида қайғу, ғам…

13 сентябрда Баҳодирнинг дўстлари — Муҳиддин Раҳим, Фарҳод Ибодуллаев билан самолётда Хоразмга учдик. Самолёт салонида биздан ташқари 7-8 та чет эллик саёҳ бор. Ҳамма жим, ҳамма ўз хаёли билан ёлғиз қолган… Мен нимагадир Баҳодирнинг оламдан ўтганига ишонмасдим. Соҳиба ва Маликанинг “Баҳодирнинг тўйи бўлаётган эмиш” деган сўзлари хаёлимда айланарди.

Биз Тошкентга Баҳодирсиз қайтдик.

Орадан бир ҳафта ўтиб-ўтмай Малика ҳам оламдан ўтди.

Самимий бир дўстдан, самимий бир сингилдан айрилдик… Малика шеър ёзарди. Ўша шеърлар кимда, қаерда экан? Билмадим.

Баҳодирнинг устози хоразмлик машҳур эшон Юнусхон ота шоир Баҳром Рўзимуҳаммадга шундай воқеани сўзлаб беради: “Эллигинчи йиллар бошида бир ҳарбий амалдорнинг ғаразгўйлиги сабаб қамаладиган бўлиб қолдим. Ўша пайтлар шундай сиёсат эдики, уйингдан араб имлосида ёзилган бир китоб топилса, бас, жазо янада оғирлашарди. Хонадонимизда бундай қўлёзма ва тошбосма китоблар анчагина бор эди. Мен уларни қалин бир матога ўрадим-да, эски қабристондаги бир қабр ичига кўмдим. Хрушчёв замонида қамоқдан озод бўлиб юртга қайтиб келдим. Аммо ўша қабрни очиб китобларни уйга олиб келишга юрагим дов бермади. Орадан йиллар ўтди… Қор-ёмғир, шамоллар таъсирида ўша қабрлар ҳам нураб текисланиб кетди. Лекин, китоблар яширилган ўша қабр қаерда эканини тахминан билардим. Бу ҳақда Баҳодирга сўзлаб берган эдим. У шу китобларнинг тақдири билан жуда қизиқиб қолди. Ҳар сафар келганида: “Шу китобларни топишимиз керак”, дерди. Баҳодир вафотидан ўн кунлар олдин олдимга келди ва: “Ота, юринг ўша қабрнинг жойини кўрсатинг, уни очиб китобларни оламиз, китоблар қабрда қолиб кетмасин”, деди. Бирга бориб ўша қабр жойини эҳтиёткорлик билан қазидик.

Адашмаган эканман, биз қазиган жой ўша қабр экан. Не кўз билан кўрайликки, китоблар тахланган ҳолда шундай бузилмасдан турган экан. Фақат у ўралган матолар чириб, йўқ бўлиб кетибди. Баҳодир китобларни кўриб жуда хурсанд бўлиб кетди. У қўли билан авайлаб бир китобни олмоқчи бўлди. Бироқ унинг бармоқлари китобга тегиши биланоқ китоблар сочилиб кулга айланди. Бирорта ҳам китобни қўлга олиб бўлмади. Ҳаммаси қўл тегиши биланоқ тупроқдек тўкилиб кетарди. Баҳодир бир зум китобларнинг кулига термулиб турди-да, сўнг елкалари титраб узоқ йиғлади…”

Хоразм аҳли юксак ҳурмат билан қараган Юнусхон ота Баҳодирнинг маънавий устози эди. Айнан шу инсон Баҳодирни болалигидан бошлаб исломий руҳда тарбиялайди. Баҳодирни тасаввуф адабиётининг улуғ сиймолари Аҳмад Яссавий, Сўфи Оллоёр, Бобораҳим Машраб руҳий олами билан илк бор таништирган ҳам шу инсон эди…

Ҳаёт ўз йўлида давом этарди. Октябрнинг охирларида яна Сирдарёга ҳашарга – пахта теришга кетдик. Яна куз оқшомлари… ўша қадрдон дала… ўша қадрдон йўл… Фақат Баҳодир йўқ… Хотиралар кўзимдан ёш бўлиб томчилайди… Мана Баҳодир шеър ўқимоқда:

Ўғлинг бўлсин олтин ошиқ ўйнағон,
Қизинг бўлсин ўз ҳуснига тўймағон,
Худо бизнинг никомизни қиймағон,
Осмонлар айланиб армон бўлдилар…

…Бу Баҳодирнинг сатрлари. Бу сатрларни мен ўтган куз оқшомлари унинг ўзидан эшитган эдим.

