Граф Эгмонт — тарихий шахс. Унинг ҳаёти ва фаолияти Нидерландиянинг испан ҳукмронлигига қарши олиб борган миллий-озодлик ҳаракати билан чамбарчас боғлиқ. Гёте ўз асарини ёзиш жараёнида Эгмонт образини қайта идрок этди: қиролга содиқ бу инсонни эл-юртнинг ардоқли фарзанди, нидерланд миллий характерининг жонли тажассуми сифатида талқин қилди.

Наим Каримов
ЭГМОНТ, ГЁТЕ ВА УСМОН НОСИР

Ҳаёт ажойиб сирлар ва тилсимлар билан тўла.

Баъзан куни кеча яратилган асар қўлёзмасини тополмай, шоирнинг ўзи ҳам, сиз ҳам роса хуноб бўласиз. Баъзан бундан эллик, ҳатто юз йил аввал дунё юзини кўрган, аммо унинг борлигини ҳеч ким билмаган асарлар, тилла балиқча сингари, тадқиқотчи “қармоғи”га илинади- қолади.

Камина бундан бир-икки йил аввал Усмон Носир қаламига мансуб бир таржиманинг мавжудлигини аниқлаган эди. Аммо менинг бу топилма ҳақидаги мақолам матбуотда жуда кечикиб чиқди. Ундан ҳам ачинарлиси шундаки, адабий жамоатчилиик, гўё ҳеч нарса бўлмагандек, унга заррача эътибор бермади. Ҳолбуки, назаримда, Чўлпон, Фитрат, Усмон Носир сингари адиблар қаламига мансуб ҳар бир янги асарнинг топилиши адабиётимиз учун байрам бўлиши лозим.

Гётенинг бой адабий меросида “Эгмонт” трагедияси алоҳида мавқени эгаллайди. Гарчанд буюк немис шоири бу асарга 1786 йили Италияда сўнгги нуқтани қўйган бўлса-да, у шу воқеадан роппа-роса ўн йил илгари,1776 йили ёзила бошлаган. Шунинг учун ҳам унда навқирон Гёте ижодига хос романтик пафос, қаҳрамонона руҳ устуворлик қилади.

Граф Эгмонт — тарихий шахс. Унинг ҳаёти ва фаолияти Нидерландиянинг испан ҳукмронлигига қарши олиб борган миллий-озодлик ҳаракати билан чамбарчас боғлиқ. Эгмонт тарихий шахс сифатида ҳеч қачон бу ҳаракатнинг йўлбошчиси бўлмаган. Аммо мустабид испан тузуми Эгмонт сиймосида қўзғолон кўтарган омманинг йўлбошчисини кўрган ва уни маҳв этиб, қўзғолон “илдиз”ини таг-томири билан қирқиб ташламоқчи бўлган.

Гёте ўз асарини ёзиш жараёнида Эгмонт образини қайта идрок этди: қиролга содиқ бу инсонни эл-юртнинг ардоқли фарзанди, нидерланд миллий характерининг жонли тажассуми сифатида талқин қилди.

Ҳурлик ва озодлик учун кураш ғояси балқиб турган “Эгмонт” трагедияси буюк немис композитори Людвиг Ван Бетховенга бир олам илҳом бағишлади ва у ўзининг ўлмас музикаси билан бу асарга иккинчи умрни ато этди. Мана, бир ярим асрдан зиёд вақтдан бери “Эгмонт”, Бетховеннинг бу асар асосида яратилган “Фиделио” операси-ю “Леонора” увертюраси жаҳон театрлари ва концерт заллари саҳнасини безаб келмоқда.

ХХ асрнинг 30-йилларидан Бетховен музикаси билан музайян этилган “Эгмонт” трагедияси машҳур рус артистлари ижросида намойиш этила бошлади. Ўша йиллари Ўзбекистон радиоқўмитасида ҳам ушбу асарни эфир орқали ўзбек тилида халққа етказиш истаги туғилди. Қўмита раҳбари Қурбон Берегиннинг маслаҳати билан асар таржимаси Усмон Носирга топширилди. Шу кезлари “Демон”ни ўзбек тилига қойилмақом таржима қилгани ва ижодида исёнкорлик руҳи кучли экани учун, Қ. Берегин назарида, бу асарни фақат Усмон Носиргина таржима қилиши мумкин эди. Аммо таржима тайёр бўлиб, радиоспектаклни яратишга киришилган вақтда Усмон Носир дафъатан қамоққа олинади.

