Онасининг ёлғиз ўғли Саша Смирнов «Биржа ведомостлари» газетасининг 223-сонига ўралган бир нарсани қўлтиғига қистириб, юзи сўлғин бир ҳолда доктор Кошельковнинг хонасига кирди.

АНТОН ЧЕХОВ
САНЪАТ АСАРИ
Одил  Раҳимий  таржимаси

Онасининг ёлғиз ўғли Саша Смирнов «Биржа ведомостлари» газетасининг 223-сонига ўралган бир нарсани қўлтиғига қистириб, юзи сўлғин бир ҳолда доктор Кошельковнинг хонасига кирди.

—Э-э, келинг, яхши йигит!—дея кутиб олди доктор.—Хўш, соғлигингиз қалай? Қандай хушхабарлар келтирдингиз?

Сашанинг кўзлари пирпиради, ўнг қўлини чап кўкрагига босиб, ҳаяжонланган ҳолда деди:

—Ойим сизга салом юборди ва миннатдорлик билдирди, Иван Николаевич… Мен ойимнинг ёлғиз ўғлиман, сиз мени ўлимдан сақлаб қолдингиз… Оғир дарддан фориғ қилдингиз. Бу яхшилигингизни асло унутмаймиз.

—Бундай гапларни қўйинг, йигит!—деди доктор, бу сўзлардан эриб кетиб.—Мен қилган ишни ҳамма қилолади.

—Мен ойимнинг ёлғиз ўғлиман…Камбағал одаммиз, хизматингизга яраша ҳақ тўлашга ожизмиз… Жуда уятга қолдик, доктор. Шунинг учун ойим ва унинг ёлғиз ўғли—мен, сизга миннатдорлик сифатида мана бу нарсани ҳадя қилишга аҳд қилдик. Ўзи қиммат нарса, қадимги бронзадан ишланган. Камёб санъат асари.

—Ҳеч кераги йўқ!—деди доктор афтини буриштириб.

—Йўқ деманг энди,—деди Саша қоғозни оча туриб.—Олмасангиз мени ҳам, ойимни ҳам хафа қиласиз. Жуда асл буюм. Қадимги бронзадан ишланган. Марҳум дадамдан қолган, биз буни қимматли ёдгорлик деб сақлаб келардик. Дадам қадимги бронзадан ясалган буюмларни олиб ишқибозларга сотарди. Ҳозир ойим ҳам, мен ҳам шу иш билан машғулмиз.

Саша қоғозни очди-да, келтирган нарсасини тантанали суратда столга қўйди. Бу буюм қадимги бронзадан нафис ишланган пастак қандил эди. Қандилда тасвир ҳам бор эди: шоҳсупада икки қадди-қомати келишган қип-яланғоч нозанин фигураси ўрнатилган бўлиб, уларнинг ҳолатини тасвирлашга журъатим ҳам,зарур иштиёқим ҳам йўқ. Хонимлар таннозона жилмайишар, шамдонни кўтариб туриш вазифаси бўлмаса, худди супачадан сакраб тушиб, уй ичини остин-устин қилишга ҳам тайёр эдилар-ки, буни тасаввур этишнинг ўзи хижолатли эди.

Доктор совғага бир муддат тикилиб турди-да, қулоғининг орқасини қашлади, кейин бир йўталиб, бурнини қоқди.

—Ҳақиқатан, асл нарса экан,—деди у тўнғиллаб.—Аммо нима десам экан… Ҳеч кимга кўрсатиб бўлмайдиган буюм экан-да…

—Нега энди?

—Ўтакетган устаси ҳам бундан баттарини ўйлаб тополмайди. Бу нарсани столга қўйиш—бутун уйни ҳаром қилиш демакдир.

—Санъатга нега бундай кўз билан қарайсиз, доктор,—деб хафа бўлди Саша.—Ахир, бу санъат асари, ўзингиз бир қаранг! Бундаги нафислик ва гўзалликдан кишининг қалби шодликка, кўзи ёшга тўлади! Бундай гўзалликни кўрган киши бутун дунёни унутиб юборади. Қаранг, қандай малоҳат, қандай нафосат, орзу бор бунда!