Орадан тўққиз йил ўтди. 1989 йил апрель ойи бир гуруҳ ижодкор дўстлар Баҳодир ўқиган мактабда унинг хотира кечасида иштирок этиш учун Хоразмга, у туғилган қиш­лоққа бордик. Баҳодирларнинг хонадонидамиз. Ярим тун. Шоир дўстларим Абдужалил Хўжам, Чори Аваз, Баҳром Рўзимуҳаммад уйқуда… Баҳодирнинг отаси Каримберган ака иккимиз суҳбатлашиб ўтирибмиз… Шунда у киши шундай бир гапни айтган эди: “Баҳодир оламдан ўтганда унинг бир кўйлагини ювдирмай бир тугунга тугиб олиб қўйган эдим, соғинганимда ҳидлаб тураман, деб. Яқинда шу тугунни очиб ўша кўйлакни ҳидлаб кўрсам, ҳеч қандай ҳид йўқ. Одамнинг ўзи бўлмаса, ҳиди ҳам қолмас экан.”

Шу гапни эсласам, ҳануз юрагим титрайди… Хаёлим яна ўша кузнинг сокин оқшомларига кетади… Юрагимда қолган оқшомлар… Мана шу оқшомларга ҳам қирқ йил бўлибди… Соғинч шамоли мени ҳануз ўша, олисларда қолган кузнинг сокин оқшомлари томон етаклайди…

ТАҲРИРИЯТДАН: Баҳодир Содиқ адабий мақолаларининг айримлари у ҳаётлик пайтида “Ғалаба” (ҳозирги Қуйи Чирчиқ тумани) газетасида чоп этилган, аммо республика нашрларида эълон қилинмаган. У бунга шошилмаган эди. Омон Матжоннинг “Ҳаққуш қичқириғи” китоби хусусида ёзган мақоласи вафотидан сўнг бир ой ўтгач, “Шарқ юлдузи” журналида “Қирқинчи афсона” номи билан чоп этилди.

Рауф Парфининг “Кўзлар” китобига ёзган “Кўзлардаги дунё” номли мақоласи кейинчалик “Ўзбекистон адабиёти ва санъати” газетасида, адабий-илмий меросидан намуналар китоб шаклида “Янги аср авлоди” ­нашриётида 2017 йилда “Хотира уйғонса – гўзалдир!” номи остида чоп этилди.

Манба: «Ўзбекистон адабиёти ва санъати» газетаси

Баҳодир Содиқ ҳаёти ва ижоди билан «Хуршид Даврон кутубхонаси» саҳифаларида танишинг

Bahor kunlarining biri edi, hovlida xayol surib turgandim, to’satdan momaqaldiroq gumburlab, chaqmoq chaqib tunni yoritib yubordi, bir zumda butun borliqni nurga to’ldirdiyu so’ng o’chdi……Xayolim olis kuzning sokin oqshomlariga ketadi…

Berdi Rahmat
SOG’INCH  SHAMOLI
yoxud sokin kuz oqshomlari

---

Xotira uyg’onsa – go’zaldir!
Bahodir Sodiq

Bahor kunlarining biri edi, hovlida xayol surib turgandim, to’satdan momaqaldiroq gumburlab, chaqmoq chaqib tunni yoritib yubordi, bir zumda butun borliqni nurga to’ldirdiyu so’ng o’chdi…

…Xayolim olis kuzning sokin oqshomlariga ketadi… Do’s­tim, adabiyotni nozik va inja fahm etuvchi inson, ayni navqiron yoshida olamdan ketgan Bahodir Sodiqni eslayman… U ham bir zumlik chaqmoq kabi chaqnab so’ndiyu, lekin qancha qalblarga o’sha nur — o’sha quvonchni muhrlab ketdi. Bu nur, bu quvonch hanuz qalbimizni yoritib turibdi… Bu quvonch endi sog’inch bog’larida armonli bir shamolga aylangan. Bu sog’inch shamoli. Bu shamol endi qalbimda tinmay esaveradi… Bu shamol meni bundan qirq yil burun ortda qolgan, qalbimizda orzularimiz barq urib gullagan beg’ubor onlarga yetaklaydi…

1979 yilning kuzi. Talabalikning dastlabki yili, oktyabrь o’rtalarida Sirdaryoga paxta terishga bordik. Bizlar 4-kurs talabalari bilan bitta barak, ya’ni yotoqqa joylashdik. Ertalab hammamiz chumolilarday cho’zilib paxtazor tomon yo’lga tushamiz. Peshinga qadar ozmi-ko’pmi paxta yoki podbor teramiz. Peshindan so’ng esa bir-ikki etak paxta tergan bo’lib, shu paxta ustida kimdir yotib kitob o’qiydi, kimdir sherigi bilan adabiyot, she’riyat, sof sevgi haqida goh tortishib, goh bahslashib suhbat quradi.

