24 МАРТ — ШУКУР ХОЛМИРЗАЕВНИНГ 80 ЙИЛЛИГИ

        Рубъи маскундаги минг турфа қилиқли, минг бир ташвишли, минг-минг қиёфали одамлар орасида яна бир қурум бандаи мўминлар борки, уларнинг ҳар бири ҳам ўзича айри шахслар бўлсалар-да, муштарак бир жиҳатлари билан бир-бирларига ўхшайдилар ва умумлаштириб айтганда, битта вазифани бажарадилар; “бажаради” дейиш иддаога, баҳога, ҳатто буйруққа менгзаб кетади, йўқ: улар шу вазифани адо этишга маҳкумлар, уларнинг қалби-шуури шуни ҳаргиз талаб этади ва бу вазифани адо этиш – нафас олишдек бир ҳолдирки, улар бу йўлдан бир сантим орқага қайтолмайдилар.

Шукур Холмирзаев
ЁЗУВЧИ КИМ?

Дўзах оловидан қўрққаним учун эмас, жаннат боғларига кириши учун ҳам эмас,
одам бўлиши учун яшадим.

Жалолиддин РУМИЙ

1

    Рубъи маскундаги минг турфа қилиқли, минг бир ташвишли, минг-минг қиёфали одамлар орасида яна бир қурум бандаи мўминлар борки, уларнинг ҳар бири ҳам ўзича айри шахслар бўлсалар-да, муштарак бир жиҳатлари билан бир-бирларига ўхшайдилар ва умумлаштириб айтганда, битта вазифани бажарадилар; “бажаради” дейиш иддаога, баҳога, ҳатто буйруққа менгзаб кетади, йўқ: улар шу вазифани адо этишга маҳкумлар, уларнинг қалби-шуури шуни ҳаргиз талаб этади ва бу вазифани адо этиш – нафас олишдек бир ҳолдирки, улар бу йўлдан бир сантим орқага қайтолмайдилар.

Уларнинг муштарак вазифалари нималардан иборат экани ҳақидаги гапни орқага суриб, ўзлари кимлигини айтадиган бўлсак, мозийда бахши, оқин, шоир, гўянда дейишар, эртакчилар, ривоят, ҳикмат айтиб юргувчи маддоҳлар ҳам ушбу қурумга қўшилар эди. Уларнинг номлари ҳақида гап кетса, дастлаб Ҳомер тилга олинади…

Улар ўз замонларининг, ўз тузумлари, жуғрофий минтақалари, диний, миллий урф-одатга эга бўлган ҳалқалари, элатларининг фарзанди бўлишлари, ана шу омиллар қамровида ижод қилишлари, демак, ижод маҳсуллари ўз даврларининг ўзига хос инъикоси бўлиши билан бирга, ўзга халқларга ҳам татигудек бўлар эдики, ана шу татимли нуқтада улар ўзларига етти ёт бегона элатларнинг ҳам қалбига қалбдош бўлиб қолишар эди.

Бу туташ нуқта нима эди? Бу уларнинг муштарак вазифаларидан келиб чиқадиган қаноатлари-мақсадлари эди: инсонларнинг бир-бирига садоқати, дўстга вафо қилиш, ота-онани ҳурматлаш, Ватанни севиш ва унинг ҳимоясига доим тайёр туриш, севимли ёрига хиёнат қилмаслик, сотқинликни энг тубан жиҳат эканини кўрсатиш, мардлик, тўғрисўзлиликни улуғлаш ва ҳоказо-ҳоказо жиҳатларни сифатлар даражасига кўтариш, бинобарин, кўтариб тасвирлашда эди.

У ижодкорларнинг ўзлари мансуб халқлар қалбидагина эмас, балки ўша “етти ёт бегона” элатлар борлигида ҳам, хуллас, башар юрагида шу сифатларга интилиш истаги-эҳтиёжи борлиги учун у достон, у ривоят, у айтимларни қалбларига дарҳол яқин олиб, ижодкорга қалбдош бўлиб қолар эдилар.

Демак, бу қурум ижод аҳли ана шундай сифат-ғояларнинг табиий ташвиқотчиси эдиларки, уларнги энг сара ғоялари инсон учун, инсоннинг инсонлиги учун мезон-ўлчов бўлиб қолар эди.

Инсоннинг ташқи қиёфаси-ю ички аъзолари ўзгармаганидек ҳамон ўша сифатлар-ғоялар инсонликнинг гувоҳномаси, қолаверса, туғи-байроғи бўлиб келаётир.

2

Тағин ўша ибтидодаги ижод аҳлига қайтиб, унга яқин борайлик: иш юритиши-услубига назар ташлайлик.

Ҳа, улар ўз замонасига хос воқеа-ҳодисаларни ижодларида акс эттирганлар. Лекин қай ҳолда, қай тартиб ва қай йўсинда тасвирладиларки, минг-минглаб омма уларни эшитди, ўқиди… О, эшитарли, ўқишли қилиб айтишу ёзишнинг ўзи бўлмайди: у бутун бошли чиғириқдан-халложидан ўтади. Ҳа, бир уюм юнгни халложидан ўтказганда, бир ҳовуч тивит қолади: бошқаси нишхурт, чиқинди. Шундоқки, ўша ижодкорлар ўзлари тилга-қаламга олган воқеа-ҳодисаларни титкилаб, саралаб, бир тизимга тиза бошлайдилар. Шундай тизадиларки, ўтган-кечган воқеалар гўёки худди шу тизимдагидек бўлиб қолади. Тағин, бу тизимни шундай эшадиларки, анави улуғлангувчи сифатлар-ғоялар бўртиб, илкинчи ўринларга чиқиб, эшитувчи-ю ўқувчини маҳлиё этгудек, ўзига эргаштиргудек ҳолга тушишади: шундай қилинади ва бунинг-да замирида шундай маҳорат ётадики, холис одам буни асло сезмайди; кўнглига шубҳа тушмайди, бунга бус-бутун ишониб: “Ҳа: ҳаммаси рост” деб қабул қилади.

Шуниси ҳайратомузки, ҳамон шундай қабул қилинаётир.

3

Замонлар ўтиб, ёзма адабиётнинг мавқеи ҳам, кўлами ҳам кенгайиб боргани сари нотиқлар, бахшилар, айтувчилар қаторига драматург, носир (романнист, ҳикоянавис), очеркчи, шеър ёзувчи ва ғазалнавислар ҳам беихтиёр қўшилиб, дарҳол муносабат, маҳкам ўрин ола бошладиларки, ана ўшаларнинг ижодлари тақозосида турфа жанрлар пайдо бўлди.

Бу қурум ижод аҳлининг аввалгилардан фарқи – булар кўпроқ мавжуд воқелик, кечиб турган ҳаётга мурожаат этиб, асарларига маълумотни шундан ола бошладилар.
“Ҳақиқатни ёзиш керак” деган талабу эҳтиёж ҳам ана даврда туғилди.

Бироқ бор ҳақиқатни ёзишнинг қалтис томонлари ҳам кўриниб қолди: энди бор ҳақиқатни ҳақдай қилиб, яъни синтез ва саралашлар сўнгида маълум бир тизимга тизиб ва шак-шубҳасиз анаву улуғ сифатларни – шундай сифатли инсонларнинг ҳаётини ёзиб, демак, ўша фазилатларни улуғлаб, уларни ташвиқ этсалар-да, ҳоким синф вакилларининг у ёки бу томонларига тегиб кетишгани, ҳоким сиёсатнинг у ёки бу манфий жиҳатларини қоралаб ўтганлари аён бўлиб қолдики, бу ҳол умумга қанчалик маъқул тушмасин, айрим ижодкорларга тазйиқ олиб келди.

Энди бир вазмин савол туғилади: бу ижодкорлар деган гуруҳ қандай пайдо бўлади? Нега булар инсон шаъни-шавкатини кўтаргувчи сифатларнинг-ғояларнинг фидойиси бўлади?

Нега булар оз сонли ва инсон учун қилган хизматлари эвазига баъзан наинки таъқибларга учрайди, балки шу йўлда ҳалок бўлиб ҳам кетадилар. Ва куйиб кул бўлган Самандар-Қақнус қушининг кулидан янги самандарлар-қақнуслар пайдо бўлганидек, уларнинг издошлари яна чиқаверади? Булар гуруҳи – мўъжизавий қабилами?

Бу саволларнинг ҳеч бирига шу ижодкорлардан биронтаси ҳам тўла жавоб беролмайди.

Улар ўз вазифаларини адо этадилар: шунга маҳкумлар. Худдики туғилган чақалоқ яшаш давомида ўлимга интилгани каби интилаверадилар.

Тағин бир мулоҳаза туғилади: ҳар бир даврнинг, ҳар бир тузумнинг инсон қандоқ бўлиши лозимлиги ҳақида ўзига хос ўлчовлари, кодекслари бўлади: масалан, фашистларнинг кодекси – энг улуғ инсон бу орийлар ирқига мансублардир, дейилади. Кеча тўзиб кетган Шўролар тузумининг инсон ҳақидаги дастури даҳрий коммунист эди. Ҳатто Ҳомер замонида ҳам юнонлар назарида, энг комил инсонлар – греклар эди.

Нега энди ўша замонлардан бугунги даврларгача ҳам бояги ижод аҳли бу дастурлар, ўлчовлар, кодексларни қабул этмади, балки ўша умумбашарий сифатлар – ғояларда муқим бўлиб қолаверди? Нима, булар башоратчиларми?
С

аволлар кўп…

4

Бу саволларга ижодкорларнинг ўзлари ҳам аниқ жавоб беролмайдилар, дедик.

Бироқ қадим-қадим замонларга нигоҳ ташласак, анаву ҳайратомуз ижодкорларнинг бобо-бобокалонларидек бўлиб кўринадиган бир қавмни назаримиз зўрға илғайди: уларнинг асл номи “суфис” бўлган. Юнонистонда Ҳомер пайдо бўлишидан минг-минг йиллар олдин дунёга келган бу “сўфис” деган ном ҳам, шу ном остида юрадиган дарвишсифат кишилар ҳам.

Кейин бундай дарвишсифат одамлар арабларда, сўнг Ҳинд оламида, кейин Эронда, ниҳоят, Испанияда ва у орқали ғарбда – Фарангистонда пайдо бўлишган.

