Абдулла Қодирий шўро ҳокимиятининг дастлабки йилларида нафақат ўзбек адабиётидаги биринчи роман «Ўтган кунлар» ни яратди, шу билан бирга журналист сифатида кўплаб публицистик ва ҳажвий асарлар ёзди. Буюк адиб таваллудининг 120 йиллиги нишонланаётган кунларда унинг айни шу йўналишда қолдирган меросига диққатни қаратишимиз бениҳоя ибратлидир.

Абдулла ҚОДИРИЙ
20-ЙИЛЛАР МАҚОЛАЛАРИ

САЙЛОВМИ, БОСҚУНЧИЛИКМИ?

Айнан

Уламо ва бойларимиз иттифоқга келмовлари ила баробар сайловни зўр тартибсизлик ила ўтқаздилар. «Шўрои ислом»га товуш берувчига такфир қилувлардин ва бошқа зўрлик ила ўз нўмирларини халққа таратувдин, учунчи нўмирни олмай ўнунчига товуш берувни хоҳлаганларни маҳалладан чиқармоқ, ўлук-тиригиға кирмаслик ила таҳдид қилдилар. Сайлов куни низомға хилоф ўлароқ, ҳар кимни ўз тарафиға кучлаб ундадилар. Масалан бизнинг «Беш оғоч» даҳасина тобеъ «Хўжа Нуриддин» мозорида шундай воқиъалар бўлди: эрта билан сайловга бормоқ қасди ила кўчага чиқдим. Катта саллалик муллалар, зўр қоринлик бойлар қўлларинда даста-даста ўз сайлов нўмирларин олиб, баланд овоз ила ўткан-кетканларга ўз нўмирларин тарғиб қилмакда, ҳаттоки «Учунчини олмаган кофир! Ўнунчини хоҳлаган бадмазҳаб!» деб қичқирмакда эдилар. Бу зотларнинг ҳадларидан бунча тажовуз қилганлариға таассуф чекиб, участка эшикиға етдим.

Бу ерда қўлларинда учунчи нўмир қоғаз ушлаган муллалар ва маҳалла имомлари дасталаб бўлиб, контрўл равишинда текшириб, агарда учунчи тарафдори бўлса хўб, ўнунчи бўлса неча хил мазаммат ила қўлидан конвертин олиб, ўз қўллариндаги учунчи жойланган конвертни бермакда эдилар. Сайлов бутун босқунчилик ҳолин олган эди.

Бу ҳолни кўргач, милитсияга мурожаат қилдим. «Маат-таассуф, муллалардан қўрқаман!» деган жавобни эшитдим. Раисга билдирмоқ бўлиб эдим, тиғизлиқдан уйга кирмоқ мумкин бўлмади. Ҳайрон бўлиб туриб эдим, бир танишим ёнимга келиб: «Бу ерда ўнунчидан дам ура кўрманг, муллаларнинг тарафидан қўюлган махсус кишилар бор, агарда муллаларга еткузсалар снзга ҳужум қилувлари эҳтимол», деди. Воқиъан ҳужум қилувларин ўзимда сезган эдим. Чунки баъзи муллаларнинг ва бойларнинг ўз оғзидан: «Ҳар ким ўнунчига тарғиб қилса тўб-тўғри уриб ўлдириш», деганларини ҳалидан ҳали эшитмакда эдим. Бу ҳолларни кўргач, бутун ҳушим бошимдан учди.

Бояги эшик контрўллари олдига қайтиб оларнинг сиёсатларига қараб туриб эдим, қора куч тарафдорлариндан бир махдум менга ўқрайди. Бу муҳтарам зот-бобаракот махдумнинг хўмраювин дарров сездим ва дедимки: «Махдум афанди, мен халқни таҳдид ва такфир ила қўрқутиб «Шўрои ислом» испискасиға тарғиб қилмаячиқмин. «Шўрои ислом» бу ишни ҳар бир кишининг инсоф виждонина топширмишдир. Аммо сиз муҳтарам махдумнинг уламо-боён жамиятингиз тарафидан билмадим на учундир низом ва қонунға хилоф ҳаракатлар кўрулмакдадир. Менга ўқрайманг! Ҳақсизлик қаю тарафда бўлса шу тарафка ўқрайинг!», дедим.

Шу аснода атрофимни ҳалиги махдумга ўхшаш зотлар чулғаб олмиш, гўёки махдумнинг буйруғини кутмақдалар, токи менга ҳужум келтурсунлар. Махдум ранги бўзарган ҳолда маним ёнларимга ва қўлтуғим орасига қаранур эди. Токи ўнунчи нўмирдан бўлса тортиб олсун ҳамда дўстларига буюриб урдирсин. Менда ҳеч нарса йўғлигини билиб бошқа тарафка йўналди.

Ҳамон бояги босқунчилик ҳукм сурмакда, ўнунчини йиртиб, учунчини бермоқ давом этмақда, балки борган сайин ривожланмакда эди. Такфир ва таҳдидлар…

Шул орада ёшлардан мулла Зайниддин афанди Ҳусаинов қора куч тарафиндан қаттиғ равишда қийналди. Бу ҳолларни кўргач, қора халқ орасинда турмакни хавфлик санаб, участкадан чиқдим. Маним ила баробар кўб кишилар учунчига овоз берувга виждонлари қабул қилмай, ўнунчига бермоққа муллалардан қўрқиб, сайловдан маҳрум бўлиб кетдилар. Биноан алайҳи бу сайловимиз яширин, текиз, ҳар кишининг хоҳишича бўлмай, уламо, бой ва махдумлар босқунчилиги остинда ижро этилди. Бунга таассуф этмаска мумкин тугил. Чунки учунчи испискада ҳуррият ва ҳуқуқға шул қадар қарши эскилик тарафдори қора гуруҳлар борки, булар ҳоким бўлғанда на бир тартибли мактаб ва на бошқа ислоҳот кўрурга мумкин тугил[1].

Мазлум (Эски шаҳарлик)

«Улуғ Туркистон»[2] — 1917 йил, 4 август, 20-сон, 4-бет
———————————-
[1] Мақола шаҳар думасига қайта сайлов муносабати билан ёзилган. Думалар ҳайъатининг учдан икки қисми христианлар ва учдан бир қисми мусулмонлардан иборат бўлган.

1917 йил 30 июлда Тошкент шаҳар думасига навбатдаги қайта сайлов бўлиши белгиланади. Бу сайловда асосан эскиликни ёқловчи «Уламо» жамияти, тараққийпарвар «Шўрои исломия» жамияти ва болшевиклар орасида номзодлик учун кескин кураш кетади. Сайлов кунидан бир мунча илгариёқ руслар бу сафарги думага сайловда мусулмонларнинг қўли баланд келишини сезиб «Шаҳарнинг янги қисми учун алоҳида дума сайлаймиз», деб Тошкент думасини иккига бўлиш таклифини кўтариб чиқадилар. Бу ҳолнинг олдини олиш учун «Шўрои исломия» жамияти — агар рус тилини билмаган, сиёсий маълумоти бўлмаган «Уламо» жамиятининг номзодлари сайловда ғолиб келса, думада рус номзодлари билан биргаликда иш юрита олармиканлар, агар юрита олмасалар, думанинг иккига бўлинишини аниқ билиб, оқибатда маҳаллий мухторият, мустақиллик олишга ғов бўлишларини, яна мустамлака ҳолида қолиб кетишларини билиб, иложи борича ўз жамиятларидан дума номзодлигига озми-кўбми русча маълумотли, янгича тарбияси бўлган юрист, доктор, комиссар, муаллим, зиёли савдогар, русча маълумотли приказчик, очиқ фикрли уламоларни кўрсатадилар. Лекин «Уламо» жамияти Эски ва Янги шаҳар авом халқи орасида «Шўрои исломия» жамиятининг номзодлари бадмазҳаб кафказли, динсиз татарлардан уларга овоз берманглар деб ташвиқ қиладилар. Натижада авом халқ муллалар ва бойлар жамияти «Уламоининг номзодларига овоз бериб, улардан 62 номзод ўтади, тараққийпарвар зиёлилардан эса фақат 11 киши сайланади… Думанинг ишларида бу «Уламо» жамнятининг номзодлари «Муваққат мактаб комитети» ҳайъатига номзод сайлашда ҳатто Мунавварқори ва Содиқ Абдусатторовга овоз бермайдилар. Ва бошқа ташкилий ишлар ҳайъатига овоз беришда ҳам ўша ўн бир тараққийпарвар ўрнига русларга овоз берадилар… Бахтга қарши Тошкент думаси большевикларнинг зўрлиги билан 1917 йил 2 декабрдаги фармонига биноан тарқатиб юборилади.

Ёзувчи Ҳабибулла Қодирий «Отам ҳақида» китобида Абдулла Қодирий ва унинг маҳалладоши, Зайниддин Ҳусайн ўғлининг ўша йилги шаҳар думасига бўлган сайловда қатнашганларини ва уларнинг бошндан ўтган воқеани ёзиб ўтадилар. Ёзиб ўтилган хотира юқоридаги мақоланинг руҳи ва мазмунига мос келгани учун бу мақолани Қодирий қаламига мансуб, деб тўпламга киритдик.

[2] «Улуғ Туркистон» — Тошкентдаги татар буржуазияси газетаси. Феврал революциясидан кейин нашр этилгаи, миллатчилик қарашларини илгари сурган, муҳаррири Кабир Бакир.

МАЪОРИФ ШЎРОСИ ДИҚҚАТИҒА

Сўйлаб ўлтурувнинг ҳам лузуми йўқдурким, бизим учун бир-бир масаладан ҳам илгарироқ мактаб масаласига жиддий қараб, камчилик-етишмаган ерларини такмил ва ислоҳ этмак маорифга чўл халқимизнинг диққатини шул нуқтага жалб этмак керакдир.

Бошқа ишларга эътиборсиз қараганимиз каби, бу маориф ишини ҳам мухмал қолдирсак вақтидан истиъфода этмаган, тушимизга ҳам кирмаган енгиликларга куфрони неъмат этган бўлурмиз.

Истибдод даврида биз мусулмон ёшларнинг кеча-кундуз мактаб-мактаб дея бақирдиқларимизни кўз олдимизға келтирсак, энди ўшал вақтда имтилган амалимизни кўз олдимизда кўрармиз. Иш шундоғ экан, энди ҳам танбаллик этсак, бутун масъулият келажак тарихда бизим устимизда бўлур.

Мундан бир неча кунлар илгари бир неча ўртоқлар ила мусоҳаба этишмоқда эдик. Мусоҳиблар ичида ибтидоий мактабларимиздан бирининг мудири… афанди ҳам бор эди. Миллатнинг истиқболи фақат мактаблар ила порлаяжағига имон келтирдиғимдан ҳалиги афандидан ҳозирги ибтидоий мактабларимизнинг боришиндан, бу йилги қишга мактаб ҳаётида ҳозирликдан саволлар бердим. Афанди шундоқ жавоб берди:

«Халқимизнинг янги мактабларга рағбати жуда яхши. Мактабда жой етишмайдир. Бошқа мактаб муаллимларининг ҳолидин хабарим бўлмаса ҳам ўзимизнинг муаллимларнинг ўз вазифасига тушуниб ҳаракат этувчилар, дея оламан. Лекин ёзув асбобларига фавқулодда эҳтиёж кечирмоқдамиз. Ўқуш учун ёзув асбоблари сўраб гуруҳлаб «Маориф шўроси»га мурожаат этсак ҳам, шу чоққача бир натижа чиқмади. Маориф шўросининг бизга жавоби «Шошманг, бариси топилур»дан нарига ўтмай бу йўлда ҳаракат этдиклари кўрилмайдир. Агарда қиш учун қалам, дафтар ва бошқалар ҳозирланмаса — кўнгилсиз натижа бериши табиъийдир. Чунки мактаб болаларининг аксариси ишчи-камбағал болалари бўлиб, бир дона дафтарни 40-50 сўмга, бир дона қаламни 30-40 сўмга олувлари ғайримумкиндур. Ҳолбуки дафтар бир бола учун ёлғуз биргина эмас, дарсга қараб олти-еттитача лозимдир. Мана шу тарафларини ўйлаганда билмадим, мактабларимиз қишда не ҳол кечирар. Аммо маориф шўросини бу масалага илтифоти бояги».

Ман бу сўзни мундан илгари ҳам бир муаллимдан эшитган эдим. Энди бунинг ила иккинчи бўлди. Ёзув асбоби масаласи ҳақиқатан ҳам муҳум бир масала бўлиб, вақтинда тадбири кўрилмаса ҳалиги афандининг айтканидек, яхшилик ила натижаланмаса керак.

Мактабдаги ўқувчи шогирдлар камбағал кишиларнинг болалари ўлдиқдан дафтар-қаламни ўз ёнларидан олувлари мумкин эмас. Зўрғагина кунини ўтказиб турган ишчи халқ ўғлининг дафтар-қалами учун ойига бир-икки юз сўм чиқимдор бўлиб бола тарбия этуви, бошқа миллат ишчилари учун бизга қараганда онгли бўлдиқларидан енгил бир иш бўлса ҳам, бизнинг эндигина шу йўлга оёқ боскан камбағал халқимиз учун осон бўлмаса керак.

Бизнинг қора-нодон ишчиларимиз ўғлининг мактаби учун ойига бир-икки юз сўм чиқимдор бўлуви эса тўғридан-тўғри: «Ман сенинг мактабингға мунча чиқимдор бўлиб ўқита олмайман», дейдирда, ўғлини мактабдан олиб, ўқувдан маҳрум этар. Бу бизим учун табиий бир ишдир. Ҳозирда ўқув асбоблари бозордан топилиб турган бўлса ҳам сўнгроқ топилмов эҳтимоли ҳам бор. Ишчи болалари ёнлариндан дафтар-қалам олганларинда, оқчага ҳам топилмай бошласа тағи бир бало бўлур.

Шунинг учун «Маориф шўроси»нинг бу масалага яхширок аҳамият беруви, албатта, лозимдир. Масаланинг аҳамиятига тушинган «Маориф шўроси» балки мунинг гадосига киришкан чиқар, лекин бу ҳолда бу ишга тадбирсиз қарамак, эндигина йўлга қўйилган ибтидоий мактабларимизга ўтказилган миллат гуллари болаларимиз учун бир жиноят бўлур.

Жулқунбой

«Иштирокиюн» — 1919 йил, 23 сентябр, 180-сон

БИЗДА ТЕАТРУ ИШИНИНГ БОРИШИ

ТЕАТРУ ВА МУЗИҚА

Маълумдирки, бизим Туркистонда драма ҳам театрнииг тарихлари 1912 йилдан бошланиб, буларни қабул этканимизга етти йиллар бўлади.

1912 йилдан илгари Туркистонда татар қариндошлар тарафидан театр ўюнлари бўлуб турса ҳам табиий бизим турмушимиздан четдароқ бир руҳдаги асарлар ўлдиқдан ерли ёшларни у даражада ўзига жалб эта олмаған, тўғриси ул вақтда Туркистон ёшлари жуда оз ва шу нисбатда шеърий асарлардан йироқ масофада турарлар эди.