—Буни ўзим ҳам кўриб турибман, азизим,—деди доктор, Сашанинг сўзини бўлиб.—Аммо мен оилали, бола-чақали одамман, уйимга хонимлар келиб туради…

—Албатта, агар нодон халқ назари билан қаралса, бу юксак санъат асари бошқача бўлиб кўринади,—деди Саша.—Аммо сиз, доктор, оддий халқдан баланд турмоғингиз керак. Бу буюмни олмасангиз, ойим иккимизни қаттиқ хафа қиласиз. Мен ойимнинг ёлғиз ўғлиман… Сиз мени ўлимдан сақлаб қолдингиз. Биз сизга энг қимматбаҳо буюмимизни тақдим этаяпмиз. Фақат шунга мос келадиган бошқа нарсамиз йўқлиги мени ачинтиряпти…

—Раҳмат, раҳмат, азизим, кўп миннатдорман… Ойингизга салом айтинг.

—Қандилни мана бу ерга, вазани ёнига қўйинг! Аттанг, жуфти йўқда… Эҳ, аттанг! Хўп, хайр, доктор.

Саша чиқиб кетгандан кейин доктор анча вақтгача қандилга тикилиб қолди, қулоғининг орқасини қашиб, узоқ ўйлади.

«Ўзи ёмон нарса эмас,—деб ўйлади у.—Улоқтириш увол… Бу ерда қолдириб ҳам бўлмайди… Тоза мушкул вазиятда қолдим. Кимга ҳадя қилсам экан?»

Узоқ ўйдан кейин Ухов деган ўзининг қалин ўртоғи эсига тушди. У адвокат бўлиб, докторнинг жанжалли ишларини бошқарарди.

—Жуда соз-да,—деди доктор ўзига ўзи.— Дўстлик важидан мендан сира пул олмайди. Бирон нарса ҳадя этсам, жуда хурсанд бўлади. Мана шуни бера қоламан.

Кейин доктор дарров кийинди-да, қандилни кўтариб, Уховникига кетди. Адвокат уйида экан.

—Яхшимисан, оғайни!—деди доктор.—Менга қилган хизматларинг учун ташаккур билдиргани келдим. Пул берсам олмайсан, жуда бўлмаса, мана буни ол. Жуда ажойиб бир нарса!

Буюмни кўрган адвокат ўзида йўқ севиниб кетди.

—Ана холос!—деди у қаҳ-қаҳ уриб.—Одамлар нималарни ўйлаб топишмайди-я! Ҳақиқатан ҳам ажойиб нарса экан.

Адвокат ичидаги бутун севинчини изҳор қилиб бўлгач, уйнинг эшигига қўрқа-писа кўз ташлади-да:

—Йўқ, биродар, буни олиб кет, мен оломайман,—деди.

—Нега ололмайсан?—деди доктор, қўрқиб кетиб.

—Ололмайман-да…Уйимга онам келиб туради, мижозлар келади… хизматчи аёллар олдида ҳам уят.

—Бу гапларингни қўй, оғайни,—деди доктор.—Ўзи жуда нафис буюм. Олмасанг, хафа бўламан!

—Баъзи жойлари ёпиқ ёхуд барг билан беркитилган бўлса ҳам майли эди…

Доктор барибир совғани қолдирди-да, уйига қараб кетди.

«Ўзи ёмон нарса эмас экан,—деди ўзига ўзи Ухов.—Ташласанг увол бўлади, у ерда қолдириш ҳам уят. Яхшиси, бирон кишига совға қиламан. Ҳа, топдим! Бу қандилни қизиқчи артист Шашкинга тақдим этаман… У бундай нарсаларга ўлгудек ўч».

