22 август — Абу Али ибн Сино таваллуд топган кун

Ибн Сино табибгина бўлиб қолмаган эди, у ўз даврининг буюк мутафаккири, кейинги асрлар фани, адабиётига салмоқли таъсир кўрсата олган буюк сиймо эди. Унинг аниқ фан соҳаларндаги асарлари ҳамда фалсафа ва адабиёт бобидаги катта хизматлари ҳақли равишда уни жаҳон фани ва маданиятннинг ажойиб бир намояндаси дейишга ҳуқуқ беради. Унинг фалсафий-эстетик ғоя ва қарашлари жаҳон маданияти эришган ютуқлар қаторига кирди.

 АБУ АЛИ ИБН СИНОНИНГ
АДАБИЙ ФАОЛИЯТИ

Буюк қомусшунос Абу Алн ибн Синонинг ижодий фаолиятн жуда хилма-хил ва ранг-барангдир. Аллома ўз давридаги мавжуд бўлган ҳамма фанларда ҳам салмоқли из қолдирган.

Ибн Сино дунёда, биринчи навбатда, буюк табиб сифатида машҳур бўлгани билан бирга олимлар наздида буюк файласуф сифатида ҳам ҳурматли. Унинг ннсонга, биринчи навбатда, практик жиҳатдан зарур бўлган тиббий асарлари олим номини дастлаб бутун дунёга таратди ва уни ўчмасликка олиб келди.

Ибн Сино табибгина бўлиб қолмаган эди, у ўз даврининг буюк мутафаккири, кейинги асрлар фани, адабиётига салмоқли таъсир кўрсата олган буюк сиймо эди. Унинг аниқ фан соҳаларндаги асарлари ҳамда фалсафа ва адабиёт бобидаги катта хизматлари ҳақли равишда уни жаҳон фани ва маданиятннинг ажойиб бир намояндаси дейишга ҳуқуқ беради. Унинг фалсафий-эстетик ғоя ва қарашлари жаҳон маданияти эришган ютуқлар қаторига кирди.

Ибн Сино нжодидаги ажойиб хусусиятлардан бири шуки, у асарларида ўз даврининг жуда кўп илғор ғояларини кўринарли акс эттира олди.

Ибн Сино — шоир. Ибн Сино маърифатпарвар шоир эди. У инсонларни фан ва маданият, билим ва маърифат ўчоғини ёқишга, илмий йўлда оғишмай камолат ҳосил қилишга, ҳар бир масалага илмий, ақлий ёндашишга, ростгўй, виждонли бўлишга — хуллас, ннсонийликнинг энг яхши хислатларини ўзида акс эттириб, мужассамлантиришга ва инсон деган улуғ номни янада юқори кўтаришга чақиради.

Ибн Сино маърпфатпарвар сифатида ўзида шоирлик қобилиятини сезган чоғларидаёқ халқ ўртасида табобатни кенг кўламда ёйишга интилганини кўрамиз. Унинг тиббиётга онд достонлари шундан далолат беради. Ибн Сино бу достонларини арузнинг ражаз вазнида ёзган. Шунинг учун баъзан бу асарларни уржуза деб ҳам атаганлар. Шу вазнда у тиббиётга атаб бир қанча шеърий асарлар ёзди, ҳозирча, булар сони тўққизта. Бу достонларнинг саккизтаси тиббиётга, биттаси мантиққа онд асардир. Бу достонларнинг энг йириги «Тиббий достон» номи билан машҳур бўлган.

Ибн Сино бу асарини ёзганида ҳали у медицина оламига танилмаган ва ўзининг машҳур «Тиб қонунлари» асарини ёзмаган ҳам эди. Ибн Синонинг табобатга оид бу достони унинг бу соҳадаги илк асари эди. Бу билан Ибн Сино ҳам табобат, ҳам шеъриятга дадил қадам қўя олди.

Ҳатто у бу асари орқали ўз ғояларини ёйишни кўзда тутганларини ифодалаб шундай дейди: «Мен бу уржуза — достонга камолат тўнини ва ҳусн сарупосини кийгаздим, уни ўрганиш осонроқ ва машаққати камроқ бўлсин деб, тўқилишини осон ва вазнини енгил қилдим».

Араб маърифатпарвари ва адиби Журжий Зайдоннинг кўрсатишича, ражаз вазни шеър вазнларининг энг аввалгиси ва энг қадимгисидир. Бу вазндаги байтлар маснавийга ўхшаш қофиядош бўлади. Бу вазн ўз даврида халқчил, одамлар орасида кенг тарқалган вазн бўлган. Ҳар ким ҳам бу вазнда шеър айта олган, кейинчалик бу баҳр кенгайиб, уржуза деб аталадиган қасида ва шеърлар битилган. Одатда гапга уста ҳар бир араб бу йўл билан шеър айта олган.

Ибн Сино достонларининг энг йириги бўлган «Тиббий достон» 1956 йили Парижда ва мантиқ ҳақидагиси 1910 йили Қоҳирада нашр этилган. Тиббий достон қисқа насрий муқаддима билан бошланиб, кейин назмий йўлда давом этади. Нашр этилган нусхага кўра тиббий достонда 1326 байт бўлиб, 2652 йўл шеърдан иборат. У ерда муаллиф озгина назмий муқаддима (ўн олти байт)дан сўнг назарий медицинага ўтади, бунга 705 байт бағишланган, сўнг амалий медицинага ўтади, бунга эса 605 байт бағишланган.

Ундан ташқари Ибн Сино фалсафий шеърлар ҳам ёзган, бу борада унинг йигирма байт, яъни қирқ йўллик нафс-жон ҳақидаги машҳур шеъри ҳам бор. Ибн Синонинг бу шеъри кичик ҳажмли бўлишига қарамай, кўп файласуфлар унга шарҳлар ёзишган, у бир неча бор нашр ҳам этилган.

Наср йўлида Ибн Синонинг бизгача етиб келган машҳур асарларидан «Ҳайй нбн Яқзон», «Рисолатат-тайр», «Саломон ва Ибсол», «Юсуф» каби қиссаларини айтиш мумкин. Қисса деганда ҳозирги араб адабиётида ҳикоя жанрини тушунамиз. Лекин ўрта асрда қисса сўзи достон, повесть маъносида ҳам ишлатилган. Одатда қадим Шарқ адабиётида кичнк ҳажмдаги прозаик асар бўлса қисса жанрига кираверган. Шунинг учун ҳам Ибн Сино «Ҳайй ибн Яқзон», «Саломон ва Ибсол» ва «Юсуф» асарларини қисса деб атаган.

Бу қисса 1174 йилда Ибн Азро томонидан шеър билан иброний тилига таржима қилиниб, «Ҳайй нбн Мақиз» қиссаси номи билан машҳур. Бу таржима 1736 йили Истамбулда босилган.

Ибн Синодан ўн икки йил кейин вафот этган шогирди Абу Мансур Ҳусайн ибн Муҳаммад ибн Зайло ал-Исфаҳоний устодининг бу асарига шарҳ боғлаган. Ундан кейин «Ҳайй ибн Яқзон»ни номаълум бир киши форсчага таржима қилиб, шарҳ ёзган. Бу таржима шарҳнинг бир нусхаси Тошкентда, Ўзбекистон Фанлар академиясининг Абу Райҳон Беруний номли Шарқшунослик институти китоб фондида ҳам сақланмоқда.

Ўрта асрларда файласуфлардан Ибн Туфайл ва Шаҳабуддин Суҳравардийлар Ибн Синонинг бу қиссасидан ижодий фойдаланиб, шу номда тамоман бошқача, оригинал асар яратдилар.

Абу Убайд ал-Жузжонийнинг ёзишига қараганда, Ибн Сино бу асарини ҳижрнйиинг 414 йили (милодий 1023) Ҳамадонга якин бўлган Фараждан қалъасида тўрт ой қамалиб ётган пайтида ёзган. Шайх бу вақтларда 44 ёшларда бўлган.

«Ҳайй ибн Яқзон» қиссасининг тили, стили жуда оғир, айрим ҳолларда тушуниб бўлмайдиган иборалар, ортиқча синоним сўзлар қаторлаштирилиб юборилган бўлиб, тушуниш ва таржима қилишни анча мушкуллаштиради. Бунинг бир сабаби бўлиб, албатта, бежиз бўлмаслиги керак. Ҳатто ибнсиношунос Ғарб олимларидан Меҳрен бундай қийин формада фикр юритишни замондош теологлар ҳужумига учрамаслик учун шундай қилган, деб изоҳлайди. «Ибн Сино бу рисолаларини,— деб ёзади Меҳрен,— ўзининг энг яқин шогирдлари учун ёзган. Бу асарлардан унинг дунёга бўлган қарашини ҳам билиш мумкин».

«Ҳайй ибн Яқзон» қиссасининг бош қаҳрамонн — биринчи шахс Ибн Синонинг ўзи бўлса, унинг суҳбатдоши, ҳикоя қилувчи — Ҳайй ибн Яқзон — Уйғоқ ўғли Тирик — Ақлдир.

Қиссадаги бешта алоқа бўлими инсондаги бор бўлган бешта ташқи сезув органи — кўриш, таъм билиш, ҳидлаш, эшитиш, сезишдир. Булар киши организмида табиатни тушунишда, муносабатда бўлишда мисоли бир хабарчидир.

Ибн Синонинг бу қиссаси кўп жиҳатдан мажознй, рамзий битилган, кишилар феъли атворини ўз ичига қамраб ололган ва ҳаётий гаплардан мулоҳаза юритадиган адабий асар ҳамдир. Мана шу нуқтаи назардан қараганимизда қиссанинг икки планда — ҳам фалсафий, ҳам адабий планда ёзилганлигини кўрамиз. Дарҳақиқат, Ибн Сино бу асарида ҳам рамз — ишоралар орқали, адабий воситалар ёрдами билан ўзига туюлган маълум қарашларини баён қилган.

«Ат-Тайр»— «Қуш асари». Ибн Синонинг адабий ижодига кирадиган асарларидан бири унинг «Рисолат ат-тайр» («Қуш рисоласи»)дир.

Бу асар ҳам аслида рамз — ишоралар билан ёзилган бўлиб, олимнинг жон, ҳақиқат тўғрисидаги фикр ва ғояларини билиш учун ҳам аҳамиятга молик. Шарқнинг йирик сиймоларидан Фаридиддин Аттор «Мантиқ ут-тайр», улуғ Навоий «Лисон ут-тайр» каби асарларнни ёзишида Ибн Синонинг шу асари асосий туртки бўлган дейиш мумкин. «Қуш» ҳақида биринчи ўлароқ кичик асар ёзган Ибн Синодан сўнг бу соҳада асар ёзганлар уни янада чуқурроқ, янада кенгроқ бўлишини таъминладилар.

Ибн Синонинг бу асари билан биринчи бўлиб Умар ибн Саҳлон Совий (1145 йилда ўлган) шуғулланиб, уни форс тилида шарҳлаган. Ундан кейин Шарқда унга жуда кўп шарҳлар битилган.

Асарнинг номи кўпинча «Рисолатат-тайр» аталса-да, баъзан «Китоб шабака ва-т-тайр» («Тузоқ ва қуш китоби») деб ҳам аталиб келинган.

Қорахонийлар сомонийлар сулоласини йиқитгандан сўнг, Ибн Сино Бухорода туролмай, ўзига қулайроқ ва тинчроқ деб Хоразмга — Урганчга боради. Кўп ўтмай, у ерни кучайиб келаётган Ғазна ҳукмдорн Маҳмуд Ғазнавий ўзига бўйсундиришга уриниб, Хоразмшоҳга тазйиқ қила бошлайди. Буни пайқаган Ибн Сино Хоразмни тарк этиб, Нисо, Абивард, Тус орқали Гургонга келади. Гургонда яна Маҳмуд хавфи туғилади. Кейин Рай, Ҳамадонда яшайди, у ерда тўрт ой қамалиб чиқади. Кейин Исфаҳонда яшайди.

Хуллас, олим бир жойда тинчгина яшай олмай, шаҳарма-шаҳар кезади, бир фитнадан қочиб, иккинчисига учрайди. Тарихчиларнинг ёзиб қолдиришига қараганда, ҳатто Ибн Синонинг Хоразмдан қочиб қолганини эшитган Маҳмуд Ғазнавий унинг расмини ишлатиб, бутун қўшни ўлкаларга тарқатган, қаерда шу расм эгаси кўринса, тутиб унга юбориш кераклигини тайинлаган. Мана бу ҳолатларнинг ҳаммаси рамзий ишоралар, тамсилий иборалар билан «Қуш» рисоласида ўз аксини топган.

Асардаги тузоқ Маҳмуд Ғазнавийнинг чангали, қушларнинг бошу қанотларининг озод бўлиши эса, Хоразмшоҳ даргоҳидан ўз ихтиёри билан бошқа юртга чиқиши, қушларнинг оёқларида тузоқ қолдиқларининг қолиши ва душманнинг изма-из келишидан қўрқув эса, қайси ўлка, қайси шаҳарга борса, ҳамон муҳайё бўлиб турган Маҳмуднинг таъқибидир, қушлар учиб ўтган тоғ, водийлар Ибн Сино қочиб-кезиб юрган шаҳарлардир. Шу тариқа Ибн Сино бу асарида рамз билан ўз аҳволига ишора қилган.

«Саломон ва Ибсол» қиссаси. Абу Али ибн Синонинг аввалги икки насрий асари Шарқ ва Ғарб олимларига маълум бўлса ҳам, лекин «Саломон ва Ибсол» билан «Юсуф» қиссаси то кейинги вақтларгача кўпчилик олимларга деярлик маълум бўлмай келди.

«Юсуф» қиссаси билан «Саломон ва Ибсол» қиссаларннинг бир-бирларига тематик боғлиқлиги Ибн Сиинонинг «Хутбайи таслия»сини ташкил қилишга олиб келган эди ва натижада иккаласи бир асар сифатида бир хил саргузаштга дучор бўлган эди. Шу сабабдан бўлса керак, булар Ўзбекистон Фанлар академияси Абу Райҳон Беруний номидаги Шарқшунослик институтида сақланаётган мажмуага (инв. №2385) олдинма-кетин тушиб қолган.

Масалан, Саломон бир инсон бўлса, Ибсол шу инсоннинг маърифий, руҳий даражаси. Ибн Сино Ибсол образида берилган хислатларни инсонларда кўрмоқчи бўлади, шунга одамларни даъват қилиб, уни улуғлайди. Инсоннинг табиатида бўладиган шаҳвоний ҳислари Саломоннинг хотини образи орқали берилади. Бунда гўё истак, яъни хотин ақлни (яъни Ибсолни) эгалламоқчи бўлади. Лекин ақл унга бўйсунмайди. Шу жиҳатдан ҳам аллома Насируддин Тусий Ибсолнинг хотиндан ўзини олиб қочиши, ақлнинг ўз оламига тортишидир, дейди. «Саломоннинг хотини,— дейди Тусий яна,— нафс билан бирлашиб кетиб, бир шахсга айланган, истак ва ғазабга тортадиган бадан қувватларига ўхшатмадир. Хотиннинг Ибсолга бўлган ишқи эса унинг бошқа қувватларини эгаллагандек, ақлини ҳам эгаллашга бўлган интилишига ўхшатмадир».

Хуллас, Ибн Синонинг бу асари ўрта асрдан қолган адабий ёдгорликларнинг бир намунасидир.

«Юсуф» қиссаси. Абу Али ибн Синонинг бу асари ҳажм жиҳатидан кичик бўлишига қарамай, бу тўғрида дастлаб асар ёзганлиги билан диққатга сазовордир.

* * *

Булардан ташқари, Ибн Сино адабиётшуносликка оид «Шеър санъати» (Қоҳира, 1966) деган асар ҳам ёзган. Алломанинг бу асари унинг «Китоб аш-шифо»сининг бир қисми бўлиб келган. Тўрт қисмдан иборат бўлган «Аш-шифо» мантиғининг тўққизинчи бўилаги мана шу «Шеър санъати»дан иборатдир. Бунда муаллифимизнинг адабиёт борасидаги қарашлари, муносабатларн битилган.

Ибн Сино «Шеър санъати» асарнни саккиз бобга ажратади ва буларнинг ҳар бирини фасл деб атайди.

Биринчи фаслни муаллиф шундай атайди: «Шеър ҳақида умумий тушунча, шеърий форма ҳамда юнон шеър навлари ҳақида». Бу фаслда олим умуман шеъириятга баҳо беради, унинг тузилиши, шаклларига тўхтайди. Иккинчи фасл шеърда тема ва тақлид масаласига бағишланади. Учинчиси эса «Шеърнинг дастлаб пайдо бўлиш кайфияти ва шеър турлари ҳақида» деб аталади. Тўртинчиси «Байтлар ўлчовининг мақсад — ғаразлар билан муносабати ва хусусан, трагедия ҳақида, трагедия бўлимлари баёни» деб номланади. Бешинчиси «Шеър, хусусан, трагедия тузилиш тартиби, унда ишлатиладиган эпосга хос бўлган образли гап бўлакларн ҳақида» деб аталган. Олтинчи фасл бошидан охиригача трагедия қисмларига бағишланган.

Еттннчи фаслда «Шеър навларида ишлатиладиган сўзлар ва уларнинг мос келиши трагедия ва бошқа тур шеърларнинг унга ўхшаши ҳақида», саккизинчида эса «Шоирнинг камчилиги тўғрисида ва трагедиянинг ўзига ўхшаш турлардан афзаллиги ҳақида» каби масалаларга тўхталинган.

АБУ АЛИ ИБН СИНОНИНГ АДАБИЙ МЕРОСИДАН
Ғазаллар, рубоийлар, қитъалар, байтлар,
«Уржуза» достонидан парчалар

Рубоийлар

Менинг куфримни айбларга муҳаккак сизда имкон йўқ,
Бу оламда менинг покиза имонимдек имон йўқ.
Замон аҳли аро танҳо мусулмон мен эдим, э воҳ,
Агар кофир эсам мен ҳам, бу дунёда мусулмон йўқ.