1912 йилдан бошлаб «Падаркуш» исминда ўз турмушимиздан олинған театр рисоласи Маҳмудхўжа Беҳбудий тарафидан майдонга қўйилур. «Падаркуш» рисоласи Туркистоннинг умуман деярли ҳар бир катга кичик шаҳарларинда мавқиъ томошага қўйилуб, ёшларимиз учун бир даража театру мақсади онглашилур. Мана шундан сўнг бизда театр масаласи бош кўтаруб, ярим-ёрти театр рисолалари ёза бошлаймиз. Бундай шеърий асарларни тақлид сўнгинда қабул этмак маданий миллатларнинг бир қонуни эса-да, бизда биринчидан, бу ишга янгилиқ ва матбуотсизлиққа, алалхусус бундай нимарсаларни танқид қилурға иқтидорлик мунаққидларимиз йўқлиғиндан шу кўйинча қабул этилиб, матбуот элагиндан ўтқузилмас.

Бу ҳол 1912-1917 йилгача давом этиб, 1918-йилдан эътиборан, маълум ҳар бир иш учун кенг йўл очилдиғи каби маориф ишлари учунда ўртадаги тўсқинлар олинғач, театрлар ёзмоқ иши ҳам ҳар бир қўлидан ёзув келадирған ёшлар ва ўқувчи шогирдлар учун бир эрмак ёки ҳавас шаклиға кирди.

Бу ҳол Туркистоннинг бошқа гўшалариндан кўра бизим Тошканд ёшлари орасинда кўбрак кўрилди. Бир нечаларини истисно ила, ўз имлосин тўғрилаб ёза олмағанлар, «драматург», «комик» ҳатто «оператўр» ҳам бўлиб майдонга чиқдилар-да («трагедия»ни ёзмағанларига шукр қиласан энди!) Тошкандни ола-чипор драма, комедия ва опералар ила тўлдирдилар. Буларни ўйналғали турли формадаги артистлар ҳам топилиб, ҳафтада бир неча мартабалаб театр кечалари бўлиб, Тошканд том бир маданий халқ турмушини онглататурған бўлди.

Бу театрулар халқимизга табиий таъсирларин бераларми, масаласига келганда маъаттаассуф биз иккинчи турли таъсир сезамиз: томошачилар театрни бекорчиликка эрмак ва ўзларининг эскидан қолма масхарабозлиқлари, дея қарий бошлағанлар. Ҳақиқатан ҳам, ўйлаб кўрганда, бизда театр ишининг бу равишда бориши ярим маданий халқимизға шундай таъсир қолдирмай мумкин эмасдир. Бир неча асрлардан бери сафсата ва сиҳрбозлиқлар ила заҳарланиб келмакда бўлған халқимизға адабий мактаб бўлур умидинда бўлдиғимиз театрнинг бу ҳоли ғоятда аянчлидир.

Театрларга халқимизнинг бу назарда қарай бошлови шубҳасиз театр асарларимиз аҳлсизлар тарафидан бажарилувидандир. Театр, турмушдаги етишмаган ва ортиқча ерларни кўз олдимизға мужассам этиб кўрсатувчи бир ойнадир. Иш шундоғ экан, биз ҳам ўз театрувимизни кўрганда турмушимизнинг аксини кўрмагимиз керакдир.

Лекин биз ўз саҳнамизда шу чоққача ўзининг санъаткороналиғ ила ичига киритиб юбориб асарлантиратурған на бир драма ва на бир комедия кўрамиз. Аммо кўрдик, маъаттаассуф, на драмалик номиға, на комедиялиғ отиға мувофиқ бир асар учрата олмадик. Қайси бир янги ёзилған драмасига қарама, бузуқлиқ, саҳна учун хиёнат!..

Комедия, дегач нима тўғри келса шундан кула бермак эмас, балки ўзининг туб шартига мувофиқ этиб кулмак, драма ёзғанда мавзуни турмушимизнинг нақ бир чирик жойидан олмоқ ва шунинг ила баробар адабиёт торозусига солиб ёзмоқ керакдир.

Боқингиз, муҳаррирлик ғурури ила ёзилған драмаларгаким, бунда бирисининг олдиғи мавзу ғоят аҳамиятсиз, турмушимизда йўқ, яъни фантазия шаклли бир нарса, иккинчисининг олған мавзуи аҳамиятли, лекин воқиъали тасвир йўли сўнг даража бузуқ, асардаги қаҳрамоннинг сўз ва иши характерига номувофиқ, диалог ўрнига монолог ишлатилган, монологни талаб этган бир ўрин бутун кўрсатилмаган. асар қаҳрамонининг ички сири очилмай томошачиларни қабзиятга еткурган ва актлар тўла кўрсатилмаган учун кўб ерлар мажҳул ва ҳоказо…

Шу яқин орада «Темир тўдаси»[1] тарафидан «Жадид-қадим»[2] исмли бир драма қўйилуб ўтди. Таассуфки, баъзи монеълар сабабли бу драмани кўра олмадим. Эшитувимға қарағанда, бу драманинг мавзуи исминдан ҳам маълум бўлувиға кўра, жадид ва қадим орасиндаги маслак кураши ила бошланур экан-да, натижа қадим жадидни ўлдируви ила тамомланур экан. Бу эса турмушимизда йўқ бир воқиъа. Дуруст, жадид-қадим орасинда маслак кураши бор, бу маълум. Аммо жадид қадимнинг бир-бирини ўлдиришмак даражасига етуви шу асарда биринчи мартаба кўрилур. Бу турмушимизда биринчи ихтиро!.. Дуруст, Бухорода қадимлар тарафидан (уламо фатвоси ила) кўб ёшлар қурбон этилди. Бунинг омиллари қора халқ ва ҳукумат эди. Аммо бизнинг бу ерларда бундай воқиъаларни юз кўрсатиши ҳеч эшитилмаган ишдир. Агарда бизда ҳам шундоқ яширин сирлар бўлса, ошкор этдиги учун бу асар муҳарририга ташаккур этамиз.

Хулоса, мундоқ келишсиз ишлар театр оламинда шу даража кўбдирки, буларни ёзиб кўрсатув учун бутун вақтни фақат шунга боғламоқ керак бўлур. Бу ҳолнинг давоми ёш саҳнамиз учун жиноят, суистеъмолдир. Бунинг каби эътиборсизликларни орадан кўтарув учун бирдан-бир чора бўлса, у ҳам танқид йўлидир. Лекин бундоқ ҳавасаки, майда-чуйдаларни очиб кўрсатиб, аҳли тарафидан ёзилған шеъриятли театр мажмуъаларнигина жавоҳиран очиб бературган бир мунаққидимиз йўқдир. Балки бордир, лекин майдонга чиқмилар.

Бундан бир неча кунлар муқаддам «Тўкма» театрининг бузуқлиғина қарши чиқған «Ишчи» ўзига бир даража кўнгил боғлатған эди. Лекин анинг ҳам айтмакда бўлдиғи танқидлар ёлғуз саҳна камчиликлари, артистларнинг ўюнни бузуқ ўйновлари ва шунга ўхшаш иккинчи даражадаги ўринларни танқидидан нариға ўтолмади. Меним бу дедигимдан «Саҳна ва артистларни танқид этув ноўрин эмиш», деган мақсад онглашилмасун. Албатта, булар ҳам ўз мавқеъинда тейишли ишлар, лекин демоқ истайманки, кенг маънавий жиҳатдан ўлдиқдан илгари театр асарларининг асл ўзини умумий адабиёт ўлчовина солиб операсия қилиб чиқиш биринчи мартаба лозимдир. Билсунки, асар саҳнага қўйилатурған бир нарсами ё йўқ.

«Ишчи»нинг этдиги танқидларидан ҳар бир чўпчак ҳам бир ҳақиқий асар бўлиб танилуб, ҳалиги дедигимиз иккинчи даражадаги тараф, тузук бўлса бас, деган мақсад онглашиладир. Бу камчилик эса «Ишчи»нинг оз тажрибалилиғиндан бўлса керак. Мен ўз тириклигимиздан кўпия бўлған шеърий асарларни кўпаювин тилайман. Тилаймангина эмас, ҳамон ҳарорат ила кутаман. Буни эса қўлидан ёзув келадурган ҳар бир кишидан эмас, ўзининг аҳлидан кутаман.

Ёшларимизнинг тарбия ери мактаб бўлса, катталаримизники театрулардир.

Катталаримизнинг мактаби ёзувчилиқ, педагўгларнинг ёздиқлари дарслар. Фантазия, уйдирмалар бўлмасин.

Турмушимизнинг акси — уста рассом томонидан олинған акс бўлсин, — дейман.

Жулқунбой

«Иштирокиюн» 1919 йил, 11 декабр, 239-сон, 2-бет
—————————————
[1] «Темир тўдаси» — ҳарбий ватанпарвар ёшлардан тузилган гуруҳлар бўлиб, улар мактабларда ташкилий ишларни бажаришган, болаларга жисмоний тарбиядан дарс беришган, пьесаларни саҳналаштирганлар.
[2] «Жадид-қадим» — шоир Хуршиднинг асари.

БИЗДА АСКАРЛИК МАСАЛАСИ

Бошқалар тарафиндан ҳуқуқингнинг топталмови, четларга маҳкум, мазлум бўлмаслик, чет миллатларга ўз товушингни эшитдируб эшитмоққа мажбур этувға шубҳа йўқким, қўлингдаги қуролингға, аскарий кучингға қараб бўлур.

Кўрамизким Оврупо, Омриқо миллатлари бунчалиқ шаън-шавкатни фақат ҳарбий куч ила қозонмишлардир. Оврупо, Омриқо империалистлари Шарқ халқини фақат қурол кучи ила ўзлариға асир этмишлар ва ҳали ҳам ҳарбий куч ила Шарқ мазлумларини занжирда тутарлар.

Аммо биз шарқли мазлум мусулмонлар эса шу қуролсизлик, аскар йўқлик ила шу золим хунхўрлар занжирига банд бўлмишмиз. Дуруст, биз шарқлилар ғарблиларга қараганда маданиятча бик тубандамиз, бизим мазлумиятимиз маданиятсизлигимиз учун дейилса мумкин. Лекин шундоғ бўлса ҳам истиқлол олиб, аскарсиз яшамоқ бутунлай мумкин эмас. Натижаси бошқа қуролли мамлакатларга қул асоратда юрилувдир. Бунинг учун далил қилиб афғон қариндошларимиздан кўрсатилса мумкиндирки, афғон халқи ҳозирда ва мундан элли-олтмиш йил илгарида ҳам маданиятча биз туркистонлилардан ортиқ бўлмай юрар эди. Лекин бошқа маданий миллатларнинг тахт ҳокимиятига ўткани йўқдир. Бу нимадан эди?..

Кўз олдимиздадирким, шу маданиятсиз афғон халқи бутун дунёга ҳокимлик даъвосига етишкан Онглиядан ўзининг озгина ҳарбий кучи ила ўз тилагини имзо этдирди[1]. Аммо биз Туркистон ишчиларига келганда оғзимизға қўюлган тайёр ошни ҳам эблаб ичолмаймиз. Қурол, кийим, жой ва овқат ҳозир бўлган ҳолда аскар бўлувдин фарсахларча йироқға қочамиз…

Дуруст, бизим бу қўрқоқлигимизни ҳам ўрни бор, мундин элли йиллар илгари ор-номусли Алимқулимиз, Қаноатшоҳларимиз ва ….ларимиз бўлган, ватанимиз чор ҳукумати тарафиндан забт этилгач, энди ўз истибдоди остинда қул этиб қолдирмак нияти золимонасинда ёнимизда пичоқ тақиб юритувни ҳам манъ эткан. Шу золимона политика орқасинда ҳозирги қўрқоқлик ҳолига таназзул этканмиз.

Биз мусулмон меҳнаткашлари буюк Ўктабр инқилобидан сўнг ҳурриятни, истиқлолни яна эгаллаш ила бошладик. Ўзимиз учун маҳкумиятдан қутулиб яшовнинг мумкинлиғин сездик. Бошлаб қўлдан кеткан ҳуқуқларимиз ўз қўлимизга кира бошлади. Сўнгғи вақтларда ватанимиз бўлган Туркистон идораси ҳаммаси бўлмаса ҳам ярмиси деярлик ўз йигитларимиз қўлиға ўтди.

Демак, мамлакатнинг ярим идораси ўз қўлимизда. Туркистоннинг бутун меҳнаткашларининг имони комил бўлса керакки, яқинда рус меҳнаткаш биродарлар: «Шу кунгача биз сизнинг ўз вазифангиз бўлган бу ишларга узвий биродарлик учун ёрдамлашиб келдик. Энди марҳамат этиб, ўз ишингизни ўзингиз ишлангиз, мундин сўнг биздан сизга ёрдам бўлмаяжак!», дебдурлар. Бу бир табиий иш.

Юқорида ҳам сўйланиб ўтилди: «Мамлакат идораси аскарсиз мумкин эмас». Идора ўз қўлимизга ўткач, табиий, ватанимизнинг душмандан муҳофазати ўз устимизга тушажак. Бунинг учун ўз аскаримиз бўлурға керак. Табиийдирки, мамлакат идораси бизнинг қўлда бўлиб аскарликни бошқалар қилмаяжак. Бу мумкин ҳам эмас. Шунинг учун агарда биз мустағил, қуллиқдан қутулиб яшовни хоҳлар эканмиз, яқин истиқболимиздаги бахтли кунлар учун аскар бўлувимиз, ватан муҳофазасига ҳозирланувимиз лозим. Лозимгина эмас алзамдир. Мусулмон ишчилариндан аскарлар ҳозирлов эҳтиёжи энди сиз ёшларга бўлса керакки, мусулмон ишчилариндан кўнгилли аскарлар йиғмоқ ҳақинда Марказ мусулмон бюроси тарафиндан Эски шаҳар синфий иттифоқлар шўросига бир мурожаатнома тушурилган экан. Бу мурожаатнома мазкур шўронинг шу сўнгғи умумий мажлисинда кўрилиб, тубандаги қарор берилганки, аҳамиятига кўра шу қарорни айнан кўчириб ёзаман:

«Мусулмонлардан кўнгилли аскар йиғмоқ Туркистон ўзбак ишчилар ҳаётини таъмин ва четлар тарафиндан топталган ҳуқуқини тиргизу деган сўздир. Биз бу аскарлик масаласини шундоғ онглаб, Марказ мусулмон бюросининг мурожаатини тамом шодлиқ ила қарши оламиз. Остинда эзила-эзила тамом ишдан чиқған аскар бўлув сўзини бир ваҳималик ва … деб онглий бошлаганлар. Шунинг учун мусулмон ишчилариндан аскар йиғувга зўр ташвиқот лозимдир. Биноан алайҳи, бизнинг ўттуз тўрт минг меҳнаткаш намоёндалари Марказ мусулмон бюросига мурожаат этамизким, кўнгилли аскар йиғув ташвиқотига бизим ёнимизга муқтадири мушаввиқлар бериб, бизим ташвиқот ишимизга ёрдамлашсун. Эски шаҳарга таълим жойлари очиб ҳарбий муаллимларни мусулмонлардан қўйсун. Мусулмонларнинг ўзидан аскарий муаллимлар еткузмак учун курслар очиб, шу кундан эътиборан Эски шаҳар синфий иттифоқлари шўросига бир нафар ўз ҳарбий вакилини доимий этиб тушурсун».

Мана бу қарор ғоятда кўнгилли бир иш, лекин бошқа қарорларимиз каби бунда — қоғаздагина қолиб кетмови матлубдир. Яхши соатда!

Жулқунбой

«Иштирокиюн» 1919 йил, 4 ноябр, 211-сон
—————————————
[1] Ўша вақтда Афғонистон подшоси Омонуллохон (1892-1960) юртининг мустақиллиги учун кескин кураш олиб бориш ниятида эканлигини баён қилиб, Совет ҳукумати билан дипломатик ёзишмалар олиб боради. 1919 йил май ойида Совет қукумати Афғонистоннинг давлат мустақиллигини тан олади. Ўша кунларда инглизлар Афғонистонга қарши қуролли ҳужум уюштнради. Лекии улар мағлубиятга учраб, афғон халқининг мустақнллнгини тан олишга мажбур бўлади.

