Биз адабиётга кириб келган йилларда адабий жараён юксак тоғдан шарқираб оқаётган сойга ўхшарди. Олаётган нафасимиз ҳам шеър билан, ижод билан тўйинган, янги чиққан китобгина эмас, газетада босилган ҳикоя, ҳатто биттагина шеър юз минглаб юракларни ҳаяжонга солганини кўриб, билиб, ҳис қилиб турардик. Бу руҳ бизни тинимсиз изланишга даъват этарди. Бирон бир яхши шеър ёки ҳикоя назардан қолмасди. Бугун Тошкентда, қайсидир ўқув юрти ётоқхонасида жаранглаган шеър эртагаёқ Қўқон чойхонасида, Хивадаги мактабда, Чироқчидаги шийпонда акс садо берарди. Адабий ҳаёт дарёдай ҳайқириб оқарди.

“УЙҒОНМОҚ ДУНЁ БИЛАН БАРОБАР ЯШАМОҚДИР”
 Ўзбекистон халқ шоири Хуршид Даврон  билан суҳбат
Суҳбатдош — Беҳзод Фазлиддин

   Хуршид Даврон 1952 йилнинг 20 январида Самарқанд шаҳри яқинидаги Чордара қишлоғида таваллуд топган. Тошкент университетининг журналистика факултетини тугатган (1969). Турли нашриёт ва ижодий ташкилотларда ишлаган (1974-94). Маънавият ва маърифат марказида раҳбар ўринбосари (1994-96). Ўзбекистон Миллий телерадиокомпанияси Бош дирекцияси бош муҳаррири (1996-1997), “Тошкент” телеканали директори (1997-1998) “Ёшлар” телеканалининг бош директории (1998-2005), “Ўбекистон” телеканалининг директории (2005-2011).
Дастлабки шеърлар тўплами – “Қадрдон қуёш” (1979), “Шаҳардаги олма дарахти” (1979). Кейинчалик “Тунги боғлар” (1981), “Учиб бораман қушлар билан” (1983), “Тўмариснинг кўзлари” (1984), “Болаликнинг овози” (1986), “Қақнус” (1987) ва “Баҳордан бир кун олдин” (1997) каби шеърий тўпламлари нашр этилган. Шеърларида воқеаликка янгича нигоҳ билан қаровчи, табиат, жамият ва кишилар ҳаётида юз бераётган ўзгаришларни синчковлик билан кузатувчи, айни пайтда бокира ёшликка хос ҳайрат ҳиссини сақлаб қолган зукко шоир сифатида гавдаланади. Хуршид Даврон сўзга, ифода воситалари ва шеърий шаклларга юксак мезонлар асосида ёндашади.
Хуршид Даврон 90-йилларда шеъриятдан кўра насрий жанрларда самарали ижод қилди. У олис ўтмишда яшаган унутилмас тарихий сиймолар ҳаёти ва фаолияти билан қизиқиб, улар ҳақидаги мўтабар қўлёзма манбалар билан танишди. Адиб Соҳибқирон Амир Темур, Бибихоним ҳақида “Бибихоним қиссаси ёки тугамаган достон” (1990),Мирзо Бобур ҳақида “Самарқанд хаёли” (1989), Мирзо Улуғбек ҳақида “Соҳибқирон набираси” (1995), Шайх Кубро ҳақида “Шаҳидлар шоҳи ёки Шайх Кубро тушлари” (1998) каби тарихий-маърифий қиссаларини яратди. Хуршид Даврон бу асарлари билан 90-йилларда Ўзбекистонда тарихий ўтмишга бўлган муносабатнинг яна ҳам қизғин тус олишига муносиб ҳисса қўшди.
Хуршид Даврон бундай тарихий сиймолар ҳаётини пухта ўрганиб, улар ҳақида саҳна асарлари ҳам ёзди (Мирзо Улуғбек ҳақида “Алғул” (1995); Мирзо Бобур ҳақида “Бобуршоҳ соғинчи” (1996). Хуршид Даврон тарихий мавзудаги бу асарлари билан ҳозирги ўзбек драматургиясига ўтмишда яшаган ажойиб ватандошларимизнинг ёрқин образларини олиб кирди. Адиб айни пайтда Самарқандда Амир Темурнинг 660, Улуғбекнинг 600 йиллигига, Парижда ЮНЕСКО қароргоҳида,”Одеон” театрида Бухоро ва Хиванинг 2500 йиллигига бағишлаб ўтказилган театрлаштирилган томошалар ва 21 қисмдан иборат “Темурнома” видеофилми ва “Бухоройи Шариф” (2 қисмли) телефилми ссенарийлари, Ўзбекистон телевидениесида 12 йилдан зиёд вақтдан бери намойиш этилиб келаётган “Минг бир ривоят” туркуми муаллифи.
Шарқ ва Ғарб шоирларининг муҳаббатга бағишланган асарларидан иборат “Қирқ бир ошиқ дафтари” (1989) ва япон шоирларининг шеърларидан таркиб топган “Денгиз япроқлари” (1988) тўпламларини ўзбек тилига таржима қилган. 2-чақириқ Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг депутати. “Дўстлик» ордени билан мукофотланган (1997).Ўзбекистон Халқ шоири (1999).
Хуршид Даврон Халқаро Маҳмуд Кошғарий номидаги,Халқаро “Олтин қалам”, Озарбайжоннинг Мушфиқ мукофоти билан тақдирланган. Унинг шеърлари 40 дан ортиқ тилга таржима қилинган.
Хуршид Даврон АҚШда ўтказилган Осиё адиблари конгресси, Туркияда бўлиб ўтган Биринчи Туркий шоирлар анжумани, Кореяда ўтказилган Халқаро телесериаллар муаллифлари анжумани иштирокчиси.

– Хуршид ака, авлодлар ўртасидаги меҳр оқибат, эзгу муносабатлар бардавомлиги йўлида астойдил ҳаракат қилаётган устоз ижодкорлардансиз. Катта авлод вакили сифатида ёшлар фаолиятини доимий кузатиб боришингиз, уларнинг ижод интилишларига қизиқиб, хайрихоҳлик билдираётганингиз, ўрни келганда, йўл йўриқ кўрсатаётганингиз эътирофга молик. Суҳбат аввалида очиғини айтсангиз: Сизнингча, бугунги ёшларнинг кучли ва ожиз томонлари нималарда кўринади?

– Ҳар бир авлоднинг адабиёт, унинг жамият ҳаётидаги ўрни, ижодкор масъулияти ҳақида ўз қараши мавжуд. Бу, энг аввало, ижодкор тарихнинг қайси ва қандай палласида яшаётгани, мамлакат ва ташқи дунёда содир бўлаётган воқеалар, ўша даврда яшаган кучли ижодкор шахснинг асарлари, унинг ижтимоий (гражданлик) позицияси таъсирида шаклланади. Ҳар бир авлод ўзидан кейинги авлоднинг кучли ва ожиз томонлари ҳақида гапириши ҳам ўзига хос анъанага айланиб қолган. Назаримда, олдинги авлод ўзи амалга оширолмаган мақсад ва тажрибаларни кейинги авлодга “юклаш”га уринади, яъни ўз камчиликларини ёшларнинг камчилиги сифатида кўра бошлайди.

Ёшлик, энг аввало, шаклланиш жараёнидир. Бу мавсумда гулга кирганига қараб, беражак ҳосили ҳақида аниқ бир хулосани айтиш қийин. Ҳали бу гулларни совуқ ёки дўл урадими, сувсизликдан гуллар мевага айланмай тўкилиб кетадими, буни фақат Яратган билади. Адабиётга гумбурлаб кирганида “адабиётнинг келажаги”, “бўлажак юлдуз” деб баҳоланган, замон ўтиб, оддий ёзувчилар уюшмаси аъзосига айланган ижодкорларни биламан. Шунинг учун, ёшлик мавсумида ғайбдан берилган қобилиятини тинимсиз изланиш билан уйғун эта олган ижодкоргина кўзлаган мақсадига етади, деб ўйлайман.

Бу ўринда “изланиш”ни фақат қоғоз қоралаш деб тушунмаслик керак, бу, менинг назаримда, ҳаётни, табиатни, инсонни ўрганиш демакдир. Шу мақсадда ижодкор ўзидаги бор имкониятни сафарбар этмоғи; тили, кўзи, қулоғи, фаҳм-фаросати, илми-билими, хотираси, заковати унинг ўрганиши йўлида узлуксиз хизмат қилмоғи лозим. Ижоддан мурод ҳам битта – ўрганиш, изланиш!

Кўпчилик бугунги ёшлар ижоди ҳақида гапирганда, “Улар бахтли авлод, хоҳлаган мавзуда, истаган услубда ёзиш имкониятига эга” деган гапни бот-бот такрорлайди. Бу жуда нисбий гап. Истеъдодли ижодкор, агар унинг истеъдоди қатъият билан эгизак туғилган бўлса, ҳар қандай шароитда исталган мавзу ва услубда ўзи истаган сўзни айта олади. Бу гапимнинг исботи учун ўтмишда ижод қилган кўплаб адиблар номини келтиришим мумкин. Қандай муҳитда ижод қилиш жуда муҳимлигини тан олган ҳолда, барибир, ижодкор қатъияти бу ўринда асосий мезонлардан бири эканига кўпроқ ишонаман.

“Ижод аҳли икки реалликда – ҳамма қатори ҳаётда ва ўзи яратган бадиий оламда яшайди. бадиий оламнинг нечоғли бой ва файзли бўлиши ижод салоҳиятидан келиб чиқади, – деб ёзади Хуршид Дўстмуҳаммад бир мақоласида. – Бадиий ҳақиқатнинг қудрати ва шаккоклиги шундаки, у ҳар қандай мустабид ҳаёт “ҳақиқати” исканжасида ҳам ўз сўзини айтиш чорасини топади”. Назаримда, бадиий ҳақиқатнинг қудрати ва шаккоклиги айни шу ижодкор қатъияти туфайли ўз сўзини айта олиш имкониятига эга. Шу маънода ХХ аср ўзбек адабиётининг кучли ва ожиз томонлари биздан олдинги, мен мансуб авлодда қандай мужассам бўлса, бугунги ёшлар ижодида ҳам шундай намоён бўлмоқда.

Ўйлашимча, ўзбек адабиётининг энг ожиз томони, аввало, адабий жараён професионаллашмаганида, яъни ижодкорлик асосий ҳаёт тарзига айланмаганида, у ҳамиша қандайдир иккинчи ўринда қолиб кетганида. Ижод ХХ аср (бугун ҳам) ўзбек ёзувчиси учун ҳамиша Турмуш деган очофатдан кейинги ўринда турган. Сўз олдидаги Бурч ва Масъулият ҳақида адолатли ва чиройли гаплар айтиб бу ҳолатдан кўз юмиш мумкиндир, аммо иситмаси ошкор қилаверади.

Бизнинг тарихан шаклланган назаримизда Шоир (Ижодкор) тушунчаси ҳамиша қийин шароитда фақирона (тасаввуфдаги фақрлик бошқа, албатта) яшаган инсон тимсоли билан боғлиқ. “Мойчироғу лампачироқ ёруғида шундай тенгсиз сатрлар ёзилган” деймиз. Уй-жойсиз ижод қилган Машрабу Муқимийни мисол қилиб келтирамиз. Аммо муайян маънода фаровон ҳаёт кечирган биргина Алишер Навоий қолдирган мерос гап айнан ижодкор қандай шароитда яшагани билан ҳам боғлиқлигини исботлайди.

Бугунга хос яна бир жиддий камчилик адабий жараённинг “кўлмак”ка айланиб бораётганида намоён бўлмоқда. Айтмоқчиманки, биз адабиётга кириб келган йилларда адабий жараён юксак тоғдан шарқираб оқаётган сойга ўхшарди. Олаётган нафасимиз ҳам шеър билан, ижод билан тўйинган, янги чиққан китобгина эмас, газетада босилган ҳикоя, ҳатто биттагина шеър юз минглаб юракларни ҳаяжонга солганини кўриб, билиб, ҳис қилиб турардик. Мушоиралар ўзига хос ижодий мусобақа мақомида эди. Бир мушоирада Шавкат Раҳмон ёки Усмон Азим улоқни олиб кетса, бошқалар “Кейингисида мен энг зўр шеърни ўқишим керак” деб тарқаларди. Кейинги мушоирада Йўлдош Эшбек ёки Муҳаммад Раҳмон энг кўп олқиш олар ва мусобақа давом этарди. Адабий муҳитда жуда юксак руҳ ҳукмрон эди. Бу руҳ бизни тинимсиз изланишга даъват этарди. Бирон бир яхши шеър ёки ҳикоя назардан қолмасди. Бугун Тошкентда, қайсидир ўқув юрти ётоқхонасида жаранглаган шеър эртагаёқ Қўқон чойхонасида, Хивадаги мактабда, Чироқчидаги шийпонда акс садо берарди. Адабий ҳаёт дарёдай ҳайқириб оқарди.

Бугун адабиётимизда жуда кучли ёзувчи ва шоирлар ижод қиляпти. Янги дунёқараш, янги тажрибалар шаклланаяпти. Аммо уларни идрок этиш, уларга муносиб баҳо бериш заиф аҳволда. Адабиёт фақат адабиёт аҳлининг иши эмас. Адабиёт миллий масаладир. Адабиётни фақат оғир кунларда эслаб, ундан фақат фожиали паллаларда ёки ташвиқот қуроли сифатида фойдаланиш ғирт нотўғри сиёсатдир. Адабиёт ҳар куни, ҳар лаҳза ҳаётимизда мавжуд бўлиши, худди тонг саҳарлаб новвой нон ёпганидек, автобуслар бизни ишхоналаримизга элтганидек ҳаётимизда доимий иштирок этиши керак.

“Ақлли” гаплардан тўхтаб, бир-икки оғиз содда гапларни ҳам айтгим келади. Ижодкор ёшлар, энг аввало, ўз умрини қадрлашни, ҳар бир кунга маъно бахш этишни унутмасликлари керак. Ҳар бир ёшини ошаган ижодкордан сўранг, қанчадан-қанча армони бор. Аслида армон эмас, пушаймон десак тўғри бўлади. “Эҳ, ёшлигимнинг қадрига етмабман-да” – бу армон-пушаймон деярли ҳамма ижодкор ҳаётида бор гап. Аслида умрни сермазмун этишга интилиш энг катта масъулият. Ана шу масъулият бор жойда ижод бўлади, равнақ бўлади.

– Бутун ижодингизни тарихдан, мозийнинг мунаввар сиймоларидан холи тасаввур этиб бўлмайди. Ижодий учрашувлардан бирида “Мен учун ҳаммасидан ҳам тарих қизиқроқ” деган мазмунда гапирган эдингиз. Ўтмишни ўрганиб ёш авлодга ўргатгулик қандай сабоқлар олдингиз?

– Эрнест Хемингуэй ўз ҳаётидан хулоса қилиб: “Буюк ёзувчи бўлиш учун ижодкорнинг буюк болалиги бўлиши керак”, деган экан. Менинг болалигим, муайян маънода, Самарқанд таассуротлари билан тўйинган. Айни шу сабабдан ижодимнинг илдизлари ҳам шу табаррук заминга чуқур ёйилган. Болаликдан эртаклар, афсоналар ичида яшаганман.
Мен учун тарих бамисоли ота–она тушунчаси билан баробар. Ота–онани танлаб бўлмаганидек, тарихни ҳам танлаш имконсиздир. Ҳар иккаласини ҳам тақдир ато этади. “Беайб парвардигор” деганларидек, ота-онангдаги айрим камчиликлар туфайли улардан воз кечиб бўлмаганидек, тарихимиздаги аччиқ ва фожиали саҳифалардан кўз юмиш, уларни хаспўшлаш ҳам ноқобил ишдир.

Бир битигимда ўтмишда ўтган донишмандлардан бирининг “Агар одам ўз келиб чиқишини билмаса, у ўрмонда адашган маймунга ўхшайди; агар у ўз уруғ-аймоғини билмаса, ферузадан ясалган аждарҳога ўхшайди; агар у аждодлари ҳақида ҳикоя қилгувчи битикларни ўқиёлмаса, йўқолган ва йўлидан чалғиб кетган болакайга ўхшайди” деган ҳикматини келтирганимда, ўзимни ва бошқаларни адашмасликка даъват қилган эдим.

Энг аввало, ўтмиш-тарихга маҳлиё назар билан боқишдан сақланиб, унга изчил тадқиқот ва сезгир идрок билан қараш муҳимлигини англамоғимиз керак. Маҳлиё назар бизни алдаши, ёлғон ва сохта хулосалар чиқаришга олиб келиши мумкин. Фақат мунтазам тадқиқот ва сезгир идрок бор жойдагина тарих ҳақиқати юзини очади. Тарихни ўрганиш орқага қараб юриш эмас, балки келажакка дадил интилиш учун босиб ўтган ҳаёт йўлингни мушоҳада этмакдир. Яна унутмаслик лозимки, фақат тарих билан ҳам яшаб бўлмайди: ҳадеб орқага қарайверсанг, қоқилиб, йиқилишинг мумкин. Бугун ҳам тарихнинг давоми эканини унутмайлик.

Ўтмишни ўрганиб, тарих миллатнинг хотираси эканини, айнан хотира руҳ ва фикримизни туйғун қилгувчи биринчи восита эканини теранроқ англадим. Бундан 23 йил аввал бир мақоламда шундай ёзган эканман: “Мен узоқ вақт кўҳна тарих китобларини “Аждодларимиз бизга ўхшайдиларми?” деган сўроққа жавоб топиш учун варақлаган эканман. Аслида эса “Бизлар аждодларимизга ўхшаймизми?” деган сўроққа жавоб излаш муҳимлигини кейин англадим”. Ана шу англаш туфайли тарихий асарлар ёзганда, ўтмишни ўрганиб, бугун ва келажак ҳақида тасаввур уйғотишни мақсад этдим.

Нақшбандия тариқатида “Аждодларинг билан мақтанма” деган насиҳат мавжуд. Бу ҳикматни “Мақтанишдан олдин уларга муносиб бўл” деган маъно мужассам.

