Бугунги кунда тинимсиз ўқиладиган, инсонлар қалбига эзгулик уруғини сочиб, маънавиятини юксалтира оладиган, Ҳессе таъбири билан айтганда, яхши нашрлар сони анча кўпаймоқда. Шундай нашрлардан бири, шубҳасиз, Нуруллоҳ Муҳаммад Рауфхоннинг “Этакдаги кулба” китобидир. Китобга адибнинг турли йилларда ёзилган ҳикоя, қисса ва киноқиссалари жамланган.
Доно Бекчанова
“ЭТАКДАГИ КУЛБА” ШУКУҲИ
Доно Бекчанова 1985 йилда Хоразмда туғилган. Ўзбекистон Миллий университети ўзбек филологияси факультетининг масгистратура босқичини тугатган. Ҳозирда «Ўзбек адабиётида саёҳат жанри: генезеси, тамойиллари, ўзига хос хусусиятлари» мавзуида илмий иш олиб бормоқда.
Муҳаббатсиз мутолаа, ҳайратсиз билим, қалбсиз таълим –
руҳ қаршисидаги энг оғир гуноҳлардандир.
Ҳерманн Ҳессе
Бугунги кунда тинимсиз ўқиладиган, инсонлар қалбига эзгулик уруғини сочиб, маънавиятини юксалтира оладиган, Ҳессе таъбири билан айтганда, яхши нашрлар сони анча кўпаймоқда. Айниқса, кейинги йиллардаги, синчиклаб тайёрланган, олижаноб руҳият одамларига ярашиғлик, муаллифнинг пурмаъно асарлари меҳр-муҳаббат билан тартибланган китоблар бизни қувонтиради.
Шундай нашрлардан бири, шубҳасиз, Нуруллоҳ Муҳаммад Рауфхоннинг “Этакдаги кулба” китобидир. Китобга адибнинг турли йилларда ёзилган ҳикоя, қисса ва киноқиссалари жамланган. Шуни инобатга олган ҳолда тўпламдаги асарларни икки гуруҳга ажратиш мумкин. Биринчи гуруҳ ҳикоя ва қиссалар адибнинг 90-йилларгача ёзган ижод намуналари бўлса, иккинчи гуруҳ ҳикоялари 18 йиллик танаффусдан кейин яратилган, аввалги асарларидан тубдан фарқ қиладиган, кучли рамзийлик асосига қурилган асарлар сирасига мансублиги билан ажралиб туради.
Ишқ туйғуси азалдан инсоннинг энг етакчи эҳтиёжларидан биридир. Ишқ бутун борлиқ сирининг асоси. Ишқ тириклик, мавжудлик нишонаси. Ишқ одамлар орасидаги барча муносабатлар негизи. Ишқ Аллоҳни англашдаги энг тўғри йўллардан биридир. Ишқ-муҳаббат орқали ҳар бир инсон ўз бетакрор “мен”ини топади. Дунё яралибдики ишқ-муҳаббат ҳақида латиф қўшиқлар, афсонаю-ривоятлар, гўзал ғазаллару достонлар битилди, битилмоқда. “Ишқдин ўзга ҳусни жонон қайда бор?”, дейди Румий. “Ишқдир абадийлик авжида офтоб”, дейди Умар Хайём. “Ишқ мазҳабиға тақвию тоат чидаёлмас”, дейди Машраб. Инсоният тожининг зеб ва баҳоси ишқдандур, дея Навоий ҳам гўзал бир ишқ достонини ёзди. Достон дунё адабиётининг соф илоҳий ишқни тараннум этувчи энг гўзал намуналаридан бири саналди.
“Лайли ва Мажнун”, адибнинг Алишер Навоий достони асосида ёзган киноқиссаси илоҳий ишқ, пок туйғу, бениҳоя нозик ва нафис муносабатларни соғинган китобхонларга бир тоза ҳаво ва гўзал туйғуларни тақдим этади.
Нуруллоҳ Муҳаммад Рауфхоннинг биринчи гуруҳ асарларига назар ташлар эканмиз, “Шу ерлик киши” қиссаси ва бир-биридан қизиқ воқеалар қаламга олинган ҳикоялари диққат эътиборингизни тортмай қўймайди. Дейлик, қиссадаги турфа хил феълли қаҳрамонлар, уларнинг тақдири, дард, алам ва орзу умидлари зўр психологик талқин асосида ёритилгани билан ўқувчида унутилмас таассурот қолдиради. Ундан ташқари, “Ютуқ” ҳикоясидаги ўз омадига ишонган Жўравойнинг аччиқ ва фожеали қисмати китобхонни бироз ўйга толдирса, “Уй” ҳикоясидаги Ҳайдар ота ва Зулфинисо кампирнинг қариганида бошларига “уй савдоси” тушиши, устига-устак иккита ўғлидан сас-садо чиқмай, ота-оналарига суянчиқ бўлиш ўрнига чол ва кампирни ёлғиз қолдирганларига одам ачинади. Ёҳуд “Кўзгу”даги Тамара ва Ҳамид сингари инсонийлик чегарасидан чиққан кимсалар китобхон ғашини келтирса, “Кунлардан бир кун” ҳикоясидаги ўлим тўшагида ётган қаҳрамон уста Собиталининг қўқисдан тузалиб кетганига, олдига яхши ният ва мақсадлар қўйиб, эртаси куниёқ у дунёга риҳлат қилгани китобхонни шошилтириб қўяди. Ёки маиший мавзудаги “Дунё кенг” ҳикояси қаҳрамонлари Сорабону, Мастон ва Соттихон каби кампирларнинг “чин дугонаю, ён қўшни-жон қўшни” қабилидаги “яқинликларидан” кулса, “Пуфак” ҳангомасидаги ўзидан ҳам исми ғалати Булаҳим Ҳалаев ва унинг яратиқи Пуфакбек “қилғилиқлари”ни “коса остида ним коса” қабилида қаламга олиниши, киноя ва пичингга тўлиб тошган маъноларни ўқувчи англаб, матн остига беркитилган ҳаёт ҳақиқатларининг ўзгача, кулгуга солинган талқинидан завқланади. Адиб “Пуфак” ва “ Шайтони Бузург” ҳикояларида антифразис усулидан кенг фойдаланади. “Шайтони Бузург” воқеалари инсонларнинг кечаги ва бугунги қилмишларидан ҳикоя қилаётгандек, гўё. “Шайтони Бузург ўйлардики, — дейди муаллиф, одамни доим етаклаб юриш керак, аммо Шайтони Бузург билмасдики, одамни доим етаклаб юриш шарт эмас, ўзининг ҳам кўзи бор, оёғию қўли бор, бир бориб кўрсатиб қўйсанг бас, йўлидан адашмайди. Шайтони Бузург фақат мен шайтонман деб ўйларди, одамлар ҳам ўзидан ўзиб кетиши мумкинлигини билмас эди”.