ҚИММАТЧИЛИК МАСАЛАСИ

«Иштирокиюн»нинг бир нўмиринда Тошқун ўртоқ «Қимматчилик тинкамга тегди» унвонли бир мақола ёзиб: ман сўққабош бўлатуриб шунча қийналмоқдаман, аммо бола-чақалик акаларнинг ҳоли нима кечмоқда экан, мазмунида бир сўз сўзлийдир. Бола-чақалик бир йигит ўлдиғимдан Тошқун оғанинг бояги сўзи маним ярамга туз сепди. Шу қимматчилик вақтининг оиладор бир кишиси бўлувим сабаби ила қўлимга қалам олиб ман-да ўз ҳасратимни ёзиб ўтмоқчи бўлдим. Лекин маним кечирмоқда ўлдиғим кунлар олдида Тошқун ўртоғимники ҳолва бўлиб қоладир. Мана тубанда ўқуб кўрулсун: Ош-нон емоқдан бошқага ярамаган бир чол отам ила бир кампир онам, ёлғуз сўз сўйлаш ила ош пиширишка яратилган бир хотуним бор. Кўчага юз карра чиқиб, ҳар уйга кирганда «Ойи, нон бер!»ни ўзиники қилиб олган бир қизим, топканини кўчада чиқим қилиб, эрта-кеч маним овқатимга шерик бўладирган бир иним бор. Булардан бошқа тағи бир яшар ўғлум бўлса ҳам, Худога шукр, ҳали тиши чиқғанча йўқ. Маним қаровимдаги жамъи муфтхўрлар олти жон, ўзим ила етги жон бўламиз. Мана шу юқорида кўрсатганларимни тўйдирмоқлик кафолати маним устимга юклангандир. Ўзим… да хидмат қилиб, ойлик вазифам саккиз юз қирқ сўм, ҳар кунига йигирма саккиз сўм 33 тийин тушса керак. Энди шу жонвор йигирма саккиз сўм 33 тийиннинг устидаги («Ишчи» ўртоқнинг таъбиринча) машмашага томоша қилинса: ман Эски шаҳар озиқ шўъбаси тарафидин берилажак озиқларни ҳисобга олмай, тўп-тўғри бозор баҳосига ҳисоб юритаман, чунки Эски шаҳар озиқ шўъбасининг берадирган йигирма кунда бир карра нонини, икки ойда бир мартаба оила бошига икки қадоқ зиғир мойини, бир ярим ойда жон бошига бир қадоқ сўк ва биринчни, оҳ ўлдим, деганла ярим қадоқ гўшини бутунлай ҳисобга олмайман. Ийднинг биринчи кунидан бошлаб то алҳолгача билмадим, нима сабабдандир нон ҳам бергани йўқ. Бошқа нимарсалар ҳам ҳоказо… Агарда қаттиғ тегмаса озиқ шўъбасининг мутасаддиларига шундай тавсияда бўлинур эдим: Бизадек камбағал Жулқунбойларни, ўзингизни, ҳам комитетингиздаги икки юзми, уч юзми хидматчиларингизни жавобини берингиз-да, ҳаммамизни оворагарчиликдан ҳам тамуғликдан қутқаринг!

Мақсаддан йироқ тушибман. Эрталабки чойни беш дона нон ила ичамиз. Бир пут унни ўрта ҳисоб ила икки юз сўм қилганда ҳар донаси беш сўмдан тушиб, йигирма беш сўм бўладир. Чойни ҳам уч сўм ҳисоблаганда юқорида кўрсатиб ўткан бир кунлик топишимнинг машмашаси тамом бўлиб, куннинг мундан бу ёғига бўладирган харажатлар бутунлай ўринлидир. (Эҳтимолки, бу сахиёна ёлғуз эрталабки чой учун бериладургандир).

Ўрни йўқ чиқимлар: тушлик чойга уч дона нон пули ўн беш сўм. Ўзим хизмат вақтида арзон баҳо ошхонадан бир коса ош ейман — пули олти сўм. Жамъи йигирма бир сўм. Энди кечқурунги ошлик тури ҳафтада шу равишча бўладир: шанба ила душанба кун мошхўрда, якшанба ила сешанба мошкичири, чаҳоршанба кун сўк оши, панжшанба куни убра, жумъа куни палов. Паловдан бошқаларининг чиқими озроқ фарқли бўлгани учун бир кунлик масаллиқ тубандагича ҳисобланса мумкиндир. Ярим қадоқ мош беш сўмдан етти сўм элли тийин. Ярим қадоқ биринч олти сўмдан тўққуз сўм. Чорак қадоқ мой ўн сўм. Бир қадоқ картўшка олти сўм (гўш ўрнига картўшка ишлата бошлаганимизга икки ойлар бўлди. Гўшнинг исминигина эшитамиз. Бу яқинда ўзини кўрганимиз йўқ). Хожжи туз ва ўтундан бошқа ош чиқими 36 сўм 50 тийин. Ҳафтада кир собундан бир қадоқ кетадир. Пули 60 сўм. Бул ҳам бир кунга 10 сўм тушади. Ош харажатидан тағи бир нарса ёдимдан кўтарилибдир. Ҳафтага бир хурмача қатиқ пули 35 сўм, кунига 6 сўмдан зиёдроқ тушса керак. Жамъи ўринсиз харажат 64 сўм 50 тийин. Ўринлик — 26 сўм ила жамъи 102 сўм 50 тийин. Юқорида ёлғуз овқат харажатларини кўрсатдим. Тошқун ўртоқ айтмишли ҳам ёзнинг кўнгил сус кетадурған мевалари ҳам бор. Ўлдим деганда ўтгуз-қирқ сўмни бунга ҳам бермай иложинг йўқ. Майда-чуйдалари ила ҳисоблаганда маишатимга бир юз сўм етадир. Бу юз сўмни нима қилмоқ керак. Бунга ким айбли? Молни қимматландирувчи испикулянтми? Ёки вазифани оз берувчи ҳукуматми? Бу хусусда чурқ этмасдан ҳукмни ўқигучининг муҳокамасига ташлаб ўтаман.

Боболаримизнинг «Қарзинг мингга етса, мурғи мусамман егин!»[1] деган бир мақоллари бор. Лекин ҳозирда қарзим беш мингга етти ҳам мурғи мусаммандан дарак йўқ. Агарда бу сўз тўғри бўлса эди, мурғи мусаммандан бешини еган бўлур эдим.

Ўюн-кулгига, томошага ўчроқ (харисроқ) бўлсам ҳам оқчасизликдан ташлаб юборганимга кўб вақтлар ўтди. Матбуотга майда-чуйда ёзишка иқтидорим бўлса ҳам бу ишим яхшигина эди. Малъун қимматчилик қисириқидан кўбдан тарк этиб юбордим. Юқоридаги бир неча сатр ҳасратни ёзарга «Кампирнинг дарди ғўзада», деган каби Тошқунбой мақоласи сабаб бўлди. Ман-да ўз дардимни ёздим. Йўқса эзмаланиб ўлтурмоққа вақтим ҳам йўқ эди. «Иштирокиюн» бошқармаси бу эзмаликни босарми, йўқми маним ишим эмас. Ҳар ҳолда ҳасрагимни ёзиб, юракимни бўшатиб олганим учун ўзимни енгил каби сезмоқдаман. Бу ёзганларим ўқувчига ортиқча бир эзмалик бўлиб сезилур, шунинг ила баробар ўринлик ҳам деб ўйлайман.

Жулқунбой

«Иштирокиюн»[2] — 1919 йил, 5 август. 148-сон, 2-бет
—————————————
[1] Мурғи мусамман — гавҳар тухум қиладиган само қуши; қуш гўштини одатда аслзодалар ейди, «Кунинг етиб қарзга ботиб кетсанг қам обрўни қўлдан берма, отдан тушсанг қам эгардан тушма», деб муаллиф киноя қиляпти.

[2] «Иштирокиюн» («Коммунист») — 1918 йил 20 июндан бошлаб «Улуғ Туркистон» газетаси шу ном билан Тошкентда чиқа бошлаган. Туркистон Миллий ишлар комисарлигининг нашр афкори. Газетага Кабир Бакир, Назир Тўрақулов, Ақмад Донской, Ханафий Бурнишев, Мирмуҳсинлар мухаррирлик қилган. Газета ходимларининг кўпи татарлар бўлгани учун татарча сўзлар ҳам ишлатилган.

ЭСКИ ШАҲАР «ЧеКа»СИ АТРОФИНДА

Икки йил энди ярим ёрти ҳукумат ишлари ўз қўлимизга берилиб келадир. Бизнинг учун ўлка масштабинда иш кўрмоқ (озгина истисно ила) тўғри келмаса ҳам шаҳар, уяз, қишлоқ ишларимиз ўзимизга топширилди. Икки йилдан бери баъзи жузъий ишларимизни ўзимиз юритиб келамиз. Табиий, илгарироқ идораларимиз бошига ўлтурган меҳмонлар тажрибасизликдан идора ишинда ўзларини тута олмаганликдан ва…лардан халқни ташвиш остинда қолдириб келдилар. Инқилоб тўлқуни босила тушди, сув тинди. Кимни ким эканлиғи аниқлана бошлаб, иш бошиға ҳақиқий халқ хизматчилари бўлған номзодларгина ўтқузулди.

Ўтқузулди, аммо айни бир фожиъа қаршисига фаҳмим етди. Бу, ўзимиздан идора ишларини юргузарлик иш кишилари йўқлиғи эди. Табиий Некалай истибдоди ила биз идора ишларидан четка қоқиб, ҳайвон каби маишат этмоқға мажбур айладик. Аммо инқилобдан сўнг бизга керакли иш кишиларни ҳозирламоқ эди. Буни ишнинг кетиши ҳам бизга сездирар эди. Лекин биз бунга эътибор этмадик. «Бўлар-кетар»да давом этдик, аммо бунинг натижаси бу кун қаршимизда гавдаланиб турадир.

Ҳозир идора ишларимизни юргузмоқға кишимиз йўқ, табиий, руслардан қўямиз. Лекин руслар бизнинг тилимизга, урф-одатимизга бутунлай таниш эмас. Ишка русдан хизматчи олсақ тил билмайдир, ёнига бир таржимон берай десак, бизда таржимон анқонинг тухуми! Мана фожиъа!..

Мен бизнинг идорамиздаги оқсовни шу лаҳзада деб билганлигимдан бу кундан эътиборан иш кишилари ҳозирлов чоралариға киришувни ўз аҳлининг ёдига тушуриб ўтаман. Бу кундан бўлак тадбирига киришмасак, келажакда мундан ҳам ёмонроқ натижалар беруви кўз олдидадир.

Эски шаҳар ЧеКаси (тергов ҳайъати) уч-тўрт давр кечириб, бир неча хоинлар қўлинда ноҳақ ўюн бўлган кунлари ҳам бўлди. Аммо сўнгғи вақтларда ўзимизнинг муқтадири» халқ ходими бўлган кишиларимизни бу ўрунга қўйдик. Дарвоқиъ, бу ўрунга лаёқатли деб билган кишиларимиз ҳозиргилар бўлиб, булардан бошқа лаёқатлигини топмоқ бизнинг учун ғайри мумкин эди. Лекин иш шундоғ бўлса ҳам Эски шаҳар тергов ҳайъати ўз табиий ҳолинда бора олмайдир. Бунинг сабаби маълум: — иш кишиларимизнинг йўқлиғи!

Шу яқин орада тергов ҳайъати ўринлашган бинода ёнғин воқиъ бўлиб, бир неча кунлар ЧеКанинг ишлари тўхтамоқға мажбур бўлди. Ҳайъат раиси Эргаш ўртоқ Нурмуҳаммад ўғли на учундур бир неча бора хизматдан озод этилувни сўраб истеъфо берди эса-да, қабул этилмади шекилли, у ҳамон истеъфосинда исрор этади.

Эшитилган сўзларга қараганда, Эргаш ўртоқни юқори доиралар хизматига олинув эҳтимол тутиладир. Ҳар ҳолда Эргаш ўртоқ фидойи халқ хизматчиси бўлганлигидан бу ўртоқдан фойдали хизматлар кутулса бўладир. Эргаш ўртоқни бу ўрундан олинган тақдирда Крайкомнинг лаёқатли кишини таъйин этувига ишонамиз. Аммо илгариги ҳолларнинг такрор этилмови кўзда тутилурга тевиш.

Жулқунбой

«Иштирокиюн» — 1920 йил, 3 март, 47-сон

ҚИРОАТХОНАЛАРИМИЗ

Эски вақтларда Туркистоннинг иккинчи даражадаги шаҳарларидан бўлған Самарқанд, Хўқанд ва Андижон каби шаҳарларда мусулмон қироатхоналари бўлса ҳам Туркистоннинг маркази бўлған Тошкандда мусулмон қироатхоналари йўқ эди. Туркистоннинг бошқа ерларига кўра Тошкандда зиёли синфи кўб бўлса-да, ўзларинда бўлмағанда биргина бўлсун қироатхона бўлиндира олмовлари қироатхонаға жуда совуқ қарашлариндан — аҳамият бермовлариндан бошқа нарса эмас эди.

Маданий халқлар ўзларининг энг кичкина қишлоқларинда ҳам бўлмағанда бир-икки қироатхона бўлиндиралар, катта шаҳарларинда, албатга, йигирма-ўттуз қироатхоналари бўладир. Бизнинг Тошкандда биринчи мартаба очилған қироатхона 1918 йилнинг декабиринда бир икки йигитларимизнинг ғайрати ила «Турон» жамиятининг[1] Ориф Клеблеев номинға очилған қироатхонаси бўлди. Лекин биринчи мартаба очилған бу қироатхона яхши йўлға кета олмади. Чунки китоб келтурмакка атроф йўллари ёпиқ ва бунинг устига қироатхона учун ҳукуматдан ёрдам ҳам йўқ эди. Бошида қироатхона маҳаллий кишиларнинг ҳадя эткан китоблари ила юриб турса ҳам, сўнгроқ Миллий ишлар комиссарлиғининг Ориф Клеблеев исмига ёдгор бўлсун, деб берган ўн минг сўм оқчаси билан баъзи маданий ишлар ишлаб турди. Лекин бу оқча ва бу ҳол ила қироатхона ўзинда бор китоблар билан халқни қаноатландирув мумкин бўлмағач, шахсий китоби бор кишилардан китоблар реквизисия тариқасинда қироатхонаға олинди. Бунинг ила ҳам иш радламагач юз минг балолар ила ўшал вақтли Миллий ишлар комиссарлиғиндан тўқсон беш минг сўмлар чамаси оқча олинған. Бу оқча ила китоб келтурмакка атроф шаҳарларга вакиллар юборув китобхонанинг муддаоси эса-да, ҳамма йўлларнинг ёпиқлиғи ва темир йўлларнинг тартибсизлиги бунга монеъ бўлуб, Тошканднинг ўзидаги кишилардан бўлған китобларни гарчи жуда қиммат баҳо билан бўлса ҳам олина бошлаған. Ушбу Миллий ишлар комиссарлиғининг берган тўқсон беш минг сўм оқчаси билан 1919 йилнинг ноябриға қадар қироатхона давом этмакда эди. Декабрдан эътиборан Ўлка кутубхонасининг назоратига ўтуб, ушбу йилнинг апрелиға қадар онинг қарамоғинда давом этди. Бу вақтларда қироатхонанинг моддий жиҳати яхшигина таъмин этилиб, анчагина китоблар олмоқға-да муваффақ бўлинди.