Ҳар гал Самарқандга борганимда, албатта, Шоҳизинда, Бибихоним, Регистон, Гўри Мир ва бошқа ёдгорликларни айлананиб чиқаман. Буюклар мақбараларини, ота-онам, хешларим қабрларини зиёрат қиламан. Авваллари бир ўзим айланардим, кейин ўғлим, бугун эса набираларим ёнимда бўлади. Бу тарих ибрат эканини, ўтмиш фақат тирикларда уйғоқ эканини англаганимдан бўлса керак.

Шу сабабдан, ёш дўстларимга, тарихга нафасингиз урилиб турсин, дегим келади. Фақат инсон нафаси уфуриб турган китобгина, фақат ўқилган китобгина, фақат юракларни тўлқинлантирган сатрларгина боқий ва тирик бўлганидек, олис ўтмиш ҳақидаги битиклар ҳам фақат идрок этилгандагина Тўмарис момомиз, Широқ бобомиз, Жалолиддину Соҳибқирондек аждодларимиз бизга ҳамнафас бўлади. Қолаверса, “Мозийға қайтиб иш кўриш хайрлик” эканини асло ёдимиздан чиқармайлик.

– “Йўқотилган авлод” тушунчаси Сизга яхши таниш. Европа ва Америка ёшларининг ҳаётини маҳв этган уруш туфайли “завол топган авлод” фожиаси цивилазация чўққисида “чексиз эркинлик”нинг асирига айланган айрим мамлакатлар мисолида яна бўй кўрсатаётир. Ҳа, неча-неча замонлардан бери давом этиб келаётган ғоялар кураши бугун авж нуқтасига чиққан. Ҳозир инсон онгу тафаккури, қалбини маҳв этиш имкониятлари шу даражада кўпки, ҳушёрроқ бўлмасак, кўзни каттароқ очиб, атрофга тийрак назар билан боқмасак, исталган пайтда “тузоқ”қа илиниш ҳеч гап эмас. Шундай мураккаб вазиятда ўзни, ўзликни асраб қолишнинг йўллари ҳақида нима дейсиз?

– Ғарб тамаддуни ва маданияти илдизларига қурт тушганига бир асрдан ошди. Илдизига қурт тушган дарахт бирдан қуламайди, у узоқ вақтгача яшиллигини сақлайди, ғиж-ғиж ҳосил беради, мевалари билан одамларни баҳраманд этиб келади. Аммо, вақти соати келиб, барглари сўла бошлайди, мева беришдан тўхтайди ва охир-оқибат қурийди. Ғарб тамаддуни ва маданияти ҳозир айни сўлиш жараёнини кечирмоқда. Ғарб маданиятини бугун “юраксиз маданият” деб аташ мумкин. Нима учун шундай бўлди, деган савол туғилиши табиий.

Ғарб бундан бир неча аср аввал ўша пайтда тараққиётнинг душманига айланган насроний диннинг, аслида уни бошқарган диний ташкилотларнинг, ”руҳоний” раҳбарларнинг зараркунанда фаолиятига қарши кураш бошлаган эди. Бу муҳораба Ғарбнинг буюк мутафаккирлари томонидан бошқарилгани ҳам маълум. Оқибатда, насроний диннинг қадриятларини тиклаш, асраб-авайлаш ўрнига уларни бутунлай рад этиш, қадрсизлантириш, муқаддас ақидаларни инсон ҳаётидан бутунлай четга суриб ташлаш Ғарб маданияти илдизига тушган қуртга айланди. Ғарбда “инсон эрки” деган тушунча шаклланиб, шу пайтгача дин эгаллаб турган мавқени ўз ҳукмига бўйсиндирди. “Инсон эрки” тушунчаси “инсон ҳамма ишни қилиш ҳуқуқига эга” маъносини олди. Ҳолбуки, минг йилликлар давомида Яратган томонидан юборилган китоблар одамзотнинг ҳайвоний истакларига чек қўйиш, тўғри йўлга солиш учун инсониятга йўлланган ва бу муқаддас китоблар минг йилликлар томонидан инсон ҳаёти, турмуши мезонини белгилаб келган эди. Адашувлар, хатоликлар муқаддас китобларда битилган низомларда эмас, ўз истакларидан келиб чиққан одамлар фаолиятида, сўз ва ҳаракатида кўринган эди. Аммо Ғарб жамияти бутун нафратини диннинг асосларига қаратди ва инсоний тараққиёт бешикларидан бири ҳисобланган Ғарб тамаддунини жар олдига бошлаб келди.

Ғарб ўзининг янги “дунёқараши”ни ташвиқ этиш учун халқаро мақомга эга маданий тадбирлардан, хусусан олиймақом кинофестиваллардан, юксак мавқега эга мукофотлар билан тақдирлаш маросимларидан фойдаланди. Буюк адиб Чингиз Айтматов “Ахлоқ билан ахлоқсизликнинг фарқи қолмаса…” номли мўъжаз мақоласида айни шу масалани кўзда тутиб бундай дейди: “Фақат миллий, халқона таълим-тарбия билан маънавият, ички маданият пайванд қилинсагина одамларни ҳар қандай пасткашликдан, тубанликдан асраб қолиш мумкин. Агар инсонга чексиз озодлик берилса, ҳатто у ахлоқдан ҳам озод қилинса, дунёқараши ва ахлоқи шаклланиб улгурмаган ҳозирги ёшлар асрлар давомида тўпланган миллий қадриятларга тупуриб, анъаналар ва урф одатлардан юз ўгириб, маркиз де Сад тараннум этган тубан, ҳайвоний эхтиросларнинг қулига айланиб қолмайдиларми?

Ишончим комилки, тушунчалар сохтаси билан алмаштирилса, ахлоқ билан ахлоқсизликнинг фарқи қолмаса, қадриятлар қадрсизланса, ҳозирги тараққиётни ич-ичидан кемираётган қусурлар баттар кўпаяди…”.

Айрим ижодкорлар Ғарбга кўр-кўрона тақлид қилиб, унинг ғарибона қадриятларини тарғиб қилганда, ғарбона турмушга онгсиз эргашишлари намоён бўлган фикрларини баён этганда мен бир неча бор ўз муносабатимни билдирдим. Аммо айримлар буни Ғарбни ёқтирмаслик деб талқин этишга уринишди. Тўғри, Ғарбнинг бугунги қиёфаси, айниқса, унинг халқаро майдонда юритган зўравон (калониал) сиёсати, хусусан, демократияни тарқатиш ниқоби остида исломни заифлаштириш, муқаддас қадриятларимизни қоралашга қаратилган хатти-ҳаракатларини мутлақо рад этаман. Асрлар давомида инсон ҳаёти ва турмушининг асоси бўлиб келган жамоа, оила, ота-она, никоҳ тушунчаларини бутунлай йўққа чиқариш билан боғлиқ ғайриинсоний ақидаларига ҳам тамоман қаршиман. Бироқ буни Ғарбни бутунлай рад этиш деб тушунмаслик керак. Ғарбдан жуда кўп яхши нарсаларни ўргандик, бундан кейин ҳам ўрганамиз. Нафақат Ғарб, балки ҳозирги кунда Туркия, Ҳиндистон, Япония, Хитой, Эрон, Россия ҳам муайян маънода умуминсоний тамаддун ўчоқларидир. Ғарбнинг асрлар давомида худди Шарқ каби инсониятнинг тамаддуний иқлимини яратишдаги хизматларини тан олган ҳолда унинг бугунги аянчли аҳволи ҳақида ўз тушунчам бор.

Мен бугунги Ғарб хусусида сўз юритганда унинг дунё сиёсати майдонида амалга ошираётган хавфли ишларини назарда тутаман. Бу ёвуз ишларнинг энг аввали, юқорида айтиб ўтганимдек, Исломга қарши олиб бораётган ҳам ғоявий, ҳам ҳарбий ҳамлаларида намоён бўлмоқда. Ғарб нафақат Ислом ва Шарққа, шу билан бирга, ўзининг аҳолисига ҳам тажовуз ва тазйиқ ўтказиб, ўз минтақасини худосизлик, иймонсизлик сари бошлаб бормоқда, инсониятнинг асрий қадриятларини бутунлай йўқ этишга қаратилган сиёсатини барча нарсадан, ҳатто, ўзи сиғинган бут – демократиядан устун қўймоқда. Бу эса уни лаҳза сайин фалокат сари яқинлаштирмоқда. Ҳатто Ғарб дунёсида бошланган молиявий инқироз ҳам аслида маънавий инқироз натижасида юз бераётганини тушуниш йўқ. Ғарбнинг ўзидан чиққан буюк файласуф башорат қилганидек: “Қаердаки маънавиятсизлик қарор топса, у ерда иқтисодий равнақ ҳам йўқолади”.

Ғарб империализмининг ёвуз моҳияти бугун намоён бўлгани йўқ. У асрлар давомида Осиё, Африка, Америка қитъаларида босқинчилик урушлари олиб борди, бу қитъаларнинг аҳолисини талон-тарож қилди, уларнинг бойлиги эвазига ўз тўкин ҳаётини “ясади” ва ана шу тўкин ҳаётда “демократия” деган қуролни ўйлаб топди. Бугун ўзгалар бойлиги эвазига қаддини янада мустаҳкамлаб, ўзи яланғоч қилган халқларни “қолоқлик”да айблаб, уларга янги қуроли билан таҳдид қилмоқда. Бу хусусда 80 йил аввал буюк Рабиндранатҳ Тҳакур шундай ёзган эди: “Инглиз (ғарб) цивилизацияси, агар уни цивилизация деб атаб бўлса, бизни ғорат этди. Эвазига зўравонликка асосланган “қонуний тартиб” ўрнатди, холос… Қачонлардир мен Европанинг маънавий сарвати янги, табиатан гўзал тамаддун (цивилизация) манбаи бўлиб хизмат қилишига ишонган эдим. Бугун бу ишончимдан зарраям қолмади. Нур деб талпинганимиз боримизни ёқиб ташлади. Агар биз инглизларни ёқтирмаётган бўлсак, агар юрагимиздан уларга жой бермаётган бўлсак, улар ажнабий бўлгани учун эмас, бу, энг аввало, ўзларини ғамхўр кўрсатиб, халқимиз ишончини топтаб, ўз хазинасини бизнинг бойликларимиз билан тўлдириб, боз устига биздан миннатдорчилик кутаётгани учун юз бермоқда ”.

Шу билан бирга, Ислом оламида ҳамма нарса бинойидек деб айтишдан ҳам мутлақо йироқман. Шарқнинг буюк одами Махатхир Муҳаммад ёзганларини эслайлик: “Ислом муқаддас китобимиз Қуръони Каримни бўйнига осиб олган чаласавод муллаларнинг яккаҳоким ҳукмидан озод бўлмагунча, Ислом фақат маърифат эмас, у техникавий ривожланиш, илмий юксалиш эканини англамагунча Ғарбнинг таъсиридан, тажовузидан қутулолмаймиз… Қуръон ёвуз кучлардан сақланиш учун бўйинга осиб юриш мумкин бўлган тумор эмас. Аллоҳ ўз онгини ривожлантирган кишиларга ёрдам беради.

Қуръоннинг ҳақиқий ва асосий рисоласини, номасини тушуниш ва талқин қилишга лаёқатсизлик мусулмонларга кўп бахтсизликларни олиб келган. Ўз ўқиш доирамизни фақатгина диний китоблар билан чеклаб ва замонавий илм-фан тўғрисида унутиб, биз Ислом маданиятига улкан зарар етказдик ва ўзимизнинг бу дунёдаги йўлимизни йўқотиб қўйдик».

Бу буюк зот нефт туфайли оқиб келаётган бойликка кўмилиб, миллиардлаган долларларини АҚШ банкларига қўйиш билан, ўз бойлигини Ғарб хизматига йўналтирган айрим араб давлатларининг тараққиётдан мутлақо четда қолаётганини, бу касофатдан фақат техникавий ва илмий тараққиёт қутқаражагини ҳақли равишда башорат қилади.

Инглиз адиби Оруэлнинг “Молхона ҳақида эртак” (“Animal Farm: A Fairy Story”) асаридаги воқеаларини эслайсизми? Фермадан инсонни бадарға қилиб, ҳокимиятни қўлга киритган чўчқалар бошқа барча ҳайвонларни узоқ вақт ўз “ғоя”ларига ишонтириб, уларни ўз измига бўйсундириб, ҳалокат томон бошлашмасин, барибир, сир фош бўлади. Гарчи Оруэл ўз асарини советлар империясини назарда тутиб ёзган бўлса-да, бугунга келиб унинг ушбу асари Ғарбдаги қора кучларнинг машъум кирдикорлари ҳақида ҳикоя қилаётгандек таассурот қолдиради.

Интернетдаги сайтимда мана шу иккиюзламачи Ғарбнинг етим хизматкорлари бўлишга ҳаракат қилаётган айрим “ижодкор”лар ҳақида, уларнинг “асар”ларида муқаддас ислом дини, миллий қадриятларимизга нописандлик кайфиятлари пайдо бўлаётганини ёзиб, нашриётлар томонидан беҳаёликни тарғиб қилаётган китоблар ва уларнинг пул учун ҳар қандай пасткашликка тайёр муаллифлари ҳақидаги танқидий мақолаларни қўллаб-қувватлаган эдим. Бу хусусда эслаганим, зиё томон эмас, зулмат сари элтгувчи йўлдан юриш бошлаган муаллифларни инсофга чақириш, уларни огоҳлантиришдан иборат, холос.

Назаримда, жадид боболаримиз бошлаган маърифий ва маиший ислоҳотлар (уларнинг дастлабки амалга оширган ишларини ҳисобга олмаганда) вақт ўтиб тақа-тақ тўхтаган. 70 йиллик шўролар тузуми давридаги «На месте шагом марш» ҳамон давом этмоқда. Агар ҳали оёғимизга тушов бўлиб келаётган миллий-маҳаллий иллатлар ёнига Ғарбнинг ғарибона таъсири қўшилса, маънавиятимиз, қадриятларимиз устунлари чиришга ўтади. Шу сабабдан Ғарбга кўр-кўрона тақлид қилиш, унга онгсиз равишда эргашишни кескин рад этаман ва айни шу йўлдаги ҳар қандай уринишларга ўз муносабатимни билдиришни зарур деб ҳисоблайман. Шу мақсадда интернетдаги шахсий саҳифамда нафақат ўзим, балки миллатимиз манфаати, унинг тараққиёти учун хизмат қиладиган ғоялар ва муносабатлар акс этган фикрлар билан замондошу ватандошларимни, биринчи навбатда, ёшларни таништириб боришни бурчим деб биламан.

Мен боғу роғли жойда туғилганман. Болаликдан боққа парвариш бериш, пайванд қилиш сирларидан озмунча хабарим бор. Ҳовлимиз катта эди. Мана шу катта ҳовлининг бир чеккасида кичкина боғчам бор эди. Болалик жўрам Исматилло билан (унинг ҳам боғчаси бор эди) эрта баҳор ёки кеч кузда тонг саҳардан чиқиб кетиб, далама-дала юриб боғимизда йўқ ниҳолларни излардик. Баҳорда, ўзимизча “тажриба”лар ўтказиб, тўғри келадими, йўқми, ҳар хил ниҳолларни бир-бирига пайванд қилиш билан машғул бўлардик. Ҳовлимизнинг бир чеккасида, биз томонда “ўрус дарахт” деб аталадиган, новдалари сассиқ оғоч пала-партиш кўпайиб ўсиб ётарди. Неча марта уларни йўқ қилишга уриндик, фойдаси бўлмади. Баҳор келиши билан чуқур ер тагидаги илдизлардан, ”лоп” этиб кўкармалар пайдо бўлар, ҳафта ўтмай бир қаричча бўй чўзарди.

Нима бўлди-ю, новдаси гилосникига сал-пал ўхшаб кетгани учунми, билмайман, мана шу сассиқ дарахтни гилос билан пайванд қилиш фикри туғилиб қолди. Буни қарангки, пайванд тутиб, бир йил ичида бўйи икки метрдан зиёд тарвақайлаган пайванди келаси баҳорда гуллаб, ҳосил қилди. Баҳор кетар – ёз келар пайтда катта-катта меваси қизарди. Аммо уни еб бўлмасди, жуда бемаза эди. Бу тажрибамни кузатиб юрган камгап отам, бошини чайқаб “Қазисан, қартасан, асли наслингга тортасан” деб айтганларини ҳали-ҳануз эслаб юраман…

Бугун шу пайтгача ўзбек адабиётида мавжуд бўлмаган оҳангларни (айниқса, прозада) олиб кираётган ёш ижодкорлар пайдо бўлди. Бири Жойсдан, бошқаси Борхесдан, яна бирови Кабо Абэдан нималардир сабоқ олаяпти, уларга шогирд тушяпти. Бу ёмон эмас, бу ижобий жараён. Қолаверса, жаҳон адабиёти ва санъати ҳамиша ўзаро таъсирлар асосида ривожланган. Бир пайтлар тасвирий санъатда янги оқимлар яратган француз мусаввирлари ўзлари қидирган асосни Шарқдан, хусусан, Камолиддин Беҳзод ижодидан топганидек, ундан ўрганганидек, ўша Пруст ёки Элиот ҳам “лоп” этиб осмондан тушмаган, кимдандир ниманидир ўрганган. Бошқача бўлиши ҳам мумкин эмас.

Мен ҳозир бошқа гапни назарда тутяпман. Гап Жойс, Кафка ёки Музилдан нимани ўрганганида эмас, ўша ўргангани ўзбек адабиёти, она тилимиз ва маънавиятимиз табиатига мос тарзда ўз ифодасини топаяптими, деган саволда.