Таассуфки, глобаллашув барча қадрият ва урф-одатларни емириб, инсонни инсонийликдан ташқари ҳаёт кечиришга роботлашувига олиб келди. Оқибат, “Инсон ўлди” (Эрих Фромм) деган муаммо ўртага чиқди. Сабаби, унинг ташқи қиёфаси ўзгармаган бўлсада, ботини ўзгарган, катта бир механизмга, истеъмол механизмига айланиб улгурмоқда. “Замонавий инсон… У – мангу истеъмолчи. У ичимликларни, овқатни, маърузаларни, томошаларни, китобларни “қилқиллатиб” ютаверади. Ҳамма нарса истеъмол қилинади, ҳамма нарса ютилади. Дунё унинг иштиёқларини қондирадиган катта-катта буюмлар – баҳайбат шиша, улкан олма, каттакон сийна шаклида кўринади. Инсон эмизикли болага ўхшаб қолади – у ҳамиша ютоқиб эмади, лекин ҳеч қачон эмиб тўймайди…” .
Истеъмолчига айланган инсон эса нафсини қондириш мақсадида ўз “Мен”ини идрок этишга эҳтиёж сезмайди, чунки у ҳамиша истеъмол билан банд бўлади, ўз хоҳиш ва истакларини қондириш учун эса шайтонни баҳона қилиб кўрсатадида, истаклари йўлида ҳиёнат, зино, ўғирлик, қотиллик ва бошқа қабиҳликларга қўл уради. Худди “Шайтони Бузург” ҳикоясидаги дўкончининг сулув хотини каби, тишдўхтири сингари, гўл дўкончи ва Шайтони Бузургни шогирдликка олган мурда ювғучидай… Шундан бўлса керак: “Шайтони Бузург астойдил бўзлади. Ҳақ таолодан қарғиш олиб, ерга сургун қилинган илк дамларини эслади. Кўзига ёш келди – ўтмишини қўмсади. Лаънатланган, қувғинга учраган бўлса ҳам, у пайтлар ер юзида ўзи яккаю ягона эди, кўнгли нени тусаса қиларди, не тирқишга бош суқса кириб кетаверарди, на бир тўсиқ, на бир рақиби бор эди. Энди-чи?..”
Энди, нақд инсоннинг ўзи унга рақиб бўлиб турибди, ҳатто ундан бироз олдинлаган, бир пайтлар одамни йўлдан уришни мақсад қилган Шайтони Бузург бугун келиб-келиб мурда ювғувчига шогирд тушсая… Бунинг сабаби Шайтони Бузургнинг қаригани, чарчагани, сеҳру жодуларининг кучи йўқолиб бораётганидамикин?! Ёки одамлар орасида унга фириб бериб кетадиганларнинг кўпайганидами?! Балки энди бемалол оёқ узатиб ўлиб қўя қолса ҳам бўлар?
“Бироқ энг даҳшатли томони – Шайтони Бузург ҳеч қачон ўлмасди, ўлолмасди. Оллоҳнинг иродаси ҳам, жазоси ҳам шу эди унга!
Шайтони Бузург жаннатдаги беғубор дамларини қўмсаб тағин эзилди, номусдан юрак бағри ўт бўлиб ёнди…” . Чунки замонавий инсон шайтонга дарс беришни бошлаб юборган, ҳатто бу борада шайтон ўз вазифасини адо этолмай, Аллоҳга исён қилиб, фаришталар қаторидан қувилганига минг бора пушаймон, чунки вазифасини уддалай олмаяпти шайтон, “одам” шайтондан ўзиб иблис билан дўст тутинган, йўқ-йўқ иблиснинг ўзгинаси гўё…
Умуман айтганда, ҳикояни ўқиётиб, китобхон инсоннинг бугунги ҳолатидан қайғуга ботади, ҳатто Шайтони Бузургни номусдан ўлдираётган инсон қилмишлари ҳақида ўйлаб, тавба-тавба, деб юборса ҳам ажаб эмас.
“Шайтони Бузург” ҳикояси ёзилганидан кейин, узоқ танаффусдан сўнг, адиб “Оддий ҳақиқат” номли ҳикоя ёзади. Аммо бу узоқ сукунатнинг илк садолари эмас эди. Бу мавзуга бироз туриб яна қайтамиз.
Адибнинг сўнгги йилларда ёзган иккинчи гуруҳ ҳикояларидан бири “Чилла” деб номланди. Ҳикоя адибнинг узоқ вақт сақлаган сукунатига изоҳ эди, гуё. Нуруллоҳ Муҳаммад Рауфхон мақолаларидан бирида: “икки-учта китоб ёзиб, унча-мунча давраларда номим ҳам чиқиб, ўзимга, кучимга, қобилиятимга ҳар ҳолда маълум маънода ишонч ҳосил қилиб олганимдан кейин менда ғалати бир ҳолат юзага келди. Кетма-кет ёзиб, у ер бу ерда кўриниб туриш, тобора ном қозониш, юксакликларга интилиш…каби истаклар буткул йўқолди. Ёзмай қўйдим. Ёзгим келмай қолди. Эшитган қулоққа ғалати туюлар, аммо бу йиллар ичида, айниқса, эндигина ёзмай қўйган йилларим мавзулари, тўкис воқеалари, аниқ образлари билан бошланишию тугашларигача тайёр ҳолда не-не ҳикоя, қисса ва роман режалари хаёлимга келди. Кўнглим сезарди: агар уларни ёзсам, ҳарҳолда қизиқарли бир нарсалар бўлиши, ҳатто яхшироқ нарсалар чиқиши ҳам мумкин эди. Лекин мен қайсарлик қилиб туриб олдим, келганини елкамнинг орқасига ташлайвердим, ёзмадим. Кўнглим нимадир бошқа нарса тусар эди. У нарсанинг нималигини у пайтлар ўзим тўла тасаввур этмас, қандай юзага чиқариш йўлларини ҳам билмас эдим” , дея эслаб ўтадилар.