Эркин Воҳидов таржимаси

1
Шул хоки сиёҳдин то авжи Зуҳал,
Ҳар нечаки мушкилот эрур, этдим ҳал.
Очдим неча занжир — занжири макру ҳиял,
Ечдим неча бир тугун, магар қолди ажал…

2
Соқий, қадаҳи журъати жонинг қайда?
Ул оинаи нури жаҳонинг қайда?
Сун менгаки, кўнглимни мусаффо этайин,
Тақвони шикаст айлагонинг қайда?

3
Пир бўлдинг, ишингни ончунон этмассен,
Соч оқи-ла пирлигинг ниҳон этмассен.
Тун зулматида ҳар неки қилдинг — қилдинг.
Тонг равшанида бўлди, аён этмассен.

4
Эй меҳр, ки борми сен каби оламгард,
Саргашта йўловчиман, ўзинг йўл кўрсат.
Кўрдингми бировниким яна ишқ йўлида,
Ким юзида шунча гард эмиш, кўнглида дард?..

5
Зулфинг сочилиб, бўйинг қадар эврилмиш,
Огоҳмисен нечун, магар эврилмиш?
Чун лаълинг аро лаълию зумрад кўрибон,
Аждар бўлибон кўҳи камар эврилмиш…

6
Гар бодани гоҳ-гоҳ ичармен — хомлиғ,
Аммоки мудом ичар эсам — бадномлиғ.
Май шоҳу ҳакиму ринд ичар эрса, на хуш,
Гар бошқаси нўш айласа — душманкомлиғ.

7
Биздирмиз ўша ҳаққа тавалло қилгон,
Лутфингни тилаб, ўзни табарро қилгон.
Ҳар ерда иноятинг агар бўлса, бўлур
Қилгон қилмогону қилмагон гўё қилгон…

8
Не хушки, жаҳондин кечибон кетгайсен,
Манзилга пушаймонсиз агар етгайсен.
Ҳар нечаки айласанг — бугун айла адо,
Чун эртага нотавон қолиб, нетгайсен…

9
Эй нафс, ки ғарқ айла ҳавою ҳавасинг,
Зуд ўлки, зарур ҳимояти бир нафасинг.
Дунё дема, молу давлату ишва дема,
Ким, дўст деб душманга гирифтор ўласинг…

10
Юзннг каби офтоби пурмоя қани?
Зулфинг каби ҳар шому саҳар соя қани?
Бул товбага ул гуноҳ нечук зийнат эмиш?
Бу иккисидек ҳамдаму ҳамсоя қани?..

11
Ким берди руҳи лолаю гулбор сенга?
Бу сумбули наврастани, гулнор, сенга?
Кундузни қаро тун қўлига ким берди?
Бу ёри сазониким, сазовор, сенга?..

12
Эй тун, иноят эт, яна айлама хун,
Бу рози дилимни фош этиб, қилма фузун.
Кўрдинг, кеча не қадар узун бўлди кечам?
Эй васлу висол туни, узун бўл, узун…

13
Сўрдимки:—Нечун шикаста, нолондирман?
Айди:— Сабабни мен, гули хандондирман.
Сўрдимки:—Нечун кўйингда гирёндирман?
Айдики санам:—Сен тану, мен жондирман…

14
Уч нарса сенинг учингдан олмиш тимсол:
Руҳдан — гулу, лабдан — мулу, юздан — жамол.
Уч нарса менинг учимдан олмиш ҳама сол:
Дилдан — ғаму, юздан — наму, кўздан — хаёл…

15
Зулфинг санамим, агарда ларзон бўлур,
Эл ичра баҳойи анбар арзон бўлур.
Гар зулмннг аро юзинг намоён бўлур,
Нур тонг била тунга тенг фаровон бўлур…

16
Эй кошки, кимлигимни бир билсаме,
Нечун саргаштамен, назар қилсаме.
Соҳиби бахт эсам, ўйнаб-кулсаме,
Эрмасам, ёш тўкиб, бағрим тилсаме…

17
Бу бодия ичраким чунон чопди кўнгул,
Жаҳд этдию қилди чок-чок айлади ул.
Кўнглимда-ку минг қуёш ёнар эрди, вале
Охирда камолга топмади заррача йўл…

18
Ҳар нарсаниким замон бузиб, хор айлар,
Дунёйи хазинабон йиғиб, бор айлар.
Майл этсаю боз аслига эврилса фалак,
Ғайб пардасидин ҳақ яна ошкор айлар…

19
Менинг куфрим айбларга дилимдан ўзга султон йўқ,
Бу оламда менинг покиза имонимдек имон йўқ.
Мусулмонликда мен аҳли замон ичра эдим танҳо,
Агар кофир эсам мен ҳам, бу дунёда мусулмон йўқ.

20
Ўзни доно билган бу уч-тўрт нодон
Эшак табиатин қилур намоён.
Булар суҳбатида сен ҳам эшак бўл,
Бўлмаса «кофир» деб қилишар эълон.

21
Ман мастга душману ҳушёрга ёрдир,
Ози тарёк, кўпи бир заҳри мордир.
Кўп бўлса зарари оз эмас унинг,
Оз бўлса унда кўп манфаат бордир.

22
Ҳар ерда жаҳолат ҳаддан ошган он,
Замона жигаринг қилур қаро қон,
Марварид, гавҳарга тўлурми қўлинг,
Остонанг ул ёғи гар бўлса уммон.

23
Соқий, жаннатий соф зулолинг қани?
Ҳақ кўринар ойна мисолинг қани?
Ичимни тозалаб ювмоқ ниятим,
Чўлоқ қумгон, синган сафолинг қани?

21
Ҳақ жаҳоннинг жонидур,бадандур жаҳон,
Фаришталар бу танга сезги, бегумон.
Унсурлардан барча жисм маволид аъзо,
Шудур борлиқ, қолгани ҳийлаю ёлғон.

25
Дўстим душман билан ўтирмиш бисёр,
Энди ўтирмайман у билан зинҳор.
Парҳез қил шакардан заҳари бўлса,
Пашшадан қоч, кўниш жойи бўлса мор.

Жамол Камол таржималари

Ғазаллар

Ҳақиқат тип-тиниқ бода эрур руҳнинг ғизоси,
Чечак-гуллардин ўзгай бўйи ҳам ранги сароси.

Ақиқ ранглигу мисли ёқуту лаълисифат бўлса,
Кимки ичса бир жом, бошига қўнгай ҳумоси.

Қуюлса тонг ила хумморларнинг жомига кул-кул,
Магар барбат садосидин келур хушроқ садоси.

Падар панди каби аччиқдир, аммо фойдаси беҳад,
Эрур нодонга ботилу вале доно равоси.

Ақл фатвоси андоқким, ҳалолдир ичса донолар,
Вале аҳмоқлара макруҳ эрур кайфи сафоси.

Бнлимдонга ҳалолдирким, ҳаромдир аҳли жоҳилга,
Ҳама яхши-ёмонни ажратур майнинг зиёси.

Ҳаром ўлмиш шароб оламда балким жаҳли жоҳилдин,
Нечаким ичди жоҳил, бўлдилар майнинг адоси.

Шаробни аблаҳ ичса, чун гуноҳи ҳаддидан ошгай,
Тилидин лоф ёғилғай, ўзгариб фикри ҳавоси.

Не хушдирким, қўлингга сунса паймона гўзал маҳбуб,
Гўзал юз шабнами томса, мен ул майнинг гадоси.

Абу Али, тиниқ майни ҳакимона ичавер,
Худо ҳаққи, шудир ҳақнинг йўлин топмоқ давоси.

* * *

Мард кишига ўн хил иш доим ҳаром,
Олтисидан мард киши холис мудом.

Хасислигу, ҳасад ҳам ёлғончилик,
Заифлик, дарду йўқликка бўлиш ром.

Агар неъматга етсанг, сен адолат —
Ҳам ақлинг бирла бер дўстларга инъом.

Агар шиддатда қолсанг, ютма дардинг,
Самон бўлгай бу дарддин чеҳра гулфом.

Назарга арзимас буткул жаҳон ҳеч,
Совуқ бир оҳ ила бўлгай саранжом.

Фалак — жуфт соққа, олам тахтасидир,
Ажал ўйнайди, бизлар — донаи хом.

Шоислом Шомуҳамедов таржимаси.

 

Қитъалар

Улуғлигим туфайли дилларида ваҳмалар зоҳир,
Йўқ эрса, шафқат этмай, айлашарди бетиним таҳқир.

Мени тутмоқчи бўлганлар қазиб чоҳ, айлашар «ав-ав»,
Кучук овози ҳарёқда, фақат мен бунда шерман, шер.

* * *

Узоқдан ўқрайиб, менга қилурлар неча ғавғолар,
Мен эрсам илм дерман, тунларим бедор ўтар бир-бир.

Агар бундай адоват ўрнига бўлсайди одил кўз,
Кўрарди ишларимда ул ёмон ўрнига хўб тадбир.

* * *

Тарк қил бор нарсани, аълодурур жон ҳаммадан,
Жон камоли илмдандир, илмдандир сўлу соғ.

Жон агар бир шиша бўлса, илм — бир ёнгувчи шам,
Ҳикмати инсонни билгил ул чароғда лампаёғ.

Гар чароғ равшан эрурса, сен соғ-саломат ҳам тирик,
Гар чароғ сўнса, сенинг ҳам ўлганингдир ушбу чоғ.

Шоислом Шомуҳамедов таржимаси.

 

Байтлар

Кўрларга қуёш равшан эмас-ку,
Жоҳилга тўғри йўл пинҳон шунингдек.

* * *
Мубтало бўлмоқни кимки истамас,
Ҳаммом иссиғига тутмас елкасин.

* * *
Менинг сабрим жуда қаттиқ, сенинг эрса юрак-бағринг,
Демак, бир тош эканмиз иккимиз ҳам бу муҳаббатда.

* * *
Олий мансаб эгалари жонснз нарсалар бўлди,
Ажаб, жонсиз нарсалар ҳам нашъу намо қилишар.

* * *
Зулфи бирла қоп-қора тун зоҳир айлар бўлди-ю,
Юзларининг шуъласи йўл бермади оқшомга ҳеч.

* * *
Мен улуғ бўлдим-ку, лек кенг бўлмади майдон менга,
Қимматим ошгач харидор чиқмайин қолди ахир.

* * *
Етиб борса, ҳазар қилғил, менинг сўз шамширим доми.
Ва ё тил шамширим — сўзим шамоли етгани они.

* * *
Ёмон ё яхшилик қилгай ҳар киши,
Шу ёмон, яхшини топмоқдир иши.

* * *
Қора қарға қаноти оппоқ бўлган он,
Мен ҳам соқол бўяб, бўлгум навқирон.

* * *
Агар овқат чексиз лазиз бўлса ҳам,
Кўп емагил, келтиради дарду ғам.

* * *
Йўқликка кетмишлар минглаб улуғ зот,
Бирортаси қайтиб келмади, ҳайҳот!

* * *
Кирмагим бунга аён мисли ўзннг кўрган каби,
Лек бу ердан чиқмоғим ҳам, шубҳаснз, амримаҳол.

Шоислом Шомуҳамедов таржимаси.

 

Насиҳатлар

Еган бўлсанг таомннг,
Ҳазм бўлмасдан олдин,
Яна устига-устак —
Емоққа йўқ зарурат.

* * *
Чайнашда тишлар ожиз —
Бўлган таомни ютма,
Таомнинг ёмони бу,
Қоринга бўлгай офат.

* * *
Ҳафта ичинда бир бор
Қайт қилиш сенга лозим,
Балғам зарарларидан
Омон қолгайсан минбаъд.

* * *
Оғир ҳужуму таҳдид,
Ҳатто, қолсанг хатарда,
Сурмай кейинга асло,
Ичингни тезроқ бўшат.

* * *
Силкит ухлашдан олдин,
Пок эт танинг чиқитдан,
Истасанг яхши уйқу,
Ҳар кун бўлсин шу одат.

* * *
Кун аро ҳаммом тушмоқ
Одатин тарк айлама,
Танинг топар парвариш,
Юрурсан соғ-саломат.

* * *
Дори-дармон ичмоққа
Ўзингни кўп ўргатма,
Дору ичиш ножоиз,
Етмасдан катта иллат.

* * *
Бордию зўр эҳтиёж
Сени айласа мажбур,
Иллат, дори таянчдир,
Баданга бўлур қувват.

* * *
Бу ҳикматни атайлаб,
Бир кун ҳаким Таёзуқ —
Нўширавон Одилга,
Қилган экан насиҳат…

Абдусодиқ Ирисов таржимаси.

Шеърий мактуб (жавоб)

Ал-Алавийга Жавоб

Тангрим ўзи берсин шифо, дард аритсин пешонадин,
Марҳамати бўлсин доим, кетмай қутлуғ остонадин.

Билким, дардларнинг иложи исҳол қилишдир аввало,
Сўнгра ушбу байтлар бўлур керак дори дармонадин.

Энсага қонни сўргувчи зулук қўймоқ — маслаҳатдир,
Агарда у истамаса қориқ қўймоқни янадин.

Эт емакни тарк айласин, ҳазми енгил таом есин,
Шаробга қўл чўзилмасин, то етмагай дард танадин.

Эзиб мажнунтол новдасин гулобга омухта этиб,
Юзга суртсин ухлаганда ҳар замон-ҳар замонадин.

Қадамасин тугмаларин бўғадиган ҳам тор қилиб,
Жаҳли чиқиб бақирмасин, ҳар хил сабаб-баҳонадин.

Илож шудир, ҳар кишики айтганимга қилгай амал,
Топгай шифо, оҳиста дард арийди ул ошёнадин.

Абдусодиқ Ирисов таржимаси.

 

«Тиббий Достон» (Уржуза) дан

Тибнинг Тақсимланиши Ҳақида

Танада гар пайдо бўлса қандай мараз,
Тибдан топар давосини ҳар бир араз.

Илмий, амалийга бўлинди тиб аввал,
Бўлди уч нарсадан илмийси мукаммал.

У нарсанинг бири етти табиатдир,
Андин сўнгра келган олти заруратдир.

Уч нарса бор: битилгандир китобларда,
«Мараз, араз, сабаб», деган хитобларда.

Икки турга бўлинади амалий тиб,
Бири икки қўлдан топур даво, тартиб.

Бошқа бири бажо бўлур, бўлса даво,
Қўл келади белгиланган бўлса ғизо.

Билсанг, табиий нарсалар — рукнлардан,
Улар қоришидан пайдо бўлур бадан.

Бу хусусда Буқрот қавли саҳиҳ ўлур,
Тупроқ, олов, сув ҳам ҳаво манба бўлур.

Унга далил: жисм ҳалок бўлса магар,
Муқаррарки, тўрт унсурга яна қайтар.

Рукнлар гар бўлса бир хил табиатли,
Кўролмасдинг касал бўлган тирик зотни.

Мизожлар Ҳақида

Андин сўнгра келур сенга илми мизож,
Анинг ҳукми ёрдам берур, қилсанг илож.

Аммо мизож қувватлари тўртта ҳаргиз,
Ҳаким уни қўшиб айтар ёки ёлғиз.

Алар иссиқ, совуқ, юмшоқ, қуруқ чунон,
Ким ишласа — сезгисига бўлгай аён.

Мизож қувватлари рукну замонларда,
Ўсар нарсаларда, барча маконларда.

Устиқусдир эгалловчи бағоятда,
Оддий мизож бўлса агар ниҳоятда.

Иссиқлик-чи ўт, ҳавода мавжуд эрур,
Совуқ юрса, тупроқ ила сувда қолур.

Қуруқлик ўт била тупроқ мобайнида,
Ҳўллик эса — сув ҳам булутнинг қўйнида.

Бирикар бор, бирикмас бор вужуд узра,
Бизга борлиқ ҳукм этган жавҳар ичра…

Зўраяди қиш мавсуми ғоят балғам,
Қон қўзғалиб, баҳор пайти қўзир ҳардам.

Ёз фаслида қилгай хуруж сафро чунон,
Куз фасли-чи, савдо учун қулай макон.

Барча ўсувчилар бўлур бир нечтадан,
Маъдан, наботот, жонивор — тирик бадан.

Қай чоғ ғолиб келгай алар жисминг аро —
Дори бўлур ўстиргани бўлгай даво.

Табиб кўриш-ла билинур ундай мизож,
Доим агар мавжуд эса тўғри қиёс.

Аччиқ, ширин, шўртам ғизо асли қуруқ,
Ўткир маза иссиқ мизожликка уруғ.

Таъми агар тахир ё афт буриштириш,
Совуқ, қуруқликдан дарак нордону турш.

Сувлик бўлиб, таъм бўлмаса айтгил дадил,
Ундай табиатли мизождир мўътадил.

Барча ёғлиқ — ҳўл мизожу иссиқликдан,
Совуқлик — ҳўл мизож, таъмсиз, чучукликдан.

Ёшга қараб бўлгай мизож турли-туман,
Гапдан мурод — инсон эрур ҳеч бегумон.

Ёш-яланглар иссиқ мизождир ҳар қачон,
Бу табиий аҳвол эрурдир бегумон.

Сезгир, мизожи ҳўл бўлур, гар бола ёш,
Йигит мизожидур қуруқликка туташ.

Гар ўлчасанг-чи ўрта ёш совуқсимон,
Қари мизож анга яқин, балки ёмон…

Ҳар иккисин мизожи ҳам бўлгай қуруқ,
Пишиб етилмасликка-чи кекса ёвуқ.

Иссиқ, қуруқлик — эр мизож, билгил ани,
Ҳўллик, совуқликдир хотинлар маскани.

Қизилча, оқ гар омухта бўлган замон,
Мизожларнинг миқдори ҳам ўрта-миён.

Оқсоч одам совуқ мизож бўлгай, қара,
Иссиқ мизож бўлса сочи бўлгай қора.

Совуқлиги камнинг сочи малла, тарғил,
Иссиқлиги камнинг сочи бўлгай қизил.

Ўрта мизож рангли киши бўлса агар,
Қизғиш, малла ранг бўлиши чин муқаррар.

Аъзолар Ҳақида

Асли жисм аъзолари-чи тўрт бўлур,
Яна шохобчалар борким — жоиз, зарур.

Ҳар биттаси ўз бурчини этгай адо
Ҳозир айлаб жисминг учун қувват-ғизо.