Keng dalalar bag’rida, ko’m-ko’k, tip-tiniq osmon ostida kechgan bu suhbatlar o’zgacha edi. Kechki payt, quyosh qizarib bota boshlaydi. Hamma barak sari yo’l oladi. Yo’lda yana bahslar, hazil-huzullar… Rahmon Hojimurod bor ovozi bilan she’r o’qishga tushadi. Hayitboy, G’ayrat, Abdurazzoq Obro’y unga jo’r bo’lamiz. Bu Muhammadali Qo’shmoqovning dilbar satrlari edi:

Bir mezonning yo’li yanglig’ kunlar uzundir,
Bir tola soch ta’rifidek tunlar uzundir
Va quvvai hofizamning daryosi uzun,
U tunu kun kuyga solar shu qo’shiq so’zin:

“Sim, dedim, sim-sim, dedim, simlar qo’ynimda,
Zarra gunoh menda bo’lsa, qilich bo’ynimda”.
Men yurtimdan olislarda bir qizni suydim,
Yulduzlarning ko’z o’ngida yulduzdek kuydim,

Dildorimning diydoriga tushlarda to’ydim,
Yosh umrimni sadqa, deya poyiga qo’ydim,
“Sim, dedim, sim-sim, dedim, simlar qo’ynimda,
Zarra gunoh menda bo’lsa, qilich bo’ynimda”.

Xalq ohanglariga uyqash bu satrlar o’z-o’zidan yuraklardan qaynab chiqar, bu satrlar osmonlarga uchib, uzoq-­uzoqlarga taralar va keng dalalar bag’riga singib ketar edi. O’sha paytlar hayot, bu yorug’ olam ko’zimizga faqat she’r bo’lib, sof muhabbat bo’lib ko’rinar, biz esa hayotni faqat she’rdan, muhabbatdan iborat deb o’ylar edik.

Oqshomlar gulxan atrofida bo’lgan mushoiralar, ­o’yin-kulgilar biz uchun bir bayram edi… Qani endi u bayramlar?.. Endi u bayramlar qaylarda qoldi?… Mana oqshom barak oldida bulung’urlik kursdoshimiz Mamadali Jalilov qo’lida rubob, qo’shiq kuylamoqda. Hamma jim tinglaydi. Mamadali kuylayotgan qo’shiq go’yo qalbimizda jaranglay boshlaydi. Mamadali kuylayotgan qo’shiq oqshom bo’ylab tarala boshlaydi:

Qor bossa ham olamni butkul,
Eshigingdan o’tarman bir ku-u-un…

1979 yil 6 noyabrь. Yomg’irli kun edi. Qandaydir kitob o’qiyotgan edim. Kimdir meni chaqirdi:

– Berdirahmat, bu yoqqa qarang.

– Ey Bahodir, keling-keling!

– Sizga Mirzo Kenjabek salom aytib yubordi.

– E, salomat bo’lsin. Mirzo akani qayerda ko’rdingiz?

– Ikki-uch kunga Toshkentga borgandim. Mirzo aka bilan uchrashib qoldik. U kishi sizni so’radi. Men siz bilan bir joyda paxta terayotganimizni aytdim.

Shu kuni biz Bahodir va uning do’stlari Farhod, Nurfayz, Bobonazar bilan ancha suhbatlashdik. Bahodir va Farhod So’fi Olloyor, Mashrab g’azallaridan o’qishdi. Bu yerga kelganimizga ancha kun bo’lib qolgan bo’lsa-da, bu Bahodir bilan ilk bor yaqindan tanishib, suhbatlashishimiz edi. Shu payt oqshomgi mushoira boshlanib qoladi. Talabalardan biri Mirzo Kenjabekning xalq ohangida yozilgan she’rini yoddan o’qiy boshlaydi.

Qaro tunning bag’rida
Yorug’ xayol qanday xush…
Bu dunyoda bir qiz bor –
Yostig’ining yarmi bo’sh.

Ko’pchilikning iltimosiga ko’ra Bahodir ham davraga taklif etiladi. U “Go’ro’g’li” dostonidan termalar, Maxtumquliga o’xshatma tarzida yozgan hazil she’rlaridan o’qidi. Shunda talabalar Mashrab g’azallaridan o’qib berishini so’rashdi. U esa: “Boborahim Mashrab g’azallarini tahoratsiz o’qib bo’lmaydi”, dedi. Hamma unga hayrat-la tikilib qoldi. Bahodirning bu so’zlari, ayniqsa, biz – birinchi kurs talabalari uchun kutilmagan yangilik, ichki bir jasorat ifodasi bo’lib ko’rindi. Uning bu so’zlarida mumtoz adabiyotimizga, ulug’ bobolarimizga ulkan ixlos va muhabbat namoyon edi.

Bahodir ikkimiz kechki paytlar sayr bahonasida paxtazor o’rtasini kesib o’tgan, qo’shni baraklar bilan tutashtiruvchi, ikki tarafiga chinorlar ekilgan yo’lda yurib suhbatlashadigan bo’lib qoldik. Kuzning sokin oqshomlarida kechgan bu suhbatlarimiz g’oyat maroqli edi.

– Muhabbat haqida bitta she’r o’qing, – dedi u bir safar.