Шифокорлар ҳалокатга учраган инсон ҳаётини сақлаб қолиш учун унга янги қон қуядилар. Аммо дуч келган қонни эмас, ўша инсон қонига тўғри келадиганини қуядилар. Аксинча бўлса, инсон ҳалок бўлади. Адабиётда ҳам шундай: у фақат маънавий жиҳатдан яқин бўлган адабиётдан таъсирланиши мумкин. Бу таъсир ҳар хил “изм”лар билан аталаверсин, бироқ бизни ўзбек қилиб турган мезонларга мос келсин. Бу янги қон бизнинг қон гуруҳимизга тўғри келсин.

Мен беҳад севган машҳур япон адиби Ясунари Кавабатанинг биз муҳокама қилаётган мавзу борасида айтган фикрларига қулоқ тутайлик. Ясунари Кавабата 1968 йили Нобель мукофотини қабул қилиб олган маросимда сўзлаган нутқини тўлалигича ўзи мансуб халқ миллий менталитетининг асоси бўлган қадимий япон шеъриятига бағишлайди ва нутқи якунида бир жумлада асосий фикрини баён қилади: “Ўйлайманки, руҳониятимиз асослари мутлақо бир-биридан фарқ қилади”. Япон адиби ижоди ҳақида сўз юритган мунаққидлардан бири “Кавабата том маънода асрий анъааналарни ўзида мужассам эта олган миллий адиб бўлгани учун ҳам дунё адабиёти устунларидан бирига айланди. У умуммиллий қадриятлар асосида ижод қилгани учун умуминсоний даражага кўтарилди” деб ёзган эди.

Юқорида ҳам тилга олганим, ҳинд халқининг донишманд фарзанди Рабиндранатҳ Тхакур Ғарб маданиятига кўр-кўрона тақлид қилган ҳамкасб ватандошлари ҳақида ёзар экан: “Улар бегоналарнинг ахлатхоналаридан бировлар кийиб эскиртган жандаларни излаб юрган гадоларга ўхшайди” деб таъкидлайди. Тҳакур бир шеърида ёзади:

Ҳар бир миллат қўлида
Ёниб турар бир чироқ,
Шу чироқни авайлаб
Сен дунёни рўшно эт…

Адабиётдаги тутган ўрнини Шарқу Ғарбда ҳеч ким рад этолмайдиган буюк адибларнинг адабиётнинг асл моҳияти ҳақида айтган бундай фикр-мулоҳазалари, улар қолдирган умуминсоний маънавий мерос аёл билан эркак ўртасидаги муносабатни фақат ички эндокрин безлар фаолияти сифатида кўрсатишга уринаётган айрим ”сексопотолог” ёзувчилар ва уларнинг ажнабий ҳомийларию ўзимизда пайдо бўлаётган ҳимоячиларигагина эмас, бизга ҳам сабоқ бўлиши керак, деб ўйлайман.

– Очиғи, ўзбек адибларининг интернетдаги саҳифалари орасида шахсий сайтингиз мазмун-мундарижаси бойлиги, мунтазам янгиланиб туриши билан алоҳида эътибор тортади. Шиддаткор давримиз мўъжизаларидан ҳисобланган “сеҳрли қутича”га ҳайрат билан тикилаётган чоғдошларингиздан бу борада анча олдинда кўринасиз. Интернет сайтлари, айниқса, ижтимоий тармоқларда фаолсиз. Глобал тармоқ имкониятларидан кенг фойдаланаётган адиб сифатида ўзбек сайтлари ҳақида нима дейсиз? Умуман, ижодкорнинг замон билан ҳамнафаслиги масаласида ҳам…

– Интернет оламига жиддий “шўнғиб” кетишимга Ҳазрат Навоий сабабчи бўлганлар десам, ҳайрон қолманг. Бундан етти-саккиз йил аввал ўзбек интернет дунёси билан танишар эканман, буюк мутафаккирнинг бирон асари жойлаштирилмаганини кўриб, жуда қаттиқ безовта бўлганман. Шундан кейин Алишер Навоийнинг 1948 йили нашр этилган “Муҳокамат ул-луғатайн” асарини ўзим скан қилиб интернетга жойлаштирган, кейинроқ туркий халқлар адабиёти ва санъатига бағишланган “Туркистон кутубхонаси” веб-сайтини ташкил этган эдим. Вақт ўтиб, “Хуршид Даврон кутубхонаси” веб-сайтини очдим. Бу веб-саҳифада ўз асарларим ва уларга бағишланган мақолалар, устозларим ва тенгдошларим ҳақидаги хотиралар билан бир қаторда ўзбек ва жаҳон адабиётининг сара асарлари, бугунги адабий жараён, янги нашр этилган китоблар ҳақида маълумот олиш мумкин.

Интернет тизимидаги ўзбек сайтлари ҳақида гапирсам, аҳвол ўртача, ҳали-ҳануз шаклланиш жараёни давом этмоқда. Олди-қочди, саёз сайтлар кўпчиликни ташкил этади. Ижодкорларимизнинг 99 фоизи интернет оламидан мутлақо узоқда. Компьютер пайдо бўлганига неча ўн йиллар бўлганига қарамай, улар ҳалигача механик ёзув машинкасини чиқиллатиб ўтиришибди. Ижодкорларга тегишли сайтлар бармоқ билан санарли. Борлари ҳам кўримсиз, пала-партиш, дизайн ва имло талабларига тўлақонли жавоб бермайди. Аммо бу яхши сайтлар йўқ, дегани эмас. Улар бармоқ билан санарли бўлса-да, бор.

Мен интернет тизимида энг аввало, буюк адабий меросимиз, мустақиллик, миллий маънавий меросимиз қадриятларини ўзида акс эттирган кутубхоналар пайдо бўлишини истайман. Бу, биринчи навбатда, глобал тармоқ дунёсига кирган ёшларни маънавий таҳдидлардан, миллий руҳимизга ёт таъсирлардан сақлайди. Президентимизнинг “ғоявий, мафкуравий бўшлиқ бир кунда ва бирданига пайдо бўлмаслиги, ғоявий бўшлиқ пайдо бўлган жойда муқаррар тарзда бошқа ёт ва бегона мафкуралар хуружи бошланиши” ҳақида айтган сўзларидан келиб чиқиб, мавжуд аҳволга қарасак, ҳали ўзбек интернети оламида жуда кўп муаммолар ҳал этилмаганига гувоҳ бўламиз. Бу муаммоларга беписанд қараш, улардан кўз юмиш, уларни ҳал қилишни пайсалга солиш охир-оқибат зарарли натижаларга олиб келиши мумкин.

Мамлакатимиз раҳбари сўнгги ўн йил мобайнида интернет хусусида, унинг фойдали ва зарарли жиҳатлари ҳақида бир неча маротаба ўз фикр-мулоҳаларини очиқ айтиб келаётгани диққатга сазовордир. Хусусан, Президентнинг мана бу сўзларига диққатингизни қаратмоқчиман: “Ёшлар китоб ўқимай қўйди, деб фақат нолиб ўтирмасдан, ана шу таъсирчан замонавий ахборот воситалари орқали адабиётимизни кенг тарғиб этиш, хусусан, Интернет имкониятларидан фойдаланиб, етук бадиий асарларни ёшларга етказиш устида ҳам жиддий бош қотириш зарур, деб ўйлайман. Бу ҳақда сўз борганда, ўзбек тилидаги Интернет адабиётини шакллантириш, шоир ва ёзувчиларимизнинг ўз веб-сайтларига эга бўлишига эришиш нафақат адабий жараёнга, керак бўлса, бутун маънавий-маърифий ҳаётимизга кучли таъсир ўтказишини сизлар, албатта, яхши тушунасиз. Айни вақтда, ана шундай замонавий воситалар ёрдамида мумтоз адабиётимизни, жумладан, Алишер Навоий асарларини халқимизга яқинлаштириш, бу ноёб меросни ҳақиқатан ҳам маънавиятимизнинг ҳаётбахш манбаига айлантириш барчамиз, аввало, адабиёт аҳлининг вазифаси, десак, ҳеч қандай хато бўлмайди”.

Президентнинг айни мана шу мулоҳазаси биз учун йўлчи юлдуз бўлиб хизмат қилиши керак. Буни энг аввало Uz миллий домени мутасаддилари, унинг бугуни ва келажаги учун масъул раҳбарлар ва ташкилотлар англашлари лозим. Улар, энг аввало, интернет ўзи нима эканлиги ҳақида ибтидоий эмас, чуқур тасаввурга эга бўлишларини истайман. Биргина мисол келтирай. Бундан 10 йилча аввал президентимизнинг шахсан ташаббуси билан 20 га яқин адибнинг веб-сайтлари ташкил этилган эди. Таниқли ижодкорлар бир неча ой давомида веб-сайтларни шакллантирган компания техник ходимлари билан бирга ишлашди. Бир йил ўтмай бу сайтларнинг ҳаммаси “ўлди”. Бугун бирортаси ишламайди. Мен бир мажлисда маънавият ва маърифат тизимига бош-қош бўлган юқори мансабдор шахсга муаммони ҳал қилиш хусусида мурожаат қилдим. Мансабдор норози оҳангда “Ҳа, энди очиб бергандан кейин ўзларинг қаранглар-да, биздан нима истайсиз?!” дейишдан нарига ўтмади. Интернет ҳақида умуман тушунчаси бўлмагани учун менинг “Сайтлар “калити” бизда эмас, компанияларда, “калит”ни олиб берсангиз, ўзимиз қарардик” деган гапимни тушунмади. Сайтлар ҳали-ҳануз ишламайди. Унга сарфланган меҳнат, сарф-харажат осмонга учди-кетди.

Бир-икки оғиз Uz миллий доменида мавжуд муаммолар ҳақида гапирсам.

Ҳар йили август-сентябрь ойлари давомида Uz миллий домени интернет-фестивали ўтказилади. Кузатишимча, бу фестиваль ҳар сафар ўртачадан паст савияда ўтади. Жюри аъзоларининг асосий қисмини техник ходимлар (уларнинг ҳам асосий қисми русийсзабонлар) ва ташкилотчи тизимлар атрофида ўралашиб юрадиган бир-икки “эъжодкор” ташкил этади. Сайтларнинг маъно-мазмунини тўғри баҳолай оладиган мутахассислар деярли йўқ. Оқибатда мустақиллик ғояларига беписанд, маънавиятимиз, миллий қадриятларимизга мос келмаган йўналишларда фаолият юритадиган айрим сайтлар тақдирланган ҳолатлар ҳам бўлди.

Uz миллий доменидаги яна бир жиддий муаммо сайтларнинг жуда қисқа муддатда яшаши ва уларнинг тезда “ўлиб” қолишида намоён бўлади. Биргина мисол келтирай: роппа-роса бир ойча аввал матбуот ва интернет саҳифаларида нуфузли ташкилот тизимидаги энг яхши веб-сайтлар кўрик-танлови ғолибларини тақдирлашга бағишланган тадбир бўлиб ўтгани ҳақида хабар берилган эди. Хабарда тақдирланган веб-сайтлар номма-ном тилга олинган, ҳатто уларнинг электрон манзиллари берилган эди. Аммо орадан бир ой ўтмай тақдирланган саккиз сайтдан тўрттаси “ўлиб” қолди. Бу кўрик-танлов ташкилотчиларининг масъулиятсизлигидан дарак беради, холос. Жаҳон интернет тизимида “бир кунлик сайтлар” деган атама бор, бундай сайтлар асосан товламачилар томонидан ташкил этилади ва қинғир ишлар амалга оширилгач, ўша заҳоти ёпилади. Мен назарда тутган кўрик-танлов ташкилотчилари ҳам фақат танлов пайтида, яъни 4-5 кун ишлаган сайтларни баҳолашган-у, ўша заҳоти уларни “ўлдиришган” чоғи.

Яна бир жиддий муаммо, бу мамлакатдаги айрим маънавий-маърифий ташкилотларнинг, айниқса, бир қатор газета ва журналлар мутасаддиларининг бошини қумга тиқиб, хавф-хатардан қутулмоқчи бўлган туяқуш каби, интернетдан унумли фойдаланиш ўрнига, ундан кўз юмиб келаётганида намоён бўлмоқда. Мамлакатимиз раҳбари интернетда мавжуд айрим хатарлар ҳақида гапирганда, “бошингизни қумга тиқиб ўтиринг” демаган, бу хатарларнинг олдини олиш йўлини ҳам кўрсатиб ўтган. Президент, энг аввало, ўша хатарларга қарши фаол маърифий кураш олиб бориш, айнан шу тарзда бутун маънавий-маърифий ҳаётимизга кучли таъсир ўтказиш мумкинлиги ҳақида гапирганини “туяқуш”лар тезроқ ва тўғри англашларини истардим.

Мени “Интернет бизга нима берди-ю, нимадан айирди?” деган савол анчадан бери безовта қилади. Интернет сўз эркинлигини берди. Шу билан бирга, сўз айтиш масъулиятини кунпаякун этди. Хоҳлаган одам истаган гапини ёзади, айтади, бировларни, айниқса, у манфаатдор таниши бўлса, олқишлайди. Хоҳлаган одамни ерга уради, ҳақорат қилади. Аммо ҳеч кимнинг олдида жавоб бермайди. Шунинг учун баттар қутуради. Биронтаси сал минғирласа, асл инсоний қадриятлар асосида шаклланган турмуш тарзи низомлари ўрнига “инсон ҳуқуқи” деган, аслида, аллақачонлар сохта ва ёлғон шиорга айланган гапларни пеш қилади.

Интернет барча инсон яратган технологияларнинг ҳаётга кириб бориши жараёнида кузатилганидек, инсон учун қулайлик яратди ва инсон ҳаётини маълум маънода чеклаб қўйди. Интернет берган сўз эркинлиги вақт ўтиб фикримиз равнақига таъсир қилади, аммо охир-оқибат фикримизни торайтиришга хизмат қилади. Бу менинг кашфиётим эмас, бу дунёнинг эътиборли медицина марказларида олиб борилган тадқиқотларнинг самарали натижасидир.

– Тан олиш керак, замонавий технологиялар, интернет бугунги авлодни сеҳрлади қўйди. Бутун дунё “ўргимчак тўри”да улар нима билан машғул экани сир эмас. Қўл телефонлари-ку, ҳозир мутлақо бошқа миссияни бажаряпти… Гарчи ўзим ҳали ёшлик ҳаволари билан юрган бўлсам да, виртуал оламда “яшаётган” миллионлаб ёшларнинг ҳаёт “фалсафа”сини ҳеч тушуна олмайман. Ахир, умр ўтиб боряпти… Бу ҳақдаги фикр мулоҳазаларингиз қандай? Ахборот технологиялари воситалари, интернетдан тўғри ва оқилона фойдаланиш учун қандай маслаҳат, тавсияларингиз бор?

– Ҳа, интернет замони ҳамма нарсани остин-устин қилиб юборди. Ўзимга яқин соҳа – адабиёт ҳақида гапирсам, интернет адабиётни “оммалаштирди”, аниқроғи, истеъдоди бор-йўқлигидан қатъи назар, “эъжодкор”лар уруғини кўпайтирди. Интернет том маънода графоманлар ҳукмрон бўлган майдонга айланди.

Яна такрорлайман, интернет ижод соҳасида “графоман”лар учун беқиёс имконият яратди. Бир пайтлар шеърингни эълон қилиш учун қанчадан-қанча “чиғириқ”дан ўтишинг керак эди. Яхши маънодаги бу “чиғириқ” адабиётимиз савиясининг юксалишига хизмат қиларди.

Шахсан мен сўз эркинлиги деганда очиқ ва эркин тарзда ўз фикрини айтишни тушунаман. Россия интернети – рунетда турли сиёсий жараёнларни ёхуд шарманда Pussi билан кечган воқеаларнинг ёритилишини диққат билан кузатиб, интернетнинг нақадар аёвсиз ва даҳшатли кучга айланганига иқрор бўлдим. Гап интернетдаги жанг жабҳасининг ҳар икки томонида турган кучларнинг қай бири адолат тарафида-ю, қай бири ноҳақлик тарафида турганида эмас. Бу уруш жабҳасининг ҳар икки томонида турган бир ҳовуч сиёсатчилару мавжуд тузумга қарши бўлган мухолифат вакилларини ҳисобга олмасак, ўзаро аёвсиз кураш юз минглаб ҳали сайлаш ёки сайланиш ҳуқуқига эга бўлмаган ўсмир болалар томонидан олиб борилди. Ҳали онги тўлиқ шаклланмаган ўсмир жангчилар ўша бир ҳовуч сиёсатчилару мухолифат вакилларининг сўзларидан, ҳаракатларидан озиқланиб ҳар лаҳза, ҳар дақиқа, ҳар соат тўхтовсиз равишда компьютер тугмаларини босиб, бир-бириларига бетиним ўт очиш билан машғул бўлишди…

Бугун интернет қудратини яхши англаган ёвуз кучлар томонидан тармоқда икки тамаддун – Ислом ва Ғарб цивилизацияларини бир-бирига қарши қўйиш билан, том маънода, Учинчи жаҳон урушини бошлашгани фаросатли одам учун сир эмас. Бу кучлар исломни ёмонлаш учун юзсизлик билан ҳар қандай қабиҳ йўлдан фойдаланмоқда. Улар айбни исломдан тополмасликларини яхши англаганлари учун ғараз ниятда “ёмонлик”ларни мусулмонлардан топишга ва айрим одамлар айбини ислом айби деб кўрсатишга уринмоқда.
Тасаввур қилинг: автомобиль бошқаришни билмаган, билишга қунт қилмаган одам машинасида бошқа бир машина билан тўқнашиб кетди ёки кўчада одамни босиб ўтди. Айб машинадами ёки ҳайдовчи одамдами? Биз юз берган тўқнашув ёки ҳалок бўлган одам учун нега автомобилни айблашимиз керак?

Хуллас, интернет ҳақидаги қисқа мулоҳазаларим, ундан тўғри фойдаланиш борасидаги таклифларим қуйидагилар:

– Билмаган одам учун интернет улкан ахлатхона, билган одам учун – хазина;

– Интернет бамисли дудама пичоқ. Бировнинг қўлида у олма пўстини чиройли айлана қилиб арчади, бировнинг қўлида гўдак жонига қасд қилади.