1937 йил 28 август куни бўлиб ўтган тергов вақтида радиоқўмита адабий эшиттириш таҳририяти ходимларидан бири бундай маълумот берган: “Тахминан июл ойининг охирлари ёхуд август ойининг бошларида мен “Эгмонт” адабий-мусиқий эшиттириши таржимони Усмон Носировнинг ҳибсга олинганини эшитдим. Мен бу ҳақда Пеккерга айтиб, ундан энди нима қиламиз, деб сўрадим. Пеккер менга аниқ бир жавоб бермади. Шундан кейин кўп ўтмай, Ўзбекистон радиоқўмитасига республикада хизмат кўрсатган артист Аброр Ҳидоятов кириб келди. Пеккер унга асарнинг аксилинқилобчи миллатчи Усмон Носиров томонидан таржима қилингани ҳақида чурқ ҳам этмай, унга Эгмонт монологини ёдлаш учун берди. Бу ҳам камлик қилгандек, Аброр Ҳидоятов асарни ким таржима қилганлиги билан қизиққанда Пеккер унинг аллақандай Усмонов деган одам томонидан таржима қилинганини айтди…”

Ушбу кўрсатмага қараганда, “Эгмонт” ролини Аброр Ҳидоятов ижро этиши, шарнофонга ёзиб олинган бу адабий-мусиқий эшиттириш Парижда ўтажак кўргазмага юборилиши ва халқаро фестивалда ўзбек маданиятининг совет даврида эришган ютуқларини кўз-кўз қилиши лозим эди. Лекин, афсуски, “ҳушёр” кимсаларнинг саъй-ҳаракатлари туфайли “Эгмонт” радиоспектакли ўз вақтида эфирга чиқмади. Асарнинг Аброр Ҳидоятов қўлидаги нусхаси НКВД томонидан олиб кетилди. Буюк ўзбек артисти эса “аксилинқилобчи ва миллатчи шоир” қаламига мансуб таржимани ижро этмоқчи бўлгани учун жабр тортди.

50-йиллари Ўзбекистон радиоқўмитасига ишга келган таниқли сўз устаси Убай Бурҳон, кекса радиожурналист Бурҳон Зиёевнинг хотирлашига кўра, мазкур таржиманинг бошқа бир нусхасини топиб, шу нусха асосида “Эгмонт” радиоспектаклини тайёрлади ва бу асар узоқ йиллар давомида эфир орқали эшиттириб борилди. Биз бугун бу асарни ўқир эканмиз, унинг даҳшатли 1937 йили Усмон Носир томонидан бежиз таржима этилмагани ва унда қатл олдида турган ўзбек шоирларининг қалб нидолари ифодаланганига гувоҳ бўламиз.

Қуйида биринчи марта эълон қилинаётган “Эгмонт” монологи оташнафас шоир ва таржимон Усмон Носирнинг сўнгги қўшиғидир.

Гёте
«ЭГМОНТ» ТРАЕДИЯСИДАН ПАРЧА
Усмон Носир таржимаси

К л е р ҳ е н қ ў ш и ғ и
(Музика)

Янграр барабанлар
Ҳам флейта куйлар.
Менинг ёрим отряд
Олдида борар.

Эй, завқинг келар,
Кўнглинг қўзғолар.
Эй, бўлса агарда
Дубулға, қалқон,
Курашга чиқардим
Мен ҳам бегумон.

Борардим ортидан
Қолмай изма-из.
Чекинди ёв, олға
Борар полкимиз.
Қандай яхши ботир,
Зўр жангчи бўлмоқ.
Зўр жангчи бўлмоқ.

Эгмонт (ёлғиз). Қадрдон дўстим! Вафоли уйқу! Бошқа дўстларим каби наҳотки сен ҳам мени тарк этдинг! Сен ахир эркин ўйларимга ором берар, гўзал ва сўнмас бир севги чамбари каби ардоқлар эдинг. Жанглар сурони ва дунё ташвишлари остида мен бегуноҳ бир гўдак сингари оғушингда тинч ва енгил нафас олар эдим. Бўрон дарахт бутоқлари ва япроқлари орасидан эсиб ўтиб, унинг танасини силкитса ҳам ўзаги омон қолади-ку. Нечун мен қалтирамоқдаман? Далил ва содиқ қалбимни ғалаёнга солаётган нима? Биламан: бу — қотил болтаси. У менинг ҳаёт илдизларимни кемирмоқчи бўлади. Қоматим расо турса ҳам ичдан қалтироқ сезаётирман.