Ўша-ўша шароитда улар ақл бовар қилмайдиган йўллар-алоқалар орқали бир-бирини танишар-билишар экан.

Шуниси ғаройибки, уларнинг илкинчилари пайдо бўлганда, ҳали динлар кашф этилмаган, муқаддас китоблар нозил бўлмаган, пайғамбарлар ҳам туғилмаган эди.

Уларнинг таълимоти асосида Комил инсон бўлиб яшаш ва баркамол жамиятни орзу этиш ғоялари ётган. Бу ғояларнинг рўёби – Ҳақиқатга етишиш, деб аталган.

Бунинг учун улар, аввало, ўзларини ўзлари тарбия қилишдан ишни бошлашган ва энг биринчи шартлари – нима юмуш қилмасинлар, инсон камолоти учун қанчалик изланмасинлар, бунинг учун бировдан бир нарсани таъма қилмаслик бўлган: бошқа ҳамма сифатлар ана шу беминнат ғоядан ўсиб чиққан…

5

Уларни биз “сўфийлар” деб атаймиз. “Сўфи” сўзининг арабчада “жун” дейилиши, аксар сўфийларнинг жундан тикилган матоҳдан кийинганларини айтиб, бу “суперодамлар” Арабистонда пайдо бўлишди, деймиз ҳам: бироқ ўша замонларда кўпгина мамлакатларнинг чегаралари аниқ бўлмаган, кўшни халқларнинг тилларида ўхшаш унсурлар мавжуд бўлгани эътиборга олинса, “сўфийлик”нинг умри чиндан ҳам тўрт минг йиллардан нари кетишига ишонч ҳосил қиламиз. Гап бунда эмас…

Гап сўфийлар эътиқоди-тариқатларининг умумбашарий ғояларга мувофиқ келишида, демак, умуминсоний қаноатларни дастлаб олам сўйилари ишлаб чиққанлари, тартибга солганлари ва умумбашарий удумларнинг кашф этилган замири бўлиб қолганидадир.

Бу йўриғдаги илмий тадқиқотлар натижаси шуни исботлайдики, Бутун Оврўпо адабиётининг Гёте, Шиллер, Вольтер ва бошқа ўнлаб буюк ижодкорлари сўфийлар таълимотидан баҳра олишган, унга қараб йўлларини аниқлашган: шу йўлда оламшумул асарлар яратишган; сўфийлик ғоялари кейинчалик Русияга ҳам ўтиб, Лев Толстойларга ҳам самарали таъсир этган.

Шуниси қизиқки, барча динлар ўрамидаги энг буюк сўфийлардан ҳақиқатга етиб-етмай тўхтаганларидан айримлари жоҳил руҳонийлар, коҳинлар, роибнлар тарафидан ҳам таъқиб остига олинганлари, Мансур Халлож, Робия бону, Машраб кабилар озод фикрлари учун, инсонни илоҳ даражасига етказиб улуғлаганлари учун (Ғарбдаги инквизацияни ҳам эсланг) яшашдан маҳрум қилинганлари сингари насроний черкови Лев Толстой ҳазратларини ҳам “даҳрий”га чиқарган эди: ҳолбуки Толстой умр бўйи христиан дини ақидаларини ташвиқот қилган, умрининг сўнгида сўфийлик тариқатлари билан танишган эди ва инсоннинг табиий ҳуқуқларини ҳимоя қила бошлаган эди.

Тағин ғаройиб бир ҳол шулдирки, чин сўфиё фикрлар ҳамон шариат томонидан таъқиб этилаётир.

6

Бир нуқтага аниқлик киритишни истар эдик: сўфийлик тариқатлари Оврўпога етиб бормаса, у минтақадаги ҳалигидай улуғ адиблар етишиб чиқмасмиди?

Чиқар эди. Аммо кечикиброқ…

Зеро сўфийликнинг бир нозик жойи бор: у руҳни – қалбни биринчи ўринга қўяди ва ақлни унга сингишиб кетган ҳолда талқин этади. Бундан шундай хулоса чиқадики, сўфиёна қарашлар, фикрлар, ғоялар ҳар бир тирик жонда – инсонда у ёки бу даражада мавжуд бўларкан. Шунинг учун инсон ташвиқ этилган у ақидаларни қалбига дарҳол яқин оларкан, ўзиникидай ҳис қиларкан.

Анаву “бир қурум” ижодкорларнинг халқдан фарқи шундаки, улар инсоний сифатлару қаноатларни жуда теран ҳис этиб, дарҳол ўзларининг нуқтаи назарларинига айлантиришаркан. Шу боис сўфийлик ғояларини ўз дунёқарашлари каби қабул қилишаркан. Ҳа, “сўфис”лар – сўфийлар пайдо бўлмаганда ҳам улар дастур қилган ақидалар мавжуд бўлаверар экан, илло, у қалбдан-ақлдан ўсиб чиққан эҳтиёж ҳосилалари экан.

Бироқ сўфийларнинг, сўфийлик тариқатларининг пайдо бўлмаслиги ҳам мумкин эмас экан.

7

Мана, неча-неча буюк сўфийлар етишиб чиққан, қанча буюк ижодкорлар яшаб – ижод намуналарини қолдириб кетган муқаддас Турон тупроғимизнинг киндиги ҳисобланмиш Туркистон еримизда озодмиз, мустақил мамлакатимизнинг равнақи учун ҳаракатдамиз: бу йўлдаги энг букю ғояларимиз – Комил инсонлар бўлиш, Баркамол жамият қуришдан иборатлиги кундек аёндир.

Бинобарин, бизда ҳам қурум-қурум ижодкорлар бор. Улар кечаги қарамлик, ёлғон кодексларни тарғиб этиш мажбуриятларидан дафъатан халос бўлган ва кўпдан сув остида яшагани учун юзага қалқиб чиққанида энтикиб нафас олаётгандек ҳолга тушган ва тўрт тарафга аланглаб қараётган, қайси тарафга юрмоқ кераклигини мўлжал қилаётган ижодкорлардир.

Аллоҳга ҳамду санолар бўлсинки, манзил аниқ, уни минг-минг йиллар бурун кашф этиб қўйишган: Баркамол жамият у. У жамиятнинг инсонлар Комил бўлмоқлари керак!

Демак, қалби-ақли бутун ижодкор ўша ғояни байроқ қилиб, ўша манзилга интилади: яъни бу интилиш жараёнларини ўрганиб-билиб, саралаб-синтез қилиб асарлар ёзиши лозим. Бу билан халқимизга, шу ғояларнинг байроқдори бўлган ҳукуматимизга хизмат қилиши лозим: бундан ортиқ эркинлик, қаноат, сурур борми? Энди ўша ғояларни ташигувчи қаҳрамонларни топиш-яратиш – кашф этиш даври бошланди: лозим бўлса, ўша ғояларнинг қалблардаги таъсирлари, шу асно пайдо бўлган туйғулар, хатти-ҳаракатлар жамулжамида разм даражасидаги инсон образларини инкишоф этиш даври бошланди. Бунинг учун буюк сўфийлар каби ўз-ўзимизни тарбия қилмоғимиз ҳам зарур, чунки кечаги куннинг қуйқалари, ҳадик отли ваҳиманинг соялари, бировларга ёқиш учун таъзим қилишлар қалбимизда йўқ эмас. Уларни енгиш учун, демак, ўзимизга ўзимиз ҳоким бўлишимиз лозим.

Ҳа, иқтисодий тангликни бошдан кечиряпмиз… Шундаям руҳимиз тушмаса дейман!

Руҳ тушса – кўнгил синади: ундан чиққан ижод шикаста-мискин бўлади…

Энди бу борада Юқоридан кўрсатмалар тушмайди. “Аксини ёзсанг, дабдалангни чиқараман!” деган ҳайқириқ ҳам келмайди: шунинг учун ҳозир нималар босилиб чиқмаяпти…

Энди, охирги бир мулоҳаза бор: аҳли ижод кам бўлгани устига кўнгил нозик, хизмати ҳақига таъмадан ор қилади… Бироқ ҳамма замонларда, тузумлар шароитида бу тансиқ “ижодкорлар қабиласи” беминнат ёрдамга муҳтож бўлган, шунинг учун императорлар ҳам, шоҳлар, султонлар, хонлар ҳам уларга алоҳида бир эътибор билан қарашган: зероки, улар мазкур жамиятнинг Баркамол бўлишига камарбаста бандаи мўминлар бўлган.

8

Дарвоқе, ушбу мулоҳазалар тепасига “Ёзувчи ким?” деб сарлавҳа қўйган эдик: ундан йироқлашиб кетмадикми? Унинг кимлигини бирмунча тасаввур эттиролдикми?
Нима бўлишидан қатъий назар, ижодкор ҳақида фикр юритдик: унинг кимлиги шундан келиб чиқади.

1997

Mанбаъ: “Ёзувчи”, 1997 йил, 9 апрель, №7

Шукур Холмирзаев
ҲИКОЯ ҲАҚИДА

Чамаси, ҳикоя ёзишдан кўра, ҳикоянинг ўзини ёзиш қийин эмас экан, сабаби – ҳикоянгдаги қаҳрамонлар ҳам, улар хатти-ҳаракати, ана шу ҳаракатдан келиб чиқадиган маъно ҳам ўзингники бўлади, буларнинг ҳаммаси, Анненков айтмиш, “қанотинг остида” туради. Ёзганда ҳам, ёзаётганда ҳам ўзингни эркин ҳис этасан, нафсиламбири, руслар “китоб ўзи учун ўзи жавоб беради” деганларидек, ҳикоянинг ўзи ҳам ҳар бир асар каби ўзига хос бир олам, сен – ёзувчи – ана шу олам устида туриб, ундаги ўзинг “бино этган саргузаштларни, Флобер айтмиш “инсонлар тақдирини кузатувчи худо сингари кузатасан”, лекин албатта, улар ишига ҳадеб бош суқавермайсан.