– Интернет берган сўз эркинлиги масъулиятини ҳеч қачон унутманг. Сиз нимани унутсангиз ўша нарса, барибир, бир кун сизни топади: лоп этиб катта муаммо тарзида қаршингизда пайдо бўлади.

– Йўлчироқ (светофор) ишламаса, чорраҳада бир зумда ҳаракат тўхтаб қолади. Миянгиздаги, онгу шуурингиздаги бобомерос маънавий тақиқлардан уялманг, улар интернетдаги йўлчироғингиз бўлсин.

– Интернет ташқарини, табиий Ҳаёт маромини тўсиб қўймасин. Баҳор келса, гуллаган олчаларни томоша қилинг. Ёз пайти салқин сувлар ёнига боринг. Куз палласи ”Бобурнома”да ажойиб тарзда тасвирланган хазон сайлига чиқинг. Қаҳратонда эса, айниқса, қор ёғаётганда боғу роғларни, ойдин кўчаларни кезинг, тасвирий санъат асарига айланган деразангизни томоша қилинг…

Хулоса тарзида устоз Абдулла Қаҳҳорнинг ҳикматини бироз ўзгартириб, айтсак: “Интернет атомдан кучли, лекин унинг кучини ўтин ёришга сарф қилиш керак эмас”.

– “Дунёни ўзбекча англаш тарафдориман”, дейсиз суҳбатларингиздан бирида. “Ўзбекча англанадиган дунё”миз қандай бўлиши керак? Яна, “Биз – ўзбекнинг боласи бўлмиш ижодкорлар дунёни онамизнинг бағрида, отамизнинг елкасида туриб ўрганишимиз керак” дейсиз ва бу билан ижодда ҳам миллий заминдан узилмасликни назарда тутасиз. Айтинг-чи, миллийлик ва замонавийлик ўртасидаги мувозанат нуқтаси қаерда?

– Бу саволингизга юз йил аввал жадид боболаримиз бугун ҳам ўз аҳамиятини йўқотмаган жавобни бериб, шундай мулоҳаза юритган эдилар: “Ҳамонки мақсад жамиятни янгиламоқ экан, уни янги авлодгина қилиши мумкин эди. Янги авлодни эса етиштирмоқ лозим. Эски, анъанавий усулда бу ишни амалга ошириш қийин, чунки замон ўзгарган…Сўнгги уч-тўрт аср Оврупони олдинга олиб чиқди. Унинг қўлини сарбаланд қилди. Энди Оврупо илм-фанини эгалламасдан дунё билан баробар яшаб бўлмайди… Айни пайтда ўзликни ҳам сақламоқ лозим. Дин-диёнат ҳам зарур. Хуллас, яшамоқ учун учала жиҳатни ҳам ушламоқ керак. Ушлаганда ҳам ҳеч бирини суистеъмол қилмасдан. Акс ҳолда мувозанат бузилади. Мувозанат бузилиши эса ёмон оқибатларга олиб келади. Масалан, ёлғиз дин ушланса, дунё қўлдан кетади. Фақат ўзлик, миллат десак, яна дунёдан ажраб қоламиз. Бировнинг биз билан иши бўлмайди. Овруполашсак, ўзлик йўқолади. Бу ҳам фожиа. Мувозанат керак…”

Тўғри, бугун бу муаммоларнинг табиати муайян ўзгарган, дунёдаги мувозанатни бузишга қаратилган янги хавф-хатарлар, тажавузкор кучлар пайдо бўлган. Агар жадид боболаримиз, худди Тагор каби дастлаб нур олиб келади деб ўйлаган Ғарб тимсолида тараққиётга бошловчи илм-фанни кўрган бўлсалар, бугун биз, юқорида қайта-қайта таъкидлаганимдек, ҳама нарсани манфаат ва куч ишлатиш, зўравонлик нуқтаи назаридан ҳал қилишга уринаётган Ғарб диктатурасига гувоҳ бўлиб турибмиз.

Биз, ўзбеклар, дунёни, дунё адабиётини бир асрдан сал кўпроқ вақтдан буён асосан руслар дунёси, рус адабий нашрлари ва матбуоти орқали қабул қилдик ва билдик. Масалан, чет эл адабиётидан бирон бир адиб асари таржима қилинса, ўшани биламиз, таржима қилинмаган бўлса, у адабиёт ёки ёзувчи, шоир ҳақида ҳеч нарсани билмаймиз. Бирон бир асар рус оламида шов-шувга сабаб бўлса, мақталса, ўша асарга мафтун кўзларимизни тикамиз, тезроқ ўқисайдик деб интиқ бўламиз. Мабодо тилга олинмаса, уни ўқишга ҳам шошилмаймиз.
Бундан 30-40 йилча аввал (адабий дид бошқача бўлгани учунми, билмайман, алданишлар кам бўлган) буюк японлару Лотин Америкаси адабиёти вакилларининг китобларини завқланиб ўқиганмиз. Улардан кутган умидларимиз ҳамиша ўзини оқлагани учунми, бугун ҳам янги замон келиб, руслар адабий муҳити ўзгарганини билмагандай, ҳамон шимолга қараб маҳталмиз. Биров айтмайдики, дунё ўзгарди, бурунги ўлчовлар энди бефойда. Энди китоб ёки адиб шон-шуҳратини асл адабий мезонлар эмас, реклама, коммерция белгилайди.

Хуллас, жаҳон адабиёти дунёсини “ўзбекча” билиш хусусида гапирадиган бўлсак, аввалан, рус адабий оламидан миннатдор бўлишимиз керак, сониян, ўзимизнинг дидимизни мустақил тарбиялашга киришмоғимиз даркор. Аниқ айтаман, бу бир йилнинг ёки ўн йилнинг иши эмас, бу ярим асрми, бир асрми, жуда улкан муддатни талаб қиладиган жараён. Аммо уни бошлаш керак. Аслиятдан таржима қиладиган ўзбек таржимонлари авлоди шаклланмас экан, қўшни маҳалланинг хўрози қичқиришига қараб иш тутишга мажбурмиз. Жуда кўп вақт кераклиги ҳақида ёзаётганимда, мозийдан бир нарса учиб келди-ю, миямга “чарс” этиб урилди.

Эмишки, руслар босқини бошланишидан бир неча ўн йиллар аввал хонликларимиздан бирига инглизларнинг вакиллари ташриф буюриб, шимолдан келажак хавфдан огоҳлантиришган (албатта, уларнинг ҳам ўз манфаати бўлган, русларнинг ҳам, инглизларнинг ҳам нияти бир тарзда ёвуз бўлган). Шунда хонлик эгаси “ Айтинглар-чи, бу сизлар айтган ўрислар тахминан неча йилдан кейин келиши мумкин?” деб сўраган экан. Инглизлар “Тахминан 30-40 йилнинг ичида” деб жавоб берибди. Шунда хонлик эгаси қаҳ-қаҳлаб кулиб, “Ҳа, шунча вақт бор экан, нега мени ташвишга соласизлар,” дебди…

Биз ҳам “Ҳа, шунча вақт бор экан, нега айнан биз ташвишини қилишимиз керак” деб ўтирсак, болаларимизнинг болалари ҳам қўшнининг хўрозига қараб яшаб юраверадилар.
Биз бу ишга киришишдан олдин шу кунлар менинг қўлимдан тушмайдиган бўлиб қолган мўътабар бир китобни – Бегали Қосимовнинг “Миллий уйғониш” асарини қайта-қайта ўқиб, миямиз элагидан ўткармоғимиз шарт, деб ўйлайман. Жаҳон адабиёти дунёсини ўзбекча билиш муаммосини жадид боболаримизнинг “Уйғонмоқ дунё билан баробар яшамоқдир” деган шиори билан бевосита боғлиқ деб биламан. Юқорида анча узоқ вақтни талаб қиладиган жараён ҳақида гапирганимда, бир нарсани англаб гапирдим: жадид боболаримиз бошлаган жараёнлар ҳалигача поёнига етгани йўқ, улар давом этмоқда,

Биз жамият ва адабиёт ривожи учун таржимага катта эътибор қаратишимиз керак. Таржима миллатнинг ҳимоя қуролидир. Бегона тилдаги асар фақат таржима қилингандагина миллатимиз мулкига айланади ва миллатимизга хизмат қила бошлайди. Дунёнинг салмоқли асарларини таржима қилсак, адабиётимизда яратилаётган асарлар бўйини ўлчаш имконияти пайдо бўлади. Яна энг муҳим жиҳати шундаки, таржима тилимизнинг бойишига хизмат қилади, унинг бадиий тасвир имкониятларини ривожлантиради, янгича тасаввур ва тимсолларга ном топишга ўргатади.

Бу хусусда узоқ гапириш мумкин. Чунки муаммолар, уларни ечиш билан боғлиқ тадбирлар алоҳида фикр-мулоҳаза юритишни талаб қилади.

– Устоз-шогирдлик анъанасининг бугунги ҳолати ҳақида нима дейсиз?

– Менга ҳам жуда кўп ёшлар ёзганларини олиб келиб, маслаҳат сўрашади. Ҳаваскорлик даражасида ёзилган шеърни ўқиб ҳам мен ҳеч қачон “Шеър ёзма!” деб айтолмаганман. Фақат битта маслаҳат бераман: “Таржима билан шуғулланиб кўринг”. Таржима ёш ижодкорни тоблайди, иқтидори юксак шоирни таржима қилганда сенинг ҳам иқтидоринг ўсади.
Гапни таржимадан бошлаганим ҳам бежис эмас. Ҳар сафар ўзим яхши кўрган, маҳоратига тан берган шоирни таржима қилганимда, ўша шоир менинг устозимга айланарди, чунки мен ундан ўрганардим.

Устоз ва шогирдлик анъанаси ҳақида узоқ гапириш мумкин. “Уста кўрмаган шогирд ҳар мақомга йўрғалар” деган гап бекорга айтилмаган бўлса керак. Шахсан менинг руҳоний-увайсий устозларим – Мирзо Бобур, Ойбек, Усмон Носир, кўрган – суҳбатдош устозларим Эркин Воҳидов, Абдулла Орипов, Рауф Парфи. Менга умрим давомида жўра устоз бўлиб келган – Шавкат Раҳмон, Усмон Азим, Муҳаммад Раҳмон, Матназар Абдулҳаким, Азим Суюн, Шукур Қурбон, Йўлдош Эшбек…

Мен тилга олган устозларимдан нималарни ўргандим? Мирзо Бобур ҳазратларидан ростгўйликни, оғир хато қилганингда ҳам, тан олишни ўргандим. Ойбек домладан инжа туйғуларни қандай ифода этмакни, Усмон Носирдан ҳам шеър, ҳам таржима санъати сирларини, Эркин Воҳидовдан мумтоз адабиётга муҳаббатни, уни идрок этмакни, Абдулла Орифдан ўтаётган умрнинг ҳар лаҳзасидан ҳикмат топмоқни, Рауф Парфидан қандай шеър ёзмасликни ўргандим. Жўра устозларимнинг ҳар биридан ҳам нимадир ўргандим, ҳамон ўрганяпман.

Гарчи адабий ижод бутунлигича индивидуал жараён бўлса-да, гарчи яхши шеър ёки ҳикоя ёзишни ҳеч ким ўргатолмаса-да, кўҳна Шарқда устоз-шогирдлик анъанасига алоҳида эътибор берилган. Бу анъанада ҳар икки томоннинг ўз вазифаси, масъулияти бор. Устоз шогирдининг шеърини ёзиб бермайди. У ўз тажрибаларидан хабардор қилади, ўзи ёзган асари билан шогирдигага сабоқ беради ва энг муҳими, шогирдига ҳар томонлама маънавий кўмак беради, лозим топганда, мақтайди ёки хатосини айтади. Фақат мақтайдиган устоздан наф йўқ. Ҳадеб хатосини юзига солиш ҳам устозлик эмас.

Шогирд устозни (устоз ҳам шогирдини) бир вилоятдан бўлгани ёки бир жойда ишлаганидан келиб танламайди. Ўртада руҳий ва маънавий уйғунлик, тажрибаларда яқинлик мавжуд бўлиши керак. Аксинча бўлса, бу бошқача аталади.

Мен ўзингдан уч–тўрт ортиқ кўйлак йиртган, ёши улуғ ижодкорга шеър олиб бориб, ўқитиш билан “Бу зот менга устозлик қилди” қабилидаги гапларни қабул қилолмайман. Рауф Парфи билан бирга уч-тўрт марта қадаҳ тўқиштиргани учун “Рауф Парфи менинг устозим” деб юрган айрим укаларимнинг шеърларига қарайман, зеро, фақат шеъринг устозинг кимлигини айтиб туради.

Бундан 25 йил аввал бир шеъримда айтган сўзларимга ҳалиям ишонаман:

Усмон Носир, Ойбек ва Бобур –
Мен сиздан кўп ўргандим, бу рост.
Лекин шеърда устоз йўқ… Бордир
Фақат виждон –
Энг буюк устоз.
Виждон бордир – юрак тубида
Булоқ каби жимирлаб турган,
Виждон бордир – зулмат тунида
Юзимизни қуёшга бурган.
…Устоз йўқдир ишқда,
Устоз йўқ –
Олар чоғи душмандан қасос.
Ўлимдаям устоз йўқ,
фақат
Виждон бордир –
Энг буюк устоз.

Бу шеър ёзилган 1985 йил – она тилимизга давлат тили мақоми бериш учун кураш бошланган, мустақиллик ва озодликка интилиш кучайган, тарихимизнинг авж палласи эди. Шу сабабдан шахснинг жамиятдаги ўрнини, позициясини унинг виждони белгилайди деб ўйлаганман. Ҳозир ҳам шу фикрдаман.

Адабиётдаги чинакам устоз, менинг назаримда, улуғ ижодкорлар қолдирган ибрат бўлса керак. Тил ва сўзга масъулият ибрати, миллат ва ватан тақдиридаги муҳим масалада ёндашув ибрати. Маҳмудхўжа Беҳбудий, Абдулла Қодирий, Абдурауф Фитрат, Абдулҳамид Чўлпондан биз ижодкор аҳлига энг аввало ана шу Ибрат қолган.

– Баъзи ижодкорлар – эҳтимол улар жуда кўпдир – болалиги кўпроқ кераксиз китоблар мутолааси билан ўтганини афсус билан айтиб ўтишади. Яъни, улар беғараз маслаҳатчи устоз топгунига қадар қўлга тушганини ўқиб юраверишган… Бу ҳол Сизда қандай кечган? Умуман, ёшларга қайси китобларни ўқишни тавсия этасиз?

– Беҳзодбек, бу дунёда китоб мутолаасидан ортиқ завқ бормикан ўзи? Нафс талаб қилган завқлар, эҳтирослар бордир, аммо қалб ва руҳ истаган завқлар дунёсида мутолаа мақоми юксакдир. Мутолаа кўзнинг эмас, юрак ва идрокнинг иши.

Буюк Ҳерманн Ҳессе эътироф этганидек: “ Бирор фойдаси бўлмаса, ўқишга вақт сарфлаш ақллилик белгиси эмас, аксинча кони зиёндир. Мутолаадан мақсад руҳингга куч-ғайрат бағишлаш, ўзингни яхшироқ тушунмоқдан иборат. Агар ҳар бир ўқилган китоб бизга қувонч ёки тасалли, руҳий қувват ёки руҳий ҳузур бермаса,адабиётни билишдан маъно йўқ. Биз ўзимизни ва турмушимизни унутиш учун эмас, балки ҳаёт жиловини янада юксак шуур билан бошқара билиш учун ўқишимиз керак”.

Агар бирор бир одам ҳақида тўлиқ тасаввурга эга бўлишни истасангиз, у қайси китобларни ўқиганини билсангиз, кифоя. Яъни, сен қайси китобларни ўқиганингни айтсанг, мен сенинг кимлигингни айтаман. Кимдир овуниш учун, кимдир қалб ва руҳ тарбияси учун китоб ўқийди. Асл китобхоннинг диди юксак маданиятга асосланади. Ҳар қандай юксак маданият шаклланган жамиятда диди юксак китобхонлар мавжуд бўлади. Жамиятнинг нечоғли маданиятлашгани нашр этилаётган китобларнинг сони билан эмас, юксак мутолаа савиясига эга китобхонлар сони билан баҳоланмоғи лозим, деб ўйлайман. Айни шундан келиб чиқиб, айтишим мумкинки, китоб дўконларининг нечоғли гавжум бўлиши эмас, кутубхоналарга аъзо бўлган китобхонлар сони жамият даражаси ҳақида тўлиқ маълумот беради.

Яширмайман, мен ҳам болаликда кераксиз китобларни роса ўқиганман. Дастлаб, мактаб кутубхонасида, адабиёт муаллимаси бўлган Субуҳа холам тўплаган китобларни, кейинчалик колхоз ва ундан кейин қишлоқ шўроси кутубхоналарида қандай бадиий китоб бўлса, ўқийверганман. Фақат 16 ёшларимда китобни танлаб ўқий бошлаганман. Ўсмирликда менинг севган адибим Миркарим Осим эди. Айниқса, “Ўтрор” қиссасини такрор-такрор ўқирдим. Самарқанду Миркарим Осим тарихга бўлган улкан муҳаббатимни шакллантирган, десам хато қилмайман.

Қандай китобларни ўқишни тавсия қилиш масаласига келсак, жавобим битта: замонлар синови буюклигини исботлаган классиклар китобларини ўқиш керак.

Манба: «Китоб дунёси» газетаси,18-сон (2013 йил,14 август).

P.S.
Ушбу матн газетадаги нусхадан фарқ қилади.

Суҳбатдош ҳақида

Беҳзод Фазлиддин  1983 йил 20 сентябрда Ўзбекистон Республикаси Наманган вилояти Чуст туманидаги Дамобод қишлоғида туғилган. 2005 йили Ўзбекистон давлат жаҳон тиллари университетининг халқаро журналистика факультети бакалаврлик босқичини, 2007 йили Жаҳон иқтисодиёти ва дипломатия университети магистратурасининг халқаро журналистика бўлимини тамомлаган.
«Муқаддас замин» (1999), «Боғларингдан кетмасин баҳор» (2000), «Онамнинг кўнглига кетамиз» (2003), «Сен қачон гуллайсан» (2008), «Кутмаган кунларим, кутган кунларим» (2012) номли шеърий тўпламлари, кўплаб бадиий-публицистик, илмий мақолалари чоп этилган. Айни кунда Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси Алишер Навоий номидаги Тил ва адабиёт институтида илмий тадқиқот олиб бормоқда.