Таассуфки, Ўлка кутубхонасининг қарамоғинда кўб давом этувга мумкин бўлмай, ушбу йилнинг 1 майиндан бошлаб Эски шаҳар маориф шўъбаси ёнидаги «Мактабдан иш маориф таратув шўъбаси» идорасиға ўтди. Бунинг учун: «Энди қироатхона дардимизга яқиндан таниш бу шўъба қарамоғига ўтди. Бундан сўнг, албатта, қироатхона йўлға қўюлиб юборилса керак», деб шодланилса ҳам, лекин умидимиз бўшка чиқуб қироатхонанинг Ўлка кутубхонаси давриндаги вақтларини соғина бошлади. Бу кунда кутубхона сотуб олув оқчасизликдан бугунлай тўхтаған. Бунинг устига «Мактабдан иш маориф таратув шўъбаси» тарафидан қироатхона устига таъйин этилган киши қироатхона ишлари ила ноаҳл бир киши бўлғани учун, қироатхонаға нима керак, қироатхонанинг эҳтиёжи нимага ортиғроқ ва ишни нима билан бошламоқ керак эканин билмас экан.

Тошканд мусулмон халқининг бирдан-бир қироатхонаси бўлған бир кутубхонанинг бу ҳолда бўлуви, хусусан ҳолни маориф шўъбаси қарамоғиға ўткандан сўнг юз кўрсатуви таассуфли бир ҳолдир. Мактабдан иш маориф таратувни хоҳлаган «Маориф шўъбаси»нинг диққатини бу нуқтага жалб этамиз.

Клеблеев номиға очилған қироатхонада ҳозир тўрт юз жилдга болиғ мусулмон китоблари бўлуб, Тошканд мусулмонлари каби икки юз минглаб ҳисобланған бир халқ учун бўлған оу қироатхонаға нол даражасинда оздир. Энг ози тўрт-беш минг жилдларга еткурилуви матлуб бўлуб, бунинг учун ички Русия, Боку каби жойларға вакиллар юбориб, китоб келтирилуви керакдир. Бўлғани шул, деб ётган билан макгабдан иш маориф таратув вивескаси у даража кунгиллик натижа бермас.

Эски шаҳарда «Турк РЎСТА»нинг саксондан ортиқ қироатхонаси бор. Қайси чойхонанинг ёнидан ўтма «Турк РЎСТА»нинг фалончи қироатхонаси» деган вивеска ва чойхонанинг бурчагида устол устида чанг босуб ёткан беш-олти нўмир «Иштирокиюн» ва деворий «РЎСТА» газетасиға кўзинг тушмай қолмас. «Турк РЎСТА» қироатхоналари очилғандан бери буларда ўқуб турган бир киши кўрилмайдир. Бир вақтларда халқға ўқуб бермак учун ҳар бир қироатхонага кишилар таъйин этилгай, деган бир хабарни эшитуб сўюнган эдик. Лекин бу ҳол узоқ давом эта олмағанға ўхшайдир. Энди бу қироатхоналар ўргумчакка уя бўлуб ёта берсунми! Мактабдан ишчилар ва ё «Турк РЎСТА»чилар бунинг бирор тадбирини кўришка ўйлаб боқадирларми?

Жулқунбой

«Иштирокиюн»— 1920 йил, 23 июн, 125-сон

————————————
[1] «Турон» жамияти — тараққийпарвар зиёлилар жамияти, Тошкентнинг Эски жўва майдони ёнида, Махсидўз кўчасидаги Ҳарбий комитет ўрнида бўлган, Тошкентнинг маданий-маърифий маркази бўлган, сақна асарлари ижро этилган. 1927 йилда тарқатиб юборилган.

ЯНГИ СИСТЕМ БЕТАРАФЛИК

Инқилоб баракасинда ҳисобда ҳам бўлмаған аллақанча янги систем ажиб, ғариб ихтиролар юз берди ва бермакдадирким, бу янги ажойиб аул-тараша бозорларни ёзуб кўрсатув инсон тоқатидан фавқ бир ишдир. Бутун дунёнинг театру бозорида, адабиёт тарихида кўрулмаган равишда янги нафис ўзбак театрулари, ўзбак адабиётлари, ўзбак артистлари, муаллимлари, мунажжимлари, муҳандис муҳтариълари, муҳаррир ва имлочилари, қомпозитўр рассомлари, шупургичи аробакашлари, қўйингчи, домлаларча қилуб сўзни қисқартғанда ва ҳоказо ва ҳоказолари ўзбакларнинг янги систем санои нафисалари жумласидандирлар…

Аллоҳдан барака ва давомини сўрарға керакдурким, ўзбаклар бундай янги систем ихтироларни ҳали ҳам кун сайин ва дақиқа, сония сайин йўқлиқ оламидан борлиқ дунёсиға чиқаруб, ақлларни ҳайрон, кўзларни кўрмас, қулоқларни эшитмас, қўлларни тутмас, оёқларни юрмас, оғзингдан калава-калава сўлакайларингни оқузиб баъзиларни ҳайвони нотиқалиқдан ҳайвони ғайри нотиқалиқға айлантирмоқдадирларким, бу ҳол эса янги систем ихтироларнинг асари махсусаи маждубаи макшуфаи махсусасидандурлар.

Ўзбак элига яна бир башорат!
Қандай башорат?

Жуда ҳам кагга, жуда ҳам шаъшаъадор башорат. «Янги систем бетарафлик» башорати! Яна бир янги ихтиро башорати!

Башоратномамизнинг ва «Янги систем бетарафлик»нинг асл ихтироиға сабаб бўлғани учун асл масаланинг жараёнидан қисқағина бўлса ҳам ёзиб ўтайлук:

Ёдимдан кўтарилмаган бўлса, «Қизил байроқ» газетасининг 131-рақамида «Илмий хидмат» лавҳаси остида «Биров» имзоли бир бечора («Қизил байроқ» таъбирича ҳам бечорадир) машҳур «авантюрист» (бу таъбир «Биров» биродаримникидир) Мунавварнинг янги имлоға қаршилиғи учун марҳум немиснинг бир юз ўн беш дуймалик тўпидан «авантюрист» устига шу кадар ўқ ёғдирған эдики, каминангиз мазлум Мунавварни бу жаҳаннам ўти ичида куюб кул бўлғанлиғиға қарор қўйған ва беихтиёр тилимга «Инна лиллаҳи ва инна илайҳи рожиъун» оятини жорий қилған эдим. Аммо меним бу фоли бадим бекорга кетуб орадан бир қанча вақт ўтар-ўтмас «авантюрист» Мунавварнинг тирик қолғанлиғи ва майдонда ўзининг Некалай давридан қолған эски гурзисини кўтаруб, жавлон қилғанлиғи кўрилди-да, Лаҳавла… ўқуй бошладим. Чиндан ҳам бу, «авантюрист»нинг «Биров» афандининг жаҳаннам ҳужумидан саломат қолувининг ўзи ҳам Лаҳавла ўқутдирарлиқ эди.

«Авантюрист» Мунаввар инқилобдан бери турли томондан муштум еб, аммо чурқ этмай келганликдан мен уни энди жуда ҳам абжақ бўлуб қолғандир деб ўйлар эдимки, аммо иш бу фикримнинг тамомо акси бўлуб чиқди.

Андоғ ривоят қилурларким, Мунаввар «авантюрист» майдонда жавлон урди, гурзисини салмоғлаб бошидан айлантурди ва наъра тортди. «Қизил байроқ» таъбирича, бечора «Биров» ўртоғимнинг устига андоғ зарб урдики, ерлар титради, кўклар дарз кетди. Бир вақт қарасам, «Қизил байроқ» майдонининг ўртасида мажруҳ «Биров» ўртоғимни бағрига босқан ҳолда «Қизил байроқ» идораси ўлтурадир. Идора атрофидағи томошачиларға айтадир: «Бу музораба тўғрисида савол-жавобни чўзуб ўлтурмаслик учун «Қизил байроқ» бундан кейин бу тўғрида иккинчи музорабаларга йўл бермайдур. Шунинг билан бирга бетараф бўлған ҳолда ўзининг фикрини баён қиладур».

Бу вақт «Қизил байроқ» идорасининг кўзи бағридағи кўзини термултуруб ётқан мажруҳ «Биров»га тушадир-да, ихтиёрсиз оталиқ ва оғалиқ кўз ёшисини тўка бошлайдур. Қаршисидағи «авантюрист»га боқадир-да: «Сиёсий ўюнчи» дейдур. Бағридағи мажруҳга қарайдир-да: «Бечора бировим, мазлум бировим» дейдур, ҳўнграб йиғлайдур. Яна аччиғиға чидолмай «авантюрист»ни қарғий бошлайдур: «Ҳийлагар, макрчи, жувонмарг!»

«Қизил байроқ» идораси кўзидан ёшини оқуза-оқуза алла нарсаларни сўзлаб, «авантюрист»нинг зарбасини, «мантиқсизлик ва золимлик», дейдир. Шунинг ила «Қизил байроқ» ўзининг юқорида сўзлаган «Бетараф бўлған ҳолда» жумласини унутуб юборадир-да, Мунавварга очиқдан-очиқ ҳужум эта бошлайдир.

Мана бу «бетарафлик» ўзимизнинг ота-бободан қолған эски бетарафлик эмас, «Янги систем бетарафлик!» Бу — «Қизил байроқ» газетасининг янги ихтиройи, янги ижоди!

Янги ихтирочиларга дуочи Жулқунбой

«Инқилоб» — 1922 йил, 2-сон, 45-46-бетлар

ТИЛАНЧИЛИК ЁХУД ЕНГИЛ КАСБ

Инсоният оламинда энг мазмум ва манфур бир иш бўлса, ул ҳам тиланчилик — сойилликдир.

Тиланчилик — илм-ҳунарсизлик орқали тарқалатурған бир мараз бўлғанлиқдан табиий бу касал бизим ислом оламинда кўбдир; шу даража кўбдирки, баъзи ислом мамлакатларинда, ойниқса, бизим Туркистонда бир касб тусини олмишдир. Бизим бу, тиланчиликни ўзлариға касб этиб олувчи зотлар назаринда гўё бу иш олар учун шаръий бир ҳунар ҳисоб этилур. Ватанимизда тамаъ ила умр ўткарувчи эшон, шайх, назрихўр, дуогўй, билмам тағи аллақандай дарвишлардан қатъи назар, очиқдан-очиқ тиланчилик этувчи қаландарларимиз, маддоҳ ва ашурочиларимиз, кўчама-кўча тентировчи эр-хотун, бола-бақраларимиз ва тиланчилик савдосинда шаҳар-қишлоқларда кезувчиларимизга қаралса, бизда тиланчиликнинг на даражада тараққий этиб, касб суратига кириб борғанлиғин кўрилур. Буларнинг ҳаммалари деярлик ишларга қодир кишилар бўлғанлиқдан шаръан бўлсун, виждонан бўлсун тиланчилик этарга ҳақлари йўқ кишилардир.

Қаландар, маддоҳ… исмли сафилларимизнинг ичида катта-катта бойлари бор бўлғани каби топқан оқчаларини қимор, нашахоналарда барбод берувчилари ҳам ўзларига етмаган шекилли, ёш, маъсум болаларини ҳам бу ёмон касбга қурбон этмакдадирлар. Бу бадбахтларга «Ўзинг-ўзинг, энди ўғлунгни ўқутуб бирор касб ўргатсанг яхши бўлмайдирми?», десанг: «Эй-й, бу касб бизнинг ота-боболардан қолиб келмакда бўлған иш. Ҳар кимга ўз ота касбини қилмоқ керак!», жавобини берадирлар.

Кўрасиз! Алар учун тиланчилик ўзи бир касб ота мероси! Исломият бунинг каби ялқов тамаъкорликға қаттиғ қарши бўлгани каби букунги ижтимоий олимлар ҳам жиддан қаршидир. «Тоғдан ўтун келтируб сотиб, шундан муҳтожларга садақа берувингиз тиланиб юрмоқдан яхшироқдир», деган каби ҳадислар тиланчиликдан, ялқовчилиқдан халқни қаттиғ манъ этадир.

Русия ижтимоий қўшма шўролар жумҳурияти ҳам тиланчиларга йўл қолдирмов учун «Ижтимоий таъминот» исминда кучдан-қувватдан қолмиш меҳнаткашларга ёрдамхоналар очмишлардирким, бу сойилликға қарши бир чорадир.

«Ижтимоий таъминот»лар бизим саломат вужудлик, юзлариндин қон томар маддоҳ, қаландар исмли енгил касбчиларимиз учун эмас, балки қари, ишка ярамовчи, кўр, шол касалли, сағир, етимлар ва шуларнинг амсоли учундир. Исломиятнинг бўлсун ва олими ижтимоиётнинг бўлсун бизнинг енгил касбчиларимиз бўлган маддоҳ, қаландар ва амсолига жавоби шулдир:

— Кучинг бор, вужудинг саломат ва ақлинг комил экан, ишлаб е! Бошқаларнинг қўлидағиға осилма!

Аммо биз бугун ҳаёти ижтимоия кечирур эканмиз, ҳануз бояги енгил касбчи сафилларимизнинг касбларинда мудовамат этувлари «дунё омиллари» шиори қаршисинда бунинг аксини ишловчиларнинг-да бўлинуви ғоятда таассуфли бир ҳолдир.

Ишка ноқобил заифаларимизнинг «Ижтимоий таъминот»лари бўлинатуриб-да, кўчаларда залилона кезинишлари бундай муассасаларнинг борлиғиндан бехабарликдан ёхуд илгариги сойиллик лаззатини унута билмаганликдан бўлуб, бунинг тевишли чорасига киришмак ўз аҳлининг биринчи навбатдаги вазифасидир.

Жулқунбой

«Иштирокиюн» — 1920 йил, 20 феврал, 38-сон

Abdulla Qodiriy sho‘ro hokimiyatining dastlabki yillarida nafaqat o‘zbek adabiyotidagi birinchi roman “O‘tgan kunlar” ni yaratdi, shu bilan birga jurnalist sifatida ko‘plab publitsistik va hajviy asarlar yozdi. Buyuk adib tavalludining 120 yilligi nishonlanayotgan kunlarda uning ayni shu yo‘nalishda qoldirgan merosiga diqqatni qaratishimiz benihoya ibratlidir.

Abdulla QODIRIY
20-YILLAR MAQOLALARI

SAYLOVMI, BOSQUNCHILIKMI?

Aynan

Ulamo va boylarimiz ittifoqga kelmovlari ila barobar saylovni zo‘r tartibsizlik ila o‘tqazdilar. “Sho‘roi islom”ga tovush beruvchiga takfir qiluvlardin va boshqa zo‘rlik ila o‘z no‘mirlarini xalqqa taratuvdin, uchunchi no‘mirni olmay o‘nunchiga tovush beruvni xohlaganlarni mahalladan chiqarmoq, o‘luk-tirigig‘a kirmaslik ila tahdid qildilar. Saylov kuni nizomg‘a xilof o‘laroq, har kimni o‘z tarafig‘a kuchlab undadilar. Masalan bizning “Besh og‘och” dahasina tobe’ “Xo‘ja Nuriddin” mozorida shunday voqi’alar bo‘ldi: erta bilan saylovga bormoq qasdi ila ko‘chaga chiqdim. Katta sallalik mullalar, zo‘r qorinlik boylar qo‘llarinda dasta-dasta o‘z saylov no‘mirlarin olib, baland ovoz ila o‘tkan-ketkanlarga o‘z no‘mirlarin targ‘ib qilmakda, hattoki “Uchunchini olmagan kofir! O‘nunchini xohlagan badmazhab!” deb qichqirmakda edilar. Bu zotlarning hadlaridan buncha tajovuz qilganlarig‘a taassuf chekib, uchastka eshikig‘a yetdim.