Жисмингга қалб бергай ғизо — андин ҳаёт,
Қалб бўлмаса жасад мисли бир наботот.

Жондор жисмларга юрак унсур каби.
Абхур била ўтгай ҳароратлар дами.

Бош мия-чи, орқа мия бирлан асаб —
Ҳароратин оширмасдан турар асраб.

Иккисидан олгай бўғинлар ҳаракат,
Наслланишга қўш мояк — тайин олат.

Алар билан бола пайдо, нав сақланур,
Йўқса алар, жондорда нав одоқланур.

Эту ёғу безлар экан турли-туман,
Жондорларга бўлгай қурол, сақлар омон.

Бадандаги парда, суяк, бойлоқки бор,
Гавда учун суянчиқдир ҳамда мадор.

Бўлсин учун тан барҳаёт — рўзғори бут,
Асл аъзо хизматлари эрур мавжуд.

Оёқ-қўлга тирноқ ёрдир бармоқ учун,
Соч-тук чиқинди ҳайдаш, зеб бермоқ учун.

Нафсоний Қувватлар

Тўққиз қувват нафсий эрурки ўзгача,
Андин беши тегишли ўлгай сезгига.

Қулоғу кўз, сўнгра бурун, сезги, маза,
Комил бўлур улар, агар тугал сезса.

Ўндан бири — мушакларга боғлиқ қувват,
Йигит бўғинлари шундан боҳаракат.

Алар ичра бордир, билсанг, шундай қувват,
Нарса эсда акс этади худди суврат.

Бошқа қувват бордир — андин ҳосил фикр,
Ўзгаси-ла барпо бўлур хотир-зикр.

Макон Ва Об-Ҳаво Ҳақида

Қайси ўлка жойлашгандир тоғ устина —
Об-ҳавоси бўлур ажиб салқингина.

Ўлка агар тоғ қаърида, тосдай чуқур —
Бўлса агар, шак-шубҳасиз, иссиқ бўлур.

Гарчи диёр тоғдан жануброқдир хиёл,
Эсмоқлиги матлуб эрур иссиқ шамол.

Акси бўлиб, тоғлар жойи бўлса жануб,
Салқин шамол эсгай, иссиқ елни қувиб.

Ғарбида тоғ бўлса ҳаво оғир, ёмон,
Гар шарқидан эса — латиф, оромижон.

Денгиз учун аксинчадир ундай ҳукм,
Ушбуларни айтур сенга аҳли салим.

Жанубий ел ҳароратли, рутубатли,
Гўё бўғар, нафас олиш уқубатли.

Совуқлик ҳам, қуруқлик ҳам шамол-елдан,
Йўталга зўр келур ундан бундай элда.

Хуш келадир илиқ эсса сабо ҳар дам,
Дабур эсса, унга доим совуқ ҳамдам.

Қайси диёр ерларидир сувга сероб,
Атроф текис, тупроғи нам, бўлса захоб.

Кўлмагида бўлса агар суви ширин,
Мизожида бўлғай рутубат яширин.

Қоя бўлса яқинида, суви тузлук,
Шундай ернинг ҳаволари бўлгай қуруқ.

Чор тарафи очиқ эса гар масканинг,
Бор шамолу елга йўли очиқ анинг.

Қиш чоғида ҳаддан ошар совуқлиғи.
Ёз чоғида доим кўпдир иссиқлиғи.

Маскан агар даҳлиз эрур, ҳам ертўла,
Иш тут ўшанда ҳукмнинг акси била.

Иссиқ кийимдир: пахталик ҳамда ҳарир,
Ялтироқлар билан каноб совуқ бўлур.

Момиқ, жун бўлса, ҳар ерда ҳарорат бор,
Қуруқлиққа бунда бир оз зарурат бор.

Қора, яшил рангдан кўзга бор манфаат,
Шу ранглардан топгай басоратинг қувват.

Оқу сариқ ранглар ҳаддин ошса агар,
Бундан сенинг кўзларингга етгай зарар.

Ейиш Ва Ичиш Ҳақида

Билгинки сен ҳукми ғизо, ушбу бўлур:
Ўсмоққа лойиқ нарсаларни ўстирур.

Гар тоза қонни ўзидан пайдо қилур,
Ундай ғизолар мақталур, нафли бўлур.

Буғдой унидан ёпилса гар оби нон,
Жўжа эти ҳамроҳ бўлса — оромижон.

Кўкат есанг, яман кўкати хуш бўлур,
Истеъмоли бемор кишига мос келур.

Баъзи ғизо бўлгай ғализ, оқ нон шу ҳол
Уч йил боқиб сўйган қўйинг эти мисол.

Чарчаб-ҳориб келган кишига бор ғизо —
Балиқ эрурки — «разрозий» ном эл аро.

Ғизодан бор яна латиф мисли пиёз —
Хардал, саримсоқдек ёқимсиз беқиёс.

Бундай ғизо туғдиради сафрони кўп,
Андин ясар табобатда давони кўп.

Ундай ғизодан баъзида савдо бўлур,
Баъзи жисмларда касал пайдо бўлур.

Қари така ҳамда қари молнинг эти
Зиён эрур мисли кепак нони каби.

Бордир яна бир хил ғализ ёқмас таом,
Ғализ балиқ, сутдай пайдо қилур балғам.

Аммо ширин анҳор сувин ичсанг қачон,
Сақлаб қолур аслий рутубатни чунон.

Ундай сувлар чиқиндини ҳайдаб чиқар,
Шу туфайли томирларга ғизо оқар.

Ёмғир суви сувлар ичра зап тозадир,
Зарар унсур илашмаган кўп сарадир.

Ичимликлар, масалан, май, сут, мусаллас
Ғизо бергай тан-баданга ҳар бир нафас.

Ё табиатига танни мойил этар.
Ивитилган сиканжабин каби тутар.

Уйқу Ва Уйғоқлик Ҳақида

Тиним бериб, уйқу этса беҳаракат,
Қуввайн нафс, қуввайн ҳис топар роҳат.

Баданларинг қиздиради, бериб ором,
Уйқу, билсанг, сенинг учун ҳазми таом.

Кўпайтирсанг гар уйқуни ҳаддан нари,
Хилтлар билан тўлур мия қоринлари.

Кўп ухлашлик йиғар танда рутубатни,
Ўчиради ҳаёт берар ҳароратни.

Бедорлик ҳам маромида бўлса агар,
Таъбинг хушу ўзинг тетиксан муқаррар.

Куч-қувватни тиклаб берур ишлаш учун,
Чиқиндидан аритади бадан ичин.

Кам ухласанг, уйқусизлик пайдо бўлур,
Ғашдир дилинг, нотинч ўзинг, бўлмас сурур.

Руҳинг тушар, таъбинг хира кам уйқудан,
Сўлғун бўлиб рангинг бузуқ, озгай бадан.

Кўз киртаяр, ҳазминг бузар оз ухласанг,
Фикр ишламас, жисминг нурар, бошинг гаранг.

Билсанг риёзат турлари неча-неча —
Шарофатли бўлур эса у ўртача.

Тўғри ва мўътадил бўлиб ўсгай бадан,
Кир-чир ила чиқиндидан қутулар тан.

Ҳозир этур жисмингни у ғизо учун,
Гўдакларни йўллар нашъу намо учун.

Ортса риёзат ҳаддидан ҳориш бўлур,
Руҳинг тушиб, тинканг қуриб, ҳар иш бўлур.

Ҳаддин ошса, ёнгай ҳарорат, ёт, ғариб,
Намлик кетиб, жисминг қолур кўп сарғайиб.

Асабларинг заиф этур оғриқ, чу зўр,
Ёш яшамай, ош ошамай танинг қарир.

Риёзатсиз ётишдан кўп топма роҳат,
Бу роҳатдан тополмассан ҳеч манфаат.

Жимжит ётсанг ифлос хилт-ла тўлур бадан,
Ғизога ҳеч ҳозирланмас бирор маскан…

Бўшаниш Ва Бўшанмаслик Ҳақида

Томирдан қон олмоқ фойда баҳор чоғи,
Дори-дармон ишлатсанг ҳам, қилсанг сурги.
Қайт қилишга ёз фаслида ўзни шайла,
Савдо ҳайдаш зарур эса кузни пойла.
Ғарғара қил, тишингни юв, мисвок ишлат,
Оғиз, танглай тоза бўлур, қолмас иллат.
Заҳар тангиб келса, бўшат, эринмагил,
Тез ҳайдагил, қонинг фасод қилмай ҳосил.
Кир-чирингни даф этишга ҳаммомга бор,
Зудлик билан қушдай бўлгил ҳам беғубор.
Тозаламоқ бўлсанг теринг кирдан тамом,
Баданингни пок этмоққа керак ҳаммом.
Жимони-чи, ёшлар бажо этсин, майли,
Холи бўлсин бадан дарддан шу туфайли.
Ўзи озғин, ўрта ёшли, тани нимжон —
Бўлганларни қайтар ундан, жимо — зиён.
Ғизодан сўнг гар жазм этса жимога ким,
Ниқриз каби кўп дардларга бўлур маҳкум.
Жимо кўпи заиф айлаб, толиқтирар,
Жисмга кўп дарду алам йўлиқтирар.

Нафсоний Кайфиятлар Ҳақида

Ғазабланиш қўзғатади ҳароратни,
Зарар этиб, олур тандан ҳаловатни.
Қўрқиш совуқликни қўзғар, ўйнаб юрак,
Ҳаддан ошса, баъзан одам бўлгай ҳалок.
Шоду хуррам кечса ҳаёт яйрар бадан,
Эт семириб, андин етгай зарар баъзан.
Озғинларни ўлдиради қайғу бешак,
Кимки озмоқ эса, унга қайғу керак.

Касаллик Сабаблари Ҳақида

Совуқликни пайдо қилган нарса танда —
Баъзан бузар тартиботни бор баданда.
Наша киргай совуқликка ҳароратдан,
Қор аслида совуқ эрур табиатдан.
Очлик эса руҳ ғизосин айлар адоғ,
Тан гўёки ёғи тугаб қолган чироғ.
Ортиқ тутиш қамрар ҳароратни чунон,
Иссиқ кетиб, совур баданлар кўп ёмон.
Ҳаракат кўп оғир бўлса руҳ бўшашур,
Совур жасад, дармон кетиб, дардинг ошур.
Роҳат ичра яшар кимки юрса салқин,
Бурқсираб ўчган мисоли чўғ ўтин.
Қалин бўлса баданда гар кийим-кечак,
Бор оловни ўчиради бўғиб бешак.
Бадан совур бўлса агарда у ковак,
Бор ҳарорат тарқалади, мисли ғовак.

Юрак Ишлари Ҳакида

Бир хил уриш, мароми бир бўлса юрак,
Соҳиб юрак соғломлигидандир дарак.
Томир уриш маромидан чиқса агар,
Дарду алам борлигидан бергай хабар.
Томир уриш аслига гар бўлса хилоф,
Дарду алам кўплигига қил эътироф.
Томир уриш ҳаракати турли-туман,
Ҳар бирининг ўзига хос бордир замон.
Юрак тез-тез ва асабий урса агар
Етган бўлур унга ҳароратда асар.
Беҳол-беҳол бўлиб сийрак зарб ургани —
Совуқлиги ортиб, мадорсиз тургани…

Терлаш Ҳақида

Эсингда тут, ушбу эрур дард белгиси —
Рутубатли касалда кўп тер бўлгуси.
Гоҳо-гоҳо тер чиқса-чи, бундай эмас,
Бу тер киши табиати кучи, холос.
Оқарган тер чиқса агар тандан қат-қат,
Бадандаги балғамга бу чин далолат.
Сариқ чиқса билгил, дардинг сафроси бор,
Мабодо тер қора, демак, савдоси бор.
Қизил бўлиб кўринса тер касал қондан,
Шунга ўхшаш далолатлар келур таъмдан.
Суюқ тер хилт ичра бўлмиш латофатдан,
Қуюқ тер эрса ул ғализ — касофатдан.
Терласа гар буткул аъзо тан учун соз,
Ёлғиз аъзо терласа, бу ёмон мараз.
Вақтида тер чиқса, касал огоҳ бўлур,
Шу тер билан шифо унга ҳамроҳ бўлур.
Бу тер яхши, мақтовларга сазовордир,
Акси ўлса, бехайр ўлур, дилозордир…

Сафро Ва Савдо Ҳақида

Сафро агар келса ғолиб бадан ичра,
Кўзинг кўрар сарғайишни тери узра.
Оғзи аччиқ бўлур какра ютган каби,
Бемор бўлур иштаҳасиз ва асабий.
Ошқозони ачишади, қусар сафро,
Шу боисдан ич кетиши бўлур пайдо.
Уйқу қочиб, кўз киртайиб, ҳоли ёмон,
Оғзи қақраб, тили қурғаб, ранги сомон,
Шунда ғоят сариқ бўлур сийдик туси,
Терилари кўпчиб кетиб, оггай эси.
Емак емас, лек ташнадур, ғамгин, ўсол,
Уйқуда ҳам ўртанади ёнган мисол.
Томир уриш ҳам суст бўлиб, қизир бадан
Иссиқ сувда агар чўмилсанг кўп замон.
Ёзда эса лаззатли зўр, ширин емак —
Сафрога зўр келишини билмоқ керак.
Балғам агар ғолиб келса хилтлар узра,
Бош оғригай, уйқу келур, тинмас сира.
Танбал бўлур юрмакка ҳам, фикри саёз,
Телбалардек қадам босар, довдир мижоз.
Сўлак оқиб, юзи салқиб тортар хунук,
Рангда оқишлик юз берар кайфи сўник.
Томир уриш ҳам беқарор ва суст бўлур,
Пешоб қуюқ, аллақандай бир тус бўлур.
Булар чанқамайди, гарчи куяр юрак,
Балғам шўри ва сассиғи — дарддан дарак.
Совуқ мижоз устига ҳўл ғизо есанг,
Қариликка, қиш-қировга бефарқ эсанг,
Риёзат чекмасанг, яна кўрмай ҳаммом,
Билиб-билмай таом узра есанг таом,
Гар мамлакат сернам, яна серсув эрур,
Бундайлар тушида денгиз, дарё кўрур.
Босинқираш бузар доим уйқусини,
Қуввайи ҳазм тузатолмас Қайлусини.
Булар бари ихтилофи саломатдир,
Касалликдан сўзлагувчи аломатдир.
Сен бундайин белгиларга қил наззора,
Аларнинг дафъига шошгил, айла чора.

Касалликни Билдирувчи Белгилар Ҳақида

Ўлим хавфи баъзи дарддан бергай нишон,
Баъзи белги соғайишдан сўзлар ҳамон.
Таърифлаймиз белгиларни сифати-ла,
Бу далиллар билишга бир муқаддима.
Касал одам ҳалокини англасаким,
Ўзни шунда даволашдан тияр ҳаким.
Бўлса касал соғайиши унга равшан,
Очиқ сўйлаб, касал дилин этар гулшан.
Белгиларнинг аввали шу: фурсатлардир,
Фурсат ичра турли-турли офатлардир.
Билмак керак дард кечарми оғир, енгил,
Қисқа, узоқ муддат ичра — узил-кесил.
Дард касоди нечук пайдо — шунга қараб,
Табиб муддат белгилайди аҳвол сўраб.

Касаллик Даврини Билиш Ҳақида

Ҳар касаллик даври бўлур турли-туман,
Ҳалок, ҳаёт юз беради, шундай замон.
Дард бошланиш, авжга чиқиш, тугаш пайти
Келур ўлиш ё соғайиш, хатар қайтиб.
Тўртиламчи, дард пасайиш вақти дерлар,
Ўлим бўлмас даво янглиш бўлмаса гар.
Дард бошида аъзоларга етгай зарар,
Заифлиги бошқа ишлардан юз берар.
Ахлат, тупук, сийдикдаги чўкма тамом
То етилув кўрингунча этгай давом.
Улар таъсирида бўлгай иситма ҳам,
Навбат ила келур, дардга бўлиб ҳамдам.
Бу ҳолдан сўнг тугаш даври бошланур, бил,
Етилишинг тўла кўрсанг гар муттасил.
Бунда дарднинг тутиш даври кўп бўлмагай,
Юз бериши кам-кам бўлур ва пайдар-пай.
Дард камайиш томон юрар ушбу замон,
Соғайиш юз бериб, тугар касод-буҳрон.
Гар кўринса касалларда бу аломат,
Дилин шод эт, қолгусидир у саломат.
Зеро, бундоқ бир паллада ўлим бўлмас,
Даво янглиш бўлмас экан, касал ўлмас.
Ё бир офат юз берсаю келса вабо,
Ўлум бўлур, тишдан агар елса ҳаво.
Касалликнинг чегарасин билсанг қайда,
Енгил ғизо берсанг, ундан келур фойда.
Дард ариса ғизони сен ўртача қил,
Бахту иқбол келишини муқаррар бил.
Охирги давр касалликда кечса, албат,
Енгил ғизо бермоқни ҳам таққа тўхтат.

Касалликнинг Узун — Қисқалиги Ҳақида

Ҳар бир касал маълум муддат талаб қилар,
Бнр хиллари қисқа, аммо ўткир бўлар.
Балки касал вафот этар, топмай нажот,
Ё соғаяр дарди бўлиб хору касод.
Етилмоқ ҳам, дард вақти хам шитоб бўлур,
Оғир бўлур, бемор ҳоли хароб бўлур.
Бундай дарднинг бошланиши бўлур қисқа,
Уни билиб, чорасига тадбир айла.
Ғизони мўл қабул қилса агар бетоб
Ҳазми оғир келиб, бўлур қуввати соб.
Бўлсин ғизо миқдорида мезон тиниқ,
Сафар аҳли овқатидек қатъий аниқ.
Аломатлар аммо огир келса агар,
Ва уларда зоҳир бўлса хавфу хатар.
Қувват кетиб, мадор агар битса ёмон,
Ақл-ҳушда кўринса гар, турфа нуқсон.
Кўтармаса дардин касалнинг қуввати,
Демак, унинг яқин эрур ҳалокати.
Белгиларнинг ёмонлиги, савдойилик,
Бу аҳволни аён айлар бўлса билик.
Бир хил дард бор, давом этар узоқ замон,
Унга унча йўлиқмагай лекин инсон.
Қуритади тинкангни кўп, айлайди сил,
Қони кетиб, озиб ўлар, мисоли қил.
Бундай касал кўп вақт ўтиб топгай шифо,
Дард етилиб ҳам тарқалиб, бўлгай адо.
Англа ани енгил содир бўлишидан,
Бундай дарднинг табъи совуқ келишидан.
Ундайларнинг озайтирма таомини,
Йўқотади қувватини, оромини.
Бу икки хил бетоблик ичра бегумон
Узун-қисқа эмас, дард бор — ўртамиён.
Бу хил дардманд кишиларга бергил ғизо —
Ўртача бер, мўътадили бўлгай раво.