“UYG’ONMOQ DUNYO BILAN BAROBAR YASHAMOQDIR”
O’zbekiston xalq shoiri Xurshid DAVRON bilan suhbat
Suhbatdosh — Behzod Fazliddin

   Xurshid Davron 1952 yilning 20 yanvarida Samarqand shahri yaqinidagi Chordara qishlog’ida tavallud topgan. Toshkent universitetining jurnalistika fakultetini tugatgan (1969). Turli nashriyot va ijodiy tashkilotlarda ishlagan (1974-94). Ma’naviyat va ma’rifat markazida rahbar o’rinbosari (1994-96).
O’zbekiston Milliy teleradiokompaniyasi Bosh direktsiyasi bosh muharriri (1996-1997), “Toshkent” telekanali direktori (1997-1998) “Yoshlar” telekanalining bosh direktorii (1998-2005), “O’bekiston” telekanalining direktorii (2005-2011).
Dastlabki she’rlar to’plami – “Qadrdon quyosh” (1979), “Shahardagi olma daraxti” (1979). Keyinchalik “Tungi bog’lar” (1981), “Uchib boraman qushlar bilan” (1983), “To’marisning ko’zlari’” (1984), “Bolalikning ovozi” (1986), “Qaqnus” (1987) va “Bahordan bir kun oldin” (1997) kabi she’riy to’plamlari nashr etilgan.
Xurshid Davron 90-yillarda she’riyatdan ko’ra nasriy janrlarda samarali ijod qildi. U olis o’tmishda yashagan unutilmas tarixiy siymolar hayoti va faoliyati bilan qiziqib, ular haqidagi mo’tabar qo’lyozma manbalar bilan tanishdi. Adib Sohibqiron Amir Temur, Bibixonim haqida “Bibixonim qissasi yoki tugamagan doston” (1990),Mirzo Bobur haqida “Samarqand xayoli” (1989), Mirzo Ulug’bek haqida “Sohibqiron nabirasi” (1995), Shayx Kubro haqida “Shahidlar shohi yoki Shayx Kubro tushlari” (1998) kabi tarixiy-ma’rifiy qissalarini yaratdi.
Xurshid Davron bunday tarixiy siymolar hayotini puxta o’rganib, ular haqida sahna asarlari ham yozdi (Mirzo Ulug’bek haqida “Alg’ul” (1995); Mirzo Bobur haqida “Boburshoh sog’inchi” (1996). Xurshid Davron tarixiy mavzudagi bu asarlari bilan hozirgi o’zbek dramaturgiyasiga o’tmishda yashagan ajoyib vatandoshlarimizning yorqin obrazlarini olib kirdi. Adib ayni paytda Samarqandda Amir Temurning 660, Ulug’bekning 600 yilligiga, Parijda YUNESKO qarorgohida,”Odeon” teatrida Buxoro va Xivaning 2500 yilligiga bag’ishlab o’tkazilgan teatrlashtirilgan tomoshalar va 21 qismdan iborat “Temurnoma” videofilmi va “Buxoroyi Sharif” (2 qismli) telefilmi ssenariylari, O’zbekiston televideniesida 12 yildan ziyod vaqtdan beri namoyish etilib kelayotgan “Ming bir rivoyat” turkumi muallifi.
Sharq va G’arb shoirlarining muhabbatga bag’ishlangan asarlaridan iborat “Qirq bir oshiq daftari” (1989) va yapon shoirlarining she’rlaridan tarkib topgan “Dengiz yaproqlari” (1988) to’plamlarini o’zbek tiliga tarjima qilgan. 2-chaqiriq O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining deputati. “Do’stlik» ordeni bilan mukofotlangan (1997).O’zbekiston Xalq shoiri (1999).
Xurshid Davron Xalqaro Mahmud Koshg’ariy nomidagi,Xalqaro “Oltin qalam”, Ozarbayjonning Mushfiq mukofoti bilan taqdirlangan. Uning she’rlari 40 dan ortiq tilga tarjima qilingan.
Xurshid Davron AQShda o’tkazilgan Osiyo adiblari kongressi, Turkiyada bo’lib o’tgan Birinchi Turkiy shoirlar anjumani, Koreyada o’tkazilgan Xalqaro teleseriallar mualliflari anjumani ishtirokchisi.

– Xurshid aka, avlodlar o’rtasidagi mehr oqibat, ezgu munosabatlar bardavomligi yo’lida astoydil harakat qilayotgan ustoz ijodkorlardansiz.  Katta avlod vakili sifatida yoshlar faoliyatini doimiy kuzatib borishingiz, ularning ijod intilishlariga qiziqib, xayrixohlik bildirayotganingiz, o’rni kelganda, yo’l yo’riq ko’rsatayotganingiz e’tirofga molik. Suhbat avvalida ochig’ini aytsangiz: Sizningcha, bugungi yoshlarning kuchli va ojiz tomonlari nimalarda ko’rinadi?

– Har bir avlodning adabiyot, uning jamiyat hayotidagi o’rni, ijodkor mas’uliyati haqida o’z qarashi mavjud. Bu, eng avvalo, ijodkor tarixning qaysi va qanday pallasida yashayotgani, mamlakat va tashqi dunyoda sodir bo’layotgan voqealar, o’sha davrda yashagan kuchli ijodkor shaxsning asarlari, uning ijtimoiy (grajdanlik) pozitsiyasi ta’sirida shakllanadi. Har bir avlod o’zidan keyingi avlodning kuchli va ojiz tomonlari haqida gapirishi ham o’ziga xos an’anaga aylanib qolgan. Nazarimda, oldingi avlod o’zi amalga oshirolmagan maqsad va tajribalarni keyingi avlodga “yuklash”ga urinadi, ya’ni o’z kamchiliklarini  yoshlarning kamchiligi sifatida ko’ra boshlaydi.

Yoshlik, eng avvalo, shakllanish jarayonidir. Bu mavsumda gulga kirganiga qarab, berajak hosili haqida aniq bir xulosani aytish qiyin. Hali bu gullarni sovuq yoki do’l uradimi, suvsizlikdan gullar mevaga aylanmay to’kilib ketadimi, buni faqat Yaratgan biladi. Adabiyotga gumburlab kirganida “adabiyotning kelajagi”, “bo’lajak yulduz” deb baholangan, zamon o’tib, oddiy yozuvchilar uyushmasi a’zosiga aylangan ijodkorlarni bilaman. Shuning uchun, yoshlik mavsumida g’aybdan berilgan qobiliyatini tinimsiz izlanish bilan uyg’un eta olgan ijodkorgina ko’zlagan maqsadiga yetadi, deb o’ylayman.

Bu o’rinda “izlanish”ni faqat qog’oz qoralash deb tushunmaslik kerak, bu, mening nazarimda, hayotni, tabiatni, insonni o’rganish demakdir. Shu maqsadda ijodkor o’zidagi bor imkoniyatni safarbar etmog’i; tili, ko’zi, qulog’i, fahm-farosati, ilmi-bilimi, xotirasi, zakovati uning o’rganishi yo’lida uzluksiz xizmat qilmog’i lozim. Ijoddan murod ham bitta ¬¬– o’rganish, izlanish!

Ko’pchilik bugungi yoshlar ijodi haqida gapirganda, “Ular baxtli avlod, xohlagan mavzuda, istagan uslubda yozish imkoniyatiga ega” degan gapni bot bot takrorlaydi. Bu juda nisbiy gap. Iste’dodli ijodkor, agar uning iste’dodi qat’iyat bilan egizak tug’ilgan bo’lsa, har qanday sharoitda istalgan mavzu va uslubda o’zi istagan so’zni ayta oladi. Bu gapimning isboti uchun o’tmishda ijod qilgan ko’plab adiblar nomini keltirishim mumkin. Qanday muhitda ijod qilish juda muhimligini tan olgan holda, baribir, ijodkor qat’iyati bu o’rinda asosiy mezonlardan biri ekaniga ko’proq ishonaman.

“Ijod ahli ikki reallikda – hamma qatori hayotda va o’zi yaratgan badiiy olamda yashaydi. badiiy olamning nechog’li boy va fayzli bo’lishi ijod salohiyatidan kelib chiqadi, – deb yozadi Xurshid Do’stmuhammad bir maqolasida. – Badiiy haqiqatning qudrati va shakkokligi shundaki, u har qanday mustabid hayot “haqiqati” iskanjasida ham o’z so’zini aytish chorasini topadi”. Nazarimda, badiiy haqiqatning qudrati va shakkokligi ayni shu ijodkor qat’iyati tufayli o’z so’zini ayta olish imkoniyatiga ega. Shu ma’noda XX asr o’zbek adabiyotining kuchli va ojiz tomonlari bizdan oldingi, men mansub avlodda qanday mujassam bo’lsa, bugungi yoshlar ijodida ham shunday namoyon bo’lmoqda.

O’ylashimcha, o’zbek adabiyotining eng ojiz tomoni, avvalo, adabiy jarayon profesionallashmaganida, ya’ni ijodkorlik asosiy hayot tarziga aylanmaganida, u hamisha  qandaydir ikkinchi o’rinda qolib ketganida. Ijod XX asr (bugun ham) o’zbek yozuvchisi uchun hamisha Turmush degan ochofatdan keyingi o’rinda turgan. So’z oldidagi Burch va Mas’uliyat haqida adolatli va chiroyli gaplar aytib bu holatdan ko’z yumish mumkindir, ammo isitmasi oshkor qilaveradi.

Bizning tarixan shakllangan nazarimizda Shoir (Ijodkor) tushunchasi hamisha qiyin sharoitda faqirona (tasavvufdagi faqrlik boshqa, albatta) yashagan inson timsoli bilan bog’liq. “Moychirog’u lampachiroq yorug’ida shunday tengsiz satrlar yozilgan” deymiz. Uy-joysiz ijod qilgan Mashrabu Muqimiyni misol qilib keltiramiz. Ammo muayyan ma’noda farovon hayot kechirgan birgina Alisher Navoiy qoldirgan meros gap aynan ijodkor qanday sharoitda yashagani bilan ham  bog’liqligini isbotlaydi.

Bugunga xos yana bir jiddiy kamchilik adabiy jarayonning “ko’lmak”ka aylanib borayotganida namoyon bo’lmoqda. Aytmoqchimanki, biz adabiyotga kirib kelgan yillarda adabiy jarayon yuksak tog’dan sharqirab oqayotgan soyga o’xshardi. Olayotgan nafasimiz ham she’r bilan, ijod bilan to’yingan, yangi chiqqan kitobgina emas, gazetada bosilgan hikoya, hatto bittagina she’r yuz minglab yuraklarni hayajonga solganini ko’rib, bilib, his qilib turardik. Mushoiralar o’ziga xos ijodiy musobaqa maqomida edi. Bir mushoirada Shavkat Rahmon yoki Usmon Azim uloqni olib ketsa, boshqalar “Keyingisida men eng zo’r she’rni o’qishim kerak” deb tarqalardi. Keyingi mushoirada Yo’ldosh Eshbek yoki Muhammad Rahmon eng ko’p olqish olar va musobaqa davom etardi. Adabiy muhitda juda yuksak ruh hukmron edi.

Bu ruh bizni tinimsiz izlanishga da’vat etardi. Biron bir yaxshi she’r yoki hikoya nazardan qolmasdi. Bugun Toshkentda, qaysidir o’quv yurti yotoqxonasida jaranglagan she’r ertagayoq Qo’qon choyxonasida, Xivadagi maktabda, Chiroqchidagi shiyponda aks sado berardi. Adabiy hayot daryoday hayqirib oqardi.

Bugun adabiyotimizda juda kuchli yozuvchi va shoirlar ijod qilyapti. Yangi dunyoqarash, yangi tajribalar shakllanayapti. Ammo ularni idrok etish, ularga munosib baho berish zaif ahvolda. Adabiyot faqat adabiyot ahlining ishi emas. Adabiyot milliy masaladir. Adabiyotni faqat og’ir kunlarda eslab, undan faqat fojiali pallalarda yoki tashviqot quroli sifatida foydalanish g’irt noto’g’ri siyosatdir. Adabiyot har kuni, har lahza hayotimizda mavjud bo’lishi, xuddi tong saharlab novvoy non yopganidek, avtobuslar bizni ishxonalarimizga eltganidek hayotimizda doimiy ishtirok etishi kerak.

“Aqlli” gaplardan to’xtab, bir-ikki og’iz sodda gaplarni ham aytgim keladi. Ijodkor yoshlar, eng avvalo, o’z umrini qadrlashni, har bir kunga ma’no baxsh etishni unutmasliklari kerak. Har bir yoshini oshagan ijodkordan so’rang, qanchadan-qancha armoni bor. Aslida armon emas, pushaymon desak to’g’ri bo’ladi. “Eh, yoshligimning qadriga yetmabman-da” – bu armon-pushaymon deyarli hamma ijodkor hayotida bor gap. Aslida umrni sermazmun etishga intilish eng katta mas’uliyat. Ana shu mas’uliyat bor joyda ijod bo’ladi, ravnaq bo’ladi.

– Butun ijodingizni tarixdan, moziyning munavvar siymolaridan xoli tasavvur etib bo’lmaydi. Ijodiy uchrashuvlardan birida “Men uchun hammasidan ham tarix qiziqroq” degan mazmunda gapirgan edingiz. O’tmishni o’rganib yosh avlodga o’rgatgulik qanday saboqlar oldingiz?

– Ernest Xeminguey o’z hayotidan xulosa qilib: “Buyuk yozuvchi bo’lish uchun ijodkorning buyuk bolaligi bo’lishi kerak”, degan ekan. Mening bolaligim, muayyan ma’noda, Samarqand taassurotlari bilan to’yingan. Ayni shu sababdan ijodimning ildizlari ham shu tabarruk zaminga chuqur yoyilgan. Bolalikdan ertaklar, afsonalar ichida yashaganman.

Men uchun tarix bamisoli ota–ona tushunchasi bilan barobar. Ota–onani tanlab bo’lmaganidek, tarixni ham tanlash imkonsizdir. Har ikkalasini ham taqdir ato etadi. “Beayb parvardigor” deganlaridek, ota-onangdagi ayrim kamchiliklar tufayli ulardan voz kechib bo’lmaganidek, tariximizdagi achchiq va fojiali sahifalardan ko’z yumish, ularni xaspo’shlash ham noqobil ishdir.
Bir bitigimda o’tmishda o’tgan donishmandlardan birining “Agar odam o’z kelib chiqishini bilmasa, u o’rmonda adashgan maymunga o’xshaydi; agar u o’z urug’-aymog’ini   bilmasa, feruzadan yasalgan ajdarhoga o’xshaydi; agar u ajdodlari haqida hikoya qilguvchi bitiklarni o’qiyolmasa, yo’qolgan va yo’lidan chalg’ib ketgan bolakayga o’xshaydi” degan hikmatini keltirganimda, o’zimni va boshqalarni adashmaslikka da’vat qilgan edim.

Eng avvalo, o’tmish-tarixga mahliyo nazar bilan boqishdan saqlanib, unga izchil tadqiqot va sezgir idrok bilan qarash muhimligini anglamog’imiz kerak. Mahliyo nazar bizni aldashi, yolg’on va soxta xulosalar chiqarishga olib kelishi mumkin. Faqat muntazam tadqiqot va sezgir idrok bor joydagina tarix haqiqati yuzini ochadi. Tarixni o’rganish orqaga qarab yurish emas, balki kelajakka dadil intilish uchun bosib o’tgan hayot yo’lingni mushohada etmakdir. Yana unutmaslik lozimki, faqat tarix bilan ham yashab bo’lmaydi: hadeb orqaga qarayversang, qoqilib, yiqilishing mumkin. Bugun ham tarixning davomi ekanini unutmaylik.

O’tmishni o’rganib, tarix millatning xotirasi ekanini, aynan xotira ruh va fikrimizni tuyg’un qilguvchi birinchi vosita ekanini teranroq angladim. Bundan 23 yil avval bir maqolamda shunday yozgan ekanman: “Men uzoq vaqt ko’hna tarix kitoblarini “Ajdodlarimiz bizga o’xshaydilarmi?” degan so’roqqa javob topish uchun varaqlagan ekanman. Aslida esa “Bizlar ajdodlarimizga o’xshaymizmi?” degan so’roqqa javob izlash muhimligini keyin angladim”. Ana shu anglash tufayli tarixiy asarlar yozganda, o’tmishni o’rganib, bugun va kelajak haqida tasavvur uyg’otishni maqsad etdim.

Naqshbandiya tariqatida “Ajdodlaring bilan maqtanma” degan nasihat mavjud. Bu hikmatni “Maqtanishdan oldin ularga munosib bo’l” degan ma’no mujassam.

Har gal Samarqandga borganimda, albatta, Shohizinda, Bibixonim, Registon, Go’ri Mir va boshqa yodgorliklarni aylananib chiqaman. Buyuklar maqbaralarini, ota-onam, xeshlarim qabrlarini ziyorat qilaman. Avvallari bir o’zim aylanardim, keyin o’g’lim, bugun esa nabiralarim yonimda bo’ladi. Bu tarix ibrat ekanini, o’tmish faqat tiriklarda uyg’oq ekanini anglaganimdan bo’lsa kerak.
Shu sababdan, yosh do’stlarimga, tarixga nafasingiz urilib tursin, degim keladi. Faqat inson nafasi ufurib turgan kitobgina, faqat o’qilgan kitobgina, faqat yuraklarni to’lqinlantirgan satrlargina boqiy va tirik bo’lganidek, olis o’tmish haqidagi bitiklar ham faqat idrok etilgandagina To’maris momomiz, Shiroq bobomiz, Jaloliddinu Sohibqirondek ajdodlarimiz bizga hamnafas bo’ladi. Qolaversa, “Moziyg’a qaytib ish ko’rish xayrlik” ekanini aslo yodimizdan   chiqarmaylik.