Bu yerda qo‘llarinda uchunchi no‘mir qog‘az ushlagan mullalar va mahalla imomlari dastalab bo‘lib, kontro‘l ravishinda tekshirib, agarda uchunchi tarafdori bo‘lsa xo‘b, o‘nunchi bo‘lsa necha xil mazammat ila qo‘lidan konvertin olib, o‘z qo‘llarindagi uchunchi joylangan konvertni bermakda edilar. Saylov butun bosqunchilik holin olgan edi.

Bu holni ko‘rgach, militsiyaga murojaat qildim. “Maat-taassuf, mullalardan qo‘rqaman!” degan javobni eshitdim. Raisga bildirmoq bo‘lib edim, tig‘izliqdan uyga kirmoq mumkin bo‘lmadi. Hayron bo‘lib turib edim, bir tanishim yonimga kelib: “Bu yerda o‘nunchidan dam ura ko‘rmang, mullalarning tarafidan qo‘yulgan maxsus kishilar bor, agarda mullalarga yetkuzsalar snzga hujum qiluvlari ehtimol”, dedi. Voqi’an hujum qiluvlarin o‘zimda sezgan edim. Chunki ba’zi mullalarning va boylarning o‘z og‘zidan: “Har kim o‘nunchiga targ‘ib qilsa to‘b-to‘g‘ri urib o‘ldirish”, deganlarini halidan hali eshitmakda edim. Bu hollarni ko‘rgach, butun hushim boshimdan uchdi.

Boyagi eshik kontro‘llari oldiga qaytib olarning siyosatlariga qarab turib edim, qora kuch tarafdorlarindan bir maxdum menga o‘qraydi. Bu muhtaram zot-bobarakot maxdumning xo‘mrayuvin darrov sezdim va dedimki: “Maxdum afandi, men xalqni tahdid va takfir ila qo‘rqutib «Sho‘roi islom” ispiskasig‘a targ‘ib qilmayachiqmin. “Sho‘roi islom” bu ishni har bir kishining insof vijdonina topshirmishdir. Ammo siz muhtaram maxdumning ulamo-boyon jamiyatingiz tarafidan bilmadim na uchundir nizom va qonung‘a xilof harakatlar ko‘rulmakdadir. Menga o‘qraymang! Haqsizlik qayu tarafda bo‘lsa shu tarafka o‘qraying!», dedim.

Shu asnoda atrofimni haligi maxdumga o‘xshash zotlar chulg‘ab olmish, go‘yoki maxdumning buyrug‘ini kutmaqdalar, toki menga hujum keltursunlar. Maxdum rangi bo‘zargan holda manim yonlarimga va qo‘ltug‘im orasiga qaranur edi. Toki o‘nunchi no‘mirdan bo‘lsa tortib olsun hamda do‘stlariga buyurib urdirsin. Menda hech narsa yo‘g‘ligini bilib boshqa tarafka yo‘naldi.

Hamon boyagi bosqunchilik hukm surmakda, o‘nunchini yirtib, uchunchini bermoq davom etmaqda, balki borgan sayin rivojlanmakda edi. Takfir va tahdidlar…

Shul orada yoshlardan mulla Zayniddin afandi Husainov qora kuch tarafindan qattig‘ ravishda qiynaldi. Bu hollarni ko‘rgach, qora xalq orasinda turmakni xavflik sanab, uchastkadan chiqdim. Manim ila barobar ko‘b kishilar uchunchiga ovoz beruvga vijdonlari qabul qilmay, o‘nunchiga bermoqqa mullalardan qo‘rqib, saylovdan mahrum bo‘lib ketdilar. Binoan alayhi bu saylovimiz yashirin, tekiz, har kishining xohishicha bo‘lmay, ulamo, boy va maxdumlar bosqunchiligi ostinda ijro etildi. Bunga taassuf etmaska mumkin tugil. Chunki uchunchi ispiskada hurriyat va huquqg‘a shul qadar qarshi eskilik tarafdori qora guruhlar borki, bular hokim bo‘lg‘anda na bir tartibli maktab va na boshqa islohot ko‘rurga mumkin tugil[1].

Mazlum (Eski shaharlik)

“Ulug‘ Turkiston”[2] — 1917 yil, 4 avgust, 20-son, 4-bet
———————————-
[1] Maqola shahar dumasiga qayta saylov munosabati bilan yozilgan. Dumalar hay’atining uchdan ikki qismi xristianlar va uchdan bir qismi musulmonlardan iborat bo‘lgan.

1917 yil 30 iyulda Toshkent shahar dumasiga navbatdagi qayta saylov bo‘lishi belgilanadi. Bu saylovda asosan eskilikni yoqlovchi “Ulamo” jamiyati, taraqqiyparvar “Sho‘roi islomiya” jamiyati va bolsheviklar orasida nomzodlik uchun keskin kurash ketadi. Saylov kunidan bir muncha ilgariyoq ruslar bu safargi dumaga saylovda musulmonlarning qo‘li baland kelishini sezib “Shaharning yangi qismi uchun alohida duma saylaymiz”, deb Toshkent dumasini ikkiga bo‘lish taklifini ko‘tarib chiqadilar. Bu holning oldini olish uchun “Sho‘roi islomiya” jamiyati — agar rus tilini bilmagan, siyosiy ma’lumoti bo‘lmagan “Ulamo” jamiyatining nomzodlari saylovda g‘olib kelsa, dumada rus nomzodlari bilan birgalikda ish yurita olarmikanlar, agar yurita olmasalar, dumaning ikkiga bo‘linishini aniq bilib, oqibatda mahalliy muxtoriyat, mustaqillik olishga g‘ov bo‘lishlarini, yana mustamlaka holida qolib ketishlarini bilib, iloji boricha o‘z jamiyatlaridan duma nomzodligiga ozmi-ko‘bmi ruscha ma’lumotli, yangicha tarbiyasi bo‘lgan yurist, doktor, komissar, muallim, ziyoli savdogar, ruscha ma’lumotli prikazchik, ochiq fikrli ulamolarni ko‘rsatadilar. Lekin “Ulamo” jamiyati Eski va Yangi shahar avom xalqi orasida “Sho‘roi islomiya” jamiyatining nomzodlari badmazhab kafkazli, dinsiz tatarlardan ularga ovoz bermanglar deb tashviq qiladilar. Natijada avom xalq mullalar va boylar jamiyati “Ulamoining nomzodlariga ovoz berib, ulardan 62 nomzod o‘tadi, taraqqiyparvar ziyolilardan esa faqat 11 kishi saylanadi… Dumaning ishlarida bu «Ulamo” jamnyatining nomzodlari “Muvaqqat maktab komiteti” hay’atiga nomzod saylashda hatto Munavvarqori va Sodiq Abdusattorovga ovoz bermaydilar. Va boshqa tashkiliy ishlar hay’atiga ovoz berishda ham o‘sha o‘n bir taraqqiyparvar o‘rniga ruslarga ovoz beradilar… Baxtga qarshi Toshkent dumasi bolsheviklarning zo‘rligi bilan 1917 yil 2 dekabrdagi farmoniga binoan tarqatib yuboriladi.

Yozuvchi Habibulla Qodiriy “Otam haqida” kitobida Abdulla Qodiriy va uning mahalladoshi, Zayniddin Husayn o‘g‘lining o‘sha yilgi shahar dumasiga bo‘lgan saylovda qatnashganlarini va ularning boshndan o‘tgan voqeani yozib o‘tadilar. Yozib o‘tilgan xotira yuqoridagi maqolaning ruhi va mazmuniga mos kelgani uchun bu maqolani Qodiriy qalamiga mansub, deb to‘plamga kiritdik.

[2] “Ulug‘ Turkiston” — Toshkentdagi tatar burjuaziyasi gazetasi. Fevral revolyutsiyasidan keyin nashr etilgai, millatchilik qarashlarini ilgari surgan, muharriri Kabir Bakir.

MA’ORIF SHO‘ROSI DIQQATIG‘A

So‘ylab o‘lturuvning ham luzumi yo‘qdurkim, bizim uchun bir-bir masaladan ham ilgariroq maktab masalasiga jiddiy qarab, kamchilik-yetishmagan yerlarini takmil va isloh etmak maorifga cho‘l xalqimizning diqqatini shul nuqtaga jalb etmak kerakdir.

Boshqa ishlarga e’tiborsiz qaraganimiz kabi, bu maorif ishini ham muxmal qoldirsak vaqtidan isti’foda etmagan, tushimizga ham kirmagan yengiliklarga kufroni ne’mat etgan bo‘lurmiz.

Istibdod davrida biz musulmon yoshlarning kecha-kunduz maktab-maktab deya baqirdiqlarimizni ko‘z oldimizg‘a keltirsak, endi o‘shal vaqtda imtilgan amalimizni ko‘z oldimizda ko‘rarmiz. Ish shundog‘ ekan, endi ham tanballik etsak, butun mas’uliyat kelajak tarixda bizim ustimizda bo‘lur.

Mundan bir necha kunlar ilgari bir necha o‘rtoqlar ila musohaba etishmoqda edik. Musohiblar ichida ibtidoiy maktablarimizdan birining mudiri… afandi ham bor edi. Millatning istiqboli faqat maktablar ila porlayajag‘iga imon keltirdig‘imdan haligi afandidan hozirgi ibtidoiy maktablarimizning borishindan, bu yilgi qishga maktab hayotida hozirlikdan savollar berdim. Afandi shundoq javob berdi:

“Xalqimizning yangi maktablarga rag‘bati juda yaxshi. Maktabda joy yetishmaydir. Boshqa maktab muallimlarining holidin xabarim bo‘lmasa ham o‘zimizning muallimlarning o‘z vazifasiga tushunib harakat etuvchilar, deya olaman. Lekin yozuv asboblariga favqulodda ehtiyoj kechirmoqdamiz. O‘qush uchun yozuv asboblari so‘rab guruhlab «Maorif sho‘rosi”ga murojaat etsak ham, shu choqqacha bir natija chiqmadi. Maorif sho‘rosining bizga javobi “Shoshmang, barisi topilur”dan nariga o‘tmay bu yo‘lda harakat etdiklari ko‘rilmaydir. Agarda qish uchun qalam, daftar va boshqalar hozirlanmasa — ko‘ngilsiz natija berishi tabi’iydir. Chunki maktab bolalarining aksarisi ishchi-kambag‘al bolalari bo‘lib, bir dona daftarni 40-50 so‘mga, bir dona qalamni 30-40 so‘mga oluvlari g‘ayrimumkindur. Holbuki daftar bir bola uchun yolg‘uz birgina emas, darsga qarab olti-yettitacha lozimdir. Mana shu taraflarini o‘ylaganda bilmadim, maktablarimiz qishda ne hol kechirar. Ammo maorif sho‘rosini bu masalaga iltifoti boyagi».

Man bu so‘zni mundan ilgari ham bir muallimdan eshitgan edim. Endi buning ila ikkinchi bo‘ldi. Yozuv asbobi masalasi haqiqatan ham muhum bir masala bo‘lib, vaqtinda tadbiri ko‘rilmasa haligi afandining aytkanidek, yaxshilik ila natijalanmasa kerak.

Maktabdagi o‘quvchi shogirdlar kambag‘al kishilarning bolalari o‘ldiqdan daftar-qalamni o‘z yonlaridan oluvlari mumkin emas. Zo‘rg‘agina kunini o‘tkazib turgan ishchi xalq o‘g‘lining daftar-qalami uchun oyiga bir-ikki yuz so‘m chiqimdor bo‘lib bola tarbiya etuvi, boshqa millat ishchilari uchun bizga qaraganda ongli bo‘ldiqlaridan yengil bir ish bo‘lsa ham, bizning endigina shu yo‘lga oyoq boskan kambag‘al xalqimiz uchun oson bo‘lmasa kerak.

Bizning qora-nodon ishchilarimiz o‘g‘lining maktabi uchun oyiga bir-ikki yuz so‘m chiqimdor bo‘luvi esa to‘g‘ridan-to‘g‘ri: “Man sening maktabingg‘a muncha chiqimdor bo‘lib o‘qita olmayman”, deydirda, o‘g‘lini maktabdan olib, o‘quvdan mahrum etar. Bu bizim uchun tabiiy bir ishdir. Hozirda o‘quv asboblari bozordan topilib turgan bo‘lsa ham so‘ngroq topilmov ehtimoli ham bor. Ishchi bolalari yonlarindan daftar-qalam olganlarinda, oqchaga ham topilmay boshlasa tag‘i bir balo bo‘lur.

Shuning uchun “Maorif sho‘rosi”ning bu masalaga yaxshirok ahamiyat beruvi, albatta, lozimdir. Masalaning ahamiyatiga tushingan “Maorif sho‘rosi” balki muning gadosiga kirishkan chiqar, lekin bu holda bu ishga tadbirsiz qaramak, endigina yo‘lga qo‘yilgan ibtidoiy maktablarimizga o‘tkazilgan millat gullari bolalarimiz uchun bir jinoyat bo‘lur.

Julqunboy

“Ishtirokiyun” — 1919 yil, 23 sentyabr, 180-son

BIZDA TЕATRU ISHINING BORISHI

TЕATRU VA MUZIQA

Ma’lumdirki, bizim Turkistonda drama ham teatrniig tarixlari 1912 yildan boshlanib, bularni qabul etkanimizga yetti yillar bo‘ladi.

1912 yildan ilgari Turkistonda tatar qarindoshlar tarafidan teatr o‘yunlari bo‘lub tursa ham tabiiy bizim turmushimizdan chetdaroq bir ruhdagi asarlar o‘ldiqdan yerli yoshlarni u darajada o‘ziga jalb eta olmag‘an, to‘g‘risi ul vaqtda Turkiston yoshlari juda oz va shu nisbatda she’riy asarlardan yiroq masofada turarlar edi.

1912 yildan boshlab “Padarkush” isminda o‘z turmushimizdan oling‘an teatr risolasi Mahmudxo‘ja Behbudiy tarafidan maydonga qo‘yilur. “Padarkush” risolasi Turkistonning umuman deyarli har bir katga kichik shaharlarinda mavqi’ tomoshaga qo‘yilub, yoshlarimiz uchun bir daraja teatru maqsadi onglashilur. Mana shundan so‘ng bizda teatr masalasi bosh ko‘tarub, yarim-yorti teatr risolalari yoza boshlaymiz. Bunday she’riy asarlarni taqlid so‘nginda qabul etmak madaniy millatlarning bir qonuni esa-da, bizda birinchidan, bu ishga yangiliq va matbuotsizliqqa, alalxusus bunday nimarsalarni tanqid qilurg‘a iqtidorlik munaqqidlarimiz yo‘qlig‘indan shu ko‘yincha qabul etilib, matbuot elagindan o‘tquzilmas.

Bu hol 1912-1917 yilgacha davom etib, 1918-yildan e’tiboran, ma’lum har bir ish uchun keng yo‘l ochildig‘i kabi maorif ishlari uchunda o‘rtadagi to‘sqinlar oling‘ach, teatrlar yozmoq ishi ham har bir qo‘lidan yozuv keladirg‘an yoshlar va o‘quvchi shogirdlar uchun bir ermak yoki havas shaklig‘a kirdi.