Дарҳақиқат, 90-йиллардан кейин давр, ижтимоий-сиёсий ўзгаришлар жараёнида кўпгина ижодкорлар кайфиятида янгича, ўзгача ёзиш иштиёқи пайдо бўлди. Бунинг сабабларидан бири инсон тафаккур тарзининг ўзгаргани, бир хиллик, якрангликдан қочиб ўзгача бир адабиётга эҳтиёж сезила бошлагани бўлса, яна биттаси аввалгидай қизиқарли воқеаларнигина қаламга олиш ижодкорни қаноатлантирмай қуйганида эди, эҳтимол. Шу маънода, Томас Манн дейди: “ …сенинг қизиқишларингни қондириш учун ёзилган одатдаги асарларнинг умри битди. Умуман, ҳозир ҳам одатдаги асарларни ўқиб бўладими, — деб сўрайди ва бунга ўзи жавоб беради: Энди ортиқ бунинг имкони йўқ. Қизиқарлилик даражаси анчадан бери инқилоб ҳолатини кечирмоқда. “Қизиқарли”дан кўра ортиқ даражада зерикарли нарса йўқ” .
Адибнинг “Чилла”, “Этакдаги кулба”, “Оддий ҳақиқат” ҳикоялари фавқулодда узгача, шакл, услуб ва мазмун жиҳатдан жуда юксак, ўз оҳанги (насрдаги назми)га эга; воқеаларнинг кайси замон ва маконда содир бўлгани аён, аммо шу билан биргаликда, рўй берган ҳодисалар барча замонларга, барча маконларга бирдек тааллуқли туйилади. Унда кечган воқеалар эса аввал бўлган, ҳозир ҳам содир бўлмоқда, шубҳасиз, эртага ҳам давом этади, этаверади. Гўё дунё яссилик Қул Хожа Аҳмадлар, Бегонаю Девоналар, “ўн олтию эллик тўққизлар”, “пиёдалар”, “каллалар”, “саллалар”, “аравалар”, “чойчилар”, “паттачилар”, “касаллар”, “бурноқлар”, “кирачилар”, “мижозлар”, “кўрлар”, “карлар”, “қоравуллар”, “азаматлар”, “баковуллар”, “Бозорқўмлар”дан иборат бўлган, бугун ҳам, эртага ҳам, доимо улар бор бўладигандай. Фақат, қачонки одам ўзини “ўз”лигини англамас экан “каллаю” “салла” бўлиб қолаверади. Ва қачонки, “…мен яратилган бир борлиқман – ўзимни шундай танийман, шундай англайман!.. Мен бу дунёга тасодифан ва бўш келмадим, айни ўз вақтимда ва ўзимга яраша бир вазифа билан келдим” , дея ўзини ва Яратганни танисагина Одамга, Қул Хожа Аҳмадга айланади…
Ўзликни англаш, ўзликка қайтиб, фикр ва руҳни янгилаш каби ғояларни ўзида жам қилган “Чилла” асари ҳам яссилик Қул Хожа Аҳмад изидан боришни кўзлаган қаҳрамоннинг руҳий кечинмалари ҳақида ҳикоя қилади. Нуруллоҳ Муҳаммад Рауфхон “Қаҳрамон”и “Дунёга кўнгил берса киши, бўлғувси расво” дея, дунёдан “Борғил нари, дею кетиға бир шатталаб…” (Бобораҳим Машраб) ўтишни афзал билади ва “Ҳақ йўлига кириб бўлмас пок бўлмасанг” (Аҳмад Яссавий) – сўзларини ўзига шиор қилиб, қалби ва руҳини поклаб Яратганни топиш ва таниш орқали руҳий ҳотиржамликка эришишни мақсаб қилади. Зеро, донишмандлар таъкидлаганидек, инсон баданида бир аъзо бор. Агар у касалланса бутун тана заҳарланади. Бу – қалбдир. Қалб эса эътиқод… ва иймон билан юксалиб боради. Шуларни дилдан туйган, ҳис қилган қаҳрамон чилла сақлайди. Аммо бу чилла қирқ кундан ошиб, неча-неча ойлар ва йилларга чўзилади…
Шарқ мумтоз адабиётида кўп бора мурожаат қилинадиган, қаҳрамоннинг макони (Чиллахона – Б.Д.) рамзий поэтик образ бўлиб, маънан поклик тимсоли ҳисобланади. Тасаввуф таълимотида чилла сақлашнинг асл моҳияти — қатъий парҳез, кам ейиш, кам ухлаш, кам гапириш, барча номаъқул ва номақбул ишлардан сақланиш, пок тийнат, пок бадан ва пок аъмол учун курашиш. Сўнгра шу асосда руҳни чиниқтириш, сурункали зикр орқали Аллоҳнинг исмларини қалбга нақшлаш, хотира ва ҳофизани кучайтириш, иймонни мустаҳкамлаш, Аллоҳ қудратини англаш, идрок этиш ва қалбан иқрор бўлиш, танишдир.