Буҳрон Ҳақида

Танда шитоб ўзгаришлар бўлса аён,
Бундоқ дардга дейилади: дарди буҳрон.
Бу ўзгариш — машаққату палласидир,
Дард ила нафс курашида бўлур зоҳир.
Оз вақт ичра бунда одам топар вафот,
Ё хавф кетиб, ўлим ариб қайтар ҳаёт.
Бўлгай кураш ва олишув чин можаро,
Одамдаги қувват билан иллат аро.
Ғолиб келиб қувват, агар кетса буҳрон,
Шунда одам сиҳҳат топиб, қолгай омон.
Ё дард ундин ғолиб келса топар вафот,
Шунда ҳаёт майдонини олур мамот.

Буҳрон — Касоднинг Хилма-Хил Турлари Баёнида

Олти хилдир дардда бўлган ўзгаришлар,
Шу хилдадир енгилланиш, дард аришлар.
Оз вақт ичра киши жисми фориғ ўлур,
Соғайишга, дурустликка юз ўгирур.
Аввал бошдан кўринади касал шодон,
Бу хайрли аломатдир, яхши буҳрон.
Гар аксига ўзгарса ҳол тезу жадал,
Ҳалокатга олиб борур охир ажал.
Бу аснода табиб бўлур кўп ҳангу манг,
Ҳалокатли буҳрон уни айлайди танг.
Учинчи хил ўзгариш ҳам кўп суст бўлур,
Оқибатда касал ҳоли дуруст бўлур.
Бундан берироқда дардда бўлмас буҳрон,
Бемор оз-оз сиҳҳат топиб, қолгай омон.
Тўртинчи бир ўзгариш ҳам бўлмас шитоб,
Дарди ошиб, ора йўлда қолур бетоб.
Бундай пайтда қуриб борса силла — ёмон.
Дард зўраяр, кетган сайин қувват, дармон.
Бешинчиси — ўртачадир ўзгариши,
Ўлим сари етаклашдир унинг иши,
Лекин бордир яна битта ажиб буҳрон,
Вақти билан етаклар у ҳаёт томон.
Бу иккала буҳрон шундоқ мураккабдир.
Қачон кўрсанг бир-бирига зидлик қилур.
Дуруст буҳрон пайдо бўлур дард сўнгида,
Бемор танда қувват устун бўлур унда.
Буҳрон билан билмоқ лозим уч нарсани,
Бу маънони англамоқлик бурчинг санинг.
Тугаса бир дард-аламнинг гар буҳрони.
Ннма билан тугаши ҳам маълум ани.
Ҳар бир буҳрон келишини айтадиган —
Кучли белги бўлур, уни этдик баён.
Афт-ангори телбасимон, телбамисол,
Ҳоли ёмон, қулоғида оғриқ, ўсал.
Кўз ёш оқар ҳеч тинмайин, келгай малол.
Безовтадир, уйқуси кам, сармаст, хиёл.
Дарди ошиб, кўзларидан уйқу ўчар,
Гоҳ бўйнига, гоҳ кўксига оғриқ кўчар.
Гоҳ-гоҳида чўчиб тушар, кўз уйқуда,
Тез уйғонур қолган каби тўлқин-сувда.
Тишларини қайрайди у ғажир-ғужир.
Дарди қўзиб, ҳа деганда бурун қичир.
Баъзан қолар тамшанганча, лабин сўриб,
Лаб таноби қочар гоҳо, гоҳ гезариб.
Тез-тез нафас одат бўлур бу дард учун,
Нафаслар ҳам совуқ, аммо чуқур-узун.
Томир тез-тез уриб, гоҳо қизир бадан,
Йўтал тутар келиб худди гарғарадан.
Доим юрак ўйноқ, гарчи оғир ётар,
Сапчиб туриб, ўз-ўзича юриб кетар.
Оғрир қизилўнгач, оғрир томоқ давом,
Кўнгли айниб, маъюс, ғамгин боқар мудом.
Гоҳ-гоҳ қовурға ёнида санчиқ бўлур,
Оғриқ, алам ўткирланиб аччиқ бўлур.
Қорин оғриб буйракка ҳам келади зўр,
Бетоб учун бу хил оғриқ оғир келур.
Зўрайса гар олатда оғриқ ул замон,
Зирқирайди орқа тешик ё бачадон.
Барча бўғинларга алам, оғриқ елур,
Баъзиси тишдан, баъзиси ичдан келур.
Яхши буҳрон кези оғриқ, аламлар зўр
Бўлса, билгил, бу яхшидур, дард тузалур.

Ўлимдан Дарак Берувчи Белгилар Ҳақида

Нурни ёқтиришмас, сўник қарашлари
Юзни шартта бурар, оқар кўз ёшлари.
Кўзнинг қири тораяди, тортиб кичик
Эснов йўғу дарча мисол оғиз очиқ.
Бўшашади икки қўлу икки оёқ,
Чалқанчаси ухлаб қолар чарчаган чоғ.
Бундай касал тўшагида ёта олмас,
Уйқусираб оёқ-қўлин ёпа олмас.
Илашгандек гавдасига гўё ип-тук,
Гумонсирар, қилиқ қилар қизиқ-қизиқ.
Дард сўнггида оғирлашур қўлу оёқ,
Бир нарсага тикнилади жуда узоқ.
Икки қўли интилади ёстиқ сари,
Тишларини ғичирлатар ҳаддан нари,
Кўзга нуқул кўринади бир қора қул,
Уни бўғиб ўлдирмоқчи бўлар буткул.
Дарди оғир келаверса, бундоқ касал,
Чўкаверар, яқин бўлиб қолгай ажал.
Аввалга жим ётиб, сўнгра бўлса гапдон,
Вазмин ётган касал бўлса бесарамжон.
Кўз-қулоқдан нолиса кўп, сўнг алқисса,
Оғриғидан қувват кетиб гап демаса.
Дардни тортиб, азобини чекиб буткул,
Туш кўрганда устига қор ёғса нуқул.
Ҳаяжонли, совуқ нафас олса бурун,
Бу аломат — ҳалокатдан нишондир чин.
Ухлай олмай, мижжа қоқмай чиқса туни,
Ва уйқудан кўз очмаса кундуз куни,
Оромини бериб, бўлса ҳоли ёмон,
Аламига сабаб бўлса уйқу ҳамон,
Ўлик юзига ўхшаса касал бети,
Суягига чип ёпишса чакак эти.
Дард совуғи таъсиридан қулоқ шалпанг,
Киртайган кўз ичга тушиб боқса аранг.
Қизаришлар, қорайишлар ҳаддан ошиб,
Кўзлар туртиб чиқиб, лекин хиралашиб.
Ҳаракати камаяди, бақраяди,
Ҳар тарафга совуқ боқиб, ағраяди.
Найзаланиб қийшаяди бурун учи,
Тортишади асабланиб лаблар чети.
Қўл-оёғи совуб борар мурда мисол,
Тилда яра ва доғ-дуғлар тошар яққол.
Содир бўлса безовталик ҳам изтироб
Ёндирувчи иситмалар айлаб хароб.
Тирноқ туси қизил-яшил тортиб, чиндан
Танда яра тошса, қора доғлар билан.
Еттинчи кун аввал сариқ касал келур,
Қовурғалар узра ўша зоҳир бўлур.
Кўринса гар соғ вақтидек юзу кўзи,
Тузалиши аён бўлгай, аниқ ўзи.
Еттинчи кун сариқ касал кўринса гар,
Зеҳни соғлом бўлса, унга тушмас хатар.
Сезгида ҳам, ҳаракатда қувват бўлса,
Жисму жони енгилланиб нафас олса.
Ором, уйқу истар кўпроқ бундай киши,
Ухлаб, ором олсин, хўбдир бундоқ иши.
Уйқу дардин аритади, сен яхши бил,
Алаҳлаш ҳам дард-аламни айлар енгил.
Мия дарди ҳамда унга шерик аъзо —
Барисининг касалига шудир даво.
Алаҳлашдан тинса бир кун соғ-саломат,
Бундай касал шифо топиб кетар албат.
Чучкиришлар бўлса агар бундай кези,
Бу тузалиш белгисининг худди ўзи.
Бошу мия касалида қулоқ, бурун —
Аъзолардан қон оқаркан шифо бутун.
Нафас олиш бўлса агар чин мўътадил,
Энг яхши бир жараёндир, ҳайрон бил.
Соғайишда томир уриш шитоб бўлмас.
Нафаси ҳам серҳарорат бўлмайди, бас.
Ҳазми дуруст, иштаҳа хўб, аҳвол ҳамон,
Ахлат қуюқ-суюқлиги — ўрта миён.
Ахлат туси ўртачадир, яъни сарғил,
Ёки қора бўлмас, ёки яшил-заҳил.
Ёки буҳрон куни ахлат гар омухта —
Гижжа бирла чиқса, касал иши пухта.
Ўша ахлат туфайли у бўлмиш бетоб,
Бу ишдан сўнг дарду алам битди ҳисоб.
Карлик кетур агар шунда чиқса сафро,
Будир мия огрнгига тайин шифо.
Қора талоқ ва ланжликни даф этадир,
Бавосирдан қон келиши — хайрлидир.
«Сариқ сув»да сув кўп келиши нораво,
Балғам унга аралашиб чиқса — шифо.
Бордию кўз оғриқ узра чиқса сафро,
Тез орада тузалишга будир гувоҳ.
Сийдигини утруж-лимон рангда кўрсанг,
Ундаги оқ қуйқумин чўкканда кўрсанг.
Касал кўрсанг, тер чиқаркан гар мўътадил,
Бу қон иситмаси, буни дуруст деб бил.

Амалий Қисм Ва Унинг Бўлиниши

Сен эшитган бу сўзларга азм айладим.
Тиб ҳақида илмий китоб назм айладим.
Хоҳиш бўлган амалийин ёза бошлай,
Ўша қисмларни шеърга тиза бошлай.
Ву китобнинг бош қисмида айтган эдим,
Зарур бўлган барча гапни битган эдим.
Икки хилдур амалий тиб қисми — йўли.
Унинг барни бажо этур табиб қўли.
Бошқа бири бажарилур даво билан,
Ҳолга кўра тайинланган ғизо билан.
Неки ўша тадбир ила чора этмиш,
Қабул айлаб, амал этмоқ лозим эмиш —
Биринчиси — соғлиқ сақлаш дейилади,
Иккинчиси — касалликнинг тузалиши
Мана шулар табибларнинг ғоя, иши.

Соғлиқни Сақлаш — Гигиена Ҳақида

Сенга айтсам сўзнмизнинг росту чини:
Соғлом одам доим сақлар сиҳатини.
Одам бўлур тан узра бир белги билан,
Андан аён касалланиш хавфида тан.
Ё бўлмаса эту суяк ёки тери
Узра сезарсан бир мараз нари-бери.
Чун бир кишини кўрасан меъда заиф,
Табъи совуқ ҳам нозигу шундан майиб.
Баъзан она қорнидан ҳам офат келур,
Бирор ортиқ ё шиш каби кулфат келур.
Баъзан бўлур ёшга қараб нуқсони ҳам,
Бир вақт бўлиб, бўлманди бир замони ҳам.
Чун ҳўл мижоз ёшлик чоғи бўлгай заиф,
Улғайганда бақувватдир, ҳушдир, зариф.
Заифлашур қуруқ мижоз куз фаслида,
Фасли баҳор заиф эмасдир аслида.
Соғлиқ сақлаш ишида бу амалий тиб —
Икки амалдан топмишдир шундоқ таркиб.
Гар истасанг мижознинг чин қолмоғини
Ўз ҳолида, мос эт ғизоси чоғини.
Гар истасанг ўзгартирмоқ таъби бадан,
Чора ахтар мижозингга тескаридан.
Соғ кишининг соғ-саломат, вақтини чоғ
Айламоқни истасанг гар, англа мутлоқ.
Маскан ўлсин сенга доим шундоқ диёр,
Бир диёрки, ҳаволари соф, беғубор.
Маскан десанг юзинг бургил саҳро томон,
Шарқий шамол англа латифдир бегумон.
Ёз чоғида тоғ томонда, яъни шимол
Тевараги очиқ шундоқ ўлкада қол.
Тунда ўтир баланд жойда, ғир-ғир сабо,
Кундузи туш пастлик томон, хўбдир ҳаво.
Жун, пахталик усти-бошдан юзинг ўгир.
Кийим бўлсин енгил, чун пояйи зиғир.
Хушбўй гиёҳ ишлат совуқ мижозини,
Ҳидли мойдан танла қизил гул мойини.
Кўзларингни эҳтиёт қил чанг-ғубордан,
Ҳам тутундан асра, ҳамда буғ-биҳордан.
Самум, Қуёш шуъласи ва чўғ-аланга,
Қарши келса, зиён бўлур кўзгинангга.
Чаплашилган ажи-бужи хатга сира,
Боқа кўрма. майда хатдан кўзинг асра.

Ейиладиган Нарсалар Тадбири Ҳақида

Овқат емоқни одат эт сен бир маҳал,
Бўлмай десанг, лайлу наҳорда ҳеч касал.
Энг кўп емак икки бордир сенга мезон,
Икки кунда уч бор емак ўртамиён.
Ҳазм истасанг, шошмай егил, ё майдалаб,
Муддатин чўз, чайнаб егил кўп марталаб.
Оғир ўлса чайнамоқлик гар тиш билан,
Андин оғир ҳазми анинг ютиш била.
Кўнгил тусар ҳар нарсага жазм айласанг,
Лекин ани ҳазми оғир деб ўйласанг.
Зидди била иш тут, бўлсин акси мизож,
Шояд ўша бадҳазм ғизо топгай ривож.
Олдин суюқ, сўнгра қуюқ ишлат ҳар он,
Таъми чучук бўлса анга қўшгин нордон.
Қуруқликни ҳўлликка қўш, хуш қил, тузат.
Совуқликни иссиқликка чатиб, безат.
Совуғини қўшгил агар иссиқ мизож,
Ҳўл мижозга аксин қўшсанг бўлгай илож.
Агар таом бадҳазм ўлиб, ҳол бўлса танг,
Туз, мурч, қалампир сеп анга, хушхўр қилур,
Юмшоқ бўлиб таом, таъбинг масрур қилур.

Таом Ейиш Вақтлари

Овқат егил доим риёзатдан кейин,
Сендан чиқиб кетган нажосатдан кейин.
Емакка вақтни бемалол чоғлаш керак,
Салқин шамол, тоза жонга боғлаш керак.
Бу иш учун совуқ кезни мўлжалга ол,
Доим шундай тадбир ила иш қила қол.

Ёзда Овқатланиш Вақти

Ёз ҳавоси оз емоқни кўрур лозим,
Танда ғизо бўлса қайда енгил ҳазм.
Ғализ этдан ўзингни тий, ўгир юзинг,
Гиёҳ, кўкат, сутлар бўлсин ошу тузинг.
Янги балиқ билан етилган қўзичоқ,
Майли, таом ўлсин гоҳи, эркак улоқ.
Товуқ, жўжа, каклик эти ҳам қирғовул
Таом бўлсин, шуни доим қил тановул.

Ичимликлар Ҳақида

Бўлмай десанг гар хомсемиз, кўпроқ ҳаёт,
Сен учга бўл қорин ичинг, келур нажот.
Учдан бир жой нафас учун зарур ҳар он,
Учдан бири овқат, боқий сувга макон.
Ташналикка оз совуқ сув бўлгай даво,
Турган, илиқ сув кўп ичмак бўлмас шифо.
Ичимликка музни кўп ишлатган ёмон,
Чунки андин асабларинг топгай зиён.
Ичирмагил музли сувни чўлласа ҳам,
Бўлмаса гар семиз, серқон, миқти одам.
Дастурхонда тўкин бўлса ҳам қанчалик,
Ичаверма, ҳирс қўйиб то бўкканчалик.
Сув ичмагил эсинг бўлса баъдаз таом,
Ташна бўлиб чиққач, ҳатто тушиб ҳаммом.
Риёзатдан сўнг сув ичмак ўзи кулфат,
Жимодан сўнг эса мисли бало-офат.
Зарурат гар талаб этса, куйса андак,
Шундагина тановул эт сувни андак.
Қачон таом йўл олади ҳазм томон,
Аста-секин паст қоринга тушгай ҳамон.
Майли шунда ичкинг келса сув ва шароб.
Қонгунча ич, тўйгунча ич, бўлса сероб.
Шароб ичиб, ташна бўлиб ёнсанг агар,
Сув кўп ичиб, чанқоқ кетиб, қонсанг агар.
Оғзинг қуруқшаб чанқоғинг чандон эрур,
Билгил ўшандай ташналик ёлғон эрур.

Май Ва Шунга Ўхшаш Ичкиликлар Ҳақида

Кўп май ичиб жонингга кўп қасд қилмагил,
Озроқ мусаллас бирла кўп қаноат қил.
Одат қилиб ҳар кун ичиш — бир бедаво.
Гар оч қорин эса, ичмак бўлмас раво.
Еган бўлсанг енгил, латиф хуш бир таом,
Ёки аччиқ, ўткир бўлса, ичма таом.
Доим ичиб, маст юришдан бўлгил йироқ,
Ичмакка кўп қасд айласанг, ойда бир боқ.
Манфаат бор май ичилса аҳён-аҳён,
Гар кўпайса анда зиён турли-туман.
Ким боши оғрирки, майдан қизир бадан,
Доим хумор тутиб турса кечу эртан.
Анга райҳонни ичирким, майли андак,
Сўнгра анга нордон анор бўлсин газак.
Беҳи, бодринг есин, ишни кўп пухта қил,
Берганингга анга май сув омухта қил.
Майни ичиб нолиса ким боду елдан,
Анга ичир майнинг ўзин, тоза хилдан.
Бундайларга кучли сариқ май фойдалик.
Шўртаъм газак ҳар чоқ анга бўлгай тузик.
Оппоқ тиниқ майлар дуруст ёз фаслида,
Хушдир ютум бўлгай латифроқ аслида.
Омухта қил сувни анга, нордонни тот,
Есанг бўлур кўнгил агар тортса овқат.