Нима учун сен, энг қўрқинчли хавф-хатарларни совун кўпикларидек учириб юборган киши сенга қарши келаётган даҳшатларни маҳв этиб ташлаёлмайсан? Ахир сен ўлимнинг ҳар қандай даҳшатлари ичида, ҳаётнинг оддий ташвишлари ичида яшагандек баҳузур яшардинг-ку!.. Йўқ, мени даҳшатга солган ўлим эмас. Бу мард юрак ногиҳон ўлим билан олишишга ҳар қачон тайёр. Гўрга ўхшаш бу зиндон қўрқоқлар назарида ҳам, ботирлар назарида ҳам жирканч кўринади. Давлат кенгашида князлар ҳал қилиниши жуда осон бўлган масалалар устида узундан-узоқ музокара юритганларида, юмшоқ креслода ўтириб уларни тинглаш нақадар оғир эди менга! Узилмас залнинг деворлари остида мен ўзимни худди бўғилгандек ҳис қилардим.

Ўшанда мен имкон борича у ердан тезроқ қочишга шошилар ва отга минар, соф ҳаводан тўйиб-тўйиб нафас олиш учун олисларга, эркинлик қўйнига, қирларга чопардим. У бепоён далаларда табиат ўзининг ер тагидан чиққан бутун ноз-неъматларини инъом этар ва осмон ўз юлдузлари билан оламни ёритарди. У ерларда биз она ернинг фарзандлари каби унинг оғушида худди паҳлавонларга ўхшаб юксакларга баланд парвоз қилиш учун яна кучлироқ интилардик. Биз у ерда бутун инсоний ҳис-туйғуларни сезардик, қонларимизда бутун инсоний интилишлар алангаси ёнар, у ерда ёш овчининг кўнглида олға интилиш, зафар ташналиги, ўз куч-қудратини кўрсатиш орзуси жўш урарди.

Оҳ, бу фақат хаёлот, холос. Кўп замонлар молик бўлганим саодатнинг сохта хаёлоти, холос! Бу маккор тақдир сени қаёққа ундар? Ёки сени ҳеч қачон қўрқитолмаган ўлимни қуёш чеҳрасига келтириш ўрнига гўр азобидан дарак бермоқчими? Бу тош деворлар нақадар бадбўй ҳид сочадилар менга! Ҳаётим сўнаётир. Тобутга ўхшаш бу уйқу тўшагига бош қўйиш нақадар даҳшатли…

Оҳ, ҳасрат, қайғу! Мени бевақт ўлимга маҳкум этмоқчи бўлган ҳасрат, тўхта, қўй мени!.. Қачондан бери Эгмонт оламда бутунлай танҳо қолди? Сени эзаётган нарса бахт эмас, шубҳалар, шубҳалар эзаётир… Наҳотки, сен бутун умр ишонганинг қиролнинг адолати ёки маликанинг муҳаббатсимон дўстлиги сени қоронғи сўқмоқда ёлғиз қолдириб, тун қўйнида ғойиб бўлиб кетди? Наҳотки, шаҳзода Оранский дўстларга бош бўлиб, мени озод этишга журъат этолмаса? Наҳотки, халқ кўтарилмаса? Наҳотки, қудратли куч бўлиб ўз қадрдон дўстига нажот бермаса?

Эй, мени ўз исканжасига олган деворлар! Ўз қалбларини қалқон қилиб мен учун ёрдамга келаётганларнинг йўлини тўсмангиз! Авваллари менинг кўзларимдан эмиб олганлари у жасорат оловлари энди уларнинг қалбларидан яна менинг қалбимга қуюлсин. Ҳа, ҳа! Улар минг-минг бўлиб қўзғолаётирлар! Улар келаётирлар! Улар менга мадад берадилар! Уларнинг ўтинч нидолари кўкка учмоқда, улар мўжиза истайдилар, улар найза ва қилич олажаклар. Уларнинг зарбалари остида дарвозалар қулаб тушади. Кишанлар парчаланади, деворлар йиқилади ва Эгмонт ёришаётган тонг шуълалари остида озодлик қаршисига пешвоз чиқади. О, қанча-қанча таниш юзлар шодиёналик билан кутиб олурлар мени!..

К л е р ҳ е н қ ў ш и ғ и
(Музика)

Шодлик ва қайғу
Фикринг банд этар.
Ёрим чарчаб, нафас
Кучланар, қийнар.

Азоб тугаб, уни
Қучади шафқат
Ва бахтиёрлик,
Фақат муҳаббат.
Бахту баҳор билан
Севги-муҳаббат.