Жуда пухта ўралган қандилни Ухов кечқурун Шашкинга совға қилди. Ярим кечагача Шашкиннинг пардозхонаси совғани кўриш учун келган эркак артистлар билан лиқ тўла эди. У ердан ҳадеб от кишнашига ўхшаш кулги эшитиларди. Бирон актриса эшик олдига келиб: «Кирсам майлими?» деб сўраса, қизиқчи дарҳол:

—Йўқ, йўқ, хоним, мен кийинган эмасман!—деган овоз эшитиларди.

Томошадан кейин артист кифтини қоқиб:

—Бу матоҳни нима қилсам экан?—деди атрофидагиларга қараб.— Ахир бировнинг уйида ижарада турсам, уйимга актрисалар келиб туради… Бу фотосурат эмаски, дарров ғаладонга яширсам.

—Уни сотинг, қўйинг,—деб маслаҳат берди саҳна сартароши.—Бир жойда шунақанги қадимги бронзаларни олиб сотувчи бир кампир бор. Бориб Смирновни сўрайсиз. Уни ҳамма танийди.

Шашкин сартарошнинг айтганини қилди…

Орадан икки кун ўтиб, доктор Кошельков ўз кабинетида бармоғини пешонасига тираб, меъда кислоталари ҳақида ўйлаб ўтирарди. Бирдан эшик очилиб, кабинетга Саша Смирнов кириб келди. Унинг оғзи қулоғида, юзида шодлик акс этарди. Қўлида газетага ўралган бир нарсани кўтариб олганди.

—Доктор!—дея гап бошлади Саша, нафаси бўғилиб.— Шу топда дунёда мендек хурсанд одам бўлмаса керак. Бахтингизга қандилингизнинг жуфтини топишга муваффақ бўлдик! Ойим ҳам жуда хурсандлар. Мен ойимнинг ёлғиз ўғлиман… Сиз мени бир ўлимдан олиб қолдингиз…

Миннатдорлигидан титроқ босган Саша қандилни докторнинг столи устига қўйди. Доктор қандилга тикилганча гапирмоқчи бўлиб оғзини очди, аммо ҳеч нима деёлмади: унинг тили танглайига ёпишиб қолганди…

Машҳур рус ёзувчиси Антон Павлович Чехов 1860 йилнинг 29 январида Россиянинг Таганрог шаҳрида туғилган. Москва университетининг тиббиёт факултетини тугатган (1884), шифокор бўлиб ишлаган. Сил касали билан оғриб, 1898 йили Ялтага кўчган. Саломатлиги ёмонлашгач, 1904 йил июнида Баденвейлер (Германия)га борган ва у ерда 1904 йилнинг 15 июлида вафот этган.
Чехов 80-йилларнинг 2-ярмида театр учун «Иванов» (1887—89), «Алвасти» (1889, кейинчалик «Ваня амаки» номи билан қайта ишланган) пьесалари, «Тўй» (1889) бир пардали пьесаси, шунингдек, «Тамакининг зарари ҳақида» (1886), «Айиқ» (1888), «Юбилей» (1891—92) сингари водевиллар ёзган.
90-йилларда Сахалинга саёҳатга бориб, каторга ва сургун қилинган кишиларнинг фожиали турмуши билан танишган. Ушбу саёҳат хотиралари «6-палата» (1892) қиссаси ва «Сахалин ороли» (1893—94) китобида ўз аксини топган.
90-йиллар охирига бориб, Чеховнинг драматурглик маҳорати юксак чўққига эришди. «Чайка», «Ваня амаки» (1896), «Уч опа-сингил» (1900—01), «Олчазор» (1903—04) песаларининг 1898 йил Москва Бадиий театрида саҳналаштирилиши Чехов ижодида янги давр бошланганидан дарак берди.
Чехов насрий ва драматургик ижоди билан жаҳон адабиёти тараққиётига сезиларли таъсир кўрсатди. Ўзбек адабиётида реалистик ҳикоя жанрининг майдонга келиши ва Абдулла Қодирий, Чўлпон, Абдулла Қаҳҳор ҳикоянавислик ижодининг шаклланишида Чехов анъаналари ҳам муайян омил бўлиб хизмат қилган.
Чеховнинг энг яхши насрий асарлари ва песалари ўзбек тилига таржима этилган. Унинг барча машҳур песалари республикадаги ўзбек ва рус театрларида саҳналаштирилган.