Men yaqinda yozgan to’rtligimnii o’qiyman:

O’n sakkizda edik ikkimiz,
O’n sakkizda edi bu olam.
O’n sakkizda edi sevgimiz,
Qayga ketding o’n sakkizginam?

– Ajoyib she’r ekan, – deydi.

Bahodir keyinchalik bu to’rtlikni ko’p davralarda yod aytib yurdi. U faqat meni emas, boshqa do’stlarni ham xursand qilishni xush ko’rar, o’zgalardagi bu shodlikni ko’rib o’zi ham quvonib ketardi. Bir safar suhbatimiz rus shoirlari Andrey Voznesenskiy, Yevgeniy Yevtushenko she’riyati haqida bo’ldi. Shunda Bahodir Yevtushenkoning Anna Axmatova vafotiga bag’ish­lab yozgan she’rida “Sen o’zing bir dunyo, u dunyoga qanday sig’asan” degan satri bor”, dedi.

– Zo’r satr ekan, – deyman hayajonlanib.

– Hayajonlanmang, bu gapni ulug’ Ozarbayjon shoiri Nasimiy bir g’azalida:

Manga sig’ar ikki jahon, man bu jahona sig’masman, deb, Yevtushenkodan besh asr oldin aytib qo’ygan, – deydi.

Bir kuni kechki payt barak oldida Bahodir bilan uchrashib qoldik.

– Berdirahmat, yuring bir aylanib kelamiz.

Ikkimiz o’sha hamisha sayr qiladigan yo’l bo’ylab yuramiz. U mendan she’r o’qishimni iltimos qildi. Ikkita she’r o’qidim. Qanday she’rlarni o’qidim, hozir esimda yo’q. Bahodirga o’zingiz ham birorta she’r o’qing, deyman. U Xurshid Davronning “Shahardagi olma daraxti” to’plamida bitta she’r bor. Juda go’zal she’r, deb uni yoddan ayta boshlaydi:

Tunda silkitarkan daraxtni shamol,
Daraxtlar titrarkan mahzun, bukchayib,
Daraxtzor qoshiga kelar bir ayol,
Nozik oyoqlarin shabnamga chayib.

U gullar sochadi hovuch-hovuchlab,
Hayratga tushadi armonli bog’lar.
U kuylay boshlasa, gullarni tishlab
Uyg’ona boshlaydi qurigan shoxlar.

Bahodir she’rni shunday bir hayajon bilan shodlanib o’qidiki, uni eshitgan odamning ham qalbini bu shodlik va hayajon qamrab olar, she’rning ruhini, undagi go’zalllikni his etib beixtiyor o’zingiz ham quvonib ketar edingiz.

Yo’lda davom etamiz va o’sha davrning navqiron avlodi — Usmon Azim, Muhammad Rahmon, Shavkat Rahmon, Shukur Qurbon, Xurshid Davronning ijodi haqida suhbatlashamiz. Bahodir menga o’sha shoirlarning ilk kitoblaridan o’rin olgan she’rlarga yozgan taqrizlari haqida so’zlaydi.

– Usmon Azim ilk kitobini “Insonni tushunish” deb nomlagan. Men shu to’plam haqida yozgan taqrizimga “Insonni sevmoq kerak” deb nom qo’ydim. Taqrizga bunday nom qo’yishimga nemis faylasufi Feyerbax bir asarida yozgan “Insonni sevish uchun uni sevmoq kerak” degan so’zlari turtki bo’ldi, degan edi.

Bahodir Sodiqning “Insonni sevmoq kerak” nomli taqrizidan:

“Usmon Azimovning “Insonni tushunish” she’rlar to’plami inson holatlarini ko’rsatishga bo’lgan samimiy bir urinishdir. Zotan odamlar – bir qolipdagi nusxalar emas. Bir holatni ming xil tushunish mumkin. Tushunish, aslida so’zning muqaddima ma’nosidagina to’g’ri.

O’lim qanday tushuncha? U hech qanday shubhaga o’rin qoldirmay yuz beradigan va o’z to’g’ri ma’nosida tushuniladigan birdan bir tushunchadir. O’lmasdan oldin ham u to’g’risida tasavvurimiz ko’p bo’ladi. Kishi o’lganidan keyin unga hamma narsa baribir emasmi? Faqat bir narsa aniq, u o’lgan, u tirik emas. Mardlar ham, qo’rqoqlar ham bir martagina o’ladilar. Ikkinchi bor o’lish dahshati esa, ikkinchi marta yashash baxtiyorligidan kelib chiqar edi. Lekin shu – bir bor o’lishni uddalash davomida kishilardan botirlar chiqadi:

Biroq
Keyin haykal qo’ysangiz ham,
She’r yozsangiz ham meni sharaflab,
“Unutmaymiz”, deb qasam ichsangiz ham,
Men o’laman,
tushunyapsizmi,
men o’laman…

Bunday o’lim – tug’ilish bilan barobar. Toshlarda uning gavdasi, she’rlarda qahramonligi, qasamlarda xotirasi tug’iladi.