Лекин “ҳикоя” ҳақида мақола ёзиш қийин экан, чунки ёзганингда беихтиёр унинг қонун-қоидалари, вазифаси ва ўзига хос хусусиятлари ҳақида ҳам сўзлаш лозимлигини сезасанки, ана шундай қонун-қоидаларни кўп эшитган, кўп ўқиган, баъзи танқидчилар қулоғига қуявериб, кўнглини безиллатиб қўйган баъзи кишилар олдида, ҳатто дуруст-дуруст ёзувчилар олдида ҳам, хижолат тортишингни ҳис этасан…

Бошқаларни билмадим-у, лекин мен “ҳикоя ҳақида” деб сарлавҳа қўйишим билан дилимда мана шунақанги андишалар пайдо бўлди…

Мен бир қаламкашман, беш-ўнта ҳикоя ёздим, бунгача ва ҳозир ҳам ҳикоя ўқиб бораман, бу тўғрида оз-моз ўйлайман.

Бир замонлар, — ҳозирги кунда ҳам баъзан, — шундай ҳикояларни ўқир эдим: бир қиз бир йигитни севади, кейин йигит вафосиз чиқипти, кейин қиз унинг юзига… Ёки, бир йигит бир қизни сева туриб, эскилик сарқити йўлига кўндаланг бўлгани учун уни енга олмай, бошқага уйланипти, кейин ўша қизни кўрипти – иккиси ҳам пушаймон… Ёки, ёмон одам билан яхши одам ҳақидаг ҳикояларни айтмайсизми… Хуллас, санайверсам, адо қилолмайман.

Кейинчалик тушундимки, ўқиганларимнинг ҳикоя деган нарса билан алоқаси жуда кам экан, улар шунчаки эрмак учун ёзилган ёки умуман адабиётни тушунмаслик оқибатида пайдо бўлган маҳсулотлар экан… Бу ўринда менга эътироз бўлиши мумкин: нима, шунақа мазмунда ҳикоя ёзиш мумкин эмасми? Асло, ундай демоқчи эмасман, ёзиш мумкингина эмас, зарур ҳам, лекин гап ўрнига қўйишда. Кейин классикларга ўтдим…

Яхши ёзувчилар ҳикояларини ўқий бошладим.

Классиклар деганда мен тўртта улуғ ҳикоянависни эслатиш билан кифояланаман: рус адабиётида Чехов, инглиз адабиётида Жек Лондон, ҳинд адабиётида Тагор ва ўзимизнинг адабиётда Абдулла Қаҳҳор.

Чеховни Абдулла Қаҳҳорнинг ўзлари ҳам “менинг устозим” деб айтган эдилар, бунда ҳикмат кўп, қолаверса, Чехов умумжаҳон адабиётида ҳам ҳикоянинг устаси сифатида тан олинган, қайсидир йили Константин Федин Германиядан қайтиб келаётиб, поездда журналистлар билан қилган суҳбатида, — бу суҳбат “Литературная газета”да босилган эди, — биласизми, бутун оламдаги ёш ёзувчилар кейинги йигирма йил мобайнида Чехов билан Хеменгуэйга эргашибди, — деб тўғри айтган эди, бунда ҳам ҳикмат зўр…

Мен Чехов домлада ҳикояда характер нима – феълу атворли тирик одам қандай акс этишини кўриб, ҳайратда қолдим, тўғри, йигирма ёшимгача домланинг ҳикояларини ўқиб тушунолмагандим, кейин шунчалик роҳат олдимки, ҳали-ҳали эсласам, маза қиламан, Толстой домла айтмиш бу каби ўз замонасидан ўзиб кетган, “империссионист ёзувчи” олдида таъзим қилгинг келади.

Бироқ, домла ижодлари билан танишиш оқибатида, ниҳоят, у кишининг “Қайлиқ” ҳикояларини ўқидим ва (буни муаллифнинг пьесаларига ҳамоҳанг эканини кўриб), ғалати ҳолга тушдим: У кишининг мен ўқиган ҳикояларининг тўқсон фоизида характер кўрсатилар ва шу билан автор мақсадига эришгандек бўлар эди… Бунда – “Қайлиқ”да-чи? Бунда ҳам характер бор, лекин, лекин… у ўзгаради, у ўзи ўрганган, Чеховнинг барча қаҳрамонлари яшаб, кўникиб келаётган ҳаётдан чиқмоқчи бўлади, бунга қисман эришади ҳам.

Бу ҳикоя менга таъсир этиб, демак, чин ҳикояда мана шунақа образнинг такомили ҳам бўлгани тузук экан, деган қарорга келдим.

Чеховдан кейин Жек Лондон ҳақида гапириш бир оз эзмалик бўларми дейман. Чунки, ўзингизга ҳам маълумдир, Жек Лондоннинг деярли барча ҳикояларида, умуман, айтиш мумкин, ижодида иккита тип бор: ботир ва қўрқоқ, тўғрироғи, кучли ва кучсиз.

…Аммо Жек Лондоннинг Чеховдан фарқ этиб, кези келганда, ўзи тасвирлаган, кучли, олижаноб қаҳрамонларни севишини баралла айтиши, ҳатто уни ўта бўрттириши ҳам менга маъқул тушди. Демак, чин… ҳикояда ёзувчи, кези келганда, қаҳрамонларга муносабитини бекитмаса ҳам бўлаверади…

Тагорни ўқиганимдан кейин, ҳикояда чуқур бир маъно бўлиши керак, деган хулосага келдим.

Бу хулоса сиздан ҳам узоқ эмас, биласиз, танқидчилар “Тагорнинг ҳар бир ҳикоясида бир роман мазмуни бор”, деб вақтида ёзишган эди…

Сўнгра, кейинчалик шуни англаб қолдимки, Тагор ҳикояларидаги “маъно” шунчаки маъно, ёки шунча миллати чегарасидаги маъно бўлмасдан, балки умуминсонлар учун ҳам керакли бир маъно экан… шунинг учундир, шу кунларда ҳам баъзи ҳинд миллатчи танқидчилари “Тагор ҳиндлар учун ёзмаган, у Европа учун ёзган!” деган гапни айтиб юришибди.

Ана шу ўринда, Тагор “Шарқ билан Ғарб орасидаги кўприк” деган баҳода катта ҳикмат кўраман.

Манба: “Шарқ юлдузи”, 1971 йил, 1-сон.

ЭССЕ – ЭРКИН ИЖОД
Таниқли адиб Шукур Холмирзаев билан суҳбат
Суҳбатдош: Марҳабо Қўчқорова

   Шукур Холмирзаев 1940 йил Сурхондарё вилояти Бойсун туманида туғилган. Ўзбекистон халқ ёзувчиси. ТошДУнинг журналистика факултетини тугатган (1963). «Олис юлдузлар остида» (1971), «Ҳаёт абадий» (1974), «Оғир тош кўчса…» (1980), «Йўллар, йўлдошлар» (1984), «Бодом қишда гуллади» (1986), «Тоғларга қор тушди» (1987) сингари ҳикоя ва қиссалар тўпламлари, «Сўнгги бекат» (1976), «Қил кўприк» (1984), «Йўловчи» (1987), «Олабўжи» (1992), «Динозавр» (1-китоб, 1996) каби романлар муаллифи. «Қора камар» (1987), «Зиёфат» (1990 йили саҳналаштирилган) драмалари ҳам бор. Ҳамза номидаги Республика Давлат мукофоти (1989) ҳамда «Меҳнат шуҳрати» (1999) ордени билан тақдирланган.

Ёзувчи 2005 йил 29 сентябрда Тошкент шаҳрида вафот этган.

    Таниқли адиб Шукур Холмирзаев ўзбек адабиётида насрнинг турфа хил жанрларида сермаҳсул ижод этмоқда. Унинг ижодий йўлида янгича изланишларни кузатамиз. Хусусан, бу унинг эссе ва бадиаларида кўринади. Шунинг учун биз ижодкор билан эссе жанри табиати ва бевосита Шукур Холмирзаев ижодидаги эссенинг ўрни ва яратилиши ҳақида суҳбатлашдик.

– Шукур ака, маълумки, эссе қадимий жанр сифатида нафақат адабиёт оламини, бошқа фанлар ва жамият ҳодисаларини қамраб олади. Сизнинг ижодингизда эссенинг турли хил йўналишларини кўрамиз. Чунончи, бадиий, адабий-танқидий, тарихий, публицистик, хотиравий йўсиндаги эсселарингиз мавжуд. Эссе жанри табиати, генезиси ҳақида ўзингизнинг мулоҳазаларингизни билдирсангиз. Сизнингча, бу жанрнинг очерк, ҳикоя, сингари насрий жанрлардан, шунингдек, хотиралардан тафовутли жиҳатлари нималарда кўринади?

– Бизда бир кекса ёзувчи бор. Жанрларнинг бир-биридан фарқини билмагани билан фахрланиб юради. «Ман билмайман қанақа жанрда ёзиб қўйдим. Китобхонга ёқса, бас», дейди. Ва жанрдан жанрнинг фарқини Садриддин Айний ҳам билмаганини рўкач қилади. Ҳа, энди бундай «билмаслик»нинг сабаблари бўлса, албатта…

Аммо шофёр одам машинанинг машинадан фарқини, чавандоз йигит отнинг отдан фарқини билганидек, адиб дегани ҳам адабиёт илмидан баҳоли қудрат хабардор бўлиши керак. Бу – аксиома, синглим. Энди менинг «эссе»га, ўзингиз айтмиш, унинг «табиати»га доир мулоҳазаларимга келсак, маълумингиз, асосан ҳикоянавис сифатида гапни ҳикоядан бошласам.

Русларда «рассказ» – «рассказат»дан олинган дейдилар. Яъни, бир воқеани «айтиб бериш, ҳикоя қилиш» демакдир. Бошда аксар рус адиблари ҳақиқатан ҳам «ҳикоя қилиш, баён этиш» йўлидан борганлар. Ҳатто француз, ҳатто ҳинди адиблари ҳам аввалда шу йўсинда ижод қилганлар. Кейинчалик ижоднинг тадрижий такомили тақозосида Чехов каби новатор ёзувчилар чиқиб: «Йўқ, воқеани баён қилмаслик керак, балки кўрсатиш лозим», деб, шу йўриғда асарлар битганлар. Илло, «кўрсатиш, холис тасвирлаш йўли» – асл адабиётнинг йўли эди.