Mashhur rus yozuvchisi Anton Pavlovich Chexov 1860 yilning 29 yanvarida Rossiyaning Taganrog shahrida tug’ilgan. Moskva universitetining tibbiyot fakultetini tugatgan (1884), shifokor bo’lib ishlagan. Sil kasali bilan og’rib, 1898 yili Yaltaga ko’chgan. Salomatligi yomonlashgach, 1904 yil iyunida Badenveyler (Germaniya)ga borgan va u yerda 1904 yilning 15 iyulida vafot etgan.
Chexov 80-yillarning 2-yarmida teatr uchun «Ivanov» (1887—89), «Alvasti» (1889, keyinchalik «Vanya amaki» nomi bilan qayta ishlangan) p`esalari, «To’y» (1889) bir pardali p`esasi, shuningdek, «Tamakining zarari haqida» (1886), «Ayiq» (1888), «Yubiley» (1891—92) singari vodevillar yozgan.90-yillarda Saxalinga sayohatga borib, katorga va surgun qilingan kishilarning fojiali turmushi bilan tanishgan. Ushbu sayohat xotiralari «6-palata» (1892) qissasi va «Saxalin oroli» (1893—94) kitobida o’z aksini topgan.
90-yillar oxiriga borib, Chexovning dramaturglik mahorati yuksak cho’qqiga erishdi. «Chayka», «Vanya amaki» (1896), «Uch opa-singil» (1900—01), «Olchazor» (1903—04) pesalarining 1898 yil Moskva Badiiy teatrida sahnalashtirilishi Chexov ijodida yangi davr boshlanganidan darak berdi.Chexov nasriy va dramaturgik ijodi bilan jahon adabiyoti taraqqiyotiga sezilarli ta’sir ko’rsatdi. O’zbek adabiyotida realistik hikoya janrining maydonga kelishi va Abdulla Qodiriy, Cho’lpon, Abdulla Qahhor hikoyanavislik ijodining shakllanishida Chexov an’analari ham muayyan omil bo’lib xizmat qilgan.Chexovning eng yaxshi nasriy asarlari va pesalari o’zbek tiliga tarjima etilgan. Uning barcha mashhur pesalari respublikadagi o’zbek va rus teatrlarida sahnalashtirilgan.

ANTON CHEXOV
SAN’AT ASARI
Odil Rahimiy  tarjimasi

Onasining yolg’iz o’g’li Sasha Smirnov «Birja vedomostlari» gazetasining 223-soniga o’ralgan bir narsani qo’ltig’iga qistirib, yuzi so’lg’in bir holda doktor Koshelkovning xonasiga kirdi.

—E-e, keling, yaxshi yigit!—deya kutib oldi doktor.—Xo’sh, sog’ligingiz qalay? Qanday xushxabarlar keltirdingiz?

Sashaning ko’zlari pirpiradi, o’ng qo’lini chap ko’kragiga bosib, hayajonlangan holda dedi:

—Oyim sizga salom yubordi va minnatdorlik bildirdi, Ivan Nikolaevich… Men oyimning yolg’iz o’g’liman, siz meni o’limdan saqlab qoldingiz… Og’ir darddan forig’ qildingiz. Bu yaxshiligingizni aslo unutmaymiz.

—Bunday gaplarni qo’ying, yigit!—dedi doktor, bu so’zlardan erib ketib.—Men qilgan ishni hamma qiloladi.

—Men oyimning yolg’iz o’g’liman…Kambag’al odammiz, xizmatingizga yarasha haq to’lashga ojizmiz… Juda uyatga qoldik, doktor. Shuning uchun oyim va uning yolg’iz o’g’li—men, sizga minnatdorlik sifatida mana bu narsani hadya qilishga ahd qildik. O’zi qimmat narsa, qadimgi bronzadan ishlangan. Kamyob san’at asari.

—Hech keragi yo’q!—dedi doktor aftini burishtirib.