Абдусодиқ Ирисов таржимаси.

ABU ALI IBN SINONING
ADABIY FAOLIYATI

Buyuk qomusshunos Abu Aln ibn Sinoning ijodiy faoliyatn juda xilma-xil va rang-barangdir. Alloma o’z davridagi mavjud bo’lgan hamma fanlarda ham salmoqli iz qoldirgan.
Ibn Sino dunyoda, birinchi navbatda, buyuk tabib sifatida mashhur bo’lgani bilan birga olimlar nazdida buyuk faylasuf sifatida ham hurmatli. Uning nnsonga, birinchi navbatda, praktik jihatdan zarur bo’lgan tibbiy asarlari olim nomini dastlab butun dunyoga taratdi va uni o’chmaslikka olib keldi.
Ibn Sino tabibgina bo’lib qolmagan edi, u o’z davrining buyuk mutafakkiri, keyingi asrlar fani, adabiyotiga salmoqli ta’sir ko’rsata olgan buyuk siymo edi. Uning aniq fan sohalarndagi asarlari hamda falsafa va adabiyot bobidagi katta xizmatlari haqli ravishda uni jahon fani va madaniyatnning ajoyib bir namoyandasi deyishga huquq beradi. Uning falsafiy-estetik g’oya va qarashlari jahon madaniyati erishgan yutuqlar qatoriga kirdi.

Ibn Sino njodidagi ajoyib xususiyatlardan biri shuki, u asarlarida o’z davrining juda ko’p ilg’or g’oyalarini ko’rinarli aks ettira oldi.

Ibn Sino — shoir. Ibn Sino ma’rifatparvar shoir edi. U insonlarni fan va madaniyat, bilim va ma’rifat o’chog’ini yoqishga, ilmiy yo’lda og’ishmay kamolat hosil qilishga, har bir masalaga ilmiy, aqliy yondashishga, rostgo’y, vijdonli bo’lishga — xullas, nnsoniylikning eng yaxshi xislatlarini o’zida aks ettirib, mujassamlantirishga va inson degan ulug’ nomni yanada yuqori ko’tarishga chaqiradi.

Ibn Sino ma’rpfatparvar sifatida o’zida shoirlik qobiliyatini sezgan chog’laridayoq xalq o’rtasida tabobatni keng ko’lamda yoyishga intilganini ko’ramiz. Uning tibbiyotga ond dostonlari shundan dalolat beradi. Ibn Sino bu dostonlarini aruzning rajaz vaznida yozgan. Shuning uchun ba’zan bu asarlarni urjuza deb ham ataganlar. Shu vaznda u tibbiyotga atab bir qancha she’riy asarlar yozdi, hozircha, bular soni to’qqizta. Bu dostonlarning sakkiztasi tibbiyotga, bittasi mantiqqa ond asardir. Bu dostonlarning eng yirigi «Tibbiy doston» nomi bilan mashhur bo’lgan.

Ibn Sino bu asarini yozganida hali u meditsina olamiga tanilmagan va o’zining mashhur «Tib qonunlari» asarini yozmagan ham edi. Ibn Sinoning tabobatga oid bu dostoni uning bu sohadagi ilk asari edi. Bu bilan Ibn Sino ham tabobat, ham she’riyatga dadil qadam qo’ya oldi.

Hatto u bu asari orqali o’z g’oyalarini yoyishni ko’zda tutganlarini ifodalab shunday deydi: «Men bu urjuza — dostonga kamolat to’nini va husn saruposini kiygazdim, uni o’rganish osonroq va mashaqqati kamroq bo’lsin deb, to’qilishini oson va vaznini yengil qildim».

Arab ma’rifatparvari va adibi Jurjiy Zaydonning ko’rsatishicha, rajaz vazni she’r vaznlarining eng avvalgisi va eng qadimgisidir. Bu vazndagi baytlar masnaviyga o’xshash qofiyadosh bo’ladi. Bu vazn o’z davrida xalqchil, odamlar orasida keng tarqalgan vazn bo’lgan. Har kim ham bu vaznda she’r ayta olgan, keyinchalik bu bahr kengayib, urjuza deb ataladigan qasida va she’rlar bitilgan. Odatda gapga usta har bir arab bu yo’l bilan she’r ayta olgan.

Ibn Sino dostonlarining eng yirigi bo’lgan «Tibbiy doston» 1956 yili Parijda va mantiq haqidagisi 1910 yili Qohirada nashr etilgan. Tibbiy doston qisqa nasriy muqaddima bilan boshlanib, keyin nazmiy yo’lda davom etadi. Nashr etilgan nusxaga ko’ra tibbiy dostonda 1326 bayt bo’lib, 2652 yo’l she’rdan iborat. U yerda muallif ozgina nazmiy muqaddima (o’n olti bayt)dan so’ng nazariy meditsinaga o’tadi, bunga 705 bayt bag’ishlangan, so’ng amaliy meditsinaga o’tadi, bunga esa 605 bayt bag’ishlangan.

Undan tashqari Ibn Sino falsafiy she’rlar ham yozgan, bu borada uning yigirma bayt, ya’ni qirq yo’llik nafs-jon haqidagi mashhur she’ri ham bor. Ibn Sinoning bu she’ri kichik hajmli bo’lishiga qaramay, ko’p faylasuflar unga sharhlar yozishgan, u bir necha bor nashr ham etilgan.

Nasr yo’lida Ibn Sinoning bizgacha yetib kelgan mashhur asarlaridan «Hayy nbn Yaqzon», «Risolatat-tayr», «Salomon va Ibsol», «Yusuf» kabi qissalarini aytish mumkin. Qissa deganda hozirgi arab adabiyotida hikoya janrini tushunamiz. Lekin o’rta asrda qissa so’zi doston, povest` ma’nosida ham ishlatilgan. Odatda qadim Sharq adabiyotida kichnk hajmdagi prozaik asar bo’lsa qissa janriga kiravergan. Shuning uchun ham Ibn Sino «Hayy ibn Yaqzon», «Salomon va Ibsol» va «Yusuf» asarlarini qissa deb atagan.

Bu qissa 1174 yilda Ibn Azro tomonidan she’r bilan ibroniy tiliga tarjima qilinib, «Hayy nbn Maqiz» qissasi nomi bilan mashhur. Bu tarjima 1736 yili Istambulda bosilgan.

Ibn Sinodan o’n ikki yil keyin vafot etgan shogirdi Abu Mansur Husayn ibn Muhammad ibn Zaylo al-Isfahoniy ustodining bu asariga sharh bog’lagan. Undan keyin «Hayy ibn Yaqzon»ni noma’lum bir kishi forschaga tarjima qilib, sharh yozgan. Bu tarjima sharhning bir nusxasi Toshkentda, O’zbekiston Fanlar akademiyasining Abu Rayhon Beruniy nomli Sharqshunoslik instituti kitob fondida ham saqlanmoqda.

O’rta asrlarda faylasuflardan Ibn Tufayl va Shahabuddin Suhravardiylar Ibn Sinoning bu qissasidan ijodiy foydalanib, shu nomda tamoman boshqacha, original asar yaratdilar.

Abu Ubayd al-Juzjoniyning yozishiga qaraganda, Ibn Sino bu asarini hijrnyiing 414 yili (milodiy 1023) Hamadonga yakin bo’lgan Farajdan qal’asida to’rt oy qamalib yotgan paytida yozgan. Shayx bu vaqtlarda 44 yoshlarda bo’lgan.

«Hayy ibn Yaqzon» qissasining tili, stili juda og’ir, ayrim hollarda tushunib bo’lmaydigan iboralar, ortiqcha sinonim so’zlar qatorlashtirilib yuborilgan bo’lib, tushunish va tarjima qilishni ancha mushkullashtiradi. Buning bir sababi bo’lib, albatta, bejiz bo’lmasligi kerak. Hatto ibnsinoshunos G’arb olimlaridan Mehren bunday qiyin formada fikr yuritishni zamondosh teologlar hujumiga uchramaslik uchun shunday qilgan, deb izohlaydi. «Ibn Sino bu risolalarini,— deb yozadi Mehren,— o’zining eng yaqin shogirdlari uchun yozgan. Bu asarlardan uning dunyoga bo’lgan qarashini ham bilish mumkin».

«Hayy ibn Yaqzon» qissasining bosh qahramonn — birinchi shaxs Ibn Sinoning o’zi bo’lsa, uning suhbatdoshi, hikoya qiluvchi — Hayy ibn Yaqzon — Uyg’oq o’g’li Tirik — Aqldir.

Qissadagi beshta aloqa bo’limi insondagi bor bo’lgan beshta tashqi sezuv organi — ko’rish, ta’m bilish, hidlash, eshitish, sezishdir. Bular kishi organizmida tabiatni tushunishda, munosabatda bo’lishda misoli bir xabarchidir.

Ibn Sinoning bu qissasi ko’p jihatdan majozny, ramziy bitilgan, kishilar fe’li atvorini o’z ichiga qamrab ololgan va hayotiy gaplardan mulohaza yuritadigan adabiy asar hamdir. Mana shu nuqtai nazardan qaraganimizda qissaning ikki planda — ham falsafiy, ham adabiy planda yozilganligini ko’ramiz. Darhaqiqat, Ibn Sino bu asarida ham ramz — ishoralar orqali, adabiy vositalar yordami bilan o’ziga tuyulgan ma’lum qarashlarini bayon qilgan.

«At-Tayr»— «Qush asari». Ibn Sinoning adabiy ijodiga kiradigan asarlaridan biri uning «Risolat at-tayr» («Qush risolasi»)dir.

Bu asar ham aslida ramz — ishoralar bilan yozilgan bo’lib, olimning jon, haqiqat to’g’risidagi fikr va g’oyalarini bilish uchun ham ahamiyatga molik. Sharqning yirik siymolaridan Farididdin Attor «Mantiq ut-tayr», ulug’ Navoiy «Lison ut-tayr» kabi asarlarnni yozishida Ibn Sinoning shu asari asosiy turtki bo’lgan deyish mumkin. «Qush» haqida birinchi o’laroq kichik asar yozgan Ibn Sinodan so’ng bu sohada asar yozganlar uni yanada chuqurroq, yanada kengroq bo’lishini ta’minladilar.

Ibn Sinoning bu asari bilan birinchi bo’lib Umar ibn Sahlon Soviy (1145 yilda o’lgan) shug’ullanib, uni fors tilida sharhlagan. Undan keyin Sharqda unga juda ko’p sharhlar bitilgan.

Asarning nomi ko’pincha «Risolatat-tayr» atalsa-da, ba’zan «Kitob shabaka va-t-tayr» («Tuzoq va qush kitobi») deb ham atalib kelingan.

Qoraxoniylar somoniylar sulolasini yiqitgandan so’ng, Ibn Sino Buxoroda turolmay, o’ziga qulayroq va tinchroq deb Xorazmga — Urganchga boradi. Ko’p o’tmay, u yerni kuchayib kelayotgan G’azna hukmdorn Mahmud G’aznaviy o’ziga bo’ysundirishga urinib, Xorazmshohga tazyiq qila boshlaydi. Buni payqagan Ibn Sino Xorazmni tark etib, Niso, Abivard, Tus orqali Gurgonga keladi. Gurgonda yana Mahmud xavfi tug’iladi. Keyin Ray, Hamadonda yashaydi, u yerda to’rt oy qamalib chiqadi. Keyin Isfahonda yashaydi.

Xullas, olim bir joyda tinchgina yashay olmay, shaharma-shahar kezadi, bir fitnadan qochib, ikkinchisiga uchraydi. Tarixchilarning yozib qoldirishiga qaraganda, hatto Ibn Sinoning Xorazmdan qochib qolganini eshitgan Mahmud G’aznaviy uning rasmini ishlatib, butun qo’shni o’lkalarga tarqatgan, qaerda shu rasm egasi ko’rinsa, tutib unga yuborish kerakligini tayinlagan. Mana bu holatlarning hammasi ramziy ishoralar, tamsiliy iboralar bilan «Qush» risolasida o’z aksini topgan.

Asardagi tuzoq Mahmud G’aznaviyning changali, qushlarning boshu qanotlarining ozod bo’lishi esa, Xorazmshoh dargohidan o’z ixtiyori bilan boshqa yurtga chiqishi, qushlarning oyoqlarida tuzoq qoldiqlarining qolishi va dushmanning izma-iz kelishidan qo’rquv esa, qaysi o’lka, qaysi shaharga borsa, hamon muhayyo bo’lib turgan Mahmudning ta’qibidir, qushlar uchib o’tgan tog’, vodiylar Ibn Sino qochib-kezib yurgan shaharlardir. Shu tariqa Ibn Sino bu asarida ramz bilan o’z ahvoliga ishora qilgan.

«Salomon va Ibsol» qissasi. Abu Ali ibn Sinoning avvalgi ikki nasriy asari Sharq va G’arb olimlariga ma’lum bo’lsa ham, lekin «Salomon va Ibsol» bilan «Yusuf» qissasi to keyingi vaqtlargacha ko’pchilik olimlarga deyarlik ma’lum bo’lmay keldi.

«Yusuf» qissasi bilan «Salomon va Ibsol» qissalarnning bir-birlariga tematik bog’liqligi Ibn Siinoning «Xutbayi tasliya»sini tashkil qilishga olib kelgan edi va natijada ikkalasi bir asar sifatida bir xil sarguzashtga duchor bo’lgan edi. Shu sababdan bo’lsa kerak, bular O’zbekiston Fanlar akademiyasi Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik institutida saqlanayotgan majmuaga (inv. №2385) oldinma-ketin tushib qolgan.

Masalan, Salomon bir inson bo’lsa, Ibsol shu insonning ma’rifiy, ruhiy darajasi. Ibn Sino Ibsol obrazida berilgan xislatlarni insonlarda ko’rmoqchi bo’ladi, shunga odamlarni da’vat qilib, uni ulug’laydi. Insonning tabiatida bo’ladigan shahvoniy hislari Salomonning xotini obrazi orqali beriladi. Bunda go’yo istak, ya’ni xotin aqlni (ya’ni Ibsolni) egallamoqchi bo’ladi. Lekin aql unga bo’ysunmaydi. Shu jihatdan ham alloma Nasiruddin Tusiy Ibsolning xotindan o’zini olib qochishi, aqlning o’z olamiga tortishidir, deydi. «Salomonning xotini,— deydi Tusiy yana,— nafs bilan birlashib ketib, bir shaxsga aylangan, istak va g’azabga tortadigan badan quvvatlariga o’xshatmadir. Xotinning Ibsolga bo’lgan ishqi esa uning boshqa quvvatlarini egallagandek, aqlini ham egallashga bo’lgan intilishiga o’xshatmadir».

Xullas, Ibn Sinoning bu asari o’rta asrdan qolgan adabiy yodgorliklarning bir namunasidir.

«Yusuf» qissasi. Abu Ali ibn Sinoning bu asari hajm jihatidan kichik bo’lishiga qaramay, bu to’g’rida dastlab asar yozganligi bilan diqqatga sazovordir.

* * *

Bulardan tashqari, Ibn Sino adabiyotshunoslikka oid «She’r san’ati» (Qohira, 1966) degan asar ham yozgan. Allomaning bu asari uning «Kitob ash-shifo»sining bir qismi bo’lib kelgan. To’rt qismdan iborat bo’lgan «Ash-shifo» mantig’ining to’qqizinchi bo’ilagi mana shu «She’r san’ati»dan iboratdir. Bunda muallifimizning adabiyot borasidagi qarashlari, munosabatlarn bitilgan.

Ibn Sino «She’r san’ati» asarnni sakkiz bobga ajratadi va bularning har birini fasl deb ataydi.

Birinchi faslni muallif shunday ataydi: «She’r haqida umumiy tushuncha, she’riy forma hamda yunon she’r navlari haqida». Bu faslda olim umuman she’iriyatga baho beradi, uning tuzilishi, shakllariga to’xtaydi. Ikkinchi fasl she’rda tema va taqlid masalasiga bag’ishlanadi. Uchinchisi esa «She’rning dastlab paydo bo’lish kayfiyati va she’r turlari haqida» deb ataladi. To’rtinchisi «Baytlar o’lchovining maqsad — g’arazlar bilan munosabati va xususan, tragediya haqida, tragediya bo’limlari bayoni» deb nomlanadi. Beshinchisi «She’r, xususan, tragediya tuzilish tartibi, unda ishlatiladigan eposga xos bo’lgan obrazli gap bo’laklarn haqida» deb atalgan. Oltinchi fasl boshidan oxirigacha tragediya qismlariga bag’ishlangan.

Yettnnchi faslda «She’r navlarida ishlatiladigan so’zlar va ularning mos kelishi tragediya va boshqa tur she’rlarning unga o’xshashi haqida», sakkizinchida esa «Shoirning kamchiligi to’g’risida va tragediyaning o’ziga o’xshash turlardan afzalligi haqida» kabi masalalarga to’xtalingan.

ABU ALI IBN SINONING ADABIY MEROSIDAN
G’azallar, ruboiylar, qit’alar, baytlar,
«Urjuza» dostonidan parchalar

Ruboiylar

Mening kufrimni ayblarga muhakkak sizda imkon yo’q,
Bu olamda mening pokiza imonimdek imon yo’q.
Zamon ahli aro tanho musulmon men edim, e voh,
Agar kofir esam men ham, bu dunyoda musulmon yo’q.

Erkin Vohidov tarjimasi

1
Shul xoki siyohdin to avji Zuhal,
Har nechaki mushkilot erur, etdim hal.
Ochdim necha zanjir — zanjiri makru hiyal,
Yechdim necha bir tugun, magar qoldi ajal…

2
Soqiy, qadahi jur’ati joning qayda?
Ul oinai nuri jahoning qayda?
Sun mengaki, ko’nglimni musaffo etayin,
Taqvoni shikast aylagoning qayda?