…Yana Bahodir ikkimiz oqshom o’sha qadrdon yo’l bo’ylab sayrdamiz. Bu safar Bahodir shoir Muhammad Rahmon she’rlari haqida so’zlaydi. O’sha paytlar shoirning “Yashil daryo” nomli ikkinchi to’plami chop etilgan edi. Bahodir ushbu to’p­lamga yozgan taqrizini “She’riyatning ona tili” deb nomlaganini aytadi.

Bahodir Sodiqning “She’riyatning ona tili” nomli taqrizidan:

“E’tiborimiz poetik e’tirof darajasiga ko’tarilishi “Hayratimning tili” she’rini o’qish davomida yuz beradi. Hayrat insonga baxsh etgan eng noyob tuhfa bo’lmish eshitish va ko’rish quvonchining bezabon va go’zal isyonidir; uning Vatani – yurak chegarasi – ko’zlardir. Shoir hayratining tili esa she’riyatning ona tili demak!

Hofiz daryolarim, meni qiynamang,
Kezib sohillarda beso’z, bekalom.

Hofiz daryolarda oqar ekansiz, san’at bilan munavvar yuksaklikda muvozanatga kirgan hayratomuz hayratga qonib borasiz.

Oymisan, tun aro bokira, latif,
Kunmisan, qarolmay qamashar ko’zim.

Gulim, na taraf bor senga, na ta’rif,
Topib aytar edim uni men o’zim
Hayratimning tili bo’lsaydi agar.

Poeziya – yurakning tabiat bilan, insoniyat bilan va o’z-o’zi bilan gapirishadigan universal tilidir. U — tosh­larning suv tilidagi qo’shiqlari; u – daralar uchgan gulduros­ning suyulib oqishi; u – osmonda o’t bo’lib, yerda suv bo’lgan chaqmog’u mavhumlikdan suv shakliga kirgan guldirmomodir. Nihoyat she’riyat – tabiatning ona tilidir. Tabiat esa bizni doimo hayratlar bilan siylaydi…”

U Xurshid Davronning ilk she’riy to’plami “Qadrdon quyosh” haqida yozgan taqrizini “Quyoshga ko’milgan tushlar”, “Shahardagi olma daraxti” nomli ikkinchi she’riy kitobiga bag’ishlab yozgan maqolasini “Tushlarga sig’magan vatan” deya nomlaydi.

Paxta mavsumi tugab, turnaqator avtobuslarda Toshkentga qaytamiz. Ikki oydan ortiq fursat bizni bag’riga olgan qadrdon dalalar izimizdan mung’ayib qoladi. Ortda qolgan kunlar xayolimdan o’ta boshlaydi. To’satdan u kunlarni, u oqshomlarni o’zim bilan birga olib ketayotganimni his etib yuragim entikib ketadi…

Bahodir Talabalar shaharchasiga yondosh “Aspirantlar uyi”da yashaydi. Tez-tez ko’rishib turamiz. 1980 yil 26 fevralь. Kechki payt Yozuvchilar uyushmasida shoir Nazar Shukurning “Ko’kdagi umr” ilk she’riy to’plami qo’lyozmasi muhokama bo’ladi. “O’zbekiston” mehmonxonasi yonida joylashgan Uyushma binosiga kirib, kitob do’konidagi yangi kitoblarni ko’zdan kechirayotgan edim, Bahodir kelib qoldi. Ikkalamiz kitoblarni biroz ko’rgan bo’ldik-da, so’ng zalga kirdik. Zal to’la odam. Nazar Shukur bilan birga yana ikki shoirning ilk to’plamlari ham muhokama bo’layotgan ekan. Muhokamani shoir Turob To’la boshqarib bordi. U juda qizg’in o’tdi. Nazar Shukur ulug’ musavvir O’rol Tansiqboyevga bag’ishlangan “U shunday kuchliki”, “9 fevralь. Navoiy ko’chasi” va boshqa she’rlarini o’qidi. Bu she’rlar hammada yaxshi taassurot qoldirdi. Husniddin Sharipov: “Nazar Shukurning she’r­lari menga juda yoqdi. Bu she’r­lar yuragimdan o’chmaydi”, deya olqishlab, so’zining oxirida shunday degan edi: “Bugun odamlar Navoiyni ko’chada ot minib o’tayotganini ko’rib hayratlanib, hayron bo’lib qolmaydimi? “Qarang, Navoiy Toshkentning katta ko’chasida ot minib yuribdi, deb”.

Shunda Bahodir qulog’imga sekin shivirlab: “Husniddin aka to’g’ri gapni aytdi, g’alamislar shoir o’tmishni qo’msab qolibdi, deyishi mumkin. Shuning uchun shoirni ogohlantirayapti”, dedi.