– “Yo’qotilgan avlod” tushunchasi Sizga yaxshi tanish. Yevropa va Amerika yoshlarining hayotini mahv etgan urush tufayli “zavol topgan avlod” fojiasi sivilazatsiya cho’qqisida “cheksiz erkinlik”ning asiriga aylangan ayrim mamlakatlar misolida yana bo’y ko’rsatayotir. Ha, necha-necha zamonlardan beri davom etib kelayotgan g’oyalar kurashi bugun avj nuqtasiga chiqqan. Hozir inson ongu tafakkuri, qalbini mahv etish imkoniyatlari shu darajada ko’pki, hushyorroq bo’lmasak, ko’zni kattaroq ochib, atrofga tiyrak nazar bilan boqmasak, istalgan paytda “tuzoq”qa ilinish hech gap emas. Shunday murakkab vaziyatda o’zni, o’zlikni asrab qolishning yo’llari haqida nima deysiz?

– G’arb tamadduni va madaniyati ildizlariga qurt tushganiga bir asrdan oshdi. Ildiziga qurt tushgan daraxt birdan qulamaydi, u uzoq vaqtgacha yashilligini saqlaydi, g’ij-g’ij hosil beradi, mevalari bilan odamlarni bahramand etib keladi. Ammo, vaqti soati kelib, barglari so’la boshlaydi, meva berishdan to’xtaydi va oxir-oqibat quriydi. G’arb tamadduni va madaniyati hozir ayni so’lish jarayonini kechirmoqda. G’arb madaniyatini bugun “yuraksiz madaniyat” deb atash mumkin. Nima uchun shunday bo’ldi, degan savol tug’ilishi tabiiy.

G’arb bundan bir necha asr avval o’sha paytda taraqqiyotning dushmaniga aylangan nasroniy dinning, aslida uni boshqargan diniy tashkilotlarning, ”ruhoniy” rahbarlarning zararkunanda faoliyatiga qarshi kurash boshlagan edi. Bu muhoraba G’arbning buyuk mutafakkirlari tomonidan boshqarilgani ham ma’lum. Oqibatda, nasroniy dinning qadriyatlarini tiklash, asrab-avaylash o’rniga ularni butunlay rad etish, qadrsizlantirish, muqaddas aqidalarni inson hayotidan butunlay chetga surib tashlash G’arb madaniyati ildiziga tushgan qurtga aylandi. G’arbda “inson erki” degan tushuncha shakllanib, shu paytgacha din egallab turgan mavqeni o’z   hukmiga bo’ysindirdi. “Inson erki” tushunchasi “inson hamma ishni qilish huquqiga ega” ma’nosini oldi. Holbuki, ming yilliklar davomida Yaratgan tomonidan yuborilgan kitoblar odamzotning hayvoniy istaklariga chek qo’yish, to’g’ri yo’lga solish uchun insoniyatga yo’llangan va bu muqaddas kitoblar ming yilliklar tomonidan inson hayoti, turmushi mezonini belgilab kelgan edi. Adashuvlar, xatoliklar muqaddas kitoblarda bitilgan nizomlarda emas, o’z istaklaridan kelib chiqqan odamlar faoliyatida, so’z va harakatida ko’ringan edi. Ammo G’arb jamiyati butun nafratini dinning asoslariga qaratdi va insoniy taraqqiyot beshiklaridan biri hisoblangan G’arb tamaddunini jar oldiga boshlab keldi.

G’arb o’zining yangi “dunyoqarashi”ni tashviq etish uchun xalqaro maqomga ega madaniy tadbirlardan, xususan oliymaqom kinofestivallardan, yuksak mavqega ega mukofotlar bilan taqdirlash marosimlaridan foydalandi. Buyuk adib Chingiz Aytmatov “Axloq bilan axloqsizlikning farqi qolmasa…” nomli mo»jaz maqolasida ayni shu masalani ko’zda tutib bunday deydi: “Faqat milliy, xalqona ta’lim-tarbiya bilan ma’naviyat, ichki madaniyat payvand qilinsagina odamlarni har qanday pastkashlikdan, tubanlikdan asrab qolish mumkin. Agar insonga cheksiz ozodlik berilsa, hatto u axloqdan ham ozod qilinsa, dunyoqarashi va axloqi shakllanib  ulgurmagan hozirgi yoshlar asrlar davomida to’plangan milliy qadriyatlarga tupurib, an’analar va urf odatlardan yuz o’girib, markiz de Sad tarannum etgan tuban, hayvoniy extiroslarning quliga aylanib qolmaydilarmi?

Ishonchim komilki, tushunchalar soxtasi bilan almashtirilsa, axloq bilan axloqsizlikning farqi qolmasa, qadriyatlar qadrsizlansa, hozirgi taraqqiyotni ich-ichidan kemirayotgan qusurlar battar ko’payadi…”.

Ayrim ijodkorlar G’arbga ko’r-ko’rona taqlid qilib, uning g’aribona qadriyatlarini targ’ib qilganda, g’arbona turmushga ongsiz ergashishlari namoyon bo’lgan fikrlarini bayon etganda men bir necha bor o’z munosabatimni bildirdim. Ammo ayrimlar buni G’arbni yoqtirmaslik deb talqin etishga urinishdi. To’g’ri, G’arbning bugungi qiyofasi, ayniqsa, uning xalqaro maydonda yuritgan zo’ravon (kalonial) siyosati, xususan, demokratiyani tarqatish niqobi ostida islomni zaiflashtirish, muqaddas qadriyatlarimizni qoralashga qaratilgan xatti-harakatlarini mutlaqo rad etaman. Asrlar davomida inson hayoti va turmushining asosi bo’lib kelgan jamoa, oila, ota-ona, nikoh tushunchalarini butunlay yo’qqa chiqarish bilan bog’liq g’ayriinsoniy aqidalariga ham tamoman qarshiman. Biroq buni G’arbni butunlay rad etish deb tushunmaslik kerak. G’arbdan juda ko’p yaxshi narsalarni o’rgandik, bundan keyin ham o’rganamiz. Nafaqat G’arb, balki hozirgi kunda Turkiya, Hindiston, Yaponiya, Xitoy, Eron, Rossiya ham muayyan ma’noda umuminsoniy tamaddun o’choqlaridir. G’arbning asrlar davomida xuddi Sharq kabi insoniyatning   tamadduniy iqlimini yaratishdagi xizmatlarini tan olgan holda uning bugungi ayanchli ahvoli haqida o’z tushuncham bor.

Men bugungi G’arb xususida so’z yuritganda uning dunyo siyosati maydonida amalga oshirayotgan xavfli ishlarini nazarda tutaman. Bu yovuz ishlarning eng avvali, yuqorida aytib o’tganimdek, Islomga qarshi olib borayotgan ham g’oyaviy, ham harbiy hamlalarida namoyon bo’lmoqda. G’arb nafaqat Islom va Sharqqa, shu bilan birga, o’zining aholisiga ham tajovuz va tazyiq o’tkazib, o’z mintaqasini xudosizlik, iymonsizlik sari boshlab bormoqda, insoniyatning asriy qadriyatlarini butunlay yo’q etishga qaratilgan siyosatini barcha narsadan, hatto, o’zi sig’ingan but – demokratiyadan ustun qo’ymoqda. Bu esa uni lahza sayin falokat sari yaqinlashtirmoqda.

Hatto G’arb dunyosida boshlangan moliyaviy inqiroz ham aslida ma’naviy inqiroz natijasida yuz berayotganini tushunish yo’q. G’arbning o’zidan chiqqan buyuk faylasuf bashorat qilganidek: “Qaerdaki ma’naviyatsizlik qaror topsa, u yerda iqtisodiy ravnaq ham yo’qoladi”.

G’arb imperializmining yovuz mohiyati bugun namoyon bo’lgani yo’q. U asrlar davomida Osiyo, Afrika, Amerika qit’alarida bosqinchilik urushlari olib bordi, bu qit’alarning aholisini talon-taroj qildi, ularning boyligi evaziga o’z to’kin hayotini “yasadi” va ana shu to’kin hayotda “demokratiya” degan qurolni o’ylab topdi. Bugun o’zgalar boyligi evaziga qaddini yanada mustahkamlab, o’zi yalang’och qilgan xalqlarni “qoloqlik”da ayblab, ularga yangi quroli bilan tahdid qilmoqda. Bu xususda 80 yil avval buyuk Rabindranath Thakur shunday yozgan edi: “Ingliz (g’arb) sivilizatsiyasi, agar uni sivilizatsiya deb atab bo’lsa, bizni g’orat etdi. Evaziga zo’ravonlikka asoslangan “qonuniy tartib” o’rnatdi, xolos… Qachonlardir men Yevropaning ma’naviy sarvati yangi, tabiatan go’zal tamaddun (sivilizatsiya) manbai bo’lib xizmat  qilishiga ishongan edim. Bugun bu ishonchimdan zarrayam qolmadi. Nur deb talpinganimiz borimizni yoqib tashladi. Agar biz inglizlarni yoqtirmayotgan bo’lsak, agar yuragimizdan ularga joy bermayotgan bo’lsak, ular ajnabiy bo’lgani uchun emas, bu, eng avvalo, o’zlarini g’amxo’r ko’rsatib, xalqimiz ishonchini toptab, o’z xazinasini bizning boyliklarimiz bilan to’ldirib, boz ustiga bizdan minnatdorchilik kutayotgani uchun yuz bermoqda ”.

Shu bilan birga, Islom olamida hamma narsa binoyidek deb aytishdan ham mutlaqo yiroqman. Sharqning buyuk odami Maxatxir Muhammad yozganlarini eslaylik:

“Islom muqaddas kitobimiz Qur’oni Karimni bo’yniga osib olgan chalasavod mullalarning yakkahokim hukmidan ozod bo’lmaguncha, Islom faqat ma’rifat emas, u texnikaviy rivojlanish, ilmiy yuksalish ekanini anglamaguncha G’arbning ta’siridan, tajovuzidan qutulolmaymiz… Qur’on yovuz kuchlardan saqlanish uchun bo’yinga osib yurish mumkin bo’lgan tumor emas. Alloh o’z ongini rivojlantirgan kishilarga yordam beradi.

Qur’onning haqiqiy va asosiy risolasini, nomasini tushunish va talqin qilishga layoqatsizlik musulmonlarga ko’p baxtsizliklarni olib kelgan. O’z o’qish doiramizni faqatgina diniy kitoblar bilan cheklab va zamonaviy ilm-fan to’g’risida unutib, biz Islom madaniyatiga ulkan zarar yetkazdik va o’zimizning bu dunyodagi yo’limizni yo’qotib qo’ydik». Bu buyuk zot neft tufayli oqib kelayotgan boylikka ko’milib, milliardlagan dollarlarini AQSH banklariga qo’yish bilan, o’z boyligini G’arb xizmatiga yo’naltirgan ayrim arab davlatlarining taraqqiyotdan mutlaqo chetda qolayotganini, bu kasofatdan faqat texnikaviy va ilmiy taraqqiyot qutqarajagini haqli ravishda bashorat qiladi.

Ingliz adibi Oruyelning “Molxona haqida ertak” (“Animal Farm: A Fairy Story”) asaridagi voqealarini eslaysizmi? Fermadan insonni badarg’a qilib, hokimiyatni qo’lga kiritgan cho’chqalar boshqa barcha hayvonlarni uzoq vaqt o’z “g’oya”lariga ishontirib, ularni o’z izmiga bo’ysundirib, halokat tomon boshlashmasin, baribir, sir fosh bo’ladi. Garchi Oruel o’z asarini sovetlar imperiyasini nazarda tutib yozgan bo’lsa-da, bugunga kelib uning ushbu asari G’arbdagi qora kuchlarning mash’um kirdikorlari haqida hikoya qilayotgandek taassurot qoldiradi.Internetdagi saytimda mana shu ikkiyuzlamachi G’arbning yetim xizmatkorlari bo’lishga harakat qilayotgan ayrim “ijodkor”lar haqida, ularning “asar”larida muqaddas islom dini, milliy qadriyatlarimizga nopisandlik kayfiyatlari paydo bo’layotganini yozib, nashriyotlar tomonidan behayolikni targ’ib qilayotgan kitoblar va ularning pul uchun har qanday pastkashlikka tayyor mualliflari haqidagi tanqidiy maqolalarni qo’llab-quvvatlagan edim. Bu xususda eslaganim, ziyo tomon emas, zulmat sari eltguvchi yo’ldan yurish boshlagan mualliflarni insofga chaqirish, ularni ogohlantirishdan iborat, xolos.

Nazarimda, jadid bobolarimiz boshlagan ma’rifiy va maishiy islohotlar (ularning dastlabki amalga oshirgan ishlarini hisobga olmaganda) vaqt o’tib taqa-taq to’xtagan. 70 yillik sho’rolar tuzumi davridagi «Na meste shagom marsh» hamon davom etmoqda. Agar hali oyog’imizga tushov bo’lib kelayotgan milliy-mahalliy illatlar yoniga G’arbning g’aribona ta’siri qo’shilsa, ma’naviyatimiz, qadriyatlarimiz ustunlari chirishga o’tadi. Shu sababdan G’arbga ko’r-ko’rona taqlid qilish, unga ongsiz ravishda ergashishni keskin rad etaman va ayni shu yo’ldagi har qanday urinishlarga o’z munosabatimni bildirishni zarur deb hisoblayman. Shu maqsadda internetdagi shaxsiy sahifamda nafaqat o’zim, balki millatimiz manfaati, uning taraqqiyoti uchun xizmat qiladigan g’oyalar va munosabatlar aks etgan fikrlar bilan zamondoshu vatandoshlarimni, birinchi navbatda, yoshlarni tanishtirib borishni burchim deb bilaman.

Men bog’u rog’li joyda tug’ilganman. Bolalikdan boqqa parvarish berish, payvand qilish sirlaridan ozmuncha xabarim bor. Hovlimiz katta edi. Mana shu katta hovlining bir chekkasida kichkina bog’cham bor edi. Bolalik jo’ram Ismatillo bilan (uning ham bog’chasi bor edi) erta bahor yoki kech kuzda tong sahardan chiqib ketib, dalama-dala yurib bog’imizda yo’q nihollarni izlardik. Bahorda, o’zimizcha “tajriba”lar o’tkazib, to’g’ri keladimi, yo’qmi, har xil nihollarni bir-biriga payvand qilish bilan mashg’ul bo’lardik. Hovlimizning bir chekkasida, biz tomonda “o’rus daraxt” deb ataladigan, novdalari sassiq og’och pala-partish ko’payib o’sib yotardi. Necha marta ularni yo’q qilishga urindik, foydasi bo’lmadi. Bahor kelishi bilan chuqur yer tagidagi ildizlardan, ”lop” etib ko’karmalar paydo bo’lar, hafta o’tmay bir qarichcha bo’y cho’zardi.

Nima bo’ldi-yu, novdasi gilosnikiga sal-pal o’xshab ketgani uchunmi, bilmayman, mana shu sassiq daraxtni gilos bilan payvand qilish fikri tug’ilib qoldi. Buni qarangki, payvand tutib, bir yil ichida bo’yi ikki metrdan ziyod tarvaqaylagan payvandi kelasi bahorda gullab, hosil qildi. Bahor ketar – yoz kelar paytda katta-katta mevasi qizardi. Ammo uni yeb bo’lmasdi, juda bemaza edi. Bu tajribamni kuzatib yurgan kamgap otam, boshini chayqab “Qazisan, qartasan, asli naslingga tortasan” deb aytganlarini hali-hanuz eslab yuraman…

Bugun shu paytgacha o’zbek adabiyotida mavjud bo’lmagan ohanglarni (ayniqsa, prozada) olib kirayotgan yosh ijodkorlar paydo bo’ldi. Biri Joysdan, boshqasi Borxesdan, yana birovi Kabo Abedan nimalardir saboq olayapti, ularga shogird tushyapti. Bu yomon emas, bu ijobiy jarayon. Qolaversa, jahon adabiyoti va san’ati hamisha o’zaro ta’sirlar asosida rivojlangan. Bir paytlar tasviriy san’atda yangi oqimlar yaratgan frantsuz musavvirlari o’zlari qidirgan asosni Sharqdan, xususan, Kamoliddin Behzod ijodidan topganidek, undan o’rganganidek, o’sha Prust yoki Eliot ham “lop” etib osmondan tushmagan, kimdandir nimanidir o’rgangan. Boshqacha bo’lishi ham mumkin emas.

Men hozir boshqa gapni nazarda tutyapman. Gap Joys, Kafka yoki Muzildan nimani o’rganganida emas, o’sha o’rgangani o’zbek adabiyoti, ona tilimiz va ma’naviyatimiz tabiatiga mos tarzda o’z ifodasini topayaptimi, degan savolda.

Shifokorlar halokatga uchragan inson hayotini saqlab qolish uchun unga yangi qon quyadilar. Ammo duch kelgan qonni emas, o’sha inson qoniga to’g’ri keladiganini quyadilar. Aksincha bo’lsa, inson halok bo’ladi. Adabiyotda ham shunday: u faqat ma’naviy jihatdan yaqin bo’lgan adabiyotdan ta’sirlanishi mumkin. Bu ta’sir har xil “izm”lar bilan atalaversin, biroq bizni o’zbek qilib turgan mezonlarga mos kelsin. Bu yangi qon bizning qon guruhimizga to’g’ri kelsin.

Men behad sevgan mashhur yapon adibi Yasunari Kavabataning biz muhokama qilayotgan mavzu borasida aytgan fikrlariga quloq tutaylik. Yasunari Kavabata 1968 yili Nobel` mukofotini qabul qilib olgan marosimda so’zlagan nutqini to’laligicha o’zi mansub xalq milliy mentalitetining asosi bo’lgan qadimiy yapon she’riyatiga bag’ishlaydi va nutqi yakunida bir jumlada asosiy fikrini bayon qiladi: “O’ylaymanki, ruhoniyatimiz asoslari mutlaqo bir-biridan farq qiladi”.