Эгмонт. Ҳаммаси тугади. Ҳаммаси ҳал. Нажот йўқ. Турмадан чиқишга ҳам йўл йўқ. Жаллодлар бостириб кирадилар. Мен эса бошимни болта остига қўяман ва шу турмада мангу уйқуга кетаман. Мен қўлда қилич ушлаб эмас, шуҳратли жангда эмас, Гравелин жангида ўзини жангга ташлаган ва орқасидан бутун қаҳрамонлар полкини етаклаб борувчи қаҳрамон сифатида эмас, турмада ҳаёт билан видолашмакдаман. Энди шу қоронғи турма деворлари остида, шу болта остида танҳо жон бераман.
Ҳаммаси тугади. Ҳаммаси ҳал. Нима бўлди менга? Нима учун кўнглимда осойишталик? Бу қандай тоза руҳ? Менга ҳеч нарса қўрқинчли эмас. Мен танҳо эмасман. Эй, менинг дўстларим, жонажон халқим, ўртоқларим! Мен сиз учун яшадим ва менинг руҳим абадий сиз билан бирга. Қалбим тўла нур ҳам ором. Мен ухламоқ истайман ва ишонаманки… Эй жаллод, мени уйқудан уйғотмасданоқ…
Кел, эй, менинг тинч оромим! Мен ухламоқ истайман ва ишонаманки, ухлайман. Ум-м… жаллод мени уйқудан уйғотмасданоқ умримга хотима бера қолсайди. (Музика.) Кел, эй менинг тинч оромим ! Кел, ҳаёт ва ўлим ҳақида бутун тасаввурларни бир-бирига қориштириб юбор. Шодлик ва ўлимни ҳам бир-бирига қўш. Сен ҳам кел, эй менинг севгилим! Кел, эй менинг ягона Кларам, лабларимга лаб қўйиб, сўнгги видолашув бўсасини бер. Кел, тинч оромим, ҳаётимнинг сўнгги ороми, кел. (Музика.)
Мен ажойиб лавҳани кўрдим! Қуёш нурига бурканган озодлик тимсолини кўрдим ва унинг орази, бу — эрк орази, севгилим Кларанинг оразидек табассум қилди менга. Сизлар — менинг қалбимдан жой олган эрк ва севгилим, айтинг, қайси бирингизнинг севгингиз кучли экан?.. Бироқ мен сўнгида кўрдимки, Кларанинг табассуми озодлик қайғуси билан алмашди ва қон офтоб қиёфасида равшан кўринди. Бу қон эрк оёғи остида тупроқни қип-қизил қилиб бўяди. “Бу сенинг қонинг, сенинг, Эгмонт! Бу кўпларнинг қони — эрк севувчиларнинг қони!” деган садо янгради. Бу қон беҳуда тўкилмади. Бу қон озодлик учун тўкилган қутлуғ қондир.
Сенинг қонинг табаррук бўлади, Эгмонт! Қўзғол, халқим, қўзғол, сени зафар кутади. Сен денгиздек улуғвор халқсан, денгиздек қудратли ва қўрқинчлисан. Сен денгиз тўфони каби бутун тўсиқларни парчалаб ташлайсан.
О, жонажон шаҳрим, душман сенинг деворларингга яқинлашмоқда. Халқим, гражданлар, дўстларим, нега ҳозир сиз билан бирга эмасман? Аммо руҳим сиз билан бирга. Яна мардона бўлинг, ўлимдан қўрқманг! Озодлик учун, ўлмас муҳаббатга эга бўлган ҳамма одамлар учун ўлим йўқ! Демак, озодлик учун курашингиз! Бу турмада тинч ва шодлик билан жон бераётган мен каби сиз ҳам жангда шодлик билан жон беринг!
Жаллод, қани кир, ўз ишингни тугат! Эй, сиз — ёлланган солдатлар, сиз жанг майдонида керак эмассиз. Менинг олдимга бостириб кирсангиз ҳам, ўз сафларингизни оширсангиз ҳам, барибир, менинг олдимда ожиз қоласиз. Мен энди икки умр билан яшайман. Бирини сиз оласиз, аммо иккинчисини сизга бермайман. Иккинчиси — менинг умрим. Бу умр халқ билан озодликда яшайди. (Тантанали музика.)