Имом Ғаззолий ўзини “Кимёи саодат” асарининг “Узлат” бобида узлатга чекиниб, чилла сақлашнинг олти хил фойдасии кўрсатиб ўтади. Чилла сақлаган одамда: “фикр ва зикр фароғати” юзага келади; ибодат ила кўп изтироблардан қутилади, чунончи, ғийбат қилиш ва ғийбат эшитишдан, риё ва нифоқдан, нодонлар, ғофиллар, дунёпарастларни кўриб юриш азобидан; фитнадан; инсонлар ёмонлигидан, гумон ва туҳмат ранжидан озод бўлади; одамлар тамаъи ундан узилади ва у ҳам одамлардан тамаъ қилолмайдиган бўлиб қолади; ландавур ва нохуш табиатли кишилардан қутилади.
“Чилла” қаҳрамони ҳам, ана шундай олий мақсадларни кўзлаб чилла сақлайди, тавба қилиб, ризога юз тутади. Нафс розилигидан чиқиб Ҳақ розилигига киради. Тоат-ибодат ва тавба-тазарруси ила ҳам қалбан, ҳам руҳан покланади.
Умуман олганда, кейинги йилларда Ғарб адабиётига тақлидан яратилган, олди-қочди воқеалар қаламга олиниб, ғоя ва мазмун жиҳатидан жуда саёз, айниқса уятли воқеалар эринмасдан баён қилинаётган асарларнинг сони кўпайиб, бозори чаққонлашаётган бир пайтда “Чилла” ҳикояси том маънода улкан бир чақнаш, хос китобхонлар учун зулматдаги нур бўлди десак, асло хато бўлмас. Нуруллоҳ Муҳаммад Рауфхон “Чилла” ҳикояси орқали: “Ислом дини, исломий маданиятимиз ва тарихимиз ёрдамида руҳ ва қалбларимизни қайта тарбиялаб, ўзимизни тўғрилаб олишга ҳали ҳам имконимиз бор”, деяётгандай туйилади менга.
Адибнинг кейинги, “Этакдаги кулба” ҳикояси ҳам адабий жараёндаги энг муҳим поэтик ҳодисалардин бири ҳисобланади. “Асарнинг вужуд-вужудига изтироб ва мунг сингиб кетган. Метафорик модел изтироб ва мунг асосига қурилган. Бу жиҳат ҳикояда баён этилган воқеада эмас, балки унга ёзувчи сингдирган оҳангда намоён бўлади. Айни пайтда бу оҳанг муаллиф ва бизларни ўраб турган воқелик оҳангидир” .
“Чилла” ҳикоясидаги гуноҳ, разолат ва нодонларга тўла дунёдан чарчаб, қўқисдан ер тагини макон айлаган Қаҳрамон билан, “Этакдаги кулба” ҳикоясидаги Қишлоқ жимжитлигига раҳна солиб, ўзининг “ғалати”, “шубҳали” ва “қўрқинчли” ҳитоби ила тўсатдан кириб келган Девона ҳикоялар воқелигида антитезани ҳосил қилса, “Чилла” Қаҳрамони билан “Этакдаги кулба” ҳикоясидаги Бегона эса умумийлик, ўхшашлик касб этади. Тушунилиш (эътиқод, дунёқараш фикр ва ҳаёт фалсафасига уйғун кишиларнинг борлиги) инсон учун энг олий бахтлардан биридир, бу иккала қаҳрамон эса, қайсидир маънода, бу бахтдан бебаҳра, шу сабабдан, бири ер тагига кириб кетса, иккинчиси ўз ҳовлисидан гўр қазиб, уйини мозор қилиб олган. Акси бўлганда… ахир дунёда уйи куйган, моли куйган, бағри куйганлар қанча?!
Асардаги рамзлар орқали ижодкор ғояси, психологияси, ижод моҳияти ва фикрларини англаб олиш мумкин. Айниқса, бундай масалаларни адабиётшуносликдаги биографик методи орқали ўрганиш мақсадга мувофиқдир. Юрий Борев бадиий асарга биографик метод асосида ёндашув, масаласида “бадиий асарни ёзувчи шахси орқали ўқиш услуби”, дея ёзади ва бу фикрига: “Санъаткорнинг индивидуал тақдири унинг ижодини талқин этишда калит вазифасини ўтайди”, деган жумлани қўшади. Демоқчимизки, Нуруллоҳ Муҳаммад Рауфхоннинг кейинги йилларда ёзилган асарларини адиб биографияси билан бирга ўргансак, таҳлил қилсак бадиий асар илдизларини очиш ва англаш бир мунча осонлашади.
Умуман олганда муаллиф юқоридаги иккита ҳикояси сирини учинчи “Оддий ҳақиқат” асарида бироз ойдинлаштиради: “…ербетида кечаётган ёқимсиз ишлардан безиган биттаси юмронқозиққа ўхшаб ўра кавлаб ертагига кириб кетганмиш. Ўшангаям, мана, ўн йиллардан ошибди, лекин нимага ербетига кириб кетганини одам бўлиб мунда-ай тушунтирмас ҳам эмиш…
Бошқа битта ҳикояда бир тентак Қишлоқ этагида кулбасидан ўзига гўр қазиб олиб, ювинчсиз-кафансиз кириб кетганмиш. Шу кириб кетганича Қишлоқ уни эсидан ҳам чиқариб юборганимиш…” Адиб ҳикояларини умумлаштириб таҳлилга тортганда, “Шайтони Бузург”даги “одамлар” аҳволидан қайғуриб, ҳавотирга тушиб, адибнинг бошқа бир асар қаҳрамонлари ертагига кирган, яна бири эса уйини мозор қилиб олган бўлса, орадан ўн-йигирма йилларча вақт ўтгач, масалан, “Чилла” Қаҳрамони ўзи қазиб кириб кетган ўрасидан, “Этакдаги кулба” асаридаги кулбасидан ўзига гўр қазиб олган Бегоналар ташқарига, ёруғ дунёга чиқишади ва “Оддий ҳақиқат” ҳикояси Қаҳрамони каби (муаллиф – қаҳрамон-ровий – Б.Д) одам излаб, оёққа шиппаг(лар)ини илади(лару)ю, шартта кўчага отилади(лар).