Демак, ҳикояда маълум бир воқеа (инсон ҳаётининг маълум бир бўлаги) тасвирланади. Демак, холис тасвирланади ва аксар ҳолларда ҳикоядан чиқариладиган хулоса ўқувчига ҳавола этилади… Энг яхши ҳикоялар шу тариқа ёзилади. Шу ўринда айтиб кетишни истар эдимки, бугунги кунда – кейинги ўн йилликларда ёзилаётган ҳикояларнинг кўпчилигида орқага қайтишни, яъни, оддий баён қилиш, шунчаки айтиб беришни кўраман. Бу ҳол – ўша муаллифларнинг қандайдир онгли равишда «ортга», аниқроғи, ҳикоя жанрининг ибтидоий ҳолатларига қайтишидан далолат бермайди – аксинча: ўша муаллифларнинг ҳикоя жанри хусусиятларидан, ҳикоянинг жанр сифатидаги такомилидан бехабар эканлигидан далолат беради.

Мен бундай ҳаваскор адибларни юқоридаги айтганим – «жанрнинг жанрдан фарқини билмайдиган» адибларга ўхшатаман.

Энди «очерк» жанрининг ўзига хос жиҳатларига келсак, бунда ҳам маълум бир воқеа – инсон қисматининг бир бўлаги қаламга олинади-ю, аммо ҳикоядан фарқи ўлароқ Очеркда мавжуд – бор-ҳаётий одам қаламга олинади. Шу боис муаллифнинг ўша одамга – қаҳрамонга муносабати очиқ-ойдин бўртиб туради. Шунинг учун ҳамдир мен ўқиган аксар очеркларда ижобий хислатли кишилар тасвирланади…

Энди «Эссе»га келсак, бу жанр ҳикоя, очерк жанридан жуда ёш бўлишига қарамай, ёзувчига беҳад кенг эркинликлар беради: яъни эссе ёзувчи адиб тасвирлаётган ёхуд баён этаётган воқеа-ҳодисага – яна ўша гап: инсон қисматининг маълум даври-бўлагига нисбатан ўз муносабатини (очеркдаги каби) очиқ-ошкор билдириб туриши баробарида (бу йўруғда) ўз кўнглида туғилган қандайдир ҳис-ҳаяжондан ҳам, ҳатто шахсий мулоҳазаларини ҳам бемалол ёзиш имконига эгадир. Демак, айтиш мумкинки, эссе жанри очерк билан ҳикоя ўртасидан ўсиб чиққан жанр-тасвир усулидирки, у мақола-мақола илмий бўладими, бадиийроқ бўладими, барибир, – мақолага хос унсурлардан ҳам фойдаланади, тўғрироғи, уларни-да ўзиники қилиб олади.

Марҳабо синглим, эсда тутингки, адабиётдаги ҳар битта жанр ҳам ўз даврига хос, унинг эҳтиёжларини тўлароқ ифодалаш замирида пайдо бўлар экан.

Эссе ҳам шу тариқа пайдо бўлган экан. Дарвоқе, унинг пайдо бўлган макони – Франция ҳисобланади. Умуман, француз адабий тафаккури ҳамиша бошқалардан олдинроқда юрган ва замоннинг талабу эҳтиёжларини бошқа дунё адибларидан илгарироқ ҳис этган. Қарангки, «роман» жанри ҳам дастлаб французларда пайдо бўлди ва энг дунёвий-миллий романлар ўшаларда яратилди. Бу ёғи ҳам қизиқ: таажжуб қиласанки, «Антироман» (Сартр асарлари) ҳам ўшаларда пайдо бўлди.

Эсимдан чиқибди: Сиз «Хотира жанри» ҳақида сўровдингиз. Сингилой, Хотира – хотира-да: уни ҳар ким ёзиши мумкин ва унга қўйиладиган талаб ҳам ўзига яраша бўлади. Тўғри, Тагорнинг хотиралари («Россиядан хатлар»и ёки Эренбургнинг хотиралари ёхуд Уэлснинг «Россия зулмат қўйнида»си) ёхуд… – кўп-да, – борки, уларни – эссе дейиш ҳам мумкин, очерк дейиш ҳам.

Улар шунчаки «хотиралар» деб жанрини қўйиб юборганлар. Қолаверса, уларни қизиқтирган долзарб масалалар олдида «жанр» ҳақида ўйлаш хаёлларига ҳам келмаган-ов…

– Эссе, менинг назаримда, ёзувчининг ҳаёт, инсон ва жамиятни тушуниш ва тушунтириш шаклларидан биридир. Айтинг-чи, сизнинг айнан шу жанрга мурожаатингизнинг боиси нимада?

– Эссега мурожаат қилишимнинг боиси – феълимда бўлса керак: болаликдан эркинликни севардим. Эссе – эркин жанр, бундан ташқари, у агар таъбир жоиз бўлса, – «размерсиз жанр»ки, кийим танлаганда бўйинггаю энингга ўлчаб ўтиргандай сиқилмай…

– 70-йилларда Европа адабиётида эссе-роман, эссе-қисса, эссе-ҳикоя, ҳатто фантастик эсселар ҳам яратиш авж олиб кетди. Шунинг учун бўлса керак, Ғарб адабиётшунослигида романтика ва фантазияга қурилган адабиёт ўрнини бир кун келиб эссе эгаллайди, деган шов-шувли мунозаралар пайдо бўлди. Аммо 30-йил вақт ўтди ҳамки, прозанинг барча жанрлари баравар ижод шакли сифатида ривожланмоқда. Сизнинг шу баҳсларга муносабатингиз қандай?

– Рост айтасиз, ўша йилларда эссе-роман, эссе-қисса…лар кўп яратилди ва адабиётшуносликда бошқа жанрларнинг «шўри қуриди», деган гаплар ҳам пайдо бўлган эди.

Бунинг сабабини мен ўша Ғарбдаги маънавий-адабий ва бошқа-бошқа эҳтиёжлардан, деб биламан. Қолаверса, ўша тур асарларнинг муаллифлари жуда унақа – “адабиёт – менинг қисматим” деган ижодкорлар бўлишмаган.

Адабиётшуносларнинг каромату башоратларида эса адабиётга нисбатан енгилтакликни кўраман. Сизга бир мисол айтайин: ўтган асрда рангли фотография санъати яратилди. Ва… каромату башоратчилар нималар дейишди: «Тасвирий санъатнинг куни битди!» деб айюҳаннос солишди… Йўқ, сал вақт ўтмасидан Тасвирий санъат инсоният яратган энг улуғ санъатлардан бири эканига яна иймон келтирдилар. Бундай гаплар бўлаверар экан. Ахир, ҳар битта жанр каби Санъатнинг ҳар бир тури ҳам – минг-минг йиллик ақлий ва ҳиссий, маънавий ва маданий изланишлар ҳосиласидир. Биз уларни фақат бойитишимиз, янада камол топтиришимиз лозим, холос…

Шу ўринда битта чекиниш қилсам: яқинда Комил Аваз деган қаламкашнинг «Қўналға» номли эссе-роман деб жанрини белгилаган асари қўлимга тушди. Бу ҳақда хоразмлик оғам – гўзал шоир Эркин Мадраҳимов (Ошиқ Эркин) айтган эдилар: «Шукуржон, шуни бир ўқинг». Хуллас, ўқиб чиқсам, жуда ғаройиб эсселар мажмуаси экан. Бекорга «мажмуа» демаяпман. Илло, биронта эссенинг бошқа биронтаси билан деярли алоқаси йўқ. Тағин «биринчи роман» деган илова ҳам бор.

Тавба, бунинг нимаси роман? Ўйлаб-ўйлаб шу фикрга келдим: романли бўлишни истабдилар-да Комил оға. Ҳа, орзуга айб йўқ. Қолаверса, «роман» номи билан қанақанги хом-хатала, алжирашга ўхшаб кетадиган асарлар чиқиб кетмаётир.

Мана шунақа гаплар. Сиз Ғарб адабиётида пайдо бўлган эссе-романларни гапириб юрибсиз. Ўтаверади… Шошманг, агар «Қўналға» – эсселар тўплами деб эълон қилинганида, камина Комил Авазни табриклаган бўлардим.

– Шукур ака. Сизга яна бир савол бермоқчи эдим, жаҳон эссенависларидан қайси ёзувчи кўпроқ ёқади?

– Жаҳон эссенависларидан… Эсимга келмаяпти. Ҳа, ўтган йили Скандинавия ёзувчиларидан Фарли Моуэтнинг шимол музликларида яшаётган элатлар ҳаётидан ёзилган эсселар тўпламини топиб ўқидим. Кейин руслардан Юрий Нагибиннинг «Дунё бўйлаб» деган каттагина эсселар тўпламини ўқиб чиқдим. Фарли Моуэтнинг айрим эсселари Жек Лондоннинг шимол ҳикоялари билан бўйлашар экан. Юрий Нагибин эса – аслида эссенавис экан. Мен у адибни «ёзувчи, сценарист» деб юрардим.

– Бугунги кунда ўзбек адабиётида кимларни эссечиликда фаол қалам тебратаяпти деб ўйлайсиз?

– Бугунги ўзбек адабиётида Дадахон Нурийни энг фаол эссечи, деб биламан. Унинг бир неча эссе тўпламлари чиқди. Уларга ман-ман деган адабиётшунослар сўзбоши ёзишган. Чунончи, Матёқуб Қўшжонов, Озод Шарафиддинов… ва бошқалар. Аммо матбуотда шу публицист адибнинг дурустроқ мақталганини билмайман. Ҳолбуки, бунақангги жонкуяр, юртпарвар адибни топиш қийин.

Бошқа эссенавислардан домламиз Озод Шарафиддиновни айтгим келади. Аммо-лекин, шу пайтгача Одил Ёқубовнинг «Фарзандлар бурчи» номли эсселаричалик гўзал эсселарни ўқимаганман. Бугунги кундаги эссенавислардан тағин Собиржон Қодировни, Карим Баҳриев, Қулман Очил, Фотима Шариповаларни мамнуният билан тилга оламан.

– Мана сиз 68-йилдан бери шу жанрда ижод қилмоқдасиз. Айниқса, кейинги пайтларда жуда кўплаб ёзувчи, шоирлар, умуман санъат аҳли ҳақида, жамоат арбобларига бағишлаб ёзилган эссе ва бадиаларингиз бор. Айтинг-чи, эсселарингиз орасида сизга энг маъқули қайси бири?

– Деярли, барча эсселарим ўзимга ёқади. Чунки… улардан биронтасини қайта ёзгим келмайди.