 

Graf  Egmont — tarixiy shaxs. Uning hayoti va faoliyati Niderlandiyaning ispan hukmronligiga qarshi olib borgan milliy-ozodlik harakati bilan chambarchas bog‘liq.  Gyote o‘z asarini yozish jarayonida Egmont obrazini qayta idrok etdi: qirolga sodiq bu insonni el-yurtning ardoqli farzandi, niderland milliy xarakterining jonli tajassumi sifatida talqin qildi.

Naim Karimov
EGMONT, GYOTЕ VA USMON NOSIR

Hayot ajoyib sirlar va tilsimlar bilan to‘la.

Ba’zan kuni kecha yaratilgan asar qo‘lyozmasini topolmay, shoirning o‘zi ham, siz ham rosa xunob bo‘lasiz. Ba’zan bundan ellik, hatto yuz yil avval dunyo yuzini ko‘rgan, ammo uning borligini hech kim bilmagan asarlar, tilla baliqcha singari, tadqiqotchi “qarmog‘i”ga ilinadi- qoladi.

Kamina bundan bir-ikki yil avval Usmon Nosir qalamiga mansub bir tarjimaning mavjudligini aniqlagan edi. Ammo mening bu topilma haqidagi maqolam matbuotda juda kechikib chiqdi. Undan ham achinarlisi shundaki, adabiy jamoatchiliik, go‘yo hech narsa bo‘lmagandek, unga zarracha e’tibor bermadi. Holbuki, nazarimda, Cho‘lpon, Fitrat, Usmon Nosir singari adiblar qalamiga mansub har bir yangi asarning topilishi adabiyotimiz uchun bayram bo‘lishi lozim.

Gyotening boy adabiy merosida “Egmont” tragediyasi alohida mavqeni egallaydi. Garchand buyuk nemis shoiri bu asarga 1786 yili Italiyada so‘nggi nuqtani qo‘ygan bo‘lsa-da, u shu voqeadan roppa-rosa o‘n yil ilgari,1776 yili yozila boshlagan. Shuning uchun ham unda navqiron Gyote ijodiga xos romantik pafos, qahramonona ruh ustuvorlik qiladi.

Graf Egmont — tarixiy shaxs. Uning hayoti va faoliyati Niderlandiyaning ispan hukmronligiga qarshi olib borgan milliy-ozodlik harakati bilan chambarchas bog‘liq. Egmont tarixiy shaxs sifatida hech qachon bu harakatning yo‘lboshchisi bo‘lmagan. Ammo mustabid ispan tuzumi Egmont siymosida qo‘zg‘olon ko‘targan ommaning yo‘lboshchisini ko‘rgan va uni mahv etib, qo‘zg‘olon “ildiz”ini tag-tomiri bilan qirqib tashlamoqchi bo‘lgan.

Gyote o‘z asarini yozish jarayonida Egmont obrazini qayta idrok etdi: qirolga sodiq bu insonni el-yurtning ardoqli farzandi, niderland milliy xarakterining jonli tajassumi sifatida talqin qildi.

Hurlik va ozodlik uchun kurash g‘oyasi balqib turgan “Egmont” tragediyasi buyuk nemis kompozitori Lyudvig Van Betxovenga bir olam ilhom bag‘ishladi va u o‘zining o‘lmas muzikasi bilan bu asarga ikkinchi umrni ato etdi. Mana, bir yarim asrdan ziyod vaqtdan beri “Egmont”, Betxovenning bu asar asosida yaratilgan “Fidelio” operasi-yu “Leonora” uvertyurasi jahon teatrlari va konsert zallari sahnasini bezab kelmoqda.

XX asrning 30-yillaridan Betxoven muzikasi bilan muzayyan etilgan “Egmont” tragediyasi mashhur rus artistlari ijrosida namoyish etila boshladi. O‘sha yillari O‘zbekiston radioqo‘mitasida ham ushbu asarni efir orqali o‘zbek tilida xalqqa yetkazish istagi tug‘ildi. Qo‘mita rahbari Qurbon Bereginning maslahati bilan asar tarjimasi Usmon Nosirga topshirildi. Shu kezlari “Demon”ni o‘zbek tiliga qoyilmaqom tarjima qilgani va ijodida isyonkorlik ruhi kuchli ekani uchun, Q. Beregin nazarida, bu asarni faqat Usmon Nosirgina tarjima qilishi mumkin edi. Ammo tarjima tayyor bo‘lib, radiospektaklni yaratishga kirishilgan vaqtda Usmon Nosir daf’atan qamoqqa olinadi.