Yapon adibi ijodi haqida so’z yuritgan munaqqidlardan biri “Kavabata tom ma’noda asriy an’aanalarni o’zida mujassam eta olgan milliy adib bo’lgani uchun ham dunyo adabiyoti ustunlaridan biriga aylandi. U umummilliy qadriyatlar asosida ijod qilgani uchun umuminsoniy darajaga ko’tarildi” deb yozgan edi.

Yuqorida ham tilga olganim, hind xalqining donishmand farzandi Rabindranath Txakur G’arb madaniyatiga ko’r-ko’rona taqlid qilgan hamkasb vatandoshlari haqida yozar ekan: “Ular begonalarning axlatxonalaridan birovlar kiyib eskirtgan jandalarni izlab yurgan gadolarga o’xshaydi” deb ta’kidlaydi. Thakur bir she’rida yozadi:

Har bir millat qo’lida
Yonib turar bir chiroq,
Shu chiroqni avaylab
Sen dunyoni ro’shno et…

Adabiyotdagi tutgan o’rnini Sharqu G’arbda hech kim rad etolmaydigan buyuk adiblarning adabiyotning asl mohiyati haqida aytgan bunday fikr-mulohazalari, ular qoldirgan umuminsoniy ma’naviy meros ayol bilan erkak o’rtasidagi munosabatni faqat ichki endokrin bezlar faoliyati sifatida ko’rsatishga urinayotgan ayrim ”seksopotolog” yozuvchilar va ularning ajnabiy homiylari-yu o’zimizda paydo bo’layotgan himoyachilarigagina emas, bizga ham saboq bo’lishi kerak, deb o’ylayman.

– Ochig’i, o’zbek adiblarining internetdagi sahifalari orasida shaxsiy saytingiz mazmun-mundarijasi boyligi, muntazam yangilanib turishi bilan alohida e’tibor tortadi. Shiddatkor davrimiz mo»jizalaridan hisoblangan “sehrli quticha”ga hayrat bilan tikilayotgan chog’doshlaringizdan bu borada ancha oldinda ko’rinasiz. Internet saytlari, ayniqsa, ijtimoiy tarmoqlarda faolsiz. Global tarmoq imkoniyatlaridan keng foydalanayotgan adib sifatida o’zbek saytlari haqida nima deysiz? Umuman, ijodkorning zamon bilan hamnafasligi masalasida ham…

– Internet olamiga jiddiy “sho’ng’ib” ketishimga Hazrat Navoiy sababchi bo’lganlar desam, hayron qolmang. Bundan yetti-sakkiz yil avval o’zbek internet dunyosi bilan tanishar ekanman, buyuk mutafakkirning biron asari joylashtirilmaganini ko’rib, juda qattiq bezovta bo’lganman. Shundan keyin Alisher Navoiyning 1948 yili nashr etilgan “Muhokamat ul-lug’atayn” asarini o’zim skan qilib internetga joylashtirgan, keyinroq turkiy xalqlar adabiyoti va san’atiga bag’ishlangan “Turkiston kutubxonasi” veb-saytini tashkil etgan edim. Vaqt o’tib, “Xurshid Davron kutubxonasi” veb-saytini ochdim. Bu veb-sahifada o’z asarlarim  va ularga bag’ishlangan maqolalar, ustozlarim va tengdoshlarim haqidagi xotiralar bilan bir qatorda o’zbek va jahon adabiyotining sara asarlari, bugungi adabiy jarayon, yangi nashr etilgan kitoblar haqida ma’lumot olish mumkin.

Internet tizimidagi o’zbek saytlari haqida gapirsam, ahvol o’rtacha, hali-hanuz shakllanish jarayoni davom etmoqda. Oldi-qochdi, sayoz saytlar ko’pchilikni tashkil etadi. Ijodkorlarimizning 99 foizi internet olamidan mutlaqo uzoqda. Komp`yuter paydo bo’lganiga necha o’n yillar bo’lganiga qaramay, ular haligacha mexanik yozuv mashinkasini chiqillatib o’tirishibdi. Ijodkorlarga tegishli saytlar barmoq bilan sanarli. Borlari ham ko’rimsiz, pala-partish, dizayn va imlo talablariga to’laqonli javob bermaydi. Ammo bu yaxshi saytlar yo’q, degani emas. Ular barmoq bilan sanarli bo’lsa-da, bor.

Men internet tizimida eng avvalo, buyuk adabiy merosimiz, mustaqillik, milliy ma’naviy merosimiz qadriyatlarini o’zida aks ettirgan kutubxonalar paydo bo’lishini istayman. Bu, birinchi navbatda, global tarmoq dunyosiga kirgan yoshlarni ma’naviy tahdidlardan, milliy ruhimizga yot ta’sirlardan saqlaydi.

Prezidentimizning “g’oyaviy, mafkuraviy bo’shliq bir kunda va birdaniga paydo bo’lmasligi, g’oyaviy bo’shliq paydo bo’lgan joyda muqarrar tarzda boshqa yot va begona mafkuralar xuruji boshlanishi” haqida aytgan so’zlaridan kelib chiqib, mavjud ahvolga qarasak, hali o’zbek interneti olamida juda ko’p muammolar hal etilmaganiga guvoh bo’lamiz. Bu muammolarga bepisand qarash, ulardan ko’z yumish, ularni hal qilishni paysalga solish oxir-oqibat zararli natijalarga olib kelishi mumkin.

Mamlakatimiz rahbari so’nggi o’n yil mobaynida internet xususida, uning foydali va zararli jihatlari haqida bir necha marotaba o’z fikr-mulohalarini ochiq aytib kelayotgani diqqatga sazovordir. Xususan, Prezidentning mana bu so’zlariga diqqatingizni qaratmoqchiman: “Yoshlar kitob o’qimay qo’ydi, deb faqat nolib o’tirmasdan, ana shu ta’sirchan zamonaviy axborot vositalari orqali adabiyotimizni keng targ’ib etish, xususan, Internet imkoniyatlaridan foydalanib, yetuk badiiy asarlarni yoshlarga yetkazish ustida ham jiddiy bosh qotirish zarur, deb o’ylayman. Bu haqda so’z borganda, o’zbek tilidagi Internet adabiyotini shakllantirish, shoir va yozuvchilarimizning o’z veb-saytlariga ega bo’lishiga erishish nafaqat adabiy jarayonga, kerak bo’lsa, butun ma’naviy-ma’rifiy hayotimizga kuchli ta’sir o’tkazishini sizlar, albatta, yaxshi tushunasiz. Ayni vaqtda, ana shunday zamonaviy vositalar yordamida mumtoz adabiyotimizni, jumladan, Alisher Navoiy asarlarini xalqimizga yaqinlashtirish, bu noyob merosni haqiqatan ham ma’naviyatimizning hayotbaxsh manbaiga aylantirish barchamiz, avvalo, adabiyot ahlining vazifasi, desak, hech qanday xato bo’lmaydi”.

Prezidentning ayni mana shu mulohazasi biz uchun yo’lchi yulduz bo’lib xizmat qilishi kerak. Buni eng avvalo Uz milliy domeni mutasaddilari, uning buguni va kelajagi uchun mas’ul rahbarlar va tashkilotlar anglashlari lozim. Ular, eng avvalo, internet o’zi nima ekanligi haqida ibtidoiy emas, chuqur tasavvurga ega bo’lishlarini istayman. Birgina misol keltiray. Bundan 10 yilcha avval prezidentimizning shaxsan tashabbusi bilan 20 ga yaqin adibning veb-saytlari tashkil etilgan edi. Taniqli ijodkorlar bir necha oy davomida veb-saytlarni shakllantirgan kompaniya texnik xodimlari bilan birga ishlashdi. Bir yil o’tmay bu  saytlarning hammasi “o’ldi”. Bugun birortasi ishlamaydi. Men bir majlisda ma’naviyat va ma’rifat tizimiga bosh-qosh bo’lgan yuqori mansabdor shaxsga muammoni hal qilish xususida murojaat qildim. Mansabdor norozi ohangda “Ha, endi ochib bergandan keyin o’zlaring qaranglar-da, bizdan nima istaysiz?!” deyishdan nariga o’tmadi. Internet haqida umuman tushunchasi bo’lmagani uchun mening “Saytlar “kaliti” bizda emas, kompaniyalarda, “kalit”ni olib bersangiz, o’zimiz qarardik” degan gapimni tushunmadi. Saytlar hali-hanuz ishlamaydi. Unga sarflangan mehnat, sarf-xarajat osmonga uchdi-ketdi.

Bir-ikki og’iz Uz milliy domenida mavjud muammolar haqida gapirsam.

Har yili avgust-sentyabr` oylari davomida Uz milliy domeni internet-festivali o’tkaziladi. Kuzatishimcha, bu festival` har safar o’rtachadan past saviyada o’tadi. Jyuri a’zolarining asosiy qismini texnik xodimlar (ularning ham asosiy qismi rusiyszabonlar) va tashkilotchi tizimlar atrofida o’ralashib yuradigan bir-ikki “e’jodkor” tashkil etadi. Saytlarning ma’no-mazmunini to’g’ri baholay oladigan mutaxassislar deyarli yo’q. Oqibatda mustaqillik g’oyalariga bepisand, ma’naviyatimiz, milliy qadriyatlarimizga mos kelmagan yo’nalishlarda faoliyat yuritadigan ayrim saytlar taqdirlangan holatlar ham bo’ldi.

Uz milliy domenidagi yana bir jiddiy muammo saytlarning juda qisqa muddatda yashashi va ularning tezda “o’lib” qolishida namoyon bo’ladi. Birgina misol  keltiray: roppa-rosa bir oycha avval matbuot va internet sahifalarida nufuzli tashkilot tizimidagi eng yaxshi veb-saytlar ko’rik-tanlovi g’oliblarini taqdirlashga bag’ishlangan tadbir bo’lib o’tgani haqida xabar berilgan edi. Xabarda taqdirlangan veb-saytlar nomma-nom tilga olingan, hatto ularning elektron manzillari berilgan edi. Ammo oradan bir oy o’tmay taqdirlangan sakkiz saytdan to’rttasi “o’lib” qoldi. Bu ko’rik-tanlov tashkilotchilarining   mas’uliyatsizligidan darak beradi, xolos. Jahon internet tizimida “bir kunlik saytlar” degan atama bor, bunday saytlar asosan tovlamachilar tomonidan tashkil etiladi va qing’ir ishlar amalga oshirilgach, o’sha zahoti yopiladi. Men nazarda tutgan ko’rik-tanlov tashkilotchilari ham faqat tanlov paytida, ya’ni 4-5 kun ishlagan saytlarni baholashgan-u, o’sha zahoti ularni “o’ldirishgan” chog’i.

Yana bir jiddiy muammo, bu mamlakatdagi ayrim ma’naviy-ma’rifiy tashkilotlarning, ayniqsa, bir qator gazetal va jurnallar mutasaddilarining boshini qumga tiqib, xavf-xatardan qutulmoqchi bo’lgan tuyaqush kabi, internetdan unumli foydalanish o’rniga, undan ko’z yumib kelayotganida namoyon bo’lmoqda. Mamlakatimiz rahbari internetda mavjud ayrim xatarlar haqida gapirganda, “boshingizni qumga tiqib o’tiring” demagan, bu xatarlarning oldini olish yo’lini ham ko’rsatib o’tgan. Prezident, eng avvalo, o’sha xatarlarga qarshi faol ma’rifiy kurash olib borish, aynan shu tarzda butun ma’naviy-ma’rifiy hayotimizga kuchli ta’sir o’tkazish mumkinligi haqida gapirganini “tuyaqush”lar tezroq va to’g’ri anglashlarini istardim.

Meni “Internet bizga nima berdi-yu, nimadan ayirdi?” degan savol anchadan beri bezovta qiladi. Internet so’z erkinligini berdi. Shu bilan birga, so’z aytish mas’uliyatini kunpayakun etdi. Xohlagan odam istagan gapini yozadi, aytadi, birovlarni, ayniqsa, u manfaatdor tanishi bo’lsa, olqishlaydi. Xohlagan odamni yerga uradi, haqorat qiladi. Ammo hech kimning oldida javob bermaydi. Shuning uchun battar quturadi. Birontasi sal ming’irlasa, asl insoniy qadriyatlar asosida shakllangan turmush tarzi nizomlari o’rniga “inson huquqi” degan, aslida, allaqachonlar soxta va yolg’on shiorga aylangan gaplarni pesh qiladi.

Internet barcha inson yaratgan texnologiyalarning hayotga kirib borishi jarayonida kuzatilganidek, inson uchun qulaylik yaratdi va inson hayotini ma’lum ma’noda cheklab qo’ydi. Internet bergan so’z erkinligi vaqt o’tib fikrimiz ravnaqiga ta’sir qiladi, ammo oxir-oqibat fikrimizni toraytirishga xizmat qiladi. Bu mening kashfiyotim emas, bu dunyoning e’tiborli meditsina markazlarida olib borilgan tadqiqotlarning samarali natijasidir.

– Tan olish kerak, zamonaviy texnologiyalar, internet bugungi avlodni sehrladi qo’ydi. Butun dunyo “o’rgimchak to’ri”da ular nima bilan mashg’ul ekani sir emas. Qo’l telefonlari ku, hozir mutlaqo boshqa missiyani bajaryapti… Garchi o’zim hali yoshlik havolari bilan yurgan bo’lsam da, virtual olamda “yashayotgan” millionlab yoshlarning hayot “falsafa”sini hech tushuna olmayman. Axir, umr o’tib boryapti… Bu haqdagi fikr mulohazalaringiz qanday? Axborot texnologiyalari vositalari, internetdan to’g’ri va oqilona foydalanish uchun qanday maslahat, tavsiyalaringiz bor?

– Ha, internet zamoni hamma narsani ostin-ustin qilib yubordi. O’zimga yaqin soha – adabiyot haqida gapirsam, internet adabiyotni “ommalashtirdi”, aniqrog’i, iste’dodi bor yo’qligidan qat’i nazar, “e’jodkor”lar urug’ini ko’paytirdi. Internet tom ma’noda grafomanlar hukmron bo’lgan maydonga aylandi.

Yana takrorlayman, internet ijod sohasida “grafoman”lar uchun beqiyos imkoniyat yaratdi. Bir paytlar she’ringni e’lon qilish uchun qanchadan-qancha “chig’iriq”dan o’tishing kerak edi. Yaxshi ma’nodagi bu “chig’iriq” adabiyotimiz saviyasining yuksalishiga xizmat qilardi.

Shaxsan men so’z erkinligi deganda ochiq va erkin tarzda o’z fikrini aytishni tushunaman. Rossiya interneti – runetda turli siyosiy jarayonlarni yoxud sharmanda Pussi bilan kechgan voqealarning yoritilishini diqqat bilan kuzatib, internetning naqadar ayovsiz va dahshatli kuchga aylanganiga iqror bo’ldim. Gap internetdagi jang jabhasining har ikki tomonida turgan kuchlarning qay biri adolat tarafida-yu, qay biri nohaqlik tarafida turganida emas. Bu urush jabhasining har ikki tomonida turgan bir hovuch siyosatchilaru mavjud tuzumga qarshi bo’lgan muxolifat vakillarini hisobga olmasak, o’zaro ayovsiz kurash yuz minglab hali saylash yoki  saylanish huquqiga ega bo’lmagan o’smir bolalar tomonidan olib borildi. Hali ongi to’liq shakllanmagan o’smir jangchilar o’sha bir hovuch siyosatchilaru vakillarning so’zlaridan, harakatlaridan oziqlanib har lahza, har daqiqa, har soat to’xtovsiz ravishda komp`yuter tugmalarini bosib bir-birilariga betinim o’t ochish bilan mashg’ul bo’lishdi…

Bugun internet qudratini yaxshi anglagan yovuz kuchlar tomonidan tarmoqda ikki tamaddun – Islom va G’arb sivilizatsiyalarini bir-biriga qarshi qo’yish bilan, tom ma’noda, Uchinchi jahon urushini boshlashgani farosatli odam uchun sir emas. Bu kuchlar islomni yomonlash uchun yuzsizlik bilan har qanday qabih yo’ldan foydalanmoqda. Ular aybni islomdan topolmasliklarini yaxshi anglaganlari uchun g’araz niyatda “yomonlik”larni musulmonlardan topishga va ayrim odamlar aybini islom aybi deb ko’rsatishga urinmoqda.

Tasavvur qiling: avtomobil` boshqarishni bilmagan, bilishga qunt qilmagan odam mashinasida boshqa bir mashina bilan to’qnashib ketdi yoki ko’chada odamni bosib o’tdi. Ayb mashinadami yoki haydovchi odamdami? Biz yuz bergan to’qnashuv yoki halok bo’lgan odam uchun nega avtomobilni ayblashimiz kerak?

Xullas, internet haqidagi qisqa mulohazalarim, undan to’g’ri foydalanish borasidagi takliflarim quyidagilar:

– Bilmagan odam uchun internet ulkan axlatxona, bilgan odam uchun – xazina;

– Internet bamisli dudama pichoq. Birovning qo’lida u olma po’stini chiroyli aylana qilib archadi, birovning qo’lida go’dak joniga qasd qiladi.

– Internet bergan so’z erkinligi mas’uliyatini hech qachon unutmang. Siz nimani unutsangiz o’sha narsa, baribir, bir kun sizni topadi: lop etib katta muammo tarzida qarshingizda paydo bo’ladi.

– Svetofor ishlamasa, chorrahada bir zumda harakat to’xtab qoladi. Miyangizdagi, ongu shuuringizdagi bobomeros ma’naviy taqiqlardan uyalmang, ular internetdagi svetoforingiz bo’lsin.