Манба: “ЎзАС”, 2003 йил, 18 апрель, №16

  Rub’i maskundagi ming turfa qiliqli, ming bir tashvishli, ming-ming qiyofali odamlar orasida yana bir qurum bandai mo‘minlar borki, ularning har biri ham o‘zicha ayri shaxslar bo‘lsalar-da, mushtarak bir jihatlari bilan bir-birlariga o‘xshaydilar va umumlashtirib aytganda, bitta vazifani bajaradilar; “bajaradi” deyish iddaoga, bahoga, hatto buyruqqa mengzab ketadi, yo‘q: ular shu vazifani ado etishga mahkumlar, ularning qalbi-shuuri shuni hargiz talab etadi va bu vazifani ado etish – nafas olishdek bir holdirki, ular bu yo‘ldan bir santim orqaga qaytolmaydilar.

Shukur Xolmirzaev
YOZUVCHI KIM?

Do’zax olovidan qo’rqqanim uchun emas, jannat bog’lariga kirishi uchun ham emas,odam bo’lishi uchun yashadim.

Jaloliddin RUMIY

1

    Rub’i maskundagi ming turfa qiliqli, ming bir tashvishli, ming-ming qiyofali odamlar orasida yana bir qurum bandai mo’minlar borki, ularning har biri ham o’zicha ayri shaxslar bo’lsalar-da, mushtarak bir jihatlari bilan bir-birlariga o’xshaydilar va umumlashtirib aytganda, bitta vazifani bajaradilar; “bajaradi” deyish iddaoga, bahoga, hatto buyruqqa mengzab ketadi, yo’q: ular shu vazifani ado etishga mahkumlar, ularning qalbi-shuuri shuni hargiz talab etadi va bu vazifani ado etish – nafas olishdek bir holdirki, ular bu yo’ldan bir santim orqaga qaytolmaydilar.
Ularning mushtarak vazifalari nimalardan iborat ekani haqidagi gapni orqaga surib, o’zlari kimligini aytadigan bo’lsak, moziyda baxshi, oqin, shoir, go’yanda deyishar, ertakchilar, rivoyat, hikmat aytib yurguvchi maddohlar ham ushbu qurumga qo’shilar edi. Ularning nomlari haqida gap ketsa, dastlab Homer tilga olinadi…
Ular o’z zamonlarining, o’z tuzumlari, jug’rofiy mintaqalari, diniy, milliy urf-odatga ega bo’lgan halqalari, elatlarining farzandi bo’lishlari, ana shu omillar qamrovida ijod qilishlari, demak, ijod mahsullari o’z davrlarining o’ziga xos in’ikosi bo’lishi bilan birga,o’zga xalqlarga ham tatigudek bo’lar ediki, ana shu tatimli nuqtada ular o’zlariga yetti yot begona elatlarning ham qalbiga qalbdosh bo’lib qolishar edi.
Bu tutash nuqta nima edi? Bu ularning mushtarak vazifalaridan kelib chiqadigan qanoatlari-maqsadlari edi: insonlarning bir-biriga sadoqati, do’stga vafo qilish, ota-onani hurmatlash, Vatanni sevish va uning himoyasiga doim tayyor turish, sevimli yoriga xiyonat qilmaslik, sotqinlikni eng tuban jihat ekanini ko’rsatish, mardlik, to’g’riso’zlilikni ulug’lash  va hokazo-hokazo jihatlarni sifatlar darajasiga ko’tarish, binobarin, ko’tarib tasvirlashda edi.
U ijodkorlarning o’zlari mansub xalqlar qalbidagina emas, balki o’sha “etti yot begona” elatlar borligida ham, xullas, bashar yuragida shu sifatlarga intilish istagi-ehtiyoji borligi uchun u doston, u rivoyat, u aytimlarni qalblariga darhol yaqin olib, ijodkorga qalbdosh bo’lib qolar edilar.  Demak, bu qurum ijod ahli ana shunday sifat-g’oyalarning tabiiy tashviqotchisi edilarki, ularngi eng sara g’oyalari inson uchun, insonning insonligi uchun mezon-o’lchov bo’lib qolar edi.
Insonning tashqi qiyofasi-yu ichki a’zolari o’zgarmaganidek hamon o’sha sifatlar-g’oyalar insonlikning guvohnomasi, qolaversa, tug’i-bayrog’i bo’lib kelayotir.

2

Tag’in o’sha ibtidodagi ijod ahliga qaytib, unga yaqin boraylik: ish yuritishi-uslubiga nazar tashlaylik.
Ha, ular o’z zamonasiga xos voqea-hodisalarni ijodlarida aks ettirganlar. Lekin qay holda,qay tartib va qay yo’sinda tasvirladilarki, ming-minglab omma ularni eshitdi, o’qidi… O,eshitarli, o’qishli qilib aytishu yozishning o’zi bo’lmaydi: u butun boshli chig’iriqdan-xallojidan o’tadi. Ha, bir uyum yungni xallojidan o’tkazganda, bir hovuch tivit   qoladi: boshqasi nishxurt, chiqindi. Shundoqki, o’sha ijodkorlar o’zlari tilga-qalamga olgan voqea-hodisalarni titkilab, saralab, bir tizimga tiza boshlaydilar. Shunday tizadilarki,o’tgan-kechgan voqealar go’yoki xuddi shu tizimdagidek bo’lib qoladi. Tag’in, bu tizimni shunday eshadilarki, anavi ulug’languvchi sifatlar-g’oyalar bo’rtib, ilkinchi o’rinlarga chiqib,eshituvchi-yu o’quvchini mahliyo etgudek, o’ziga ergashtirgudek holga tushishadi: shunday qilinadi va buning-da zamirida shunday mahorat yotadiki, xolis odam buni aslo sezmaydi; ko’ngliga shubha tushmaydi, bunga bus-butun ishonib: “Ha: hammasi rost” deb qabul qiladi. Shunisi hayratomuzki, hamon shunday qabul qilinayotir.

3

Zamonlar o’tib, yozma adabiyotning mavqei ham, ko’lami ham kengayib borgani sari notiqlar,baxshilar, aytuvchilar qatoriga dramaturg, nosir (romannist, hikoyanavis), ocherkchi, she’r yozuvchi va g’azalnavislar ham beixtiyor qo’shilib, darhol munosabat, mahkam o’rin olaboshladilarki, ana o’shalarning ijodlari taqozosida turfa janrlar paydo bo’ldi.
Bu qurum ijod ahlining avvalgilardan farqi – bular ko’proq mavjud voqelik, kechib turgan hayotga murojaat etib, asarlariga ma’lumotni shundan ola boshladilar. “Haqiqatni yozish kerak” degan talabu ehtiyoj ham ana davrda tug’ildi.
Biroq bor haqiqatni yozishning qaltis tomonlari ham ko’rinib qoldi: endi bor haqiqatni haqday qilib, ya’ni sintez va saralashlar so’ngida ma’lum bir tizimga tizib va shak-shubhasiz anavu ulug’ sifatlarni – shunday sifatli insonlarning hayotini yozib, demak, o’sha fazilatlarni ulug’lab, ularni tashviq etsalar-da, hokim sinf vakillarining u yoki bu tomonlariga tegib ketishgani, hokim siyosatning u yoki bu manfiy jihatlarini qoralab o’tganlari ayon bo’lib  qoldiki, bu hol umumga qanchalik ma’qul tushmasin, ayrim ijodkorlarga tazyiq olib keldi.
Endi bir vazmin savol tug’iladi: bu ijodkorlar degan guruh qanday paydo bo’ladi? Nega bular inson sha’ni-shavkatini ko’targuvchi sifatlarning-g’oyalarning fidoyisi bo’ladi? Nega bular oz sonli va inson uchun qilgan xizmatlari evaziga ba’zan nainki ta’qiblarga uchraydi, balki shu yo’lda halok bo’lib ham ketadilar. Va kuyib kul bo’lgan Samandar-Qaqnus  qushining kulidan yangi samandarlar-qaqnuslar paydo bo’lganidek, ularning izdoshlari yana chiqaveradi? Bular guruhi – mo»jizaviy qabilami?
Bu savollarning hech biriga shu ijodkorlardan birontasi ham to’la javob berolmaydi. Ular o’z vazifalarini ado etadilar: shunga mahkumlar. Xuddiki tug’ilgan chaqaloq yashash davomida o’limga intilgani kabi intilaveradilar.
Tag’in bir mulohaza tug’iladi: har bir davrning, har bir tuzumning inson qandoq bo’lishi lozimligi haqida o’ziga xos o’lchovlari, kodekslari bo’ladi: masalan, fashistlarning kodeksi – eng ulug’ inson bu oriylar irqiga mansublardir, deyiladi. Kecha to’zib ketgan Sho’rolar tuzumining inson haqidagi dasturi dahriy kommunist edi. Hatto Homer zamonida ham yunonlar nazarida, eng komil insonlar – greklar edi.
Nega endi o’sha zamonlardan bugungi davrlargacha ham boyagi ijod ahli bu dasturlar, o’lchovlar, kodekslarni qabul etmadi, balki o’sha umumbashariy sifatlar – g’oyalarda muqim bo’lib qolaverdi? Nima, bular bashoratchilarmi?
Savollar ko’p…

4

Bu savollarga ijodkorlarning o’zlari ham aniq javob berolmaydilar, dedik. Biroq qadim-qadim zamonlarga nigoh tashlasak, anavu hayratomuz ijodkorlarning bobo-bobokalonlaridek bo’lib ko’rinadigan bir qavmni nazarimiz zo’rg’a ilg’aydi: ularning asl nomi “sufis” bo’lgan. Yunonistonda Homer paydo bo’lishidan ming-ming yillar oldin dunyoga kelgan bu “so’fis” degan nom ham, shu nom ostida yuradigan darvishsifat kishilar ham. Keyin bunday darvishsifat odamlar arablarda, so’ng Hind olamida, keyin Eronda, nihoyat, Ispaniyada va u orqali g’arbda – Farangistonda paydo bo’lishgan.
O’sha-o’sha sharoitda ular aql bovar qilmaydigan yo’llar-aloqalar orqali bir-birini tanishar-bilishar ekan.
Shunisi g’aroyibki, ularning ilkinchilari paydo bo’lganda, hali dinlar kashf etilmagan,muqaddas kitoblar nozil bo’lmagan, payg’ambarlar ham tug’ilmagan edi. Ularning ta’limoti asosida Komil inson bo’lib yashash va barkamol jamiyatni orzu etish  g’oyalari yotgan. Bu g’oyalarning ro’yobi – Haqiqatga yetishish, deb atalgan. Buning uchun ular, avvalo, o’zlarini o’zlari tarbiya qilishdan ishni boshlashgan va eng birinchi shartlari – nima yumush qilmasinlar, inson kamoloti uchun qanchalik izlanmasinlar, buning uchun birovdan bir narsani ta’ma qilmaslik bo’lgan: boshqa hamma sifatlar ana shu beminnat  g’oyadan o’sib chiqqan…