1937 yil 28 avgust kuni bo‘lib o‘tgan tergov vaqtida radioqo‘mita adabiy eshittirish tahririyati xodimlaridan biri bunday ma’lumot bergan: “Taxminan iyul oyining oxirlari yoxud avgust oyining boshlarida men “Egmont” adabiy-musiqiy eshittirishi tarjimoni Usmon Nosirovning hibsga olinganini eshitdim. Men bu haqda Pekkerga aytib, undan endi nima qilamiz, deb so‘radim. Pekker menga aniq bir javob bermadi. Shundan keyin ko‘p o‘tmay, O‘zbekiston radioqo‘mitasiga respublikada xizmat ko‘rsatgan artist Abror Hidoyatov kirib keldi. Pekker unga asarning aksilinqilobchi millatchi Usmon Nosirov tomonidan tarjima qilingani haqida churq ham etmay, unga Egmont monologini yodlash uchun berdi. Bu ham kamlik qilgandek, Abror Hidoyatov asarni kim tarjima qilganligi bilan qiziqqanda Pekker uning allaqanday Usmonov degan odam tomonidan tarjima qilinganini aytdi…”

Ushbu ko‘rsatmaga qaraganda, “Egmont” rolini Abror Hidoyatov ijro etishi, sharnofonga yozib olingan bu adabiy-musiqiy eshittirish Parijda o‘tajak ko‘rgazmaga yuborilishi va xalqaro festivalda o‘zbek madaniyatining sovet davrida erishgan yutuqlarini ko‘z-ko‘z qilishi lozim edi. Lekin, afsuski, “hushyor” kimsalarning sa’y-harakatlari tufayli “Egmont” radiospektakli o‘z vaqtida efirga chiqmadi. Asarning Abror Hidoyatov qo‘lidagi nusxasi NKVD tomonidan olib ketildi. Buyuk o‘zbek artisti esa “aksilinqilobchi va millatchi shoir” qalamiga mansub tarjimani ijro etmoqchi bo‘lgani uchun jabr tortdi.

50-yillari O‘zbekiston radioqo‘mitasiga ishga kelgan taniqli so‘z ustasi Ubay Burhon, keksa radiojurnalist Burhon Ziyoyevning xotirlashiga ko‘ra, mazkur tarjimaning boshqa bir nusxasini topib, shu nusxa asosida “Egmont” radiospektaklini tayyorladi va bu asar uzoq yillar davomida efir orqali eshittirib borildi. Biz bugun bu asarni o‘qir ekanmiz, uning dahshatli 1937 yili Usmon Nosir tomonidan bejiz tarjima etilmagani va unda qatl oldida turgan o‘zbek shoirlarining qalb nidolari ifodalanganiga guvoh bo‘lamiz.

Quyida birinchi marta e’lon qilinayotgan “Egmont” monologi otashnafas shoir va tarjimon Usmon Nosirning so‘nggi qo‘shig‘idir.

Gyote
«EGMONT» TRAYEDIYASIDAN PARCHA
Usmon Nosir tarjimasi

K l ye r h ye n q o‘ sh i g‘ i
(Muzika)

Yangrar barabanlar
Ham fleyta kuylar.
Mening yorim otryad
Oldida borar.

Ey, zavqing kelar,
Ko‘ngling qo‘zg‘olar.
Ey, bo‘lsa agarda
Dubulg‘a, qalqon,
Kurashga chiqardim
Men ham begumon.

Borardim ortidan
Qolmay izma-iz.
Chekindi yov, olg‘a
Borar polkimiz.
Qanday yaxshi botir,
Zo‘r jangchi bo‘lmoq.
Zo‘r jangchi bo‘lmoq.

Egmont (yolg‘iz). Qadrdon do‘stim! Vafoli uyqu! Boshqa do‘stlarim kabi nahotki sen ham meni tark etding! Sen axir erkin o‘ylarimga orom berar, go‘zal va so‘nmas bir sevgi chambari kabi ardoqlar eding. Janglar suroni va dunyo tashvishlari ostida men begunoh bir go‘dak singari og‘ushingda tinch va yengil nafas olar edim. Bo‘ron daraxt butoqlari va yaproqlari orasidan esib o‘tib, uning tanasini silkitsa ham o‘zagi omon qoladi-ku. Nechun men qaltiramoqdaman? Dalil va sodiq qalbimni g‘alayonga solayotgan nima? Bilaman: bu — qotil boltasi. U mening hayot ildizlarimni kemirmoqchi bo‘ladi. Qomatim raso tursa ham ichdan qaltiroq sezayotirman.