– Internet tashqarini, tabiiy Hayot maromini to’sib qo’ymasin. Bahor kelsa, gullagan olchalarni tomosha qiling. Yoz payti salqin suvlar yoniga boring. Kuz pallasi ”Boburnoma”da ajoyib tarzda tasvirlangan xazon sayliga chiqing. Qahratonda esa, ayniqsa, qor yog’ayotganda bog’u rog’larni, oydin ko’chalarni kezing, tasviriy san’at asariga aylangan derazangizni tomosha qiling…

Xulosa tarzida ustoz Abdulla Qahhorning hikmatini biroz o’zgartirib, aytsak: “Internet atomdan kuchli, lekin uning kuchini o’tin yorishga sarf qilish kerak emas”.

– “Dunyoni o’zbekcha anglash tarafdoriman”, deysiz suhbatlaringizdan birida. “O’zbekcha anglanadigan dunyo”miz qanday bo’lishi kerak? Yana, “Biz – o’zbekning bolasi bo’lmish ijodkorlar dunyoni onamizning bag’rida, otamizning yelkasida turib o’rganishimiz kerak” deysiz va bu bilan ijodda ham milliy zamindan uzilmaslikni nazarda tutasiz. Ayting chi, milliylik va zamonaviylik o’rtasidagi muvozanat nuqtasi qaerda?

– Bu savolingizga yuz yil avval jadid bobolarimiz bugun ham o’z ahamiyatini yo’qotmagan javobni berib, shunday mulohaza yuritgan edilar: “Hamonki maqsad jamiyatni yangilamoq ekan, uni yangi avlodgina qilishi mumkin edi. Yangi avlodni esa yetishtirmoq lozim. Eski, an’anaviy usulda bu ishni amalga oshirish qiyin, chunki zamon o’zgargan…So’nggi uch-to’rt asr Ovruponi oldinga olib chiqdi. Uning qo’lini sarbaland qildi. Endi Ovrupo ilm-fanini egallamasdan dunyo bilan barobar yashab bo’lmaydi… Ayni paytda o’zlikni ham saqlamoq lozim. Din-diyonat ham zarur. Xullas, yashamoq uchun uchala jihatni ham ushlamoq kerak.

Ushlaganda ham hech birini suiste’mol qilmasdan. Aks holda muvozanat buziladi. Muvozanat buzilishi esa yomon oqibatlarga olib keladi. Masalan, yolg’iz din ushlansa, dunyo qo’ldan ketadi. Faqat o’zlik, millat desak, yana dunyodan ajrab qolamiz. Birovning biz bilan ishi bo’lmaydi. Ovrupolashsak, o’zlik yo’qoladi. Bu ham fojia. Muvozanat kerak…”

To’g’ri, bugun bu muammolarning tabiati muayyan o’zgargan, dunyodagi muvozanatni buzishga qaratilgan yangi xavf-xatarlar, tajavuzkor kuchlar paydo bo’lgan. Agar jadid bobolarimiz, xuddi Tagor kabi dastlab nur olib keladi deb o’ylagan G’arb timsolida taraqqiyotga boshlovchi ilm-fanni ko’rgan bo’lsalar, bugun biz, yuqorida qayta-qayta ta’kidlaganimdek, hama narsani manfaat va kuch ishlatish, zo’ravonlik nuqtai nazaridan hal qilishga urinayotgan G’arb diktaturasiga guvoh bo’lib turibmiz.

Biz, o’zbeklar, dunyoni, dunyo adabiyotini bir asrdan sal ko’proq vaqtdan buyon asosan ruslar dunyosi, rus adabiy nashrlari va matbuoti orqali qabul qildik va bildik. Masalan, chet el adabiyotidan biron bir adib asari tarjima qilinsa, o’shani bilamiz, tarjima qilinmagan bo’lsa, u adabiyot yoki yozuvchi, shoir haqida hech narsani bilmaymiz. Biron bir asar rus olamida shov-shuvga sabab bo’lsa, maqtalsa, o’sha asarga maftun ko’zlarimizni tikamiz, tezroq o’qisaydik deb intiq bo’lamiz.  Mabodo tilga olinmasa, uni o’qishga ham shoshilmaymiz.

Bundan 30-40 yilcha avval (adabiy did boshqacha bo’lgani uchunmi, bilmayman, aldanishlar kam bo’lgan) buyuk yaponlaru Lotin Amerikasi adabiyoti vakillarining kitoblarini zavqlanib o’qiganmiz. Ulardan kutgan umidlarimiz hamisha o’zini oqlagani uchunmi, bugun ham yangi zamon kelib, ruslar adabiy muhiti o’zgarganini bilmaganday, hamon shimolga qarab mahtalmiz. Birov aytmaydiki, dunyo o’zgardi, burungi o’lchovlar endi befoyda. Endi kitob yoki adib shon-shuhratini asl adabiy mezonlar emas, reklama, kommertsiya belgilaydi.

Xullas, jahon adabiyoti dunyosini “o’zbekcha” bilish xususida gapiradigan bo’lsak, avvalan, rus adabiy olamidan minnatdor bo’lishimiz kerak, soniyan, o’zimizning didimizni mustaqil tarbiyalashga kirishmog’imiz darkor. Aniq aytaman, bu bir yilning yoki o’n yilning ishi emas, bu yarim asrmi, bir asrmi, juda ulkan muddatni talab qiladigan jarayon. Ammo uni boshlash kerak. Asliyatdan tarjima qiladigan o’zbek tarjimonlari avlodi shakllanmas ekan, qo’shni mahallaning xo’rozi qichqirishiga qarab ish tutishga majburmiz. Juda ko’p vaqt kerakligi haqida yozayotganimda, moziydan bir narsa uchib keldi-yu, miyamga “chars” etib urildi.

Emishki, ruslar bosqini boshlanishidan bir necha o’n yillar avval xonliklarimizdan biriga inglizlarning vakillari tashrif buyurib, shimoldan kelajak xavfdan ogohlantirishgan (albatta, ularning ham o’z manfaati bo’lgan, ruslarning ham, inglizlarning ham niyati bir tarzda yovuz bo’lgan). Shunda xonlik egasi “

Aytinglar-chi, bu sizlar aytgan o’rislar taxminan necha yildan keyin kelishi mumkin?” deb so’ragan ekan. Inglizlar “Taxminan 30-40 yilning ichida” deb javob beribdi. Shunda xonlik egasi qahqahlab kulib, “Ha, shuncha vaqt bor ekan, nega meni tashvishga solasizlar,” debdi…

Biz ham “Ha, shuncha vaqt bor ekan, nega aynan biz tashvishini qilishimiz kerak” deb o’tirsak, bolalarimizning bolalari ham qo’shnining xo’roziga qarab yashab yuraveradilar.

Biz bu ishga kirishishdan oldin shu kunlar mening qo’limdan tushmaydigan bo’lib qolgan mo»tabar bir kitobni – Begali Qosimovning “Milliy uyg’onish” asarini qayta-qayta o’qib, miyamiz elagidan o’tkarmog’imiz shart, deb o’ylayman. Jahon adabiyoti dunyosini o’zbekcha bilish muammosini jadid bobolarimizning “Uyg’onmoq dunyo bilan barobar yashamoqdir” degan shiori bilan bevosita bog’liq deb bilaman. Yuqorida ancha uzoq vaqtni talab qiladigan jarayon haqida gapirganimda, bir narsani anglab gapirdim: jadid bobolarimiz boshlagan jarayonlar haligacha poyoniga yetgani yo’q, ular davom etmoqda.

Biz jamiyat va adabiyot rivoji uchun tarjimaga katta e’tibor qaratishimiz kerak. Tarjima millatning himoya qurolidir. Begona tildagi asar faqat tarjima qilingandagina millatimiz mulkiga aylanadi va millatimizga xizmat qila boshlaydi. Dunyoning salmoqli asarlarini tarjima qilsak, adabiyotimizda yaratilayotgan asarlar bo’yini o’lchash imkoniyati paydo bo’ladi. Yana eng muhim jihati shundaki, tarjima tilimizning boyishiga xizmat qiladi, uning badiiy tasvir  imkoniyatlarini rivojlantiradi, yangicha tasavvur va timsollarga nom topishga o’rgatadi.

Bu xususda uzoq gapirish mumkin. Chunki muammolar, ularni yechish bilan bog’liq tadbirlar alohida fikr-mulohaza yuritishni talab qiladi.

– Ustoz-shogirdlik an’anasining bugungi holati haqida nima deysiz?

– Menga ham juda ko’p yoshlar yozganlarini olib kelib, maslahat so’rashadi. Havaskorlik darajasida yozilgan she’rni o’qib ham men hech qachon “She’r yozma!” deb aytolmaganman. Faqat bitta maslahat beraman: “Tarjima bilan shug’ullanib ko’ring”. Tarjima yosh ijodkorni toblaydi, iqtidori yuksak shoirni tarjima qilganda sening ham iqtidoring o’sadi.

Gapni tarjimadan boshlaganim ham bejis emas. Har safar o’zim yaxshi ko’rgan, mahoratiga tan bergan shoirni tarjima qilganimda, o’sha shoir mening ustozimga aylanardi, chunki men undan o’rganardim.

Ustoz va shogirdlik an’anasi haqida uzoq gapirish mumkin. “Usta ko’rmagan shogird har maqomga yo’rg’alar” degan gap bekorga aytilmagan bo’lsa kerak. Shaxsan mening ruhoniy-uvaysiy ustozlarim – Mirzo Bobur, Oybek, Usmon Nosir, ko’rgan – suhbatdosh ustozlarim Erkin Vohidov, Abdulla Oripov, Rauf Parfi. Menga umrim davomida jo’ra ustoz bo’lib kelgan – Shavkat Rahmon, Usmon Azim, Muhammad Rahmon, Matnazar Abdulhakim, Azim Suyun, Shukur Qurbon, Yo’ldosh Eshbek…

Men tilga olgan ustozlarimdan nimalarni o’rgandim? Mirzo Bobur hazratlaridan rostgo’ylikni, og’ir xato qilganingda ham, tan olishni o’rgandim. Oybek domladan inja tuyg’ularni qanday ifoda etmakni, Usmon Nosirdan ham she’r, ham tarjima san’ati sirlarini, Erkin Vohidovdan mumtoz adabiyotga muhabbatni, uni idrok etmakni, Abdulla Orifdan o’tayotgan umrning har lahzasidan hikmat topmoqni, Rauf Parfidan qanday she’r yozmaslikni o’rgandim. Jo’ra ustozlarimning har biridan ham nimadir o’rgandim, hamon o’rganyapman.

Garchi adabiy ijod butunligicha individual jarayon bo’lsa-da, garchi yaxshi she’r yoki hikoya yozishni hech kim o’rgatolmasa-da, ko’hna Sharqda ustoz-shogirdlik an’anasiga alohida e’tibor berilgan. Bu an’anada har ikki tomonning o’z vazifasi, mas’uliyati bor. Ustoz shogirdining she’rini yozib bermaydi. U o’z tajribalaridan xabardor qiladi, o’zi yozgan asari bilan shogirdigaga saboq beradi va eng muhimi, shogirdiga har tomonlama ma’naviy ko’mak beradi, lozim topganda, maqtaydi yoki xatosini aytadi. Faqat maqtaydigan ustozdan naf yo’q. Hadeb xatosini yuziga solish ham ustozlik emas.

Shogird ustozni (ustoz ham shogirdini) bir viloyatdan bo’lgani yoki bir joyda ishlaganidan kelib tanlamaydi. O’rtada ruhiy va ma’naviy uyg’unlik, tajribalarda yaqinlik mavjud bo’lishi kerak. Aksincha bo’lsa, bu boshqacha ataladi.

Men o’zingdan uch–to’rt ortiq ko’ylak yirtgan, yoshi ulug’ ijodkorga she’r olib borib, o’qitish bilan “Bu zot menga ustozlik qildi” qabilidagi gaplarni qabul qilolmayman. Rauf Parfi bilan birga uch-to’rt marta qadah to’qishtirgani uchun “Rauf Parfi mening ustozim” deb yurgan ayrim ukalarimning she’rlariga qarayman, zero, faqat she’ring ustozing kimligini aytib turadi.

Bundan 25 yil avval bir she’rimda aytgan so’zlarimga haliyam ishonaman:

Usmon Nosir, Oybek va Bobur –
Men sizdan ko’p o’rgandim, bu rost.
Lekin she’rda ustoz yo’q… Bordir
Faqat vijdon –
Eng buyuk ustoz.
Vijdon bordir – yurak tubida
Buloq kabi jimirlab turgan,
Vijdon bordir – zulmat tunida
Yuzimizni quyoshga burgan.
…Ustoz yo’qdir ishqda,
Ustoz yo’q –
Olar chog’i dushmandan qasos.
O’limdayam ustoz yo’q,
faqat
Vijdon bordir –
Eng buyuk ustoz.

Bu she’r yozilgan 1985 yil – ona tilimizga davlat tili maqomi berish uchun kurash boshlangan, mustaqillik va ozodlikka intilish kuchaygan, tariximizning avj pallasi edi. Shu sababdan shaxsning jamiyatdagi o’rnini, pozitsiyasini uning vijdoni belgilaydi deb o’ylaganman. Hozir ham shu fikrdaman.

Adabiyotdagi chinakam ustoz, mening nazarimda, ulug’ ijodkorlar qoldirgan ibrat bo’lsa kerak. Til va so’zga mas’uliyat ibrati, millat va vatan taqdiridagi muhim masalada yondashuv ibrati. Mahmudxo’ja Behbudiy, Abdulla Qodiriy, Abdurauf Fitrat, Abdulhamid Cho’lpondan biz ijodkor ahliga eng avvalo ana shu Ibrat qolgan.

– Ba’zi ijodkorlar – ehtimol ular juda ko’pdir – bolaligi ko’proq keraksiz kitoblar mutolaasi bilan o’tganini afsus bilan aytib o’tishadi.  Ya’ni, ular beg’araz maslahatchi ustoz topguniga qadar qo’lga tushganini o’qib yuraverishgan… Bu hol Sizda qanday kechgan? Umuman, yoshlarga qaysi kitoblarni o’qishni  tavsiya etasiz?

– Behzodbek, bu dunyoda kitob mutolaasidan ortiq zavq bormikan o’zi? Nafs talab qilgan zavqlar, ehtiroslar bordir, ammo qalb va ruh istagan zavqlar dunyosida mutolaa maqomi yuksakdir. Mutolaa ko’zning emas, yurak va idrokning ishi.

Buyuk Hermann Hesse e’tirof etganidek: “ Biror foydasi bo’lmasa, o’qishga vaqt sarflash aqllilik belgisi emas, aksincha koni ziyondir. Mutolaadan maqsad ruhingga kuch-g’ayrat bag’ishlash, o’zingni yaxshiroq tushunmoqdan iborat. Agar har bir o’qilgan kitob bizga quvonch yoki tasalli, ruhiy quvvat yoki ruhiy huzur bermasa,adabiyotni bilishdan ma’no yo’q. Biz o’zimizni va turmushimizni unutish uchun emas, balki hayot jilovini yanada yuksak shuur bilan boshqara bilish uchun o’qishimiz kerak”.

Agar biror bir odam haqida to’liq tasavvurga ega bo’lishni istasangiz, u qaysi kitoblarni o’qiganini bilsangiz, kifoya. Ya’ni, sen qaysi kitoblarni o’qiganingni aytsang, men sening kimligingni aytaman. Kimdir ovunish uchun, kimdir qalb va ruh tarbiyasi uchun kitob o’qiydi. Asl kitobxonning didi yuksak madaniyatga asoslanadi. Har qanday yuksak madaniyat shakllangan jamiyatda didi yuksak kitobxonlar mavjud bo’ladi. Jamiyatning nechog’li madaniyatlashgani nashr etilayotgan kitoblarning soni bilan emas, yuksak mutolaa saviyasiga ega kitobxonlar soni bilan baholanmog’i lozim, deb o’ylayman. Ayni shundan kelib chiqib, aytishim mumkinki, kitob do’konlarining nechog’li gavjum bo’lishi emas, kutubxonalarga a’zo bo’lgan kitobxonlar soni jamiyat darajasi haqida to’liq ma’lumot beradi.

Yashirmayman, men ham bolalikda keraksiz kitoblarni rosa o’qiganman. Dastlab, maktab kutubxonasida, adabiyot muallimasi bo’lgan Subuha xolam to’plagan kitoblarni, keyinchalik kolxoz va undan keyin qishloq sho’rosi kutubxonalarida qanday badiiy kitob bo’lsa, o’qiyverganman. Faqat 16 yoshlarimda kitobni tanlab o’qiy boshlaganman. O’smirlikda mening sevgan adibim Mirkarim Osim edi. Ayniqsa, “O’tror” qissasini takror-takror o’qirdim. Samarqandu Mirkarim Osim tarixga bo’lgan ulkan muhabbatimni shakllantirgan, desam xato qilmayman.

Qanday kitoblarni o’qishni tavsiya qilish masalasiga kelsak, javobim bitta: zamonlar sinovi buyukligini isbotlagan klassiklar kitoblarini o’qish kerak.

Manba: «Kitob dunyosi» gazetasi,18-son (2013 yil,14 avgust).

P.S.
Suhbat matni gazetadagi nusxadan farq qiladi.

Suhbatdosh haqida

Behzod Fazliddin  1983 yil 20 sentyabrda O’zbekiston Respublikasi Namangan viloyati Chust tumanidagi Damobod qishlog’ida tug’ilgan. 2005 yili O’zbekiston davlat jahon tillari universitetining xalqaro jurnalistika fakul`teti bakalavrlik bosqichini, 2007 yili Jahon iqtisodiyoti va diplomatiya universiteti magistraturasining xalqaro jurnalistika bo’limini tamomlagan.
«Muqaddas zamin» (1999), «Bog’laringdan ketmasin bahor» (2000), «Onamning ko’ngliga ketamiz» (2003), «Sen qachon gullaysan» (2008), «Kutmagan kunlarim, kutgan kunlarim» (2012) nomli she’riy to’plamlari, ko’plab badiiy-publitsistik, ilmiy maqolalari chop etilgan. Ayni kunda O’zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Alisher Navoiy nomidagi Til va adabiyot institutida ilmiy tadqiqot olib bormoqda.