Bir safar bir davrada Bahodirni eslaganimizda Nazar Shukur: “Men Bahodirni o’sha ilk kitobim muhokamasi payti siz bilan yonma-yon o’tirganini, men she’r o’qiyotganimda u qo’lini ko’tarib bosh barmog’i bilan “Zo’r” deya olqishlab turganini ko’rganman, degan edi. Bu voqeani nima uchun eslayapman? Axir, zamondosh bo’lgan, millat taqdiri haqida yonib-kuyib ijod qilgan bu ikki navqiron va kamyob iste’dod sohibiga bir-biri bilan ko’rishib, suhbatlashish nasib etmadi. Oradan besh yil o’tib Nazar aka ham avtohalokat sabab olamdan o’tdi. Bu ikki ijodkorning o’sha payt bir-biriga aytolmagan so’zlarini endi qog’ozga tushirayapman.

Bahodirni har safar eslaganimda o’sha so’zlar qulog’im ostida jaranglayveradi. Bu so’zlarni unutolmayman. Bu so’zlar menga undan vasiyatday bo’lib qolgan. Bu so’zlar havoga uchib ketmasin, dedim. Bu so’zlar yetim bo’lib qolmasin, dedim. Insonning o’zi ham, uning aytgan ezgu so’zi ham azizdir. Ezgu so’zlar o’lmaydi. Ezgu so’zlar yurakda yashaydi…

1980 yil bahori, 7 mart kuni edi. Oqshom Bahodirning “Aspirantlar uyi”dagi xonasida suhbatlashib o’tiribmiz. Shunda Bahodir menga:

– Siz o’tirib turing, men hozir kelaman, so’ng gurungni davom ettiramiz dedi-da, kimnidir kuzatib qo’yish uchun tashqariga chiqib ketdi. Oradan ko’p o’tmay deraza tomondan Bahodirning hayajonli ovozi keldi.

– Berdirahmat, tez chiqing, turnalar keldi!

Yugurib tashqariga chiqdim. Turnalar osmonda qur-qurlashib uchib o’tayotgan ekan. Turnalar ovozini bizdan uzoqlashguncha tinglab turdik. Shunda Bahodir:

– Ay-y, Berdirahmat, turnalar keldi. Ular bahorni olib keldi, deb rosa quvondi, so’ng menga: – Shu haqda bugun bir she’r yozing, – dedi.

Bu uning hayotidagi so’nggi bahor ekanini biz hali bilmasdik…

Men keyin bir she’r yozdim, bu keyingi yil bahori edi… Bu bahorda Bahodir yo’q edi…

Osmon to’lib yana turnalar qaytdi,
Uning qo’shig’iga to’ldi bu olam.
Turnalar mungli bir qo’shiqni aytdi,
Afsuski, sen yo’qsan, qalbda armon, g’am.

1980 yilning yozi… O’quv yili tugab, talabalar yozgi amaliyotni o’tash uchun viloyatlarga tarqab ketgan payt… Bahodir amaliyotni G’afur G’ulom nomidagi adabiyot va san’at nashriyo­tida o’tash uchun Toshkentda qolgan edi…

17 iyulь. Bahodir “Nukus” kinoteatri yonidagi talabalar profilaktoriyasida turibdi. Kechki payt o’sha yerga bordim. Ikkimiz biroz suhbatlashdik. Shunda Bahodir “Sohiba, Malika degan qizlar ham ham shu yerda. Hozir ularni aytib chiqaman”, dedi. Bu qizlar bu yil 3-kursni tamomlashgan. Malika Samarqandning Narpay tumanidan, Sohiba Turkistonning Qarnoq qishlog’idan. Samimiy qizlar, ikkalasi ham she’r yozadi. Ular bilan talabalar shaharchasini aylanamiz. She’riyat, adabiyot, ertangi orzular haqida gurunglashamiz. Bahodir xorazmcha termalardan aytadi. Shunda Malika hazil aralash: “To’rtalamiz birga esdalik uchun rasmga tushaylik, kelajakda mashhur bo’lib ketgan paytlaringizda kitoblaringizda shu rasm bilan biz ham tarixda qolardik”, deydi.

26 iyulь kuni peshinga yaqin Bahodir yashaydigan “Aspirantlar uyi”ga bordim, xonasida yo’q ekan. Uni izlab jurnalis­tika fakulьteti talabalari yashaydigan 2-yotoqxonaga o’tdim. Bahodir shu yerda, Malika, Sohibalarning xonasida ekan. Ikkalamiz go’yo ancha yillar ko’rishmagandek quchoqlashib ko’rishdik. U Xorazmcha shevada:

– Ey, nerlarda yuribsiz, sizni bir haftadan beri qidiraman. Kelganingiz dim yaxshi bo’ldi, – deydi.