Bu hol Turkistonning boshqa go‘shalarindan ko‘ra bizim Toshkand yoshlari orasinda ko‘brak ko‘rildi. Bir nechalarini istisno ila, o‘z imlosin to‘g‘rilab yoza olmag‘anlar, “dramaturg”, “komik” hatto “operato‘r” ham bo‘lib maydonga chiqdilar-da (“tragediya”ni yozmag‘anlariga shukr qilasan endi!) Toshkandni ola-chipor drama, komediya va operalar ila to‘ldirdilar. Bularni o‘ynalg‘ali turli formadagi artistlar ham topilib, haftada bir necha martabalab teatr kechalari bo‘lib, Toshkand tom bir madaniy xalq turmushini onglataturg‘an bo‘ldi.

Bu teatrular xalqimizga tabiiy ta’sirlarin beralarmi, masalasiga kelganda ma’attaassuf biz ikkinchi turli ta’sir sezamiz: tomoshachilar teatrni bekorchilikka ermak va o‘zlarining eskidan qolma masxarabozliqlari, deya qariy boshlag‘anlar. Haqiqatan ham, o‘ylab ko‘rganda, bizda teatr ishining bu ravishda borishi yarim madaniy xalqimizg‘a shunday ta’sir qoldirmay mumkin emasdir. Bir necha asrlardan beri safsata va sihrbozliqlar ila zaharlanib kelmakda bo‘lg‘an xalqimizg‘a adabiy maktab bo‘lur umidinda bo‘ldig‘imiz teatrning bu holi g‘oyatda ayanchlidir.

Teatrlarga xalqimizning bu nazarda qaray boshlovi shubhasiz teatr asarlarimiz ahlsizlar tarafidan bajariluvidandir. Teatr, turmushdagi yetishmagan va ortiqcha yerlarni ko‘z oldimizg‘a mujassam etib ko‘rsatuvchi bir oynadir. Ish shundog‘ ekan, biz ham o‘z teatruvimizni ko‘rganda turmushimizning aksini ko‘rmagimiz kerakdir.

Lekin biz o‘z sahnamizda shu choqqacha o‘zining san’atkoronalig‘ ila ichiga kiritib yuborib asarlantiraturg‘an na bir drama va na bir komediya ko‘ramiz. Ammo ko‘rdik, ma’attaassuf, na dramalik nomig‘a, na komediyalig‘ otig‘a muvofiq bir asar uchrata olmadik. Qaysi bir yangi yozilg‘an dramasiga qarama, buzuqliq, sahna uchun xiyonat!..

Komediya, degach nima to‘g‘ri kelsa shundan kula bermak emas, balki o‘zining tub shartiga muvofiq etib kulmak, drama yozg‘anda mavzuni turmushimizning naq bir chirik joyidan olmoq va shuning ila barobar adabiyot torozusiga solib yozmoq kerakdir.

Boqingiz, muharrirlik g‘ururi ila yozilg‘an dramalargakim, bunda birisining oldig‘i mavzu g‘oyat ahamiyatsiz, turmushimizda yo‘q, ya’ni fantaziya shaklli bir narsa, ikkinchisining olg‘an mavzui ahamiyatli, lekin voqi’ali tasvir yo‘li so‘ng daraja buzuq, asardagi qahramonning so‘z va ishi xarakteriga nomuvofiq, dialog o‘rniga monolog ishlatilgan, monologni talab etgan bir o‘rin butun ko‘rsatilmagan. asar qahramonining ichki siri ochilmay tomoshachilarni qabziyatga yetkurgan va aktlar to‘la ko‘rsatilmagan uchun ko‘b yerlar majhul va hokazo…

Shu yaqin orada “Temir to‘dasi”[1] tarafidan “Jadid-qadim”[2] ismli bir drama qo‘yilub o‘tdi. Taassufki, ba’zi mone’lar sababli bu dramani ko‘ra olmadim. Eshituvimg‘a qarag‘anda, bu dramaning mavzui ismindan ham ma’lum bo‘luvig‘a ko‘ra, jadid va qadim orasindagi maslak kurashi ila boshlanur ekan-da, natija qadim jadidni o‘ldiruvi ila tamomlanur ekan. Bu esa turmushimizda yo‘q bir voqi’a. Durust, jadid-qadim orasinda maslak kurashi bor, bu ma’lum. Ammo jadid qadimning bir-birini o‘ldirishmak darajasiga yetuvi shu asarda birinchi martaba ko‘rilur. Bu turmushimizda birinchi ixtiro!.. Durust, Buxoroda qadimlar tarafidan (ulamo fatvosi ila) ko‘b yoshlar qurbon etildi. Buning omillari qora xalq va hukumat edi. Ammo bizning bu yerlarda bunday voqi’alarni yuz ko‘rsatishi hech eshitilmagan ishdir. Agarda bizda ham shundoq yashirin sirlar bo‘lsa, oshkor etdigi uchun bu asar muharririga tashakkur etamiz.

Xulosa, mundoq kelishsiz ishlar teatr olaminda shu daraja ko‘bdirki, bularni yozib ko‘rsatuv uchun butun vaqtni faqat shunga bog‘lamoq kerak bo‘lur. Bu holning davomi yosh sahnamiz uchun jinoyat, suiste’moldir. Buning kabi e’tiborsizliklarni oradan ko‘taruv uchun birdan-bir chora bo‘lsa, u ham tanqid yo‘lidir. Lekin bundoq havasaki, mayda-chuydalarni ochib ko‘rsatib, ahli tarafidan yozilg‘an she’riyatli teatr majmu’alarnigina javohiran ochib beraturgan bir munaqqidimiz yo‘qdir. Balki bordir, lekin maydonga chiqmilar.

Bundan bir necha kunlar muqaddam “To‘kma” teatrining buzuqlig‘ina qarshi chiqg‘an “Ishchi” o‘ziga bir daraja ko‘ngil bog‘latg‘an edi. Lekin aning ham aytmakda bo‘ldig‘i tanqidlar yolg‘uz sahna kamchiliklari, artistlarning o‘yunni buzuq o‘ynovlari va shunga o‘xshash ikkinchi darajadagi o‘rinlarni tanqididan narig‘a o‘tolmadi. Menim bu dedigimdan “Sahna va artistlarni tanqid etuv noo‘rin emish”, degan maqsad onglashilmasun. Albatta, bular ham o‘z mavqe’inda teyishli ishlar, lekin demoq istaymanki, keng ma’naviy jihatdan o‘ldiqdan ilgari teatr asarlarining asl o‘zini umumiy adabiyot o‘lchovina solib operasiya qilib chiqish birinchi martaba lozimdir. Bilsunki, asar sahnaga qo‘yilaturg‘an bir narsami yo yo‘q.

“Ishchi”ning etdigi tanqidlaridan har bir cho‘pchak ham bir haqiqiy asar bo‘lib tanilub, haligi dedigimiz ikkinchi darajadagi taraf, tuzuk bo‘lsa bas, degan maqsad onglashiladir. Bu kamchilik esa “Ishchi”ning oz tajribalilig‘indan bo‘lsa kerak. Men o‘z tirikligimizdan ko‘piya bo‘lg‘an she’riy asarlarni ko‘payuvin tilayman. Tilaymangina emas, hamon harorat ila kutaman. Buni esa qo‘lidan yozuv keladurgan har bir kishidan emas, o‘zining ahlidan kutaman.

Yoshlarimizning tarbiya yeri maktab bo‘lsa, kattalarimizniki teatrulardir.

Kattalarimizning maktabi yozuvchiliq, pedago‘glarning yozdiqlari darslar. Fantaziya, uydirmalar bo‘lmasin.

Turmushimizning aksi — usta rassom tomonidan oling‘an aks bo‘lsin, — deyman.

Julqunboy

“Ishtirokiyun” 1919 yil, 11 dekabr, 239-son, 2-bet
—————————————
[1] “Temir to‘dasi” — harbiy vatanparvar yoshlardan tuzilgan guruhlar bo‘lib, ular maktablarda tashkiliy ishlarni bajarishgan, bolalarga jismoniy tarbiyadan dars berishgan, pyesalarni sahnalashtirganlar.
[2] “Jadid-qadim” — shoir Xurshidning asari.

BIZDA ASKARLIK MASALASI

Boshqalar tarafindan huquqingning toptalmovi, chetlarga mahkum, mazlum bo‘lmaslik, chet millatlarga o‘z tovushingni eshitdirub eshitmoqqa majbur etuvg‘a shubha yo‘qkim, qo‘lingdagi qurolingg‘a, askariy kuchingg‘a qarab bo‘lur.

Ko‘ramizkim Ovrupo, Omriqo millatlari bunchaliq sha’n-shavkatni faqat harbiy kuch ila qozonmishlardir. Ovrupo, Omriqo imperialistlari Sharq xalqini faqat qurol kuchi ila o‘zlarig‘a asir etmishlar va hali ham harbiy kuch ila Sharq mazlumlarini zanjirda tutarlar.

Ammo biz sharqli mazlum musulmonlar esa shu qurolsizlik, askar yo‘qlik ila shu zolim xunxo‘rlar zanjiriga band bo‘lmishmiz. Durust, biz sharqlilar g‘arblilarga qaraganda madaniyatcha bik tubandamiz, bizim mazlumiyatimiz madaniyatsizligimiz uchun deyilsa mumkin. Lekin shundog‘ bo‘lsa ham istiqlol olib, askarsiz yashamoq butunlay mumkin emas. Natijasi boshqa qurolli mamlakatlarga qul asoratda yuriluvdir. Buning uchun dalil qilib afg‘on qarindoshlarimizdan ko‘rsatilsa mumkindirki, afg‘on xalqi hozirda va mundan elli-oltmish yil ilgarida ham madaniyatcha biz turkistonlilardan ortiq bo‘lmay yurar edi. Lekin boshqa madaniy millatlarning taxt hokimiyatiga o‘tkani yo‘qdir. Bu nimadan edi?..

Ko‘z oldimizdadirkim, shu madaniyatsiz afg‘on xalqi butun dunyoga hokimlik da’vosiga yetishkan Ongliyadan o‘zining ozgina harbiy kuchi ila o‘z tilagini imzo etdirdi[1]. Ammo biz Turkiston ishchilariga kelganda og‘zimizg‘a qo‘yulgan tayyor oshni ham eblab icholmaymiz. Qurol, kiyim, joy va ovqat hozir bo‘lgan holda askar bo‘luvdin farsaxlarcha yiroqg‘a qochamiz…

Durust, bizim bu qo‘rqoqligimizni ham o‘rni bor, mundin elli yillar ilgari or-nomusli Alimqulimiz, Qanoatshohlarimiz va ….larimiz bo‘lgan, vatanimiz chor hukumati tarafindan zabt etilgach, endi o‘z istibdodi ostinda qul etib qoldirmak niyati zolimonasinda yonimizda pichoq taqib yurituvni ham man’ etkan. Shu zolimona politika orqasinda hozirgi qo‘rqoqlik holiga tanazzul etkanmiz.

Biz musulmon mehnatkashlari buyuk O‘ktabr inqilobidan so‘ng hurriyatni, istiqlolni yana egallash ila boshladik. O‘zimiz uchun mahkumiyatdan qutulib yashovning mumkinlig‘in sezdik. Boshlab qo‘ldan ketkan huquqlarimiz o‘z qo‘limizga kira boshladi. So‘ngg‘i vaqtlarda vatanimiz bo‘lgan Turkiston idorasi hammasi bo‘lmasa ham yarmisi deyarlik o‘z yigitlarimiz qo‘lig‘a o‘tdi.

Demak, mamlakatning yarim idorasi o‘z qo‘limizda. Turkistonning butun mehnatkashlarining imoni komil bo‘lsa kerakki, yaqinda rus mehnatkash birodarlar: “Shu kungacha biz sizning o‘z vazifangiz bo‘lgan bu ishlarga uzviy birodarlik uchun yordamlashib keldik. Endi marhamat etib, o‘z ishingizni o‘zingiz ishlangiz, mundin so‘ng bizdan sizga yordam bo‘lmayajak!”, debdurlar. Bu bir tabiiy ish.

Yuqorida ham so‘ylanib o‘tildi: “Mamlakat idorasi askarsiz mumkin emas”. Idora o‘z qo‘limizga o‘tkach, tabiiy, vatanimizning dushmandan muhofazati o‘z ustimizga tushajak. Buning uchun o‘z askarimiz bo‘lurg‘a kerak. Tabiiydirki, mamlakat idorasi bizning qo‘lda bo‘lib askarlikni boshqalar qilmayajak. Bu mumkin ham emas. Shuning uchun agarda biz mustag‘il, qulliqdan qutulib yashovni xohlar ekanmiz, yaqin istiqbolimizdagi baxtli kunlar uchun askar bo‘luvimiz, vatan muhofazasiga hozirlanuvimiz lozim. Lozimgina emas alzamdir. Musulmon ishchilarindan askarlar hozirlov ehtiyoji endi siz yoshlarga bo‘lsa kerakki, musulmon ishchilarindan ko‘ngilli askarlar yig‘moq haqinda Markaz musulmon byurosi tarafindan Eski shahar sinfiy ittifoqlar sho‘rosiga bir murojaatnoma tushurilgan ekan. Bu murojaatnoma mazkur sho‘roning shu so‘ngg‘i umumiy majlisinda ko‘rilib, tubandagi qaror berilganki, ahamiyatiga ko‘ra shu qarorni aynan ko‘chirib yozaman:

“Musulmonlardan ko‘ngilli askar yig‘moq Turkiston o‘zbak ishchilar hayotini ta’min va chetlar tarafindan toptalgan huquqini tirgizu degan so‘zdir. Biz bu askarlik masalasini shundog‘ onglab, Markaz musulmon byurosining murojaatini tamom shodliq ila qarshi olamiz. Ostinda ezila-ezila tamom ishdan chiqg‘an askar bo‘luv so‘zini bir vahimalik va … deb ongliy boshlaganlar. Shuning uchun musulmon ishchilarindan askar yig‘uvga zo‘r tashviqot lozimdir. Binoan alayhi, bizning o‘ttuz to‘rt ming mehnatkash namoyondalari Markaz musulmon byurosiga murojaat etamizkim, ko‘ngilli askar yig‘uv tashviqotiga bizim yonimizga muqtadiri mushavviqlar berib, bizim tashviqot ishimizga yordamlashsun. Eski shaharga ta’lim joylari ochib harbiy muallimlarni musulmonlardan qo‘ysun. Musulmonlarning o‘zidan askariy muallimlar yetkuzmak uchun kurslar ochib, shu kundan e’tiboran Eski shahar sinfiy ittifoqlari sho‘rosiga bir nafar o‘z harbiy vakilini doimiy etib tushursun”.

Mana bu qaror g‘oyatda ko‘ngilli bir ish, lekin boshqa qarorlarimiz kabi bunda — qog‘azdagina qolib ketmovi matlubdir. Yaxshi soatda!

Julqunboy

“Ishtirokiyun” 1919 yil, 4 noyabr, 211-son
—————————————
[1] O‘sha vaqtda Afg‘oniston podshosi Omonulloxon (1892-1960) yurtining mustaqilligi uchun keskin kurash olib borish niyatida ekanligini bayon qilib, Sovet hukumati bilan diplomatik yozishmalar olib boradi. 1919 yil may oyida Sovet qukumati Afg‘onistonning davlat mustaqilligini tan oladi. O‘sha kunlarda inglizlar Afg‘onistonga qarshi qurolli hujum uyushtnradi. Lekii ular mag‘lubiyatga uchrab, afg‘on xalqining mustaqnllngini tan olishga majbur bo‘ladi.