Nima uchun sen, eng qo‘rqinchli xavf-xatarlarni sovun ko‘piklaridek uchirib yuborgan kishi senga qarshi kelayotgan dahshatlarni mahv etib tashlayolmaysan? Axir sen o‘limning har qanday dahshatlari ichida, hayotning oddiy tashvishlari ichida yashagandek bahuzur yasharding-ku!.. Yo‘q, meni dahshatga solgan o‘lim emas. Bu mard yurak nogihon o‘lim bilan olishishga har qachon tayyor. Go‘rga o‘xshash bu zindon qo‘rqoqlar nazarida ham, botirlar nazarida ham jirkanch ko‘rinadi. Davlat kengashida knyazlar hal qilinishi juda oson bo‘lgan masalalar ustida uzundan-uzoq muzokara yuritganlarida, yumshoq kresloda o‘tirib ularni tinglash naqadar og‘ir edi menga! Uzilmas zalning devorlari ostida men o‘zimni xuddi bo‘g‘ilgandek his qilardim.

O‘shanda men imkon boricha u yerdan tezroq qochishga shoshilar va otga minar, sof havodan to‘yib-to‘yib nafas olish uchun olislarga, erkinlik qo‘yniga, qirlarga chopardim. U bepoyon dalalarda tabiat o‘zining yer tagidan chiqqan butun noz-ne’matlarini in’om etar va osmon o‘z yulduzlari bilan olamni yoritardi. U yerlarda biz ona yerning farzandlari kabi uning og‘ushida xuddi pahlavonlarga o‘xshab yuksaklarga baland parvoz qilish uchun yana kuchliroq intilardik. Biz u yerda butun insoniy his-tuyg‘ularni sezardik, qonlarimizda butun insoniy intilishlar alangasi yonar, u yerda yosh ovchining ko‘nglida olg‘a intilish, zafar tashnaligi, o‘z kuch-qudratini ko‘rsatish orzusi jo‘sh urardi.

Oh, bu faqat xayolot, xolos. Ko‘p zamonlar molik bo‘lganim saodatning soxta xayoloti, xolos! Bu makkor taqdir seni qayoqqa undar? Yoki seni hech qachon qo‘rqitolmagan o‘limni quyosh chehrasiga keltirish o‘rniga go‘r azobidan darak bermoqchimi? Bu tosh devorlar naqadar badbo‘y hid sochadilar menga! Hayotim so‘nayotir. Tobutga o‘xshash bu uyqu to‘shagiga bosh qo‘yish naqadar dahshatli…

Oh, hasrat, qayg‘u! Meni bevaqt o‘limga mahkum etmoqchi bo‘lgan hasrat, to‘xta, qo‘y meni!.. Qachondan beri Egmont olamda butunlay tanho qoldi? Seni ezayotgan narsa baxt emas, shubhalar, shubhalar ezayotir… Nahotki, sen butun umr ishonganing qirolning adolati yoki malikaning muhabbatsimon do‘stligi seni qorong‘i so‘qmoqda yolg‘iz qoldirib, tun qo‘ynida g‘oyib bo‘lib ketdi? Nahotki, shahzoda Oranskiy do‘stlarga bosh bo‘lib, meni ozod etishga jur’at etolmasa? Nahotki, xalq ko‘tarilmasa? Nahotki, qudratli kuch bo‘lib o‘z qadrdon do‘stiga najot bermasa?

Ey, meni o‘z iskanjasiga olgan devorlar! O‘z qalblarini qalqon qilib men uchun yordamga kelayotganlarning yo‘lini to‘smangiz! Avvallari mening ko‘zlarimdan emib olganlari u jasorat olovlari endi ularning qalblaridan yana mening qalbimga quyulsin. Ha, ha! Ular ming-ming bo‘lib qo‘zg‘olayotirlar! Ular kelayotirlar! Ular menga madad beradilar! Ularning o‘tinch nidolari ko‘kka uchmoqda, ular mo‘jiza istaydilar, ular nayza va qilich olajaklar. Ularning zarbalari ostida darvozalar qulab tushadi. Kishanlar parchalanadi, devorlar yiqiladi va Egmont yorishayotgan tong shu’lalari ostida ozodlik qarshisiga peshvoz chiqadi. O, qancha-qancha tanish yuzlar shodiyonalik bilan kutib olurlar meni!..

K l ye r h ye n q o‘ sh i g‘ i
(Muzika)

Shodlik va qayg‘u
Fikring band etar.
Yorim charchab, nafas
Kuchlanar, qiynar.