Бадиий адабиётда, айниқса, метафорик тафаккур етакчилик қилаётган замонавий адабиётда ижодкор ҳар хил хатарлардан сақланиш учун мажозга, рамзларга чўмади, “айни ҳақиқатдур мажоз” деганларидек, қат-қат метафоралар тўнига яширинади. Бора-бора бошқалар тугул, ўзи ҳам ўзини тополмай қолади.
Бу дунёда ўз фикрингга эга бўлмаслик – бахтсизлик,
бўлиш эса хавфли!
Беихтиёр аро йўлни қидирасан.
ўз сўзларингни бировники
дея суна бошлайсан:
мажоз излайсан,
иқтибос қидирасан,
румузга бош урасан.
Яъни сен ўзингни
ўзлигингни
ташқаридан келиши мумкин бўлган
Хатардан сақламоқ бўлиб,
ичкарига – қат-қат метафора тўнларига
Буркайсан,
Яширасан…
Баъзан шунчалар чуқур беркитасанки,
натижада сен ҳеч нима топа олмайсан .
“Оддий ҳақиқат” ҳикояси ҳам ана шундай рамзлар тўнига ўранган асар бўлиб, маъно қатлари ҳаётнинг ёзилмаган ҳақиқатларини фош қила боради, гўё. Шу маънода, айтиш мумкинки, рамз ҳақиқатнинг кўпригидир.
Муаллиф ҳикояда: “…миш-мишларга боқсам, чеврада кўзга илинарли одам қолмабди. Тасаввур қиляпсизми, одам йўқ! Сув бўлмаса, қурғоқчилик бўлади, нарса бўлмаса, йўқчилик бўлади, пул бўлмаса, камбағалчилик бўлади, емак бўлмаса, очарчилик бўлади, Одам бўлмаса-чи?!”, деган қўрқинчли саволни беради ва Одамни излаб топишга киришади. Ҳикоя якунида, ниҳоят, У излаган Одам топилади…
Хулоса қилиб айтганда, рамз, мажоз, тимсол асосига қурилган асарлар гўёки бир уммон, кимдир ундаги кўпикни, яна кимдир тириклик нишоналарини, яна кимдир уммон тагидаги марваридларни кўради. Мураккаб рамзли ҳикояни таҳлил қилиш худди туш таъбир қилишдек қийин иш, дейди адабиётшунос Раҳимжон Раҳмат. Шу маънода, метафорик тафаккур асосида яратилган дурдона асарларнинг таъбирчилари чиқарган таҳлил хулосалари турфа хил бўлсада, тугал ва сўнг сўз бўлолмайди. Бу асарлардаги рамзлар бағрига сингдирилган маъно-мазмун кўламининг кенглиги ва бадиий тафаккурнинг киши илғамас азалий ҳақиқатлар ва нозик инсоний туйғуларнинг гўзал бадиий ифодасидан далолат беради.
“Адабиёт севгиси юрагига сут билан сингган” Нуруллоҳ Муҳуммад Рауфхон ижодкор руҳ соҳибидир. Ижодкор руҳ эса ҳамиша озод ва барҳаёт. У эътиқодда содиқ, фикру тафаккурда баланд, сўз ва амали уйғун кишилар жисмида жам бўлади. Бундай руҳга эга ижодкор қаламидан эса ҳамиша эзгулик ва яхшиликка ундовчи буюк асарлар яралади.
Нуруллоҳ Муҳуммад Рауфхон ўз сўзига, бошқаларникига ўхшамаган услубга эга ижодкорлардан. Адиб асарларига сингдирилган исломий нафас, юксак маънавий руҳ, ҳар бир сўзидан томадиган пок ғоя ва тоза фикр, шакл, мавзу ва услубдаги ўзига хослик, Нуруллоҳ Муҳуммад Рауфхон таъбири билан айтганда, адабиётнинг қадим ўзанларига қайтаётганидан далолат беради.
Dono Bekchanova
“ETAKDAGI KULBA” SHUKUHI
Dono Bekchanova 1985 yilda Xorazmda tug’ilgan. O’zbekiston Milliy universiteti o’zbek filologiyasi fakul`tetining masgistratura bosqichini tugatgan. Hozirda «O’zbek adabiyotida sayohat janri: genezesi, tamoyillari, o’ziga xos xususiyatlari» mavzuida ilmiy ish olib bormoqda.
Muhabbatsiz mutolaa, hayratsiz bilim, qalbsiz ta’lim –ruh qarshisidagi eng og’ir gunohlardandir.
Hermann Hesse
Bugungi kunda tinimsiz o’qiladigan, insonlar qalbiga ezgulik urug’ini sochib, ma’naviyatini yuksaltira oladigan, Hesse ta’biri bilan aytganda, yaxshi nashrlar soni ancha ko’paymoqda. Ayniqsa, keyingi yillardagi, sinchiklab tayyorlangan, olijanob ruhiyat odamlariga yarashig’lik, muallifning purma’no asarlari mehr-muhabbat bilan tartiblangan kitoblar bizni quvontiradi.
Shunday nashrlardan biri, shubhasiz, Nurulloh Muhammad Raufxonning “Etakdagi kulba” kitobidir. Kitobga adibning turli yillarda yozilgan hikoya, qissa va kinoqissalari jamlangan. Shuni inobatga olgan holda to’plamdagi asarlarni ikki guruhga ajratish mumkin. Birinchi guruh hikoya va qissalar adibning 90-yillargacha yozgan ijod namunalari bo’lsa, ikkinchi guruh hikoyalari 18 yillik tanaffusdan keyin yaratilgan, avvalgi asarlaridan tubdan farq qiladigan, kuchli ramziylik asosiga qurilgan asarlar sirasiga mansubligi bilan ajralib turadi.