QIMMATCHILIK MASALASI

“Ishtirokiyun”ning bir no‘mirinda Toshqun o‘rtoq “Qimmatchilik tinkamga tegdi” unvonli bir maqola yozib: man so‘qqabosh bo‘laturib shuncha qiynalmoqdaman, ammo bola-chaqalik akalarning holi nima kechmoqda ekan, mazmunida bir so‘z so‘zliydir. Bola-chaqalik bir yigit o‘ldig‘imdan Toshqun og‘aning boyagi so‘zi manim yaramga tuz sepdi. Shu qimmatchilik vaqtining oilador bir kishisi bo‘luvim sababi ila qo‘limga qalam olib man-da o‘z hasratimni yozib o‘tmoqchi bo‘ldim. Lekin manim kechirmoqda o‘ldig‘im kunlar oldida Toshqun o‘rtog‘imniki holva bo‘lib qoladir. Mana tubanda o‘qub ko‘rulsun: Osh-non yemoqdan boshqaga yaramagan bir chol otam ila bir kampir onam, yolg‘uz so‘z so‘ylash ila osh pishirishka yaratilgan bir xotunim bor. Ko‘chaga yuz karra chiqib, har uyga kirganda “Oyi, non ber!”ni o‘ziniki qilib olgan bir qizim, topkanini ko‘chada chiqim qilib, erta-kech manim ovqatimga sherik bo‘ladirgan bir inim bor. Bulardan boshqa tag‘i bir yashar o‘g‘lum bo‘lsa ham, Xudoga shukr, hali tishi chiqg‘ancha yo‘q. Manim qarovimdagi jam’i muftxo‘rlar olti jon, o‘zim ila yetgi jon bo‘lamiz. Mana shu yuqorida ko‘rsatganlarimni to‘ydirmoqlik kafolati manim ustimga yuklangandir. O‘zim… da xidmat qilib, oylik vazifam sakkiz yuz qirq so‘m, har kuniga yigirma sakkiz so‘m 33 tiyin tushsa kerak. Endi shu jonvor yigirma sakkiz so‘m 33 tiyinning ustidagi (“Ishchi” o‘rtoqning ta’birincha) mashmashaga tomosha qilinsa: man Eski shahar oziq sho‘basi tarafidin berilajak oziqlarni hisobga olmay, to‘p-to‘g‘ri bozor bahosiga hisob yuritaman, chunki Eski shahar oziq sho‘basining beradirgan yigirma kunda bir karra nonini, ikki oyda bir martaba oila boshiga ikki qadoq zig‘ir moyini, bir yarim oyda jon boshiga bir qadoq so‘k va birinchni, oh o‘ldim, deganla yarim qadoq go‘shini butunlay hisobga olmayman. Iydning birinchi kunidan boshlab to alholgacha bilmadim, nima sababdandir non ham bergani yo‘q. Boshqa nimarsalar ham hokazo… Agarda qattig‘ tegmasa oziq sho‘basining mutasaddilariga shunday tavsiyada bo‘linur edim: Bizadek kambag‘al Julqunboylarni, o‘zingizni, ham komitetingizdagi ikki yuzmi, uch yuzmi xidmatchilaringizni javobini beringiz-da, hammamizni ovoragarchilikdan ham tamug‘likdan qutqaring!

Maqsaddan yiroq tushibman. Ertalabki choyni besh dona non ila ichamiz. Bir put unni o‘rta hisob ila ikki yuz so‘m qilganda har donasi besh so‘mdan tushib, yigirma besh so‘m bo‘ladir. Choyni ham uch so‘m hisoblaganda yuqorida ko‘rsatib o‘tkan bir kunlik topishimning mashmashasi tamom bo‘lib, kunning mundan bu yog‘iga bo‘ladirgan xarajatlar butunlay o‘rinlidir. (Ehtimolki, bu saxiyona yolg‘uz ertalabki choy uchun beriladurgandir).

O‘rni yo‘q chiqimlar: tushlik choyga uch dona non puli o‘n besh so‘m. O‘zim xizmat vaqtida arzon baho oshxonadan bir kosa osh yeyman — puli olti so‘m. Jam’i yigirma bir so‘m. Endi kechqurungi oshlik turi haftada shu ravishcha bo‘ladir: shanba ila dushanba kun moshxo‘rda, yakshanba ila seshanba moshkichiri, chahorshanba kun so‘k oshi, panjshanba kuni ubra, jum’a kuni palov. Palovdan boshqalarining chiqimi ozroq farqli bo‘lgani uchun bir kunlik masalliq tubandagicha hisoblansa mumkindir. Yarim qadoq mosh besh so‘mdan yetti so‘m elli tiyin. Yarim qadoq birinch olti so‘mdan to‘qquz so‘m. Chorak qadoq moy o‘n so‘m. Bir qadoq karto‘shka olti so‘m (go‘sh o‘rniga karto‘shka ishlata boshlaganimizga ikki oylar bo‘ldi. Go‘shning isminigina eshitamiz. Bu yaqinda o‘zini ko‘rganimiz yo‘q). Xojji tuz va o‘tundan boshqa osh chiqimi 36 so‘m 50 tiyin. Haftada kir sobundan bir qadoq ketadir. Puli 60 so‘m. Bul ham bir kunga 10 so‘m tushadi. Osh xarajatidan tag‘i bir narsa yodimdan ko‘tarilibdir. Haftaga bir xurmacha qatiq puli 35 so‘m, kuniga 6 so‘mdan ziyodroq tushsa kerak. Jam’i o‘rinsiz xarajat 64 so‘m 50 tiyin. O‘rinlik — 26 so‘m ila jam’i 102 so‘m 50 tiyin. Yuqorida yolg‘uz ovqat xarajatlarini ko‘rsatdim. Toshqun o‘rtoq aytmishli ham yozning ko‘ngil sus ketadurg‘an mevalari ham bor. O‘ldim deganda o‘tguz-qirq so‘mni bunga ham bermay ilojing yo‘q. Mayda-chuydalari ila hisoblaganda maishatimga bir yuz so‘m yetadir. Bu yuz so‘mni nima qilmoq kerak. Bunga kim aybli? Molni qimmatlandiruvchi ispikulyantmi? Yoki vazifani oz beruvchi hukumatmi? Bu xususda churq etmasdan hukmni o‘qiguchining muhokamasiga tashlab o‘taman.

Bobolarimizning “Qarzing mingga yetsa, murg‘i musamman yegin!”[1] degan bir maqollari bor. Lekin hozirda qarzim besh mingga yetti ham murg‘i musammandan darak yo‘q. Agarda bu so‘z to‘g‘ri bo‘lsa edi, murg‘i musammandan beshini yegan bo‘lur edim.

O‘yun-kulgiga, tomoshaga o‘chroq (xarisroq) bo‘lsam ham oqchasizlikdan tashlab yuborganimga ko‘b vaqtlar o‘tdi. Matbuotga mayda-chuyda yozishka iqtidorim bo‘lsa ham bu ishim yaxshigina edi. Mal’un qimmatchilik qisiriqidan ko‘bdan tark etib yubordim. Yuqoridagi bir necha satr hasratni yozarga “Kampirning dardi g‘o‘zada”, degan kabi Toshqunboy maqolasi sabab bo‘ldi. Man-da o‘z dardimni yozdim. Yo‘qsa ezmalanib o‘lturmoqqa vaqtim ham yo‘q edi. “Ishtirokiyun” boshqarmasi bu ezmalikni bosarmi, yo‘qmi manim ishim emas. Har holda hasragimni yozib, yurakimni bo‘shatib olganim uchun o‘zimni yengil kabi sezmoqdaman. Bu yozganlarim o‘quvchiga ortiqcha bir ezmalik bo‘lib sezilur, shuning ila barobar o‘rinlik ham deb o‘ylayman.

Julqunboy

“Ishtirokiyun”[2] — 1919 yil, 5 avgust. 148-son, 2-bet
—————————————
[1] Murg‘i musamman — gavhar tuxum qiladigan samo qushi; qush go‘shtini odatda aslzodalar yeydi, “Kuning yetib qarzga botib ketsang qam obro‘ni qo‘ldan berma, otdan tushsang qam egardan tushma”, deb muallif kinoya qilyapti.

[2] “Ishtirokiyun” (“Kommunist”) — 1918 yil 20 iyundan boshlab “Ulug‘ Turkiston” gazetasi shu nom bilan Toshkentda chiqa boshlagan. Turkiston Milliy ishlar komisarligining nashr afkori. Gazetaga Kabir Bakir, Nazir To‘raqulov, Aqmad Donskoy, Xanafiy Burnishev, Mirmuhsinlar muxarrirlik qilgan. Gazeta xodimlarining ko‘pi tatarlar bo‘lgani uchun tatarcha so‘zlar ham ishlatilgan.

ESKI SHAHAR “CheKa”SI ATROFINDA

Ikki yil endi yarim yorti hukumat ishlari o‘z qo‘limizga berilib keladir. Bizning uchun o‘lka masshtabinda ish ko‘rmoq (ozgina istisno ila) to‘g‘ri kelmasa ham shahar, uyaz, qishloq ishlarimiz o‘zimizga topshirildi. Ikki yildan beri ba’zi juz’iy ishlarimizni o‘zimiz yuritib kelamiz. Tabiiy, ilgariroq idoralarimiz boshiga o‘lturgan mehmonlar tajribasizlikdan idora ishinda o‘zlarini tuta olmaganlikdan va…lardan xalqni tashvish ostinda qoldirib keldilar. Inqilob to‘lquni bosila tushdi, suv tindi. Kimni kim ekanlig‘i aniqlana boshlab, ish boshig‘a haqiqiy xalq xizmatchilari bo‘lg‘an nomzodlargina o‘tquzuldi.

O‘tquzuldi, ammo ayni bir foji’a qarshisiga fahmim yetdi. Bu, o‘zimizdan idora ishlarini yurguzarlik ish kishilari yo‘qlig‘i edi. Tabiiy Nekalay istibdodi ila biz idora ishlaridan chetka qoqib, hayvon kabi maishat etmoqg‘a majbur ayladik. Ammo inqilobdan so‘ng bizga kerakli ish kishilarni hozirlamoq edi. Buni ishning ketishi ham bizga sezdirar edi. Lekin biz bunga e’tibor etmadik. “Bo‘lar-ketar”da davom etdik, ammo buning natijasi bu kun qarshimizda gavdalanib turadir.

Hozir idora ishlarimizni yurguzmoqg‘a kishimiz yo‘q, tabiiy, ruslardan qo‘yamiz. Lekin ruslar bizning tilimizga, urf-odatimizga butunlay tanish emas. Ishka rusdan xizmatchi olsaq til bilmaydir, yoniga bir tarjimon beray desak, bizda tarjimon anqoning tuxumi! Mana foji’a!..

Men bizning idoramizdagi oqsovni shu lahzada deb bilganligimdan bu kundan e’tiboran ish kishilari hozirlov choralarig‘a kirishuvni o‘z ahlining yodiga tushurib o‘taman. Bu kundan bo‘lak tadbiriga kirishmasak, kelajakda mundan ham yomonroq natijalar beruvi ko‘z oldidadir.

Eski shahar CheKasi (tergov hay’ati) uch-to‘rt davr kechirib, bir necha xoinlar qo‘linda nohaq o‘yun bo‘lgan kunlari ham bo‘ldi. Ammo so‘ngg‘i vaqtlarda o‘zimizning muqtadiri» xalq xodimi bo‘lgan kishilarimizni bu o‘runga qo‘ydik. Darvoqi’, bu o‘runga layoqatli deb bilgan kishilarimiz hozirgilar bo‘lib, bulardan boshqa layoqatligini topmoq bizning uchun g‘ayri mumkin edi. Lekin ish shundog‘ bo‘lsa ham Eski shahar tergov hay’ati o‘z tabiiy holinda bora olmaydir. Buning sababi ma’lum: — ish kishilarimizning yo‘qlig‘i!

Shu yaqin orada tergov hay’ati o‘rinlashgan binoda yong‘in voqi’ bo‘lib, bir necha kunlar CheKaning ishlari to‘xtamoqg‘a majbur bo‘ldi. Hay’at raisi Ergash o‘rtoq Nurmuhammad o‘g‘li na uchundur bir necha bora xizmatdan ozod etiluvni so‘rab iste’fo berdi esa-da, qabul etilmadi shekilli, u hamon iste’fosinda isror etadi.

Eshitilgan so‘zlarga qaraganda, Ergash o‘rtoqni yuqori doiralar xizmatiga olinuv ehtimol tutiladir. Har holda Ergash o‘rtoq fidoyi xalq xizmatchisi bo‘lganligidan bu o‘rtoqdan foydali xizmatlar kutulsa bo‘ladir. Ergash o‘rtoqni bu o‘rundan olingan taqdirda Kraykomning layoqatli kishini ta’yin etuviga ishonamiz. Ammo ilgarigi hollarning takror etilmovi ko‘zda tutilurga tevish.

Julqunboy

“Ishtirokiyun” — 1920 yil, 3 mart, 47-son

QIROATXONALARIMIZ

Eski vaqtlarda Turkistonning ikkinchi darajadagi shaharlaridan bo‘lg‘an Samarqand, Xo‘qand va Andijon kabi shaharlarda musulmon qiroatxonalari bo‘lsa ham Turkistonning markazi bo‘lg‘an Toshkandda musulmon qiroatxonalari yo‘q edi. Turkistonning boshqa yerlariga ko‘ra Toshkandda ziyoli sinfi ko‘b bo‘lsa-da, o‘zlarinda bo‘lmag‘anda birgina bo‘lsun qiroatxona bo‘lindira olmovlari qiroatxonag‘a juda sovuq qarashlarindan — ahamiyat bermovlarindan boshqa narsa emas edi.

Madaniy xalqlar o‘zlarining eng kichkina qishloqlarinda ham bo‘lmag‘anda bir-ikki qiroatxona bo‘lindiralar, katta shaharlarinda, albatga, yigirma-o‘ttuz qiroatxonalari bo‘ladir. Bizning Toshkandda birinchi martaba ochilg‘an qiroatxona 1918 yilning dekabirinda bir ikki yigitlarimizning g‘ayrati ila “Turon” jamiyatining[1] Orif Klebleyev noming‘a ochilg‘an qiroatxonasi bo‘ldi. Lekin birinchi martaba ochilg‘an bu qiroatxona yaxshi yo‘lg‘a keta olmadi. Chunki kitob kelturmakka atrof yo‘llari yopiq va buning ustiga qiroatxona uchun hukumatdan yordam ham yo‘q edi. Boshida qiroatxona mahalliy kishilarning hadya etkan kitoblari ila yurib tursa ham, so‘ngroq Milliy ishlar komissarlig‘ining Orif Klebleyev ismiga yodgor bo‘lsun, deb bergan o‘n ming so‘m oqchasi bilan ba’zi madaniy ishlar ishlab turdi. Lekin bu oqcha va bu hol ila qiroatxona o‘zinda bor kitoblar bilan xalqni qanoatlandiruv mumkin bo‘lmag‘ach, shaxsiy kitobi bor kishilardan kitoblar rekvizisiya tariqasinda qiroatxonag‘a olindi. Buning ila ham ish radlamagach yuz ming balolar ila o‘shal vaqtli Milliy ishlar komissarlig‘indan to‘qson besh ming so‘mlar chamasi oqcha oling‘an. Bu oqcha ila kitob kelturmakka atrof shaharlarga vakillar yuboruv kitobxonaning muddaosi esa-da, hamma yo‘llarning yopiqlig‘i va temir yo‘llarning tartibsizligi bunga mone’ bo‘lub, Toshkandning o‘zidagi kishilardan bo‘lg‘an kitoblarni garchi juda qimmat baho bilan bo‘lsa ham olina boshlag‘an. Ushbu Milliy ishlar komissarlig‘ining bergan to‘qson besh ming so‘m oqchasi bilan 1919 yilning noyabrig‘a qadar qiroatxona davom etmakda edi. Dekabrdan e’tiboran O‘lka kutubxonasining nazoratiga o‘tub, ushbu yilning aprelig‘a qadar oning qaramog‘inda davom etdi. Bu vaqtlarda qiroatxonaning moddiy jihati yaxshigina ta’min etilib, anchagina kitoblar olmoqg‘a-da muvaffaq bo‘lindi.