3
Pir bo’lding, ishingni onchunon etmassen,
Soch oqi-la pirliging nihon etmassen.
Tun zulmatida har neki qilding — qilding.
Tong ravshanida bo’ldi, ayon etmassen.

4
Ey mehr, ki bormi sen kabi olamgard,
Sargashta yo’lovchiman, o’zing yo’l ko’rsat.
Ko’rdingmi birovnikim yana ishq yo’lida,
Kim yuzida shuncha gard emish, ko’nglida dard?..

5
Zulfing sochilib, bo’ying qadar evrilmish,
Ogohmisen nechun, magar evrilmish?
Chun la’ling aro la’liyu zumrad ko’ribon,
Ajdar bo’libon ko’hi kamar evrilmish…

6
Gar bodani goh-goh icharmen — xomlig’,
Ammoki mudom ichar esam — badnomlig’.
May shohu hakimu rind ichar ersa, na xush,
Gar boshqasi no’sh aylasa — dushmankomlig’.

7
Bizdirmiz o’sha haqqa tavallo qilgon,
Lutfingni tilab, o’zni tabarro qilgon.
Har yerda inoyating agar bo’lsa, bo’lur
Qilgon qilmogonu qilmagon go’yo qilgon…

8
Ne xushki, jahondin kechibon ketgaysen,
Manzilga pushaymonsiz agar yetgaysen.
Har nechaki aylasang — bugun ayla ado,
Chun ertaga notavon qolib, netgaysen…

9
Ey nafs, ki g’arq ayla havoyu havasing,
Zud o’lki, zarur himoyati bir nafasing.
Dunyo dema, molu davlatu ishva dema,
Kim, do’st deb dushmanga giriftor o’lasing…

10
Yuznng kabi oftobi purmoya qani?
Zulfing kabi har shomu sahar soya qani?
Bul tovbaga ul gunoh nechuk ziynat emish?
Bu ikkisidek hamdamu hamsoya qani?..

11
Kim berdi ruhi lolayu gulbor senga?
Bu sumbuli navrastani, gulnor, senga?
Kunduzni qaro tun qo’liga kim berdi?
Bu yori sazonikim, sazovor, senga?..

12
Ey tun, inoyat et, yana aylama xun,
Bu rozi dilimni fosh etib, qilma fuzun.
Ko’rding, kecha ne qadar uzun bo’ldi kecham?
Ey vaslu visol tuni, uzun bo’l, uzun…

13
So’rdimki:—Nechun shikasta, nolondirman?
Aydi:— Sababni men, guli xandondirman.
So’rdimki:—Nechun ko’yingda giryondirman?
Aydiki sanam:—Sen tanu, men jondirman…

14
Uch narsa sening uchingdan olmish timsol:
Ruhdan — gulu, labdan — mulu, yuzdan — jamol.
Uch narsa mening uchimdan olmish hama sol:
Dildan — g’amu, yuzdan — namu, ko’zdan — xayol…

15
Zulfing sanamim, agarda larzon bo’lur,
El ichra bahoyi anbar arzon bo’lur.
Gar zulmnng aro yuzing namoyon bo’lur,
Nur tong bila tunga teng farovon bo’lur…

16
Ey koshki, kimligimni bir bilsame,
Nechun sargashtamen, nazar qilsame.
Sohibi baxt esam, o’ynab-kulsame,
Ermasam, yosh to’kib, bag’rim tilsame…

17
Bu bodiya ichrakim chunon chopdi ko’ngul,
Jahd etdiyu qildi chok-chok ayladi ul.
Ko’nglimda-ku ming quyosh yonar erdi, vale
Oxirda kamolga topmadi zarracha yo’l…

18
Har narsanikim zamon buzib, xor aylar,
Dunyoyi xazinabon yig’ib, bor aylar.
Mayl etsayu boz asliga evrilsa falak,
G’ayb pardasidin haq yana oshkor aylar…

19
Mening kufrim ayblarga dilimdan o’zga sulton yo’q,
Bu olamda mening pokiza imonimdek imon yo’q.
Musulmonlikda men ahli zamon ichra edim tanho,
Agar kofir esam men ham, bu dunyoda musulmon yo’q.

20
O’zni dono bilgan bu uch-to’rt nodon
Eshak tabiatin qilur namoyon.
Bular suhbatida sen ham eshak bo’l,
Bo’lmasa «kofir» deb qilishar e’lon.

21
Man mastga dushmanu hushyorga yordir,
Ozi taryok, ko’pi bir zahri mordir.
Ko’p bo’lsa zarari oz emas uning,
Oz bo’lsa unda ko’p manfaat bordir.

22
Har yerda jaholat haddan oshgan on,
Zamona jigaring qilur qaro qon,
Marvarid, gavharga to’lurmi qo’ling,
Ostonang ul yog’i gar bo’lsa ummon.

23
Soqiy, jannatiy sof zuloling qani?
Haq ko’rinar oyna misoling qani?
Ichimni tozalab yuvmoq niyatim,
Cho’loq qumgon, singan safoling qani?

21
Haq jahonning jonidur,badandur jahon,
Farishtalar bu tanga sezgi, begumon.
Unsurlardan barcha jism mavolid a’zo,
Shudur borliq, qolgani hiylayu yolg’on.

25
Do’stim dushman bilan o’tirmish bisyor,
Endi o’tirmayman u bilan zinhor.
Parhez qil shakardan zahari bo’lsa,
Pashshadan qoch, ko’nish joyi bo’lsa mor.

Jamol Kamol tarjimalari

G’azallar

Haqiqat tip-tiniq boda erur ruhning g’izosi,
Chechak-gullardin o’zgay bo’yi ham rangi sarosi.

Aqiq rangligu misli yoqutu la’lisifat bo’lsa,
Kimki ichsa bir jom, boshiga qo’ngay humosi.

Quyulsa tong ila xummorlarning jomiga kul-kul,
Magar barbat sadosidin kelur xushroq sadosi.

Padar pandi kabi achchiqdir, ammo foydasi behad,
Erur nodonga botilu vale dono ravosi.

Aql fatvosi andoqkim, haloldir ichsa donolar,
Vale ahmoqlara makruh erur kayfi safosi.

Bnlimdonga haloldirkim, haromdir ahli johilga,
Hama yaxshi-yomonni ajratur mayning ziyosi.

Harom o’lmish sharob olamda balkim jahli johildin,
Nechakim ichdi johil, bo’ldilar mayning adosi.

Sharobni ablah ichsa, chun gunohi haddidan oshgay,
Tilidin lof yog’ilg’ay, o’zgarib fikri havosi.

Ne xushdirkim, qo’lingga sunsa paymona go’zal mahbub,
Go’zal yuz shabnami tomsa, men ul mayning gadosi.

Abu Ali, tiniq mayni hakimona ichaver,
Xudo haqqi, shudir haqning yo’lin topmoq davosi.

* * *

Mard kishiga o’n xil ish doim harom,
Oltisidan mard kishi xolis mudom.

Xasisligu, hasad ham yolg’onchilik,
Zaiflik, dardu yo’qlikka bo’lish rom.

Agar ne’matga yetsang, sen adolat —
Ham aqling birla ber do’stlarga in’om.

Agar shiddatda qolsang, yutma darding,
Samon bo’lgay bu darddin chehra gulfom.

Nazarga arzimas butkul jahon hech,
Sovuq bir oh ila bo’lgay saranjom.

Falak — juft soqqa, olam taxtasidir,
Ajal o’ynaydi, bizlar — donai xom.

Shoislom Shomuhamedov tarjimasi.

 

Qit’alar

Ulug’ligim tufayli dillarida vahmalar zohir,
Yo’q ersa, shafqat etmay, aylashardi betinim tahqir.

Meni tutmoqchi bo’lganlar qazib choh, aylashar «av-av»,
Kuchuk ovozi haryoqda, faqat men bunda sherman, sher.

* * *

Uzoqdan o’qrayib, menga qilurlar necha g’avg’olar,
Men ersam ilm derman, tunlarim bedor o’tar bir-bir.

Agar bunday adovat o’rniga bo’lsaydi odil ko’z,
Ko’rardi ishlarimda ul yomon o’rniga xo’b tadbir.

* * *

Tark qil bor narsani, a’lodurur jon hammadan,
Jon kamoli ilmdandir, ilmdandir so’lu sog’.

Jon agar bir shisha bo’lsa, ilm — bir yonguvchi sham,
Hikmati insonni bilgil ul charog’da lampayog’.

Gar charog’ ravshan erursa, sen sog’-salomat ham tirik,
Gar charog’ so’nsa, sening ham o’lganingdir ushbu chog’.

Shoislom Shomuhamedov tarjimasi.

 

Baytlar

Ko’rlarga quyosh ravshan emas-ku,
Johilga to’g’ri yo’l pinhon shuningdek.

* * *
Mubtalo bo’lmoqni kimki istamas,
Hammom issig’iga tutmas yelkasin.

* * *
Mening sabrim juda qattiq, sening ersa yurak-bag’ring,
Demak, bir tosh ekanmiz ikkimiz ham bu muhabbatda.

* * *
Oliy mansab egalari jonsnz narsalar bo’ldi,
Ajab, jonsiz narsalar ham nash’u namo qilishar.

* * *
Zulfi birla qop-qora tun zohir aylar bo’ldi-yu,
Yuzlarining shu’lasi yo’l bermadi oqshomga hech.

* * *
Men ulug’ bo’ldim-ku, lek keng bo’lmadi maydon menga,
Qimmatim oshgach xaridor chiqmayin qoldi axir.

* * *
Yetib borsa, hazar qilg’il, mening so’z shamshirim domi.
Va yo til shamshirim — so’zim shamoli yetgani oni.

* * *
Yomon yo yaxshilik qilgay har kishi,
Shu yomon, yaxshini topmoqdir ishi.

* * *
Qora qarg’a qanoti oppoq bo’lgan on,
Men ham soqol bo’yab, bo’lgum navqiron.

* * *
Agar ovqat cheksiz laziz bo’lsa ham,
Ko’p yemagil, keltiradi dardu g’am.

* * *
Yo’qlikka ketmishlar minglab ulug’ zot,
Birortasi qaytib kelmadi, hayhot!

* * *
Kirmagim bunga ayon misli o’znng ko’rgan kabi,
Lek bu yerdan chiqmog’im ham, shubhasnz, amrimahol.

Shoislom Shomuhamedov tarjimasi.

 

Nasihatlar

Yegan bo’lsang taomnng,
Hazm bo’lmasdan oldin,
Yana ustiga-ustak —
Yemoqqa yo’q zarurat.

* * *
Chaynashda tishlar ojiz —
Bo’lgan taomni yutma,
Taomning yomoni bu,
Qoringa bo’lgay ofat.

* * *
Hafta ichinda bir bor
Qayt qilish senga lozim,
Balg’am zararlaridan
Omon qolgaysan minba’d.

* * *
Og’ir hujumu tahdid,
Hatto, qolsang xatarda,
Surmay keyinga aslo,
Ichingni tezroq bo’shat.

* * *
Silkit uxlashdan oldin,
Pok et taning chiqitdan,
Istasang yaxshi uyqu,
Har kun bo’lsin shu odat.

* * *
Kun aro hammom tushmoq
Odatin tark aylama,
Taning topar parvarish,
Yurursan sog’-salomat.

* * *
Dori-darmon ichmoqqa
O’zingni ko’p o’rgatma,
Doru ichish nojoiz,
Yetmasdan katta illat.

* * *
Bordiyu zo’r ehtiyoj
Seni aylasa majbur,
Illat, dori tayanchdir,
Badanga bo’lur quvvat.

* * *
Bu hikmatni ataylab,
Bir kun hakim Tayozuq —
No’shiravon Odilga,
Qilgan ekan nasihat…

Abdusodiq Irisov tarjimasi.

She’riy maktub (javob)

Al-Alaviyga Javob

Tangrim o’zi bersin shifo, dard aritsin peshonadin,
Marhamati bo’lsin doim, ketmay qutlug’ ostonadin.

Bilkim, dardlarning iloji is’hol qilishdir avvalo,
So’ngra ushbu baytlar bo’lur kerak dori darmonadin.

Ensaga qonni so’rguvchi zuluk qo’ymoq — maslahatdir,
Agarda u istamasa qoriq qo’ymoqni yanadin.

Et yemakni tark aylasin, hazmi yengil taom yesin,
Sharobga qo’l cho’zilmasin, to yetmagay dard tanadin.

Ezib majnuntol novdasin gulobga omuxta etib,
Yuzga surtsin uxlaganda har zamon-har zamonadin.

Qadamasin tugmalarin bo’g’adigan ham tor qilib,
Jahli chiqib baqirmasin, har xil sabab-bahonadin.

Iloj shudir, har kishiki aytganimga qilgay amal,
Topgay shifo, ohista dard ariydi ul oshyonadin.

Abdusodiq Irisov tarjimasi.

 

«Tibbiy Doston» (Urjuza) dan

Tibning Taqsimlanishi Haqida

Tanada gar paydo bo’lsa qanday maraz,
Tibdan topar davosini har bir araz.

Ilmiy, amaliyga bo’lindi tib avval,
Bo’ldi uch narsadan ilmiysi mukammal.

U narsaning biri yetti tabiatdir,
Andin so’ngra kelgan olti zaruratdir.

Uch narsa bor: bitilgandir kitoblarda,
«Maraz, araz, sabab», degan xitoblarda.

Ikki turga bo’linadi amaliy tib,
Biri ikki qo’ldan topur davo, tartib.

Boshqa biri bajo bo’lur, bo’lsa davo,
Qo’l keladi belgilangan bo’lsa g’izo.

Bilsang, tabiiy narsalar — ruknlardan,
Ular qorishidan paydo bo’lur badan.

Bu xususda Buqrot qavli sahih o’lur,
Tuproq, olov, suv ham havo manba bo’lur.

Unga dalil: jism halok bo’lsa magar,
Muqarrarki, to’rt unsurga yana qaytar.

Ruknlar gar bo’lsa bir xil tabiatli,
Ko’rolmasding kasal bo’lgan tirik zotni.

Mizojlar Haqida

Andin so’ngra kelur senga ilmi mizoj,
Aning hukmi yordam berur, qilsang iloj.

Ammo mizoj quvvatlari to’rtta hargiz,
Hakim uni qo’shib aytar yoki yolg’iz.

Alar issiq, sovuq, yumshoq, quruq chunon,
Kim ishlasa — sezgisiga bo’lgay ayon.

Mizoj quvvatlari ruknu zamonlarda,
O’sar narsalarda, barcha makonlarda.

Ustiqusdir egallovchi bag’oyatda,
Oddiy mizoj bo’lsa agar nihoyatda.

Issiqlik-chi o’t, havoda mavjud erur,
Sovuq yursa, tuproq ila suvda qolur.

Quruqlik o’t bila tuproq mobaynida,
Ho’llik esa — suv ham bulutning qo’ynida.

Birikar bor, birikmas bor vujud uzra,
Bizga borliq hukm etgan javhar ichra…

Zo’rayadi qish mavsumi g’oyat balg’am,
Qon qo’zg’alib, bahor payti qo’zir hardam.

Yoz faslida qilgay xuruj safro chunon,
Kuz fasli-chi, savdo uchun qulay makon.

Barcha o’suvchilar bo’lur bir nechtadan,
Ma’dan, nabotot, jonivor — tirik badan.

Qay chog’ g’olib kelgay alar jisming aro —
Dori bo’lur o’stirgani bo’lgay davo.

Tabib ko’rish-la bilinur unday mizoj,
Doim agar mavjud esa to’g’ri qiyos.

Achchiq, shirin, sho’rtam g’izo asli quruq,
O’tkir maza issiq mizojlikka urug’.

Ta’mi agar taxir yo aft burishtirish,
Sovuq, quruqlikdan darak nordonu tursh.

Suvlik bo’lib, ta’m bo’lmasa aytgil dadil,
Unday tabiatli mizojdir mo»tadil.

Barcha yog’liq — ho’l mizoju issiqlikdan,
Sovuqlik — ho’l mizoj, ta’msiz, chuchuklikdan.

Yoshga qarab bo’lgay mizoj turli-tuman,
Gapdan murod — inson erur hech begumon.

Yosh-yalanglar issiq mizojdir har qachon,
Bu tabiiy ahvol erurdir begumon.

Sezgir, mizoji ho’l bo’lur, gar bola yosh,
Yigit mizojidur quruqlikka tutash.

Gar o’lchasang-chi o’rta yosh sovuqsimon,
Qari mizoj anga yaqin, balki yomon…

Har ikkisin mizoji ham bo’lgay quruq,
Pishib yetilmaslikka-chi keksa yovuq.

Issiq, quruqlik — er mizoj, bilgil ani,
Ho’llik, sovuqlikdir xotinlar maskani.

Qizilcha, oq gar omuxta bo’lgan zamon,
Mizojlarning miqdori ham o’rta-miyon.

Oqsoch odam sovuq mizoj bo’lgay, qara,
Issiq mizoj bo’lsa sochi bo’lgay qora.

Sovuqligi kamning sochi malla, targ’il,
Issiqligi kamning sochi bo’lgay qizil.

O’rta mizoj rangli kishi bo’lsa agar,
Qizg’ish, malla rang bo’lishi chin muqarrar.

A’zolar Haqida

Asli jism a’zolari-chi to’rt bo’lur,
Yana shoxobchalar borkim — joiz, zarur.

Har bittasi o’z burchini etgay ado
Hozir aylab jisming uchun quvvat-g’izo.

Jismingga qalb bergay g’izo — andin hayot,
Qalb bo’lmasa jasad misli bir nabotot.

Jondor jismlarga yurak unsur kabi.
Abxur bila o’tgay haroratlar dami.

Bosh miya-chi, orqa miya birlan asab —
Haroratin oshirmasdan turar asrab.

Ikkisidan olgay bo’g’inlar harakat,
Nasllanishga qo’sh moyak — tayin olat.

Alar bilan bola paydo, nav saqlanur,
Yo’qsa alar, jondorda nav odoqlanur.