5

Ularni biz “so’fiylar” deb ataymiz. “So’fi” so’zining arabchada “jun” deyilishi, aksar so’fiylarning jundan tikilgan matohdan kiyinganlarini aytib, bu “superodamlar” Arabistonda paydo bo’lishdi, deymiz ham: biroq o’sha zamonlarda ko’pgina mamlakatlarning chegaralari aniq bo’lmagan, ko’shni xalqlarning tillarida o’xshash unsurlar mavjud bo’lgani e’tiborga olinsa, “so’fiylik”ning umri chindan ham to’rt ming yillardan nari ketishiga ishonch hosil qilamiz. Gap bunda emas…
Gap so’fiylar e’tiqodi-tariqatlarining umumbashariy g’oyalarga muvofiq kelishida, demak, umuminsoniy qanoatlarni dastlab olam so’yilari ishlab chiqqanlari, tartibga solganlari va umumbashariy udumlarning kashf etilgan zamiri bo’lib qolganidadir.
Bu yo’rig’dagi ilmiy tadqiqotlar natijasi shuni isbotlaydiki, Butun Ovro’po adabiyotining Gyote, Shiller, Vol`ter va boshqa o’nlab buyuk ijodkorlari so’fiylar ta’limotidan bahra olishgan, unga qarab yo’llarini aniqlashgan: shu yo’lda olamshumul asarlar yaratishgan; so’fiylik g’oyalari keyinchalik Rusiyaga ham o’tib, Lev Tolstoylarga ham samarali ta’sir etgan.
Shunisi qiziqki, barcha dinlar o’ramidagi eng buyuk so’fiylardan haqiqatga yetib-yetmay to’xtaganlaridan ayrimlari johil ruhoniylar, kohinlar, roibnlar tarafidan ham ta’qib ostiga olinganlari, Mansur Xalloj, Robiya bonu, Mashrab kabilar ozod fikrlari uchun, insonni iloh darajasiga yetkazib ulug’laganlari uchun (G’arbdagi inkvizatsiyani ham eslang)  yashashdan mahrum qilinganlari singari nasroniy cherkovi Lev Tolstoy hazratlarini ham “dahriy”ga chiqargan edi: holbuki Tolstoy umr bo’yi xristian dini aqidalarini tashviqot qilgan, umrining so’ngida so’fiylik tariqatlari bilan tanishgan edi va insonning tabiiy huquqlarini himoya qila boshlagan edi. Tag’in g’aroyib bir hol shuldirki, chin so’fiyo fikrlar hamon shariat tomonidan ta’qib etilayotir.

6

Bir nuqtaga aniqlik kiritishni istar edik: so’fiylik tariqatlari Ovro’poga yetib bormasa, u mintaqadagi haligiday ulug’ adiblar yetishib chiqmasmidi? Chiqar edi. Ammo kechikibroq…
Zero so’fiylikning bir nozik joyi bor: u ruhni – qalbni birinchi o’ringa qo’yadi va aqlni unga singishib ketgan holda talqin etadi. Bundan shunday xulosa chiqadiki, so’fiyona qarashlar, fikrlar, g’oyalar har bir tirik jonda – insonda u yoki bu darajada mavjud bo’larkan. Shuning uchun inson tashviq etilgan u aqidalarni qalbiga darhol yaqin olarkan, o’zinikiday his qilarkan.
Anavu “bir qurum” ijodkorlarning xalqdan farqi shundaki, ular insoniy sifatlaru qanoatlarni juda teran his etib, darhol o’zlarining nuqtai nazarlariniga aylantirisharkan.
Shu bois so’fiylik g’oyalarini o’z dunyoqarashlari kabi qabul qilisharkan. Ha, “so’fis”lar – so’fiylar paydo bo’lmaganda ham ular dastur qilgan aqidalar mavjud bo’laverar ekan, illo, u qalbdan-aqldan o’sib chiqqan ehtiyoj hosilalari ekan.
Biroq so’fiylarning, so’fiylik tariqatlarining paydo bo’lmasligi ham mumkin emas ekan.

7

Mana, necha-necha buyuk so’fiylar yetishib chiqqan, qancha buyuk ijodkorlar yashab – ijod namunalarini qoldirib ketgan muqaddas Turon tuprog’imizning kindigi hisoblanmish Turkiston yerimizda ozodmiz, mustaqil mamlakatimizning ravnaqi uchun harakatdamiz: bu yo’ldagi eng bukyu g’oyalarimiz – Komil insonlar bo’lish, Barkamol jamiyat qurishdan iboratligi  kundek ayondir.
Binobarin, bizda ham qurum-qurum ijodkorlar bor. Ular kechagi qaramlik, yolg’on kodekslarni targ’ib etish majburiyatlaridan daf’atan xalos bo’lgan va ko’pdan suv ostida yashagani uchun yuzaga qalqib chiqqanida entikib nafas olayotgandek holga tushgan va to’rt tarafga alanglab qarayotgan, qaysi tarafga yurmoq kerakligini mo’ljal qilayotgan ijodkorlardir. Allohga hamdu sanolar bo’lsinki, manzil aniq, uni ming-ming yillar burun kashf etib qo’yishgan: Barkamol jamiyat u. U jamiyatning insonlar Komil bo’lmoqlari kerak!

Demak, qalbi-aqli butun ijodkor o’sha g’oyani bayroq qilib, o’sha manzilga intiladi: ya’ni bu intilish jarayonlarini o’rganib-bilib, saralab-sintez qilib asarlar yozishi lozim. Bu bilan xalqimizga, shu g’oyalarning bayroqdori bo’lgan hukumatimizga xizmat qilishi lozim: bundan ortiq erkinlik, qanoat, surur bormi? Endi o’sha g’oyalarni tashiguvchi qahramonlarni topish-yaratish – kashf etish davri boshlandi: lozim bo’lsa, o’sha g’oyalarning qalblardagi   ta’sirlari, shu asno paydo bo’lgan tuyg’ular, xatti-harakatlar jamuljamida razm darajasidagi inson obrazlarini inkishof etish davri boshlandi. Buning uchun buyuk so’fiylar kabi o’z-o’zimizni tarbiya qilmog’imiz ham zarur, chunki kechagi kunning quyqalari, hadik otli vahimaning soyalari, birovlarga yoqish uchun ta’zim qilishlar qalbimizda yo’q emas. Ularni  yengish uchun, demak, o’zimizga o’zimiz hokim bo’lishimiz lozim.

Ha, iqtisodiy tanglikni boshdan kechiryapmiz… Shundayam ruhimiz tushmasa deyman! Ruh tushsa – ko’ngil sinadi: undan chiqqan ijod shikasta-miskin bo’ladi…

Endi bu borada Yuqoridan ko’rsatmalar tushmaydi. “Aksini yozsang, dabdalangni chiqaraman!” degan hayqiriq ham kelmaydi: shuning uchun hozir nimalar bosilib chiqmayapti…
Endi, oxirgi bir mulohaza bor: ahli ijod kam bo’lgani ustiga ko’ngil nozik, xizmati haqiga ta’madan or qiladi… Biroq hamma zamonlarda, tuzumlar sharoitida bu tansiq “ijodkorlar qabilasi” beminnat yordamga muhtoj bo’lgan, shuning uchun imperatorlar ham, shohlar, sultonlar, xonlar ham ularga alohida bir e’tibor bilan qarashgan: zeroki, ular mazkur  jamiyatning Barkamol bo’lishiga kamarbasta bandai mo’minlar bo’lgan.

8

Darvoqe, ushbu mulohazalar tepasiga “Yozuvchi kim?” deb sarlavha qo’ygan edik: undan yiroqlashib ketmadikmi? Uning kimligini birmuncha tasavvur ettiroldikmi? Nima bo’lishidan qat’iy nazar, ijodkor haqida fikr yuritdik: uning kimligi shundan kelib chiqadi.

1997

Manba’: “Yozuvchi”, 1997 yil, 9 aprel`, №7

Shukur Xolmirzaev
HIKOYA HAQIDA

Chamasi, hikoya yozishdan ko’ra, hikoyaning o’zini yozish qiyin emas ekan, sababi – hikoyangdagi qahramonlar ham, ular xatti-harakati, ana shu harakatdan kelib chiqadigan ma’no ham o’zingniki bo’ladi, bularning hammasi, Annenkov aytmish, “qanoting ostida” turadi. Yozganda ham, yozayotganda ham o’zingni erkin his etasan, nafsilambiri, ruslar “kitob o’zi uchun o’zi javob beradi” deganlaridek, hikoyaning o’zi ham har bir asar kabi o’ziga xos bir olam, sen – yozuvchi – ana shu olam ustida turib, undagi o’zing “bino etgan sarguzashtlarni, Flober aytmish “insonlar taqdirini kuzatuvchi xudo singari kuzatasan”, lekin albatta, ular ishiga hadeb bosh  suqavermaysan.

Lekin “hikoya” haqida maqola yozish qiyin ekan, chunki yozganingda beixtiyor uning qonun-qoidalari, vazifasi va o’ziga xos xususiyatlari haqida ham so’zlash  lozimligini sezasanki, ana shunday qonun-qoidalarni ko’p eshitgan, ko’p o’qigan, ba’zi tanqidchilar qulog’iga quyaverib, ko’nglini bezillatib qo’ygan ba’zi kishilar  oldida, hatto durust-durust yozuvchilar oldida ham, xijolat tortishingni his etasan…

Boshqalarni bilmadim-u, lekin men “hikoya haqida” deb sarlavha qo’yishim bilan dilimda mana shunaqangi andishalar paydo bo’ldi…

Men bir qalamkashman, besh-o’nta hikoya yozdim, bungacha va hozir ham hikoya o’qib boraman, bu to’g’rida oz-moz o’ylayman.
Bir zamonlar, — hozirgi kunda ham ba’zan, — shunday hikoyalarni o’qir edim: bir qiz bir yigitni sevadi, keyin yigit vafosiz chiqipti, keyin qiz uning yuziga… Yoki, bir yigit bir qizni seva turib, eskilik sarqiti yo’liga ko’ndalang bo’lgani uchun uni yenga olmay, boshqaga uylanipti, keyin o’sha qizni ko’ripti – ikkisi ham pushaymon… Yoki, yomon odam bilan yaxshi odam haqidag hikoyalarni aytmaysizmi… Xullas, sanayversam, ado qilolmayman.