O’sha kuni uzoq suhbatlashdik. Qizlar she’r o’qib berishimizni so’rashadi. Bahodir ikkimiz tik turgan holda bor ovozda Muhammad Rahmonning mashhur she’rini yoddan o’qiymiz:

Hayratimning tili bo’lsaydi agar,
Bo’g’zimga tiqilgan hayajonimni,
Qutulardim aytib bir yo’la,
Qiynamasdan buncha jonimni…

Oqshomga yaqin Bahodirning xonasiga, “Aspirantlar uyi”ga qaytdik. U menga Xurshid Davronning “Shahardagi olma daraxti” she’riy to’plamini hadya etmoqchi bo’ldi.

– Bu to’plam menda bor, – deyman.

– Bu boshqacha qog’ozda nashr etilgan, – deydi va kitobning birinchi varag’iga dastxat yozib menga uzatadi.

“Do’stim Berdi Rahmat! Shu g’amgin kunlarimiz ham o’zimizdek g’animat ekanligiga ishonaman. Bahodir. 26.07.1980”.

1980 yil 27 iyulь kuni ertalab Bahodir bilan xayrlashib Qashqadaryoga jo’nadim. U o’sha kuni nimagadir biroz ma’yus edi. Bu bizning so’nggi diydorlashuvimiz ekanini hali bilmasdik…

…1980 yil 12 sentyabrь. Universitet tomon ketayotib yo’lda Bahodirning kursdoshi Rahimjonni ko’rib qoldim. U menga:

– Xafa bo’lmaysiz, sizga bir sovuq xabar aytaman. Bahodir do’stingiz Xorazmda daryoga cho’kib ketibdi.

Rahimjon hazilkash yigit, shuning uchun gapiga ishonmadim:

– Ey, hazillashmang, – deyman.

– Bunday xabarda hazil bo’lmaydi. Ishonmasangiz, borib dekanatdan so’rang, – deydi u. Endi yigirma-o’ttiz qadam yurgan edimki, fakulьtet tarafdan kelayotgan Malika va Sohibani uchratdim. Ular kulib salomlashishdi va “Bahodirning to’yi bo’layotgan emish, nega do’stingizni “to’yiga bormadingiz?” de­yishdi.

Shunda mening ichimda: “Rahimjon hazillashibdi-da” degan o’y kechdi. Men ularga hozir eshitgan qayg’uli xabarni ayt­dim. Qizlar “Yo’g’-ey”, deya hayron bo’lib qolishdi. Birga fakulьtetga bordik. Ming afsuski, o’sha xabar rost ekan. Uchalamiz ezilgan, g’amgin holda yotoqxonaga qaytdik. Xayolimizda o’tgan o’sha yoz oqshomlari kechardi… O’sha oqshomlarning birida Malikaning: “To’rtalamiz birga suratga tushaylik, esdalik uchun” degan so’zlarini eslayman… Yotoqxonada hammaning ko’zida yosh, qalbida qayg’u, g’am…

13 sentyabrda Bahodirning do’stlari — Muhiddin Rahim, Farhod Ibodullayev bilan samolyotda Xorazmga uchdik. Samolyot salonida bizdan tashqari 7-8 ta chet ellik sayoh bor. Hamma jim, hamma o’z xayoli bilan yolg’iz qolgan… Men nimagadir Bahodirning olamdan o’tganiga ishonmasdim. Sohiba va Malikaning “Bahodirning to’yi bo’layotgan emish” degan so’zlari xayolimda aylanardi.

Biz Toshkentga Bahodirsiz qaytdik.

Oradan bir hafta o’tib-o’tmay Malika ham olamdan o’tdi.

Samimiy bir do’stdan, samimiy bir singildan ayrildik… Malika she’r yozardi. O’sha she’rlar kimda, qayerda ekan? Bilmadim.

Bahodirning ustozi xorazmlik mashhur eshon Yunusxon ota shoir Bahrom Ro’zimuhammadga shunday voqeani so’zlab beradi: “Elliginchi yillar boshida bir harbiy amaldorning g’arazgo’yligi sabab qamaladigan bo’lib qoldim. O’sha paytlar shunday siyosat ediki, uyingdan arab imlosida yozilgan bir kitob topilsa, bas, jazo yanada og’irlashardi. Xonadonimizda bunday qo’lyozma va toshbosma kitoblar anchagina bor edi. Men ularni qalin bir matoga o’radim-da, eski qabristondagi bir qabr ichiga ko’mdim. Xrushchyov zamonida qamoqdan ozod bo’lib yurtga qaytib keldim. Ammo o’sha qabrni ochib kitoblarni uyga olib kelishga yuragim dov bermadi. Oradan yillar o’tdi… Qor-yomg’ir, shamollar ta’sirida o’sha qabrlar ham nurab tekislanib ketdi. Lekin, kitoblar yashirilgan o’sha qabr qayerda ekanini taxminan bilardim. Bu haqda Bahodirga so’zlab bergan edim. U shu kitoblarning taqdiri bilan juda qiziqib qoldi. Har safar kelganida: “Shu kitoblarni topishimiz kerak”, derdi. Bahodir vafotidan o’n kunlar oldin oldimga keldi va: “Ota, yuring o’sha qabrning joyini ko’rsating, uni ochib kitoblarni olamiz, kitoblar qabrda qolib ketmasin”, dedi. Birga borib o’sha qabr joyini ehtiyotkorlik bilan qazidik.