Taassufki, O‘lka kutubxonasining qaramog‘inda ko‘b davom etuvga mumkin bo‘lmay, ushbu yilning 1 mayindan boshlab Eski shahar maorif sho‘basi yonidagi “Maktabdan ish maorif taratuv sho‘basi” idorasig‘a o‘tdi. Buning uchun: “Endi qiroatxona dardimizga yaqindan tanish bu sho‘ba qaramog‘iga o‘tdi. Bundan so‘ng, albatta, qiroatxona yo‘lg‘a qo‘yulib yuborilsa kerak”, deb shodlanilsa ham, lekin umidimiz bo‘shka chiqub qiroatxonaning O‘lka kutubxonasi davrindagi vaqtlarini sog‘ina boshladi. Bu kunda kutubxona sotub oluv oqchasizlikdan bugunlay to‘xtag‘an. Buning ustiga “Maktabdan ish maorif taratuv sho‘basi” tarafidan qiroatxona ustiga ta’yin etilgan kishi qiroatxona ishlari ila noahl bir kishi bo‘lg‘ani uchun, qiroatxonag‘a nima kerak, qiroatxonaning ehtiyoji nimaga ortig‘roq va ishni nima bilan boshlamoq kerak ekanin bilmas ekan.

Toshkand musulmon xalqining birdan-bir qiroatxonasi bo‘lg‘an bir kutubxonaning bu holda bo‘luvi, xususan holni maorif sho‘basi qaramog‘ig‘a o‘tkandan so‘ng yuz ko‘rsatuvi taassufli bir holdir. Maktabdan ish maorif taratuvni xohlagan “Maorif sho‘basi”ning diqqatini bu nuqtaga jalb etamiz.

Klebleyev nomig‘a ochilg‘an qiroatxonada hozir to‘rt yuz jildga bolig‘ musulmon kitoblari bo‘lub, Toshkand musulmonlari kabi ikki yuz minglab hisoblang‘an bir xalq uchun bo‘lg‘an ou qiroatxonag‘a nol darajasinda ozdir. Eng ozi to‘rt-besh ming jildlarga yetkuriluvi matlub bo‘lub, buning uchun ichki Rusiya, Boku kabi joylarg‘a vakillar yuborib, kitob keltiriluvi kerakdir. Bo‘lg‘ani shul, deb yotgan bilan makgabdan ish maorif taratuv viveskasi u daraja kungillik natija bermas.

Eski shaharda “Turk RO‘STA”ning saksondan ortiq qiroatxonasi bor. Qaysi choyxonaning yonidan o‘tma “Turk RO‘STA”ning falonchi qiroatxonasi» degan viveska va choyxonaning burchagida ustol ustida chang bosub yotkan besh-olti no‘mir “Ishtirokiyun” va devoriy “RO‘STA” gazetasig‘a ko‘zing tushmay qolmas. “Turk RO‘STA” qiroatxonalari ochilg‘andan beri bularda o‘qub turgan bir kishi ko‘rilmaydir. Bir vaqtlarda xalqg‘a o‘qub bermak uchun har bir qiroatxonaga kishilar ta’yin etilgay, degan bir xabarni eshitub so‘yungan edik. Lekin bu hol uzoq davom eta olmag‘ang‘a o‘xshaydir. Endi bu qiroatxonalar o‘rgumchakka uya bo‘lub yota bersunmi! Maktabdan ishchilar va yo “Turk RO‘STA”chilar buning biror tadbirini ko‘rishka o‘ylab boqadirlarmi?

Julqunboy

“Ishtirokiyun”— 1920 yil, 23 iyun, 125-son

————————————
[1] “Turon” jamiyati — taraqqiyparvar ziyolilar jamiyati, Toshkentning Eski jo‘va maydoni yonida, Maxsido‘z ko‘chasidagi Harbiy komitet o‘rnida bo‘lgan, Toshkentning madaniy-ma’rifiy markazi bo‘lgan, saqna asarlari ijro etilgan. 1927 yilda tarqatib yuborilgan.

YANGI SISTЕM BЕTARAFLIK

Inqilob barakasinda hisobda ham bo‘lmag‘an allaqancha yangi sistem ajib, g‘arib ixtirolar yuz berdi va bermakdadirkim, bu yangi ajoyib aul-tarasha bozorlarni yozub ko‘rsatuv inson toqatidan favq bir ishdir. Butun dunyoning teatru bozorida, adabiyot tarixida ko‘rulmagan ravishda yangi nafis o‘zbak teatrulari, o‘zbak adabiyotlari, o‘zbak artistlari, muallimlari, munajjimlari, muhandis muhtari’lari, muharrir va imlochilari, qompozito‘r rassomlari, shupurgichi arobakashlari, qo‘yingchi, domlalarcha qilub so‘zni qisqartg‘anda va hokazo va hokazolari o‘zbaklarning yangi sistem sanoi nafisalari jumlasidandirlar…

Allohdan baraka va davomini so‘rarg‘a kerakdurkim, o‘zbaklar bunday yangi sistem ixtirolarni hali ham kun sayin va daqiqa, soniya sayin yo‘qliq olamidan borliq dunyosig‘a chiqarub, aqllarni hayron, ko‘zlarni ko‘rmas, quloqlarni eshitmas, qo‘llarni tutmas, oyoqlarni yurmas, og‘zingdan kalava-kalava so‘lakaylaringni oquzib ba’zilarni hayvoni notiqaliqdan hayvoni g‘ayri notiqaliqg‘a aylantirmoqdadirlarkim, bu hol esa yangi sistem ixtirolarning asari maxsusai majdubai makshufai maxsusasidandurlar.

O‘zbak eliga yana bir bashorat!
Qanday bashorat?

Juda ham kagga, juda ham sha’sha’ador bashorat. “Yangi sistem betaraflik” bashorati! Yana bir yangi ixtiro bashorati!

Bashoratnomamizning va “Yangi sistem betaraflik”ning asl ixtiroig‘a sabab bo‘lg‘ani uchun asl masalaning jarayonidan qisqag‘ina bo‘lsa ham yozib o‘tayluk:

Yodimdan ko‘tarilmagan bo‘lsa, “Qizil bayroq” gazetasining 131-raqamida “Ilmiy xidmat” lavhasi ostida “Birov” imzoli bir bechora (“Qizil bayroq” ta’biricha ham bechoradir) mashhur “avantyurist” (bu ta’bir “Birov” birodarimnikidir) Munavvarning yangi imlog‘a qarshilig‘i uchun marhum nemisning bir yuz o‘n besh duymalik to‘pidan “avantyurist” ustiga shu kadar o‘q yog‘dirg‘an ediki, kaminangiz mazlum Munavvarni bu jahannam o‘ti ichida kuyub kul bo‘lg‘anlig‘ig‘a qaror qo‘yg‘an va beixtiyor tilimga “Inna lillahi va inna ilayhi roji’un” oyatini joriy qilg‘an edim. Ammo menim bu foli badim bekorga ketub oradan bir qancha vaqt o‘tar-o‘tmas “avantyurist” Munavvarning tirik qolg‘anlig‘i va maydonda o‘zining Nekalay davridan qolg‘an eski gurzisini ko‘tarub, javlon qilg‘anlig‘i ko‘rildi-da, Lahavla… o‘quy boshladim. Chindan ham bu, “avantyurist”ning “Birov” afandining jahannam hujumidan salomat qoluvining o‘zi ham Lahavla o‘qutdirarliq edi.

“Avantyurist” Munavvar inqilobdan beri turli tomondan mushtum yeb, ammo churq etmay kelganlikdan men uni endi juda ham abjaq bo‘lub qolg‘andir deb o‘ylar edimki, ammo ish bu fikrimning tamomo aksi bo‘lub chiqdi.

Andog‘ rivoyat qilurlarkim, Munavvar “avantyurist” maydonda javlon urdi, gurzisini salmog‘lab boshidan aylanturdi va na’ra tortdi. “Qizil bayroq” ta’biricha, bechora “Birov” o‘rtog‘imning ustiga andog‘ zarb urdiki, yerlar titradi, ko‘klar darz ketdi. Bir vaqt qarasam, “Qizil bayroq” maydonining o‘rtasida majruh “Birov” o‘rtog‘imni bag‘riga bosqan holda “Qizil bayroq” idorasi o‘lturadir. Idora atrofidag‘i tomoshachilarg‘a aytadir: “Bu muzoraba to‘g‘risida savol-javobni cho‘zub o‘lturmaslik uchun «Qizil bayroq” bundan keyin bu to‘g‘rida ikkinchi muzorabalarga yo‘l bermaydur. Shuning bilan birga betaraf bo‘lg‘an holda o‘zining fikrini bayon qiladur».

Bu vaqt “Qizil bayroq” idorasining ko‘zi bag‘ridag‘i ko‘zini termulturub yotqan majruh “Birov”ga tushadir-da, ixtiyorsiz otaliq va og‘aliq ko‘z yoshisini to‘ka boshlaydur. Qarshisidag‘i “avantyurist”ga boqadir-da: “Siyosiy o‘yunchi” deydur. Bag‘ridag‘i majruhga qaraydir-da: “Bechora birovim, mazlum birovim” deydur, ho‘ngrab yig‘laydur. Yana achchig‘ig‘a chidolmay “avantyurist”ni qarg‘iy boshlaydur: “Hiylagar, makrchi, juvonmarg!”

“Qizil bayroq” idorasi ko‘zidan yoshini oquza-oquza alla narsalarni so‘zlab, “avantyurist”ning zarbasini, “mantiqsizlik va zolimlik”, deydir. Shuning ila “Qizil bayroq” o‘zining yuqorida so‘zlagan “Betaraf bo‘lg‘an holda” jumlasini unutub yuboradir-da, Munavvarga ochiqdan-ochiq hujum eta boshlaydir.

Mana bu “betaraflik” o‘zimizning ota-bobodan qolg‘an eski betaraflik emas, “Yangi sistem betaraflik!” Bu — “Qizil bayroq” gazetasining yangi ixtiroyi, yangi ijodi!

Yangi ixtirochilarga duochi Julqunboy

“Inqilob” — 1922 yil, 2-son, 45-46-betlar

TILANCHILIK YOXUD YENGIL KASB

Insoniyat olaminda eng mazmum va manfur bir ish bo‘lsa, ul ham tilanchilik — soyillikdir.

Tilanchilik — ilm-hunarsizlik orqali tarqalaturg‘an bir maraz bo‘lg‘anliqdan tabiiy bu kasal bizim islom olaminda ko‘bdir; shu daraja ko‘bdirki, ba’zi islom mamlakatlarinda, oyniqsa, bizim Turkistonda bir kasb tusini olmishdir. Bizim bu, tilanchilikni o‘zlarig‘a kasb etib oluvchi zotlar nazarinda go‘yo bu ish olar uchun shar’iy bir hunar hisob etilur. Vatanimizda tama’ ila umr o‘tkaruvchi eshon, shayx, nazrixo‘r, duogo‘y, bilmam tag‘i allaqanday darvishlardan qat’i nazar, ochiqdan-ochiq tilanchilik etuvchi qalandarlarimiz, maddoh va ashurochilarimiz, ko‘chama-ko‘cha tentirovchi er-xotun, bola-baqralarimiz va tilanchilik savdosinda shahar-qishloqlarda kezuvchilarimizga qaralsa, bizda tilanchilikning na darajada taraqqiy etib, kasb suratiga kirib borg‘anlig‘in ko‘rilur. Bularning hammalari deyarlik ishlarga qodir kishilar bo‘lg‘anliqdan shar’an bo‘lsun, vijdonan bo‘lsun tilanchilik etarga haqlari yo‘q kishilardir.

Qalandar, maddoh… ismli safillarimizning ichida katta-katta boylari bor bo‘lg‘ani kabi topqan oqchalarini qimor, nashaxonalarda barbod beruvchilari ham o‘zlariga yetmagan shekilli, yosh, ma’sum bolalarini ham bu yomon kasbga qurbon etmakdadirlar. Bu badbaxtlarga “O‘zing-o‘zing, endi o‘g‘lungni o‘qutub biror kasb o‘rgatsang yaxshi bo‘lmaydirmi?”, desang: “Ey-y, bu kasb bizning ota-bobolardan qolib kelmakda bo‘lg‘an ish. Har kimga o‘z ota kasbini qilmoq kerak!”, javobini beradirlar.

Ko‘rasiz! Alar uchun tilanchilik o‘zi bir kasb ota merosi! Islomiyat buning kabi yalqov tama’korlikg‘a qattig‘ qarshi bo‘lgani kabi bukungi ijtimoiy olimlar ham jiddan qarshidir. “Tog‘dan o‘tun keltirub sotib, shundan muhtojlarga sadaqa beruvingiz tilanib yurmoqdan yaxshiroqdir”, degan kabi hadislar tilanchilikdan, yalqovchiliqdan xalqni qattig‘ man’ etadir.

Rusiya ijtimoiy qo‘shma sho‘rolar jumhuriyati ham tilanchilarga yo‘l qoldirmov uchun “Ijtimoiy ta’minot” isminda kuchdan-quvvatdan qolmish mehnatkashlarga yordamxonalar ochmishlardirkim, bu soyillikg‘a qarshi bir choradir.

“Ijtimoiy ta’minot”lar bizim salomat vujudlik, yuzlarindin qon tomar maddoh, qalandar ismli yengil kasbchilarimiz uchun emas, balki qari, ishka yaramovchi, ko‘r, shol kasalli, sag‘ir, yetimlar va shularning amsoli uchundir. Islomiyatning bo‘lsun va olimi ijtimoiyotning bo‘lsun bizning yengil kasbchilarimiz bo‘lgan maddoh, qalandar va amsoliga javobi shuldir:

— Kuching bor, vujuding salomat va aqling komil ekan, ishlab ye! Boshqalarning qo‘lidag‘ig‘a osilma!

Ammo biz bugun hayoti ijtimoiya kechirur ekanmiz, hanuz boyagi yengil kasbchi safillarimizning kasblarinda mudovamat etuvlari “dunyo omillari” shiori qarshisinda buning aksini ishlovchilarning-da bo‘linuvi g‘oyatda taassufli bir holdir.

Ishka noqobil zaifalarimizning “Ijtimoiy ta’minot”lari bo‘linaturib-da, ko‘chalarda zalilona kezinishlari bunday muassasalarning borlig‘indan bexabarlikdan yoxud ilgarigi soyillik lazzatini unuta bilmaganlikdan bo‘lub, buning tevishli chorasiga kirishmak o‘z ahlining birinchi navbatdagi vazifasidir.

Julqunboy

“Ishtirokiyun” — 1920 yil, 20 fevral, 38-son