—Yo’q demang endi,—dedi Sasha qog’ozni ocha turib.—Olmasangiz meni ham, oyimni ham xafa qilasiz. Juda asl buyum. Qadimgi bronzadan ishlangan. Marhum dadamdan qolgan, biz buni qimmatli yodgorlik deb saqlab kelardik. Dadam qadimgi bronzadan yasalgan buyumlarni olib ishqibozlarga sotardi. Hozir oyim ham, men ham shu ish bilan mashg’ulmiz.

Sasha qog’ozni ochdi-da, keltirgan narsasini tantanali suratda stolga qo’ydi. Bu buyum qadimgi bronzadan nafis ishlangan pastak qandil edi. Qandil bir to’da odamlarni tasvir etardi: supachaga qaddi-qomati kelishgan bir nozanin va… kiyimlarini kiygan ikki xotinning figurasi o’rnatilgan. Ular tannozlik bilan jilmayishar, shamdonni ko’tarib turish vazifasi bo’lmasa, supachadan sakrab tushib, uy ichini tasavvur etib bo’lmaydigan darajada ostin-ustin qiladigandek ko’rinardi.

Doktor sovg’aga bir muddat tikilib turdi-da, qulog’ining orqasini qashladi, keyin bir yo’talib, burnini qoqdi.

—Haqiqatan, asl narsa ekan,—dedi u to’ng’illab.—Ammo nima desam ekan… Hech kimga ko’rsatib bo’lmaydigan buyum ekan-da…

—Nega endi?

—O’taketgan ustasi ham bundan battarini o’ylab topolmaydi. Bu narsani stolga qo’yish—butun uyni harom qilish demakdir.

—San’atga nega bunday ko’z bilan qaraysiz, doktor,—deb xafa bo’ldi Sasha.—Axir, bu san’at asari, o’zingiz bir qarang! Bundagi nafislik va go’zallikdan kishining qalbi shodlikka, ko’zi yoshga to’ladi! Bunday go’zallikni ko’rgan kishi butun dunyoni unutib yuboradi. Qarang, qanday malohat, qanday nafosat, orzu bor bunda!

—Buni o’zim ham ko’rib turibman, azizim,—dedi doktor, Sashaning so’zini bo’lib.—Ammo men oilali, bola-chaqali odamman, uyimga xonimlar kelib turadi…

—Albatta, agar nodon xalq nazari bilan qaralsa, bu yuksak san’at asari boshqacha bo’lib ko’rinadi,—dedi Sasha.—Ammo siz, doktor, oddiy xalqdan baland turmog’ingiz kerak. Bu buyumni olmasangiz, oyim ikkimizni qattiq xafa qilasiz. Men oyimning yolg’iz o’g’liman… Siz meni o’limdan saqlab qoldingiz. Biz sizga eng qimmatbaho buyumimizni taqdim etayapmiz. Faqat shunga mos keladigan boshqa narsamiz yo’qligi meni achintiryapti…

—Rahmat, rahmat, azizim, ko’p minnatdorman… Oyingizga salom ayting.

—Qandilni mana bu yerga, vazani yoniga qo’ying! Attang, jufti yo’qda… Eh, attang! Xo’p, xayr, doktor.

Sasha chiqib ketgandan keyin doktor ancha vaqt¬gacha qandilga tikilib qoldi, qulog’ining or¬qasini qashib, uzoq o’yladi.

«O’zi yomon narsa emas,—deb o’yladi u.—Uloqtirish uvol… Bu yerda qoldirib ham bo’lmaydi… Toza mushkul vaziyatda qoldim. Kimga hadya qilsam ekan?»

Uzoq o’ydan keyin Uxov degan o’zining qalin o’rtog’i esiga tushdi. U advokat bo’lib, doktorning janjalli ishlarini boshqarardi.

—Juda soz-da,—dedi doktor o’ziga o’zi.—Do’stlik vajidan mendan sira pul olmaydi. Biron narsa hadya etsam, juda xursand bo’ladi. Mana shuni bera qolaman.