Ishq tuyg’usi azaldan insonning eng yetakchi ehtiyojlaridan biridir. Ishq butun borliq sirining asosi. Ishq tiriklik, mavjudlik nishonasi. Ishq odamlar orasidagi barcha munosabatlar negizi. Ishq Allohni anglashdagi eng to’g’ri yo’llardan biridir. Ishq-muhabbat orqali har bir inson o’z betakror “men”ini topadi. Dunyo yaralibdiki ishq-muhabbat haqida latif qo’shiqlar, afsonayu-rivoyatlar, go’zal g’azallaru dostonlar bitildi, bitilmoqda. “Ishqdin o’zga husni jonon qayda bor?”, deydi Rumiy. “Ishqdir abadiylik avjida oftob”, deydi Umar Xayyom. “Ishq mazhabig’a taqviyu toat chidayolmas”, deydi Mashrab. Insoniyat tojining zeb va bahosi ishqdandur, deya Navoiy ham go’zal bir ishq dostonini yozdi. Doston dunyo adabiyotining sof ilohiy ishqni tarannum etuvchi eng go’zal namunalaridan biri sanaldi.
“Layli va Majnun”, adibning Alisher Navoiy dostoni asosida yozgan kinoqissasi ilohiy ishq, pok tuyg’u, benihoya nozik va nafis munosabatlarni sog’ingan kitobxonlarga bir toza havo va go’zal tuyg’ularni taqdim etadi.
Nurulloh Muhammad Raufxonning birinchi guruh asarlariga nazar tashlar ekanmiz, “Shu yerlik kishi” qissasi va bir-biridan qiziq voqealar qalamga olingan hikoyalari diqqat e’tiboringizni tortmay qo’ymaydi. Deylik, qissadagi turfa xil fe’lli qahramonlar, ularning taqdiri, dard, alam va orzu umidlari zo’r psixologik talqin asosida yoritilgani bilan o’quvchida unutilmas taassurot qoldiradi. Undan tashqari, “Yutuq” hikoyasidagi o’z omadiga ishongan Jo’ravoyning achchiq va fojeali qismati kitobxonni biroz o’yga toldirsa, “Uy” hikoyasidagi Haydar ota va Zulfiniso kampirning qariganida boshlariga “uy savdosi” tushishi, ustiga-ustak ikkita o’g’lidan sas-sado chiqmay, ota-onalariga suyanchiq bo’lish o’rniga chol va kampirni yolg’iz qoldirganlariga odam achinadi. Yohud “Ko’zgu”dagi Tamara va Hamid singari insoniylik chegarasidan chiqqan kimsalar kitobxon g’ashini keltirsa, “Kunlardan bir kun” hikoyasidagi o’lim to’shagida yotgan qahramon usta Sobitalining qo’qisdan tuzalib ketganiga, oldiga yaxshi niyat va maqsadlar qo’yib, ertasi kuniyoq u dunyoga rihlat qilgani kitobxonni shoshiltirib qo’yadi. Yoki maishiy mavzudagi “Dunyo keng” hikoyasi qahramonlari Sorabonu, Maston va Sottixon kabi kampirlarning “chin dugonayu, yon qo’shni-jon qo’shni” qabilidagi “yaqinliklaridan” kulsa, “Pufak” hangomasidagi o’zidan ham ismi g’alati Bulahim Halaev va uning yaratiqi Pufakbek “qilg’iliqlari”ni “kosa ostida nim kosa” qabilida qalamga olinishi, kinoya va pichingga to’lib toshgan ma’nolarni o’quvchi anglab, matn ostiga berkitilgan hayot haqiqatlarining o’zgacha, kulguga solingan talqinidan zavqlanadi. Adib “Pufak” va “ Shaytoni Buzurg” hikoyalarida antifrazis usulidan keng foydalanadi. “Shaytoni Buzurg” voqealari insonlarning kechagi va bugungi qilmishlaridan hikoya qilayotgandek, go’yo. “Shaytoni Buzurg o’ylardiki, — deydi muallif, odamni doim yetaklab yurish kerak, ammo Shaytoni Buzurg bilmasdiki, odamni doim yetaklab yurish shart emas, o’zining ham ko’zi bor, oyog’iyu qo’li bor, bir borib ko’rsatib qo’ysang bas, yo’lidan adashmaydi. Shaytoni Buzurg faqat men shaytonman deb o’ylardi, odamlar ham o’zidan o’zib ketishi mumkinligini bilmas edi”.
Taassufki, globallashuv barcha qadriyat va urf-odatlarni yemirib, insonni insoniylikdan tashqari hayot kechirishga robotlashuviga olib keldi. Oqibat, “Inson o’ldi” (Erix Fromm) degan muammo o’rtaga chiqdi. Sababi, uning tashqi qiyofasi o’zgarmagan bo’lsada, botini o’zgargan, katta bir mexanizmga, iste’mol mexanizmiga aylanib ulgurmoqda. “Zamonaviy inson… U – mangu iste’molchi. U ichimliklarni, ovqatni, ma’ruzalarni, tomoshalarni, kitoblarni “qilqillatib” yutaveradi. Hamma narsa iste’mol qilinadi, hamma narsa yutiladi. Dunyo uning ishtiyoqlarini qondiradigan katta-katta buyumlar – bahaybat shisha, ulkan olma, kattakon siyna shaklida ko’rinadi. Inson emizikli bolaga o’xshab qoladi – u hamisha yutoqib emadi, lekin hech qachon emib to’ymaydi…” .
Iste’molchiga aylangan inson esa nafsini qondirish maqsadida o’z “Men”ini idrok etishga ehtiyoj sezmaydi, chunki u hamisha iste’mol bilan band bo’ladi, o’z xohish va istaklarini qondirish uchun esa shaytonni bahona qilib ko’rsatadida, istaklari yo’lida hiyonat, zino, o’g’irlik, qotillik va boshqa qabihliklarga qo’l uradi. Xuddi “Shaytoni Buzurg” hikoyasidagi do’konchining suluv xotini kabi, tishdo’xtiri singari, go’l do’konchi va Shaytoni Buzurgni shogirdlikka olgan murda yuvg’uchiday… Shundan bo’lsa kerak: “Shaytoni Buzurg astoydil bo’zladi. Haq taolodan qarg’ish olib, yerga surgun qilingan ilk damlarini esladi. Ko’ziga yosh keldi – o’tmishini qo’msadi. La’natlangan, quvg’inga uchragan bo’lsa ham, u paytlar yer yuzida o’zi yakkayu yagona edi, ko’ngli neni tusasa qilardi, ne tirqishga bosh suqsa kirib ketaverardi, na bir to’siq, na bir raqibi bor edi. Endi-chi?..”