Keyinchalik tushundimki, o’qiganlarimning hikoya degan narsa bilan aloqasi juda kam ekan, ular shunchaki ermak uchun yozilgan yoki umuman adabiyotni tushunmaslik oqibatida paydo bo’lgan mahsulotlar ekan… Bu o’rinda menga e’tiroz bo’lishi mumkin: nima, shunaqa mazmunda hikoya yozish mumkin emasmi? Aslo, unday demoqchi emasman, yozish mumkingina emas, zarur ham, lekin gap o’rniga qo’yishda. Keyin klassiklarga o’tdim…

Yaxshi yozuvchilar hikoyalarini o’qiy boshladim.

Klassiklar deganda men to’rtta ulug’ hikoyanavisni eslatish bilan kifoyalanaman: rus adabiyotida Chexov, ingliz adabiyotida Jek London, hind adabiyotida Tagor va o’zimizning adabiyotda Abdulla Qahhor.

Chexovni Abdulla Qahhorning o’zlari ham “mening ustozim” deb aytgan edilar, bunda hikmat ko’p, qolaversa, Chexov umumjahon adabiyotida ham hikoyaning ustasi sifatida tan olingan, qaysidir yili Konstantin Fedin Germaniyadan qaytib kelayotib, poezdda jurnalistlar bilan qilgan suhbatida, — bu suhbat “Literaturnaya gazeta”da bosilgan edi, — bilasizmi, butun olamdagi yosh yozuvchilar keyingi yigirma yil mobaynida Chexov bilan Xemengueyga ergashibdi, — deb to’g’ri aytgan edi, bunda ham hikmat zo’r…

Men Chexov domlada hikoyada xarakter nima – fe’lu atvorli tirik odam qanday aks etishini ko’rib, hayratda qoldim, to’g’ri, yigirma yoshimgacha domlaning hikoyalarini o’qib tushunolmagandim, keyin shunchalik rohat oldimki, hali-hali eslasam, maza qilaman, Tolstoy domla aytmish bu kabi o’z zamonasidan o’zib ketgan, “imperissionist yozuvchi” oldida ta’zim qilging keladi.

Biroq, domla ijodlari bilan tanishish oqibatida, nihoyat, u kishining “Qayliq” hikoyalarini o’qidim va (buni muallifning p`esalariga hamohang ekanini ko’rib), g’alati holga tushdim: U kishining men o’qigan hikoyalarining to’qson foizida xarakter ko’rsatilar va shu bilan avtor maqsadiga erishgandek bo’lar edi… Bunda – “Qayliq”da-chi? Bunda ham xarakter bor, lekin, lekin… u o’zgaradi, u o’zi o’rgangan, Chexovning barcha qahramonlari yashab, ko’nikib kelayotgan hayotdan chiqmoqchi bo’ladi, bunga qisman erishadi ham.Bu hikoya menga ta’sir etib, demak, chin hikoyada mana shunaqa obrazning takomili ham bo’lgani tuzuk ekan, degan qarorga keldim.

Chexovdan keyin Jek London haqida gapirish bir oz ezmalik bo’larmi deyman. Chunki, o’zingizga ham ma’lumdir, Jek Londonning deyarli barcha hikoyalarida, umuman, aytish mumkin, ijodida ikkita tip bor: botir va qo’rqoq, to’g’rirog’i, kuchli va kuchsiz.

…Ammo Jek Londonning Chexovdan farq etib, kezi kelganda, o’zi tasvirlagan, kuchli, olijanob qahramonlarni sevishini baralla aytishi, hatto uni o’ta bo’rttirishi ham menga ma’qul tushdi. Demak, chin… hikoyada yozuvchi, kezi kelganda, qahramonlarga munosabitini bekitmasa ham bo’laveradi…

Tagorni o’qiganimdan keyin, hikoyada chuqur bir ma’no bo’lishi kerak, degan xulosaga keldim.Bu xulosa sizdan ham uzoq emas, bilasiz, tanqidchilar “Tagorning har bir hikoyasida bir roman mazmuni bor”, deb vaqtida yozishgan edi…

So’ngra, keyinchalik shuni anglab qoldimki, Tagor hikoyalaridagi “ma’no” shunchaki ma’no, yoki shuncha millati chegarasidagi ma’no bo’lmasdan, balki umuminsonlar uchun ham kerakli bir ma’no ekan… shuning uchundir, shu kunlarda ham ba’zi hind millatchi tanqidchilari “Tagor hindlar uchun yozmagan, u Yevropa uchun yozgan!” degan gapni aytib yurishibdi.

Ana shu o’rinda, Tagor “Sharq bilan G’arb orasidagi ko’prik” degan bahoda katta hikmat ko’raman.

Manba: “Sharq yulduzi”, 1971 yil, 1-son.

ESSE – ERKIN IJOD
Taniqli adib Shukur Xolmirzaev bilan suhbat
Suhbatdosh: Marhabo Qo’chqorova

Shukur Xolmirzaev 1940 yil Surxondaryo viloyati Boysun tumanida tug’ilgan. O’zbekiston xalq yozuvchisi. ToshDUning jurnalistika fakultetini tugatgan (1963). «Olis yulduzlar ostida» (1971), «Hayot abadiy» (1974), «Og’ir tosh ko’chsa…» (1980), «Yo’llar, yo’ldoshlar» (1984), «Bodom qishda gulladi» (1986), «Tog’larga qor tushdi» (1987) singari hikoya va qissalar to’plamlari, «So’nggi bekat» (1976), «Qil ko’prik» (1984), «Yo’lovchi» (1987), «Olabo’ji» (1992), «Dinozavr» (1-kitob, 1996) kabi romanlar muallifi. «Qora kamar» (1987), «Ziyofat» (1990 yili sahnalashtirilgan) dramalari ham bor. Hamza nomidagi Respublika Davlat mukofoti (1989) hamda «Mehnat shuhrati» (1999) ordeni bilan taqdirlangan.

Yozuvchi 2005 yil 29 sentyabrda Toshkent shahrida vafot etgan.

Taniqli adib Shukur Xolmirzaev o’zbek adabiyotida nasrning turfa xil janrlarida sermahsul ijod etmoqda. Uning ijodiy yo’lida yangicha izlanishlarni kuzatamiz. Xususan, bu uning esse va badialarida ko’rinadi. Shuning uchun biz ijodkor bilan esse janri tabiati va bevosita Shukur Xolmirzaev ijodidagi essening o’rni va yaratilishi haqida suhbatlashdik.

– Shukur aka, ma’lumki, esse qadimiy janr sifatida nafaqat adabiyot olamini, boshqa fanlar va jamiyat hodisalarini qamrab oladi. Sizning ijodingizda essening turli xil yo’nalishlarini ko’ramiz. Chunonchi, badiiy, adabiy-tanqidiy, tarixiy, publitsistik, xotiraviy yo’sindagi esselaringiz mavjud. Esse janri tabiati, genezisi haqida o’zingizning mulohazalaringizni bildirsangiz. Sizningcha, bu janrning ocherk, hikoya, singari nasriy janrlardan, shuningdek, xotiralardan tafovutli jihatlari nimalarda ko’rinadi?

– Bizda bir keksa yozuvchi bor. Janrlarning bir-biridan farqini bilmagani bilan faxrlanib yuradi. «Man bilmayman qanaqa janrda yozib qo’ydim. Kitobxonga yoqsa, bas», deydi. Va janrdan janrning farqini Sadriddin Ayniy ham bilmaganini ro’kach qiladi. Ha, endi bunday «bilmaslik»ning sabablari bo’lsa, albatta…

Ammo shofyor odam mashinaning mashinadan farqini, chavandoz yigit otning otdan farqini bilganidek, adib degani ham adabiyot ilmidan baholi qudrat xabardor bo’lishi kerak. Bu – aksioma, singlim. Endi mening «esse»ga, o’zingiz aytmish, uning «tabiati»ga doir mulohazalarimga kelsak, ma’lumingiz, asosan hikoyanavis sifatida gapni hikoyadan boshlasam.

Ruslarda «rasskaz» – «rasskazat»dan olingan deydilar. Ya’ni, bir voqeani «aytib berish, hikoya qilish» demakdir. Boshda aksar rus adiblari haqiqatan ham «hikoya qilish, bayon etish» yo’lidan borganlar. Hatto frantsuz, hatto hindi adiblari ham avvalda shu yo’sinda ijod qilganlar. Keyinchalik ijodning tadrijiy takomili taqozosida Chexov kabi novator yozuvchilar chiqib: «Yo’q, voqeani bayon qilmaslik kerak, balki ko’rsatish lozim», deb, shu yo’rig’da asarlar bitganlar. Illo, «ko’rsatish, xolis tasvirlash yo’li» – asl adabiyotning yo’li edi.

Demak, hikoyada ma’lum bir voqea (inson hayotining ma’lum bir bo’lagi) tasvirlanadi. Demak, xolis tasvirlanadi va aksar hollarda hikoyadan chiqariladigan xulosa o’quvchiga havola etiladi… Eng yaxshi hikoyalar shu tariqa yoziladi. Shu o’rinda aytib ketishni istar edimki, bugungi kunda – keyingi o’n yilliklarda yozilayotgan hikoyalarning ko’pchiligida orqaga qaytishni, ya’ni, oddiy bayon qilish, shunchaki aytib berishni ko’raman. Bu hol – o’sha mualliflarning qandaydir ongli ravishda «ortga», aniqrog’i, hikoya janrining ibtidoiy holatlariga qaytishidan dalolat bermaydi – aksincha: o’sha mualliflarning hikoya janri xususiyatlaridan, hikoyaning janr sifatidagi takomilidan bexabar ekanligidan dalolat beradi.