Keyin doktor darrov kiyindi-da, qandilni ko’tarib, Uxovnikiga ketdi. Advokat uyida ekan.

—Yaxshimisan, og’ayni!—dedi doktor.—Menga qilgan xizmatlaring uchun tashakkur bildirgani keldim. Pul bersam olmaysan, juda bo’lmasa, mana buni ol. Juda ajoyib bir narsa!

Buyumni ko’rgan advokat o’zida yo’q sevinib ketdi.

—Ana xolos!—dedi u qah-qah urib.—Odamlar nimalarni o’ylab topishmaydi-ya! Haqiqatan ham ajoyib narsa ekan.

Advokat ichidagi butun sevinchini izhor qilib bo’lgach, uyning eshigiga qo’rqa-pisa ko’z tashladi-da:

—Yo’q, birodar, buni olib ket, men olomayman,—dedi.

—Nega ololmaysan?—dedi doktor, qo’rqib ketib.

—Ololmayman-da…Uyimga onam kelib turadi, mijozlar keladi… xizmatchi ayollar oldida ham uyat.

—Bu gaplaringni qo’y, og’ayni,—dedi doktor.—O’zi juda nafis buyum. Olmasang, xafa bo’laman!

—Ba’zi joylari yopiq yoxud barg bilan berkitilgan bo’lsa ham mayli edi…

Doktor baribir sovg’ani qoldirdi-da, uyiga qarab ketdi.

«O’zi yomon narsa emas ekan,—dedi o’ziga o’zi Uxov.—Tashlasang uvol bo’ladi, u yerda qoldirish ham uyat. Yaxshisi, biron kishiga sovg’a qilaman. Ha, topdim! Bu qandilni
qiziqchi artist Shashkinga taqdim etaman… U bunday narsalarga o’lgudek o’ch».

Juda puxta o’ralgan qandilni Uxov kechqurun Shashkinga sovg’a qildi. Yarim kechagacha Shashkinning pardozxonasi sovg’ani ko’rish uchun kelgan erkak artistlar bilan liq to’la edi. U yerdan hadeb ot kishnashiga o’xshash kulgi eshitilardi. Biron aktrisa eshik oldiga kelib: «Kirsam maylimi?» deb so’rasa, qiziqchi darhol:

—Yo’q, yo’q, xonim, men kiyingan emasman!—degan ovoz eshitilardi.

Tomoshadan keyin artist kiftini qoqib:

—Bu matohni nima qilsam ekan?—dedi atrofidagilarga qarab.—Axir birovning uyi¬da ijarada tursam, uyimga aktrisalar kelib turadi… Bu fotosurat emaski, darrov g’aladonga yashirsam.

—Uni soting, qo’ying,—deb maslahat berdi sahna sartaroshi.—Bir joyda shunaqangi qadimgi bronzalarni olib sotuvchi bir kampir bor. Borib Smirnovdan so’raysiz. Hamma taniydi.

Shashkin sartaroshning aytganini qildi…

Oradan ikki kun o’tib, doktor Koshel`kov o’z kabinetida barmog’ini peshonasiga tirab, me’da kislotalari haqida o’ylab o’tirardi. Birdan eshik ochilib, kabinetga Sasha Smirnov kirib keldi. Uning og’zi qulog’ida, yuzida shodlik aks etardi. Qo’lida gazetaga o’ralgan bir narsani ko’tarib olgandi.

—Doktor!—deya gap boshladi Sasha, nafasi bo’g’ilib.—Shu topda dunyoda mendek xursand odam bo’lmasa kerak. Baxtingizga qandilingizning juftini topishga muvaffaq bo’ldik! Oyim ham juda xursandlar. Men oyim¬ning yolg’iz o’g’liman… Siz meni bir o’limdan olib qoldingiz…

Minnatdorligidan titroq bosgan Sasha qandilni doktorning stoli ustiga qo’ydi. Doktor qandilga tikilgancha gapirmoqchi bo’lib og’zini ochdi, ammo hech nima deyolmadi: uning tili tanglayiga yopishib qolgandi…