Adashmagan ekanman, biz qazigan joy o’sha qabr ekan. Ne ko’z bilan ko’raylikki, kitoblar taxlangan holda shunday buzilmasdan turgan ekan. Faqat u o’ralgan matolar chirib, yo’q bo’lib ketibdi. Bahodir kitoblarni ko’rib juda xursand bo’lib ketdi. U qo’li bilan avaylab bir kitobni olmoqchi bo’ldi. Biroq uning barmoqlari kitobga tegishi bilanoq kitoblar sochilib kulga aylandi. Birorta ham kitobni qo’lga olib bo’lmadi. Hammasi qo’l tegishi bilanoq tuproqdek to’kilib ketardi. Bahodir bir zum kitoblarning kuliga termulib turdi-da, so’ng yelkalari titrab uzoq yig’ladi…”

Xorazm ahli yuksak hurmat bilan qaragan Yunusxon ota Bahodirning ma’naviy ustozi edi. Aynan shu inson Bahodirni bolaligidan boshlab islomiy ruhda tarbiyalaydi. Bahodirni tasavvuf adabiyotining ulug’ siymolari Ahmad Yassaviy, So’fi Olloyor, Boborahim Mashrab ruhiy olami bilan ilk bor tanishtirgan ham shu inson edi…

Hayot o’z yo’lida davom etardi. Oktyabrning oxirlarida yana Sirdaryoga hasharga – paxta terishga ketdik. Yana kuz oqshomlari… o’sha qadrdon dala… o’sha qadrdon yo’l… Faqat Bahodir yo’q… Xotiralar ko’zimdan yosh bo’lib tomchilaydi… Mana Bahodir she’r o’qimoqda:

O’g’ling bo’lsin oltin oshiq o’ynag’on,
Qizing bo’lsin o’z husniga to’ymag’on,
Xudo bizning nikomizni qiymag’on,
Osmonlar aylanib armon bo’ldilar…

…Bu Bahodirning satrlari. Bu satrlarni men o’tgan kuz oqshomlari uning o’zidan eshitgan edim.

Oradan to’qqiz yil o’tdi. 1989 yil aprelь oyi bir guruh ijodkor do’stlar Bahodir o’qigan maktabda uning xotira kechasida ishtirok etish uchun Xorazmga, u tug’ilgan qish­loqqa bordik. Bahodirlarning xonadonidamiz. Yarim tun. Shoir do’stlarim Abdujalil Xo’jam, Chori Avaz, Bahrom Ro’zimuhammad uyquda… Bahodirning otasi Karimbergan aka ikkimiz suhbatlashib o’tiribmiz… Shunda u kishi shunday bir gapni aytgan edi: “Bahodir olamdan o’tganda uning bir ko’ylagini yuvdirmay bir tugunga tugib olib qo’ygan edim, sog’inganimda hidlab turaman, deb. Yaqinda shu tugunni ochib o’sha ko’ylakni hidlab ko’rsam, hech qanday hid yo’q. Odamning o’zi bo’lmasa, hidi ham qolmas ekan.”

Shu gapni eslasam, hanuz yuragim titraydi… Xayolim yana o’sha kuzning sokin oqshomlariga ketadi… Yuragimda qolgan oqshomlar… Mana shu oqshomlarga ham qirq yil bo’libdi… Sog’inch shamoli meni hanuz o’sha, olislarda qolgan kuzning sokin oqshomlari tomon yetaklaydi…

TAHRIRIYaTDAN: Bahodir Sodiq adabiy maqolalarining ayrimlari u hayotlik paytida “G’alaba” (hozirgi Quyi Chirchiq tumani) gazetasida chop etilgan, ammo respublika nashrlarida e’lon qilinmagan. U bunga shoshilmagan edi. Omon Matjonning “Haqqush qichqirig’i” kitobi xususida yozgan maqolasi vafotidan so’ng bir oy o’tgach, “Sharq yulduzi” jurnalida “Qirqinchi afsona” nomi bilan chop etildi.

Rauf Parfining “Ko’zlar” kitobiga yozgan “Ko’zlardagi dunyo” nomli maqolasi keyinchalik “O’zbekiston adabiyoti va san’ati” gazetasida, adabiy-ilmiy merosidan namunalar kitob shaklida “Yangi asr avlodi” ­nashriyotida 2017 yilda “Xotira uyg’onsa – go’zaldir!” nomi ostida chop etildi.

Bahodir Sodiq hayoti va ijodi bilan «Xurshid Davron kutubxonasi» sahifalarida tanishing