Etu yog’u bezlar ekan turli-tuman,
Jondorlarga bo’lgay qurol, saqlar omon.

Badandagi parda, suyak, boyloqki bor,
Gavda uchun suyanchiqdir hamda mador.

Bo’lsin uchun tan barhayot — ro’zg’ori but,
Asl a’zo xizmatlari erur mavjud.

Oyoq-qo’lga tirnoq yordir barmoq uchun,
Soch-tuk chiqindi haydash, zeb bermoq uchun.

Nafsoniy Quvvatlar

To’qqiz quvvat nafsiy erurki o’zgacha,
Andin beshi tegishli o’lgay sezgiga.

Qulog’u ko’z, so’ngra burun, sezgi, maza,
Komil bo’lur ular, agar tugal sezsa.

O’ndan biri — mushaklarga bog’liq quvvat,
Yigit bo’g’inlari shundan boharakat.

Alar ichra bordir, bilsang, shunday quvvat,
Narsa esda aks etadi xuddi suvrat.

Boshqa quvvat bordir — andin hosil fikr,
O’zgasi-la barpo bo’lur xotir-zikr.

Makon Va Ob-Havo Haqida

Qaysi o’lka joylashgandir tog’ ustina —
Ob-havosi bo’lur ajib salqingina.

O’lka agar tog’ qa’rida, tosday chuqur —
Bo’lsa agar, shak-shubhasiz, issiq bo’lur.

Garchi diyor tog’dan janubroqdir xiyol,
Esmoqligi matlub erur issiq shamol.

Aksi bo’lib, tog’lar joyi bo’lsa janub,
Salqin shamol esgay, issiq yelni quvib.

G’arbida tog’ bo’lsa havo og’ir, yomon,
Gar sharqidan esa — latif, oromijon.

Dengiz uchun aksinchadir unday hukm,
Ushbularni aytur senga ahli salim.

Janubiy yel haroratli, rutubatli,
Go’yo bo’g’ar, nafas olish uqubatli.

Sovuqlik ham, quruqlik ham shamol-yeldan,
Yo’talga zo’r kelur undan bunday elda.

Xush keladir iliq essa sabo har dam,
Dabur essa, unga doim sovuq hamdam.

Qaysi diyor yerlaridir suvga serob,
Atrof tekis, tuprog’i nam, bo’lsa zaxob.

Ko’lmagida bo’lsa agar suvi shirin,
Mizojida bo’lg’ay rutubat yashirin.

Qoya bo’lsa yaqinida, suvi tuzluk,
Shunday yerning havolari bo’lgay quruq.

Chor tarafi ochiq esa gar maskaning,
Bor shamolu yelga yo’li ochiq aning.

Qish chog’ida haddan oshar sovuqlig’i.
Yoz chog’ida doim ko’pdir issiqlig’i.

Maskan agar dahliz erur, ham yerto’la,
Ish tut o’shanda hukmning aksi bila.

Issiq kiyimdir: paxtalik hamda harir,
Yaltiroqlar bilan kanob sovuq bo’lur.

Momiq, jun bo’lsa, har yerda harorat bor,
Quruqliqqa bunda bir oz zarurat bor.

Qora, yashil rangdan ko’zga bor manfaat,
Shu ranglardan topgay basorating quvvat.

Oqu sariq ranglar haddin oshsa agar,
Bundan sening ko’zlaringga yetgay zarar.

Yeyish Va Ichish Haqida

Bilginki sen hukmi g’izo, ushbu bo’lur:
O’smoqqa loyiq narsalarni o’stirur.

Gar toza qonni o’zidan paydo qilur,
Unday g’izolar maqtalur, nafli bo’lur.

Bug’doy unidan yopilsa gar obi non,
Jo’ja eti hamroh bo’lsa — oromijon.

Ko’kat yesang, yaman ko’kati xush bo’lur,
Iste’moli bemor kishiga mos kelur.

Ba’zi g’izo bo’lgay g’aliz, oq non shu hol
Uch yil boqib so’ygan qo’ying eti misol.

Charchab-horib kelgan kishiga bor g’izo —
Baliq erurki — «razroziy» nom el aro.

G’izodan bor yana latif misli piyoz —
Xardal, sarimsoqdek yoqimsiz beqiyos.

Bunday g’izo tug’diradi safroni ko’p,
Andin yasar tabobatda davoni ko’p.

Unday g’izodan ba’zida savdo bo’lur,
Ba’zi jismlarda kasal paydo bo’lur.

Qari taka hamda qari molning eti
Ziyon erur misli kepak noni kabi.

Bordir yana bir xil g’aliz yoqmas taom,
G’aliz baliq, sutday paydo qilur balg’am.

Ammo shirin anhor suvin ichsang qachon,
Saqlab qolur asliy rutubatni chunon.

Unday suvlar chiqindini haydab chiqar,
Shu tufayli tomirlarga g’izo oqar.

Yomg’ir suvi suvlar ichra zap tozadir,
Zarar unsur ilashmagan ko’p saradir.

Ichimliklar, masalan, may, sut, musallas
G’izo bergay tan-badanga har bir nafas.

YO tabiatiga tanni moyil etar.
Ivitilgan sikanjabin kabi tutar.

Uyqu Va Uyg’oqlik Haqida

Tinim berib, uyqu etsa beharakat,
Quvvayn nafs, quvvayn his topar rohat.

Badanlaring qizdiradi, berib orom,
Uyqu, bilsang, sening uchun hazmi taom.

Ko’paytirsang gar uyquni haddan nari,
Xiltlar bilan to’lur miya qorinlari.

Ko’p uxlashlik yig’ar tanda rutubatni,
O’chiradi hayot berar haroratni.

Bedorlik ham maromida bo’lsa agar,
Ta’bing xushu o’zing tetiksan muqarrar.

Kuch-quvvatni tiklab berur ishlash uchun,
Chiqindidan aritadi badan ichin.

Kam uxlasang, uyqusizlik paydo bo’lur,
G’ashdir diling, notinch o’zing, bo’lmas surur.

Ruhing tushar, ta’bing xira kam uyqudan,
So’lg’un bo’lib ranging buzuq, ozgay badan.

Ko’z kirtayar, hazming buzar oz uxlasang,
Fikr ishlamas, jisming nurar, boshing garang.

Bilsang riyozat turlari necha-necha —
Sharofatli bo’lur esa u o’rtacha.

To’g’ri va mo»tadil bo’lib o’sgay badan,
Kir-chir ila chiqindidan qutular tan.

Hozir etur jismingni u g’izo uchun,
Go’daklarni yo’llar nash’u namo uchun.

Ortsa riyozat haddidan horish bo’lur,
Ruhing tushib, tinkang qurib, har ish bo’lur.

Haddin oshsa, yongay harorat, yot, g’arib,
Namlik ketib, jisming qolur ko’p sarg’ayib.

Asablaring zaif etur og’riq, chu zo’r,
Yosh yashamay, osh oshamay taning qarir.

Riyozatsiz yotishdan ko’p topma rohat,
Bu rohatdan topolmassan hech manfaat.

Jimjit yotsang iflos xilt-la to’lur badan,
G’izoga hech hozirlanmas biror maskan…

Bo’shanish Va Bo’shanmaslik Haqida

Tomirdan qon olmoq foyda bahor chog’i,
Dori-darmon ishlatsang ham, qilsang surgi.
Qayt qilishga yoz faslida o’zni shayla,
Savdo haydash zarur esa kuzni poyla.
G’arg’ara qil, tishingni yuv, misvok ishlat,
Og’iz, tanglay toza bo’lur, qolmas illat.
Zahar tangib kelsa, bo’shat, erinmagil,
Tez haydagil, qoning fasod qilmay hosil.
Kir-chiringni daf etishga hammomga bor,
Zudlik bilan qushday bo’lgil ham beg’ubor.
Tozalamoq bo’lsang tering kirdan tamom,
Badaningni pok etmoqqa kerak hammom.
Jimoni-chi, yoshlar bajo etsin, mayli,
Xoli bo’lsin badan darddan shu tufayli.
O’zi ozg’in, o’rta yoshli, tani nimjon —
Bo’lganlarni qaytar undan, jimo — ziyon.
G’izodan so’ng gar jazm etsa jimoga kim,
Niqriz kabi ko’p dardlarga bo’lur mahkum.
Jimo ko’pi zaif aylab, toliqtirar,
Jismga ko’p dardu alam yo’liqtirar.

Nafsoniy Kayfiyatlar Haqida

G’azablanish qo’zg’atadi haroratni,
Zarar etib, olur tandan halovatni.
Qo’rqish sovuqlikni qo’zg’ar, o’ynab yurak,
Haddan oshsa, ba’zan odam bo’lgay halok.
Shodu xurram kechsa hayot yayrar badan,
Et semirib, andin yetgay zarar ba’zan.
Ozg’inlarni o’ldiradi qayg’u beshak,
Kimki ozmoq esa, unga qayg’u kerak.

Kasallik Sabablari Haqida

Sovuqlikni paydo qilgan narsa tanda —
Ba’zan buzar tartibotni bor badanda.
Nasha kirgay sovuqlikka haroratdan,
Qor aslida sovuq erur tabiatdan.
Ochlik esa ruh g’izosin aylar adog’,
Tan go’yoki yog’i tugab qolgan chirog’.
Ortiq tutish qamrar haroratni chunon,
Issiq ketib, sovur badanlar ko’p yomon.
Harakat ko’p og’ir bo’lsa ruh bo’shashur,
Sovur jasad, darmon ketib, darding oshur.
Rohat ichra yashar kimki yursa salqin,
Burqsirab o’chgan misoli cho’g’ o’tin.
Qalin bo’lsa badanda gar kiyim-kechak,
Bor olovni o’chiradi bo’g’ib beshak.
Badan sovur bo’lsa agarda u kovak,
Bor harorat tarqaladi, misli g’ovak.

Yurak Ishlari Hakida

Bir xil urish, maromi bir bo’lsa yurak,
Sohib yurak sog’lomligidandir darak.
Tomir urish maromidan chiqsa agar,
Dardu alam borligidan bergay xabar.
Tomir urish asliga gar bo’lsa xilof,
Dardu alam ko’pligiga qil e’tirof.
Tomir urish harakati turli-tuman,
Har birining o’ziga xos bordir zamon.
Yurak tez-tez va asabiy ursa agar
Yetgan bo’lur unga haroratda asar.
Behol-behol bo’lib siyrak zarb urgani —
Sovuqligi ortib, madorsiz turgani…

Terlash Haqida

Esingda tut, ushbu erur dard belgisi —
Rutubatli kasalda ko’p ter bo’lgusi.
Goho-goho ter chiqsa-chi, bunday emas,
Bu ter kishi tabiati kuchi, xolos.
Oqargan ter chiqsa agar tandan qat-qat,
Badandagi balg’amga bu chin dalolat.
Sariq chiqsa bilgil, darding safrosi bor,
Mabodo ter qora, demak, savdosi bor.
Qizil bo’lib ko’rinsa ter kasal qondan,
Shunga o’xshash dalolatlar kelur ta’mdan.
Suyuq ter xilt ichra bo’lmish latofatdan,
Quyuq ter ersa ul g’aliz — kasofatdan.
Terlasa gar butkul a’zo tan uchun soz,
Yolg’iz a’zo terlasa, bu yomon maraz.
Vaqtida ter chiqsa, kasal ogoh bo’lur,
Shu ter bilan shifo unga hamroh bo’lur.
Bu ter yaxshi, maqtovlarga sazovordir,
Aksi o’lsa, bexayr o’lur, dilozordir…

Safro Va Savdo Haqida

Safro agar kelsa g’olib badan ichra,
Ko’zing ko’rar sarg’ayishni teri uzra.
Og’zi achchiq bo’lur kakra yutgan kabi,
Bemor bo’lur ishtahasiz va asabiy.
Oshqozoni achishadi, qusar safro,
Shu boisdan ich ketishi bo’lur paydo.
Uyqu qochib, ko’z kirtayib, holi yomon,
Og’zi qaqrab, tili qurg’ab, rangi somon,
Shunda g’oyat sariq bo’lur siydik tusi,
Terilari ko’pchib ketib, oggay esi.
Yemak yemas, lek tashnadur, g’amgin, o’sol,
Uyquda ham o’rtanadi yongan misol.
Tomir urish ham sust bo’lib, qizir badan
Issiq suvda agar cho’milsang ko’p zamon.
Yozda esa lazzatli zo’r, shirin yemak —
Safroga zo’r kelishini bilmoq kerak.
Balg’am agar g’olib kelsa xiltlar uzra,
Bosh og’rigay, uyqu kelur, tinmas sira.
Tanbal bo’lur yurmakka ham, fikri sayoz,
Telbalardek qadam bosar, dovdir mijoz.
So’lak oqib, yuzi salqib tortar xunuk,
Rangda oqishlik yuz berar kayfi so’nik.
Tomir urish ham beqaror va sust bo’lur,
Peshob quyuq, allaqanday bir tus bo’lur.
Bular chanqamaydi, garchi kuyar yurak,
Balg’am sho’ri va sassig’i — darddan darak.
Sovuq mijoz ustiga ho’l g’izo yesang,
Qarilikka, qish-qirovga befarq esang,
Riyozat chekmasang, yana ko’rmay hammom,
Bilib-bilmay taom uzra yesang taom,
Gar mamlakat sernam, yana sersuv erur,
Bundaylar tushida dengiz, daryo ko’rur.
Bosinqirash buzar doim uyqusini,
Quvvayi hazm tuzatolmas Qaylusini.
Bular bari ixtilofi salomatdir,
Kasallikdan so’zlaguvchi alomatdir.
Sen bundayin belgilarga qil nazzora,
Alarning daf’iga shoshgil, ayla chora.

Kasallikni Bildiruvchi Belgilar Haqida

O’lim xavfi ba’zi darddan bergay nishon,
Ba’zi belgi sog’ayishdan so’zlar hamon.
Ta’riflaymiz belgilarni sifati-la,
Bu dalillar bilishga bir muqaddima.
Kasal odam halokini anglasakim,
O’zni shunda davolashdan tiyar hakim.
Bo’lsa kasal sog’ayishi unga ravshan,
Ochiq so’ylab, kasal dilin etar gulshan.
Belgilarning avvali shu: fursatlardir,
Fursat ichra turli-turli ofatlardir.
Bilmak kerak dard kecharmi og’ir, yengil,
Qisqa, uzoq muddat ichra — uzil-kesil.
Dard kasodi nechuk paydo — shunga qarab,
Tabib muddat belgilaydi ahvol so’rab.

Kasallik Davrini Bilish Haqida

Har kasallik davri bo’lur turli-tuman,
Halok, hayot yuz beradi, shunday zamon.
Dard boshlanish, avjga chiqish, tugash payti
Kelur o’lish yo sog’ayish, xatar qaytib.
To’rtilamchi, dard pasayish vaqti derlar,
O’lim bo’lmas davo yanglish bo’lmasa gar.
Dard boshida a’zolarga yetgay zarar,
Zaifligi boshqa ishlardan yuz berar.
Axlat, tupuk, siydikdagi cho’kma tamom
To yetiluv ko’ringuncha etgay davom.
Ular ta’sirida bo’lgay isitma ham,
Navbat ila kelur, dardga bo’lib hamdam.
Bu holdan so’ng tugash davri boshlanur, bil,
Yetilishing to’la ko’rsang gar muttasil.
Bunda dardning tutish davri ko’p bo’lmagay,
Yuz berishi kam-kam bo’lur va paydar-pay.
Dard kamayish tomon yurar ushbu zamon,
Sog’ayish yuz berib, tugar kasod-buhron.
Gar ko’rinsa kasallarda bu alomat,
Dilin shod et, qolgusidir u salomat.
Zero, bundoq bir pallada o’lim bo’lmas,
Davo yanglish bo’lmas ekan, kasal o’lmas.
YO bir ofat yuz bersayu kelsa vabo,
O’lum bo’lur, tishdan agar yelsa havo.
Kasallikning chegarasin bilsang qayda,
Yengil g’izo bersang, undan kelur foyda.
Dard arisa g’izoni sen o’rtacha qil,
Baxtu iqbol kelishini muqarrar bil.
Oxirgi davr kasallikda kechsa, albat,
Yengil g’izo bermoqni ham taqqa to’xtat.

Kasallikning Uzun — Qisqaligi Haqida

Har bir kasal ma’lum muddat talab qilar,
Bnr xillari qisqa, ammo o’tkir bo’lar.
Balki kasal vafot etar, topmay najot,
YO sog’ayar dardi bo’lib xoru kasod.
Yetilmoq ham, dard vaqti xam shitob bo’lur,
Og’ir bo’lur, bemor holi xarob bo’lur.
Bunday dardning boshlanishi bo’lur qisqa,
Uni bilib, chorasiga tadbir ayla.
G’izoni mo’l qabul qilsa agar betob
Hazmi og’ir kelib, bo’lur quvvati sob.
Bo’lsin g’izo miqdorida mezon tiniq,
Safar ahli ovqatidek qat’iy aniq.
Alomatlar ammo ogir kelsa agar,
Va ularda zohir bo’lsa xavfu xatar.
Quvvat ketib, mador agar bitsa yomon,
Aql-hushda ko’rinsa gar, turfa nuqson.
Ko’tarmasa dardin kasalning quvvati,
Demak, uning yaqin erur halokati.
Belgilarning yomonligi, savdoyilik,
Bu ahvolni ayon aylar bo’lsa bilik.
Bir xil dard bor, davom etar uzoq zamon,
Unga uncha yo’liqmagay lekin inson.
Quritadi tinkangni ko’p, aylaydi sil,
Qoni ketib, ozib o’lar, misoli qil.
Bunday kasal ko’p vaqt o’tib topgay shifo,
Dard yetilib ham tarqalib, bo’lgay ado.
Angla ani yengil sodir bo’lishidan,
Bunday dardning tab’i sovuq kelishidan.
Undaylarning ozaytirma taomini,
Yo’qotadi quvvatini, oromini.
Bu ikki xil betoblik ichra begumon
Uzun-qisqa emas, dard bor — o’rtamiyon.
Bu xil dardmand kishilarga bergil g’izo —
O’rtacha ber, mo»tadili bo’lgay ravo.