Azob tugab, uni
Quchadi shafqat
Va baxtiyorlik,
Faqat muhabbat.
Baxtu bahor bilan
Sevgi-muhabbat.

Egmont. Hammasi tugadi. Hammasi hal. Najot yo‘q. Turmadan chiqishga ham yo‘l yo‘q. Jallodlar bostirib kiradilar. Men esa boshimni bolta ostiga qo‘yaman va shu turmada mangu uyquga ketaman. Men qo‘lda qilich ushlab emas, shuhratli jangda emas, Gravelin jangida o‘zini jangga tashlagan va orqasidan butun qahramonlar polkini yetaklab boruvchi qahramon sifatida emas, turmada hayot bilan vidolashmakdaman. Endi shu qorong‘i turma devorlari ostida, shu bolta ostida tanho jon beraman.
Hammasi tugadi. Hammasi hal. Nima bo‘ldi menga? Nima uchun ko‘nglimda osoyishtalik? Bu qanday toza ruh? Menga hech narsa qo‘rqinchli emas. Men tanho emasman. Ey, mening do‘stlarim, jonajon xalqim, o‘rtoqlarim! Men siz uchun yashadim va mening ruhim abadiy siz bilan birga. Qalbim to‘la nur ham orom. Men uxlamoq istayman va ishonamanki… Ey jallod, meni uyqudan uyg‘otmasdanoq…
Kel, ey, mening tinch oromim! Men uxlamoq istayman va ishonamanki, uxlayman. Um-m… jallod meni uyqudan uyg‘otmasdanoq umrimga xotima bera qolsaydi. (Muzika.) Kel, ey mening tinch oromim ! Kel, hayot va o‘lim haqida butun tasavvurlarni bir-biriga qorishtirib yubor. Shodlik va o‘limni ham bir-biriga qo‘sh. Sen ham kel, ey mening sevgilim! Kel, ey mening yagona Klaram, lablarimga lab qo‘yib, so‘nggi vidolashuv bo‘sasini ber. Kel, tinch oromim, hayotimning so‘nggi oromi, kel. (Muzika.)
Men ajoyib lavhani ko‘rdim! Quyosh nuriga burkangan ozodlik timsolini ko‘rdim va uning orazi, bu — erk orazi, sevgilim Klaraning orazidek tabassum qildi menga. Sizlar — mening qalbimdan joy olgan erk va sevgilim, ayting, qaysi biringizning sevgingiz kuchli ekan?.. Biroq men so‘ngida ko‘rdimki, Klaraning tabassumi ozodlik qayg‘usi bilan almashdi va qon oftob qiyofasida ravshan ko‘rindi. Bu qon erk oyog‘i ostida tuproqni qip-qizil qilib bo‘yadi. “Bu sening qoning, sening, Egmont! Bu ko‘plarning qoni — erk sevuvchilarning qoni!” degan sado yangradi. Bu qon behuda to‘kilmadi. Bu qon ozodlik uchun to‘kilgan qutlug‘ qondir.
Sening qoning tabarruk bo‘ladi, Egmont! Qo‘zg‘ol, xalqim, qo‘zg‘ol, seni zafar kutadi. Sen dengizdek ulug‘vor xalqsan, dengizdek qudratli va qo‘rqinchlisan. Sen dengiz to‘foni kabi butun to‘siqlarni parchalab tashlaysan.
O, jonajon shahrim, dushman sening devorlaringga yaqinlashmoqda. Xalqim, grajdanlar, do‘stlarim, nega hozir siz bilan birga emasman? Ammo ruhim siz bilan birga. Yana mardona bo‘ling, o‘limdan qo‘rqmang! Ozodlik uchun, o‘lmas muhabbatga ega bo‘lgan hamma odamlar uchun o‘lim yo‘q! Demak, ozodlik uchun kurashingiz! Bu turmada tinch va shodlik bilan jon berayotgan men kabi siz ham jangda shodlik bilan jon bering!
Jallod, qani kir, o‘z ishingni tugat! Ey, siz — yollangan soldatlar, siz jang maydonida kerak emassiz. Mening oldimga bostirib kirsangiz ham, o‘z saflaringizni oshirsangiz ham, baribir, mening oldimda ojiz qolasiz. Men endi ikki umr bilan yashayman. Birini siz olasiz, ammo ikkinchisini sizga bermayman. Ikkinchisi — mening umrim. Bu umr xalq bilan ozodlikda yashaydi. (Tantanali muzika.)