Men bunday havaskor adiblarni yuqoridagi aytganim – «janrning janrdan farqini bilmaydigan» adiblarga o’xshataman.

Endi «ocherk» janrining o’ziga xos jihatlariga kelsak, bunda ham ma’lum bir voqea – inson qismatining bir bo’lagi qalamga olinadi-yu, ammo hikoyadan farqi o’laroq Ocherkda mavjud – bor-hayotiy odam qalamga olinadi. Shu bois muallifning o’sha odamga – qahramonga munosabati ochiq-oydin bo’rtib turadi. Shuning uchun hamdir men o’qigan aksar ocherklarda ijobiy xislatli kishilar tasvirlanadi…

Endi «Esse»ga kelsak, bu janr hikoya, ocherk janridan juda yosh bo’lishiga qaramay, yozuvchiga behad keng erkinliklar beradi: ya’ni esse yozuvchi adib tasvirlayotgan yoxud bayon etayotgan voqea-
hodisaga – yana o’sha gap: inson qismatining ma’lum davri-bo’lagiga nisbatan o’z munosabatini (ocherkdagi kabi) ochiq-oshkor bildirib turishi barobarida (bu yo’rug’da) o’z ko’nglida tug’ilgan qandaydir his-hayajondan ham, hatto shaxsiy mulohazalarini ham bemalol yozish imkoniga egadir. Demak, aytish mumkinki, esse janri ocherk bilan hikoya o’rtasidan o’sib chiqqan janr-tasvir usulidirki, u maqola-maqola ilmiy bo’ladimi, badiiyroq bo’ladimi, baribir, – maqolaga xos unsurlardan ham foydalanadi, to’g’rirog’i, ularni-da o’ziniki qilib oladi.

Marhabo singlim, esda tutingki, adabiyotdagi har bitta janr ham o’z davriga xos, uning ehtiyojlarini to’laroq ifodalash zamirida paydo bo’lar ekan.

Esse ham shu tariqa paydo bo’lgan ekan. Darvoqe, uning paydo bo’lgan makoni – Frantsiya hisoblanadi. Umuman, frantsuz adabiy tafakkuri hamisha boshqalardan oldinroqda yurgan va zamonning talabu ehtiyojlarini boshqa dunyo adiblaridan ilgariroq his etgan. Qarangki, «roman» janri ham dastlab frantsuzlarda paydo bo’ldi va eng dunyoviy-milliy romanlar o’shalarda yaratildi. Bu yog’i ham qiziq: taajjub qilasanki, «Antiroman» (Sartr asarlari) ham o’shalarda paydo bo’ldi.

Esimdan chiqibdi: Siz «Xotira janri» haqida so’rovdingiz. Singiloy, Xotira – xotira-da: uni har kim yozishi mumkin va unga qo’yiladigan talab ham o’ziga yarasha bo’ladi. To’g’ri, Tagorning xotiralari («Rossiyadan xatlar»i yoki Erenburgning xotiralari yoxud Uelsning «Rossiya zulmat qo’ynida»si) yoxud… – ko’p-da, – borki, ularni – esse deyish ham mumkin, ocherk deyish ham.

Ular shunchaki «xotiralar» deb janrini qo’yib yuborganlar. Qolaversa, ularni qiziqtirgan dolzarb masalalar oldida «janr» haqida o’ylash xayollariga ham kelmagan-ov…

– Esse, mening nazarimda, yozuvchining hayot, inson va jamiyatni tushunish va tushuntirish shakllaridan biridir. Ayting-chi, sizning aynan shu janrga murojaatingizning boisi nimada?

– Essega murojaat qilishimning boisi – fe’limda bo’lsa kerak: bolalikdan erkinlikni sevardim. Esse – erkin janr, bundan tashqari, u agar ta’bir joiz bo’lsa, – «razmersiz janr»ki, kiyim tanlaganda bo’yinggayu eningga o’lchab o’tirganday siqilmay…

– 70-yillarda Yevropa adabiyotida esse-roman, esse-qissa, esse-hikoya, hatto fantastik esselar ham yaratish avj olib ketdi. Shuning uchun bo’lsa kerak, G’arb adabiyotshunosligida romantika va fantaziyaga qurilgan adabiyot o’rnini bir kun kelib esse egallaydi, degan shov-shuvli munozaralar paydo bo’ldi. Ammo 30-yil vaqt o’tdi hamki, prozaning barcha janrlari baravar ijod shakli sifatida rivojlanmoqda. Sizning shu bahslarga munosabatingiz qanday?

– Rost aytasiz, o’sha yillarda esse-roman, esse-qissa…lar ko’p yaratildi va adabiyotshunoslikda boshqa janrlarning «sho’ri quridi», degan gaplar ham paydo bo’lgan edi.

Buning sababini men o’sha G’arbdagi ma’naviy-adabiy va boshqa-boshqa ehtiyojlardan, deb bilaman. Qolaversa, o’sha tur asarlarning mualliflari juda unaqa – “adabiyot – mening qismatim” degan ijodkorlar bo’lishmagan.

Adabiyotshunoslarning karomatu bashoratlarida esa adabiyotga nisbatan yengiltaklikni ko’raman. Sizga bir misol aytayin: o’tgan asrda rangli fotografiya san’ati yaratildi. Va… karomatu bashoratchilar nimalar deyishdi: «Tasviriy san’atning kuni bitdi!» deb ayyuhannos solishdi… Yo’q, sal vaqt o’tmasidan Tasviriy san’at insoniyat yaratgan eng ulug’ san’atlardan biri ekaniga yana iymon keltirdilar. Bunday gaplar bo’laverar ekan. Axir, har bitta janr kabi San’atning har bir turi ham – ming-ming yillik aqliy va hissiy, ma’naviy va madaniy izlanishlar hosilasidir. Biz ularni faqat boyitishimiz, yanada kamol toptirishimiz lozim, xolos…

Shu o’rinda bitta chekinish qilsam: yaqinda Komil Avaz degan qalamkashning «Qo’nalg’a» nomli esse-roman deb janrini belgilagan asari qo’limga tushdi. Bu haqda xorazmlik og’am – go’zal shoir Erkin Madrahimov (Oshiq Erkin) aytgan edilar: «Shukurjon, shuni bir o’qing». Xullas, o’qib chiqsam, juda g’aroyib esselar majmuasi ekan. Bekorga «majmua» demayapman. Illo, bironta essening boshqa birontasi bilan deyarli aloqasi yo’q. Tag’in «birinchi roman» degan ilova ham bor.

Tavba, buning nimasi roman? O’ylab-o’ylab shu fikrga keldim: romanli bo’lishni istabdilar-da Komil og’a. Ha, orzuga ayb yo’q. Qolaversa, «roman» nomi bilan qanaqangi xom-xatala, aljirashga o’xshab ketadigan asarlar chiqib ketmayotir.

Mana shunaqa gaplar. Siz G’arb adabiyotida paydo bo’lgan esse-romanlarni gapirib yuribsiz. O’taveradi… Shoshmang, agar «Qo’nalg’a» – esselar to’plami deb e’lon qilinganida, kamina Komil Avazni tabriklagan bo’lardim.

– Shukur aka. Sizga yana bir savol bermoqchi edim, jahon essenavislaridan qaysi yozuvchi ko’proq yoqadi?

– Jahon essenavislaridan… Esimga kelmayapti. Ha, o’tgan yili Skandinaviya yozuvchilaridan Farli Mouetning shimol muzliklarida yashayotgan elatlar hayotidan yozilgan esselar to’plamini topib o’qidim. Keyin ruslardan Yuriy Nagibinning «Dunyo bo’ylab» degan kattagina esselar to’plamini o’qib chiqdim. Farli Mouetning ayrim esselari Jek Londonning shimol hikoyalari bilan bo’ylashar ekan. Yuriy Nagibin esa – aslida essenavis ekan. Men u adibni «yozuvchi, stsenarist» deb yurardim.

– Bugungi kunda o’zbek adabiyotida kimlarni essechilikda faol qalam tebratayapti deb o’ylaysiz?

– Bugungi o’zbek adabiyotida Dadaxon Nuriyni eng faol essechi, deb bilaman. Uning bir necha esse to’plamlari chiqdi. Ularga man-man degan adabiyotshunoslar so’zboshi yozishgan. Chunonchi, Matyoqub Qo’shjonov, Ozod Sharafiddinov… va boshqalar. Ammo matbuotda shu publitsist adibning durustroq maqtalganini bilmayman. Holbuki, bunaqanggi jonkuyar, yurtparvar adibni topish qiyin.

Boshqa essenavislardan domlamiz Ozod Sharafiddinovni aytgim keladi. Ammo-lekin, shu paytgacha Odil Yoqubovning «Farzandlar burchi» nomli esselarichalik go’zal esselarni o’qimaganman. Bugungi kundagi essenavislardan tag’in Sobirjon Qodirovni, Karim Bahriev, Qulman Ochil, Fotima Sharipovalarni mamnuniyat bilan tilga olaman.

– Mana siz 68-yildan beri shu janrda ijod qilmoqdasiz. Ayniqsa, keyingi paytlarda juda ko’plab yozuvchi, shoirlar, umuman san’at ahli haqida, jamoat arboblariga bag’ishlab yozilgan esse va badialaringiz bor. Ayting-chi, esselaringiz orasida sizga eng ma’quli qaysi biri?

– Deyarli, barcha esselarim o’zimga yoqadi. Chunki… ulardan birontasini qayta yozgim kelmaydi.

Manba: “O’zAS”, 2003 yil, 18 aprel, №16

Shukur Xolmirzayev «Xurshid Davron Kutubxonasi»ning yutubdagi kanalida:
O’n sakkizga kirmagan kim bor. Shukur Xolmirzayev asari. Radiokitob
Qora kamar. Shukur Xolmirzayev pyesasi asosida radiospektakl
Qaytish. Shukur Xolmirzayev hikoyasi asosida radiospektakl
Shukur Xolmirzayev. Ot egasi. Audiohikoya
Shukur Xolmirzayev. So’nggi bekat. Audioroman. 1-qism
Shukur Xolmirzayev. So’nggi bekat. Audioroman. 2-qism
Shukur Xolmirzayev. So’nggi bekat. Audioroman. 3-qism
Shukur Xolmirzayev. So’nggi bekat. Audioroman. 4-qism