Buhron Haqida

Tanda shitob o’zgarishlar bo’lsa ayon,
Bundoq dardga deyiladi: dardi buhron.
Bu o’zgarish — mashaqqatu pallasidir,
Dard ila nafs kurashida bo’lur zohir.
Oz vaqt ichra bunda odam topar vafot,
YO xavf ketib, o’lim arib qaytar hayot.
Bo’lgay kurash va olishuv chin mojaro,
Odamdagi quvvat bilan illat aro.
G’olib kelib quvvat, agar ketsa buhron,
Shunda odam sihhat topib, qolgay omon.
YO dard undin g’olib kelsa topar vafot,
Shunda hayot maydonini olur mamot.

Buhron — Kasodning Xilma-Xil Turlari Bayonida

Olti xildir dardda bo’lgan o’zgarishlar,
Shu xildadir yengillanish, dard arishlar.
Oz vaqt ichra kishi jismi forig’ o’lur,
Sog’ayishga, durustlikka yuz o’girur.
Avval boshdan ko’rinadi kasal shodon,
Bu xayrli alomatdir, yaxshi buhron.
Gar aksiga o’zgarsa hol tezu jadal,
Halokatga olib borur oxir ajal.
Bu asnoda tabib bo’lur ko’p hangu mang,
Halokatli buhron uni aylaydi tang.
Uchinchi xil o’zgarish ham ko’p sust bo’lur,
Oqibatda kasal holi durust bo’lur.
Bundan beriroqda dardda bo’lmas buhron,
Bemor oz-oz sihhat topib, qolgay omon.
To’rtinchi bir o’zgarish ham bo’lmas shitob,
Dardi oshib, ora yo’lda qolur betob.
Bunday paytda qurib borsa silla — yomon.
Dard zo’rayar, ketgan sayin quvvat, darmon.
Beshinchisi — o’rtachadir o’zgarishi,
O’lim sari yetaklashdir uning ishi,
Lekin bordir yana bitta ajib buhron,
Vaqti bilan yetaklar u hayot tomon.
Bu ikkala buhron shundoq murakkabdir.
Qachon ko’rsang bir-biriga zidlik qilur.
Durust buhron paydo bo’lur dard so’ngida,
Bemor tanda quvvat ustun bo’lur unda.
Buhron bilan bilmoq lozim uch narsani,
Bu ma’noni anglamoqlik burching saning.
Tugasa bir dard-alamning gar buhroni.
Nnma bilan tugashi ham ma’lum ani.
Har bir buhron kelishini aytadigan —
Kuchli belgi bo’lur, uni etdik bayon.
Aft-angori telbasimon, telbamisol,
Holi yomon, qulog’ida og’riq, o’sal.
Ko’z yosh oqar hech tinmayin, kelgay malol.
Bezovtadir, uyqusi kam, sarmast, xiyol.
Dardi oshib, ko’zlaridan uyqu o’char,
Goh bo’yniga, goh ko’ksiga og’riq ko’char.
Goh-gohida cho’chib tushar, ko’z uyquda,
Tez uyg’onur qolgan kabi to’lqin-suvda.
Tishlarini qayraydi u g’ajir-g’ujir.
Dardi qo’zib, ha deganda burun qichir.
Ba’zan qolar tamshangancha, labin so’rib,
Lab tanobi qochar goho, goh gezarib.
Tez-tez nafas odat bo’lur bu dard uchun,
Nafaslar ham sovuq, ammo chuqur-uzun.
Tomir tez-tez urib, goho qizir badan,
Yo’tal tutar kelib xuddi garg’aradan.
Doim yurak o’ynoq, garchi og’ir yotar,
Sapchib turib, o’z-o’zicha yurib ketar.
Og’rir qizilo’ngach, og’rir tomoq davom,
Ko’ngli aynib, ma’yus, g’amgin boqar mudom.
Goh-goh qovurg’a yonida sanchiq bo’lur,
Og’riq, alam o’tkirlanib achchiq bo’lur.
Qorin og’rib buyrakka ham keladi zo’r,
Betob uchun bu xil og’riq og’ir kelur.
Zo’raysa gar olatda og’riq ul zamon,
Zirqiraydi orqa teshik yo bachadon.
Barcha bo’g’inlarga alam, og’riq yelur,
Ba’zisi tishdan, ba’zisi ichdan kelur.
Yaxshi buhron kezi og’riq, alamlar zo’r
Bo’lsa, bilgil, bu yaxshidur, dard tuzalur.

O’limdan Darak Beruvchi Belgilar Haqida

Nurni yoqtirishmas, so’nik qarashlari
Yuzni shartta burar, oqar ko’z yoshlari.
Ko’zning qiri torayadi, tortib kichik
Esnov yo’g’u darcha misol og’iz ochiq.
Bo’shashadi ikki qo’lu ikki oyoq,
Chalqanchasi uxlab qolar charchagan chog’.
Bunday kasal to’shagida yota olmas,
Uyqusirab oyoq-qo’lin yopa olmas.
Ilashgandek gavdasiga go’yo ip-tuk,
Gumonsirar, qiliq qilar qiziq-qiziq.
Dard so’nggida og’irlashur qo’lu oyoq,
Bir narsaga tikniladi juda uzoq.
Ikki qo’li intiladi yostiq sari,
Tishlarini g’ichirlatar haddan nari,
Ko’zga nuqul ko’rinadi bir qora qul,
Uni bo’g’ib o’ldirmoqchi bo’lar butkul.
Dardi og’ir kelaversa, bundoq kasal,
Cho’kaverar, yaqin bo’lib qolgay ajal.
Avvalga jim yotib, so’ngra bo’lsa gapdon,
Vazmin yotgan kasal bo’lsa besaramjon.
Ko’z-quloqdan nolisa ko’p, so’ng alqissa,
Og’rig’idan quvvat ketib gap demasa.
Dardni tortib, azobini chekib butkul,
Tush ko’rganda ustiga qor yog’sa nuqul.
Hayajonli, sovuq nafas olsa burun,
Bu alomat — halokatdan nishondir chin.
Uxlay olmay, mijja qoqmay chiqsa tuni,
Va uyqudan ko’z ochmasa kunduz kuni,
Oromini berib, bo’lsa holi yomon,
Alamiga sabab bo’lsa uyqu hamon,
O’lik yuziga o’xshasa kasal beti,
Suyagiga chip yopishsa chakak eti.
Dard sovug’i ta’siridan quloq shalpang,
Kirtaygan ko’z ichga tushib boqsa arang.
Qizarishlar, qorayishlar haddan oshib,
Ko’zlar turtib chiqib, lekin xiralashib.
Harakati kamayadi, baqrayadi,
Har tarafga sovuq boqib, ag’rayadi.
Nayzalanib qiyshayadi burun uchi,
Tortishadi asablanib lablar cheti.
Qo’l-oyog’i sovub borar murda misol,
Tilda yara va dog’-dug’lar toshar yaqqol.
Sodir bo’lsa bezovtalik ham iztirob
Yondiruvchi isitmalar aylab xarob.
Tirnoq tusi qizil-yashil tortib, chindan
Tanda yara toshsa, qora dog’lar bilan.
Yettinchi kun avval sariq kasal kelur,
Qovurg’alar uzra o’sha zohir bo’lur.
Ko’rinsa gar sog’ vaqtidek yuzu ko’zi,
Tuzalishi ayon bo’lgay, aniq o’zi.
Yettinchi kun sariq kasal ko’rinsa gar,
Zehni sog’lom bo’lsa, unga tushmas xatar.
Sezgida ham, harakatda quvvat bo’lsa,
Jismu joni yengillanib nafas olsa.
Orom, uyqu istar ko’proq bunday kishi,
Uxlab, orom olsin, xo’bdir bundoq ishi.
Uyqu dardin aritadi, sen yaxshi bil,
Alahlash ham dard-alamni aylar yengil.
Miya dardi hamda unga sherik a’zo —
Barisining kasaliga shudir davo.
Alahlashdan tinsa bir kun sog’-salomat,
Bunday kasal shifo topib ketar albat.
Chuchkirishlar bo’lsa agar bunday kezi,
Bu tuzalish belgisining xuddi o’zi.
Boshu miya kasalida quloq, burun —
A’zolardan qon oqarkan shifo butun.
Nafas olish bo’lsa agar chin mo»tadil,
Eng yaxshi bir jarayondir, hayron bil.
Sog’ayishda tomir urish shitob bo’lmas.
Nafasi ham serharorat bo’lmaydi, bas.
Hazmi durust, ishtaha xo’b, ahvol hamon,
Axlat quyuq-suyuqligi — o’rta miyon.
Axlat tusi o’rtachadir, ya’ni sarg’il,
Yoki qora bo’lmas, yoki yashil-zahil.
Yoki buhron kuni axlat gar omuxta —
Gijja birla chiqsa, kasal ishi puxta.
O’sha axlat tufayli u bo’lmish betob,
Bu ishdan so’ng dardu alam bitdi hisob.
Karlik ketur agar shunda chiqsa safro,
Budir miya ogrngiga tayin shifo.
Qora taloq va lanjlikni daf etadir,
Bavosirdan qon kelishi — xayrlidir.
«Sariq suv»da suv ko’p kelishi noravo,
Balg’am unga aralashib chiqsa — shifo.
Bordiyu ko’z og’riq uzra chiqsa safro,
Tez orada tuzalishga budir guvoh.
Siydigini utruj-limon rangda ko’rsang,
Undagi oq quyqumin cho’kkanda ko’rsang.
Kasal ko’rsang, ter chiqarkan gar mo»tadil,
Bu qon isitmasi, buni durust deb bil.

Amaliy Qism Va Uning Bo’linishi

Sen eshitgan bu so’zlarga azm ayladim.
Tib haqida ilmiy kitob nazm ayladim.
Xohish bo’lgan amaliyin yoza boshlay,
O’sha qismlarni she’rga tiza boshlay.
Vu kitobning bosh qismida aytgan edim,
Zarur bo’lgan barcha gapni bitgan edim.
Ikki xildur amaliy tib qismi — yo’li.
Uning barni bajo etur tabib qo’li.
Boshqa biri bajarilur davo bilan,
Holga ko’ra tayinlangan g’izo bilan.
Neki o’sha tadbir ila chora etmish,
Qabul aylab, amal etmoq lozim emish —
Birinchisi — sog’liq saqlash deyiladi,
Ikkinchisi — kasallikning tuzalishi
Mana shular tabiblarning g’oya, ishi.

Sog’liqni Saqlash — Gigiena Haqida

Senga aytsam so’znmizning rostu chini:
Sog’lom odam doim saqlar sihatini.
Odam bo’lur tan uzra bir belgi bilan,
Andan ayon kasallanish xavfida tan.
YO bo’lmasa etu suyak yoki teri
Uzra sezarsan bir maraz nari-beri.
Chun bir kishini ko’rasan me’da zaif,
Tab’i sovuq ham nozigu shundan mayib.
Ba’zan ona qornidan ham ofat kelur,
Biror ortiq yo shish kabi kulfat kelur.
Ba’zan bo’lur yoshga qarab nuqsoni ham,
Bir vaqt bo’lib, bo’lmandi bir zamoni ham.
Chun ho’l mijoz yoshlik chog’i bo’lgay zaif,
Ulg’ayganda baquvvatdir, hushdir, zarif.
Zaiflashur quruq mijoz kuz faslida,
Fasli bahor zaif emasdir aslida.
Sog’liq saqlash ishida bu amaliy tib —
Ikki amaldan topmishdir shundoq tarkib.
Gar istasang mijozning chin qolmog’ini
O’z holida, mos et g’izosi chog’ini.
Gar istasang o’zgartirmoq ta’bi badan,
Chora axtar mijozingga teskaridan.
Sog’ kishining sog’-salomat, vaqtini chog’
Aylamoqni istasang gar, angla mutloq.
Maskan o’lsin senga doim shundoq diyor,
Bir diyorki, havolari sof, beg’ubor.
Maskan desang yuzing burgil sahro tomon,
Sharqiy shamol angla latifdir begumon.
Yoz chog’ida tog’ tomonda, ya’ni shimol
Tevaragi ochiq shundoq o’lkada qol.
Tunda o’tir baland joyda, g’ir-g’ir sabo,
Kunduzi tush pastlik tomon, xo’bdir havo.
Jun, paxtalik usti-boshdan yuzing o’gir.
Kiyim bo’lsin yengil, chun poyayi zig’ir.
Xushbo’y giyoh ishlat sovuq mijozini,
Hidli moydan tanla qizil gul moyini.
Ko’zlaringni ehtiyot qil chang-g’ubordan,
Ham tutundan asra, hamda bug’-bihordan.
Samum, Quyosh shu’lasi va cho’g’-alanga,
Qarshi kelsa, ziyon bo’lur ko’zginangga.
Chaplashilgan aji-buji xatga sira,
Boqa ko’rma. mayda xatdan ko’zing asra.

Yeyiladigan Narsalar Tadbiri Haqida

Ovqat yemoqni odat et sen bir mahal,
Bo’lmay desang, laylu nahorda hech kasal.
Eng ko’p yemak ikki bordir senga mezon,
Ikki kunda uch bor yemak o’rtamiyon.
Hazm istasang, shoshmay yegil, yo maydalab,
Muddatin cho’z, chaynab yegil ko’p martalab.
Og’ir o’lsa chaynamoqlik gar tish bilan,
Andin og’ir hazmi aning yutish bila.
Ko’ngil tusar har narsaga jazm aylasang,
Lekin ani hazmi og’ir deb o’ylasang.
Ziddi bila ish tut, bo’lsin aksi mizoj,
Shoyad o’sha badhazm g’izo topgay rivoj.
Oldin suyuq, so’ngra quyuq ishlat har on,
Ta’mi chuchuk bo’lsa anga qo’shgin nordon.
Quruqlikni ho’llikka qo’sh, xush qil, tuzat.
Sovuqlikni issiqlikka chatib, bezat.
Sovug’ini qo’shgil agar issiq mizoj,
Ho’l mijozga aksin qo’shsang bo’lgay iloj.
Agar taom badhazm o’lib, hol bo’lsa tang,
Tuz, murch, qalampir sep anga, xushxo’r qilur,
Yumshoq bo’lib taom, ta’bing masrur qilur.

Taom Yeyish Vaqtlari

Ovqat yegil doim riyozatdan keyin,
Sendan chiqib ketgan najosatdan keyin.
Yemakka vaqtni bemalol chog’lash kerak,
Salqin shamol, toza jonga bog’lash kerak.
Bu ish uchun sovuq kezni mo’ljalga ol,
Doim shunday tadbir ila ish qila qol.

Yozda Ovqatlanish Vaqti

Yoz havosi oz yemoqni ko’rur lozim,
Tanda g’izo bo’lsa qayda yengil hazm.
G’aliz etdan o’zingni tiy, o’gir yuzing,
Giyoh, ko’kat, sutlar bo’lsin oshu tuzing.
Yangi baliq bilan yetilgan qo’zichoq,
Mayli, taom o’lsin gohi, erkak uloq.
Tovuq, jo’ja, kaklik eti ham qirg’ovul
Taom bo’lsin, shuni doim qil tanovul.

Ichimliklar Haqida

Bo’lmay desang gar xomsemiz, ko’proq hayot,
Sen uchga bo’l qorin iching, kelur najot.
Uchdan bir joy nafas uchun zarur har on,
Uchdan biri ovqat, boqiy suvga makon.
Tashnalikka oz sovuq suv bo’lgay davo,
Turgan, iliq suv ko’p ichmak bo’lmas shifo.
Ichimlikka muzni ko’p ishlatgan yomon,
Chunki andin asablaring topgay ziyon.
Ichirmagil muzli suvni cho’llasa ham,
Bo’lmasa gar semiz, serqon, miqti odam.
Dasturxonda to’kin bo’lsa ham qanchalik,
Ichaverma, hirs qo’yib to bo’kkanchalik.
Suv ichmagil esing bo’lsa ba’daz taom,
Tashna bo’lib chiqqach, hatto tushib hammom.
Riyozatdan so’ng suv ichmak o’zi kulfat,
Jimodan so’ng esa misli balo-ofat.
Zarurat gar talab etsa, kuysa andak,
Shundagina tanovul et suvni andak.
Qachon taom yo’l oladi hazm tomon,
Asta-sekin past qoringa tushgay hamon.
Mayli shunda ichking kelsa suv va sharob.
Qonguncha ich, to’yguncha ich, bo’lsa serob.
Sharob ichib, tashna bo’lib yonsang agar,
Suv ko’p ichib, chanqoq ketib, qonsang agar.
Og’zing quruqshab chanqog’ing chandon erur,
Bilgil o’shanday tashnalik yolg’on erur.

May Va Shunga O’xshash Ichkiliklar Haqida

Ko’p may ichib joningga ko’p qasd qilmagil,
Ozroq musallas birla ko’p qanoat qil.
Odat qilib har kun ichish — bir bedavo.
Gar och qorin esa, ichmak bo’lmas ravo.
Yegan bo’lsang yengil, latif xush bir taom,
Yoki achchiq, o’tkir bo’lsa, ichma taom.
Doim ichib, mast yurishdan bo’lgil yiroq,
Ichmakka ko’p qasd aylasang, oyda bir boq.
Manfaat bor may ichilsa ahyon-ahyon,
Gar ko’paysa anda ziyon turli-tuman.
Kim boshi og’rirki, maydan qizir badan,
Doim xumor tutib tursa kechu ertan.
Anga rayhonni ichirkim, mayli andak,
So’ngra anga nordon anor bo’lsin gazak.
Behi, bodring yesin, ishni ko’p puxta qil,
Berganingga anga may suv omuxta qil.
Mayni ichib nolisa kim bodu yeldan,
Anga ichir mayning o’zin, toza xildan.
Bundaylarga kuchli sariq may foydalik.
Sho’rta’m gazak har choq anga bo’lgay tuzik.
Oppoq tiniq maylar durust yoz faslida,
Xushdir yutum bo’lgay latifroq aslida.
Omuxta qil suvni anga, nordonni tot,
Yesang bo’lur ko’ngil agar tortsa ovqat.

Abdusodiq Irisov tarjimasi.

Abu Ali Ibn Sino. Lirika (She’riy asarlar) by Khurshid Davron on Scribd