Endi, naqd insonning o’zi unga raqib bo’lib turibdi, hatto undan biroz oldinlagan, bir paytlar odamni yo’ldan urishni maqsad qilgan Shaytoni Buzurg bugun kelib-kelib murda yuvg’uvchiga shogird tushsaya… Buning sababi Shaytoni Buzurgning qarigani, charchagani, sehru jodularining kuchi yo’qolib borayotganidamikin?! Yoki odamlar orasida unga firib berib ketadiganlarning ko’payganidami?! Balki endi bemalol oyoq uzatib o’lib qo’ya qolsa ham bo’lar?
“Biroq eng dahshatli tomoni – Shaytoni Buzurg hech qachon o’lmasdi, o’lolmasdi. Ollohning irodasi ham, jazosi ham shu edi unga!
Shaytoni Buzurg jannatdagi beg’ubor damlarini qo’msab tag’in ezildi, nomusdan yurak bag’ri o’t bo’lib yondi…” . Chunki zamonaviy inson shaytonga dars berishni boshlab yuborgan, hatto bu borada shayton o’z vazifasini ado etolmay, Allohga isyon qilib, farishtalar qatoridan quvilganiga ming bora pushaymon, chunki vazifasini uddalay olmayapti shayton, “odam” shaytondan o’zib iblis bilan do’st tutingan, yo’q-yo’q iblisning o’zginasi go’yo…
Umuman aytganda, hikoyani o’qiyotib, kitobxon insonning bugungi holatidan qayg’uga botadi, hatto Shaytoni Buzurgni nomusdan o’ldirayotgan inson qilmishlari haqida o’ylab, tavba-tavba, deb yuborsa ham ajab emas.
“Shaytoni Buzurg” hikoyasi yozilganidan keyin, uzoq tanaffusdan so’ng, adib “Oddiy haqiqat” nomli hikoya yozadi. Ammo bu uzoq sukunatning ilk sadolari emas edi. Bu mavzuga biroz turib yana qaytamiz.
Adibning so’nggi yillarda yozgan ikkinchi guruh hikoyalaridan biri “Chilla” deb nomlandi. Hikoya adibning uzoq vaqt saqlagan sukunatiga izoh edi, guyo. Nurulloh Muhammad Raufxon maqolalaridan birida: “ikki-uchta kitob yozib, uncha-muncha davralarda nomim ham chiqib, o’zimga, kuchimga, qobiliyatimga har holda ma’lum ma’noda ishonch hosil qilib olganimdan keyin menda g’alati bir holat yuzaga keldi. Ketma-ket yozib, u yer bu yerda ko’rinib turish, tobora nom qozonish, yuksakliklarga intilish…kabi istaklar butkul yo’qoldi. Yozmay qo’ydim. Yozgim kelmay qoldi. Eshitgan quloqqa g’alati tuyular, ammo bu yillar ichida, ayniqsa, endigina yozmay qo’ygan yillarim mavzulari, to’kis voqealari, aniq obrazlari bilan boshlanishiyu tugashlarigacha tayyor holda ne-ne hikoya, qissa va roman rejalari xayolimga keldi. Ko’nglim sezardi: agar ularni yozsam, harholda qiziqarli bir narsalar bo’lishi, hatto yaxshiroq narsalar chiqishi ham mumkin edi. Lekin men qaysarlik qilib turib oldim, kelganini yelkamning orqasiga tashlayverdim, yozmadim. Ko’nglim nimadir boshqa narsa tusar edi. U narsaning nimaligini u paytlar o’zim to’la tasavvur etmas, qanday yuzaga chiqarish yo’llarini ham bilmas edim” , deya eslab o’tadilar.
Darhaqiqat, 90-yillardan keyin davr, ijtimoiy-siyosiy o’zgarishlar jarayonida ko’pgina ijodkorlar kayfiyatida yangicha, o’zgacha yozish ishtiyoqi paydo bo’ldi. Buning sabablaridan biri inson tafakkur tarzining o’zgargani, bir xillik, yakranglikdan qochib o’zgacha bir adabiyotga ehtiyoj sezila boshlagani bo’lsa, yana bittasi avvalgiday qiziqarli voqealarnigina qalamga olish ijodkorni qanoatlantirmay quyganida edi, ehtimol. Shu ma’noda, Tomas Mann deydi: “ …sening qiziqishlaringni qondirish uchun yozilgan odatdagi asarlarning umri bitdi. Umuman, hozir ham odatdagi asarlarni o’qib bo’ladimi, — deb so’raydi va bunga o’zi javob beradi: Endi ortiq buning imkoni yo’q. Qiziqarlilik darajasi anchadan beri inqilob holatini kechirmoqda. “Qiziqarli”dan ko’ra ortiq darajada zerikarli narsa yo’q” .
Adibning “Chilla”, “Etakdagi kulba”, “Oddiy haqiqat” hikoyalari favqulodda uzgacha, shakl, uslub va
mazmun jihatdan juda yuksak, o’z ohangi (nasrdagi nazmi)ga ega; voqealarning kaysi zamon va makonda sodir bo’lgani ayon, ammo shu bilan birgalikda, ro’y bergan hodisalar barcha zamonlarga, barcha makonlarga birdek taalluqli tuyiladi. Unda kechgan voqealar esa avval bo’lgan, hozir ham sodir bo’lmoqda, shubhasiz, ertaga ham davom etadi, etaveradi. Go’yo dunyo yassilik Qul Xoja Ahmadlar, Begonayu Devonalar, “o’n oltiyu ellik to’qqizlar”, “piyodalar”, “kallalar”, “sallalar”, “aravalar”, “choychilar”, “pattachilar”, “kasallar”, “burnoqlar”, “kirachilar”, “mijozlar”, “ko’rlar”, “karlar”, “qoravullar”, “azamatlar”, “bakovullar”, “Bozorqo’mlar”dan iborat bo’lgan, bugun ham, ertaga ham, doimo ular bor bo’ladiganday. Faqat, qachonki odam o’zini “o’z”ligini anglamas ekan “kallayu” “salla” bo’lib qolaveradi. Va qachonki, “…men yaratilgan bir borliqman – o’zimni shunday taniyman, shunday anglayman!.. Men bu dunyoga tasodifan va bo’sh kelmadim, ayni o’z vaqtimda va o’zimga yarasha bir vazifa bilan keldim” , deya o’zini va Yaratganni tanisagina Odamga, Qul Xoja Ahmadga aylanadi…
O’zlikni anglash, o’zlikka qaytib, fikr va ruhni yangilash kabi g’oyalarni o’zida jam qilgan “Chilla” asari ham yassilik Qul Xoja Ahmad izidan borishni ko’zlagan qahramonning ruhiy kechinmalari haqida hikoya qiladi. Nurulloh Muhammad Raufxon “Qahramon”i “Dunyoga ko’ngil bersa kishi, bo’lg’uvsi rasvo” deya, dunyodan “Borg’il nari, deyu ketig’a bir shattalab…” (Boborahim Mashrab) o’tishni afzal biladi va “Haq yo’liga kirib bo’lmas pok bo’lmasang” (Ahmad Yassaviy) – so’zlarini o’ziga shior qilib, qalbi va ruhini poklab Yaratganni topish va tanish orqali ruhiy hotirjamlikka erishishni maqsab qiladi. Zero, donishmandlar ta’kidlaganidek, inson badanida bir a’zo bor. Agar u kasallansa butun tana zaharlanadi. Bu – qalbdir. Qalb esa e’tiqod… va iymon bilan yuksalib boradi. Shularni dildan tuygan, his qilgan qahramon chilla saqlaydi. Ammo bu chilla qirq kundan oshib, necha-necha oylar va yillarga cho’ziladi…
Sharq mumtoz adabiyotida ko’p bora murojaat qilinadigan, qahramonning makoni (Chillaxona – B.D.) ramziy poetik obraz bo’lib, ma’nan poklik timsoli hisoblanadi. Tasavvuf ta’limotida chilla saqlashning asl mohiyati — qat’iy parhez, kam yeyish, kam uxlash, kam gapirish, barcha noma’qul va nomaqbul ishlardan saqlanish, pok tiynat, pok badan va pok a’mol uchun kurashish. So’ngra shu asosda ruhni chiniqtirish, surunkali zikr orqali Allohning ismlarini qalbga naqshlash, xotira va hofizani kuchaytirish, iymonni mustahkamlash, Alloh qudratini anglash, idrok etish va qalban iqror bo’lish, tanishdir.
Imom G’azzoliy o’zini “Kimyoi saodat” asarining “Uzlat” bobida uzlatga chekinib, chilla saqlashning olti xil foydasii ko’rsatib o’tadi. Chilla saqlagan odamda: “fikr va zikr farog’ati” yuzaga keladi; ibodat ila ko’p iztiroblardan qutiladi, chunonchi, g’iybat qilish va g’iybat eshitishdan, riyo va nifoqdan, nodonlar, g’ofillar, dunyoparastlarni ko’rib yurish azobidan; fitnadan; insonlar yomonligidan, gumon va tuhmat ranjidan ozod bo’ladi; odamlar tama’i undan uziladi va u ham odamlardan tama’ qilolmaydigan bo’lib qoladi; landavur va noxush tabiatli kishilardan qutiladi.
“Chilla” qahramoni ham, ana shunday oliy maqsadlarni ko’zlab chilla saqlaydi, tavba qilib, rizoga yuz tutadi. Nafs roziligidan chiqib Haq roziligiga kiradi. Toat-ibodat va tavba-tazarrusi ila ham qalban, ham ruhan poklanadi.
Umuman olganda, keyingi yillarda G’arb adabiyotiga taqlidan yaratilgan, oldi-qochdi voqealar qalamga olinib, g’oya va mazmun jihatidan juda sayoz, ayniqsa uyatli voqealar erinmasdan bayon qilinayotgan asarlarning soni ko’payib, bozori chaqqonlashayotgan bir paytda “Chilla” hikoyasi tom ma’noda ulkan bir chaqnash, xos kitobxonlar uchun zulmatdagi nur bo’ldi desak, aslo xato bo’lmas. Nurulloh Muhammad Raufxon “Chilla” hikoyasi orqali: “Islom dini, islomiy madaniyatimiz va tariximiz yordamida ruh va qalblarimizni qayta tarbiyalab, o’zimizni to’g’rilab olishga hali ham imkonimiz bor”, deyayotganday tuyiladi menga.
Adibning keyingi, “Etakdagi kulba” hikoyasi ham adabiy jarayondagi eng muhim poetik hodisalardin biri hisoblanadi. “Asarning vujud-vujudiga iztirob va mung singib ketgan. Metaforik model iztirob va mung asosiga qurilgan. Bu jihat hikoyada bayon etilgan voqeada emas, balki unga yozuvchi singdirgan ohangda namoyon bo’ladi. Ayni paytda bu ohang muallif va bizlarni o’rab turgan voqelik ohangidir” .
“Chilla” hikoyasidagi gunoh, razolat va nodonlarga to’la dunyodan charchab, qo’qisdan yer tagini makon aylagan Qahramon bilan, “Etakdagi kulba” hikoyasidagi Qishloq jimjitligiga rahna solib, o’zining “g’alati”, “shubhali” va “qo’rqinchli” hitobi ila to’satdan kirib kelgan Devona hikoyalar voqeligida antitezani hosil qilsa, “Chilla” Qahramoni bilan “Etakdagi kulba” hikoyasidagi Begona esa umumiylik, o’xshashlik kasb etadi. Tushunilish (e’tiqod, dunyoqarash fikr va hayot falsafasiga uyg’un kishilarning borligi) inson uchun eng oliy baxtlardan biridir, bu ikkala qahramon esa, qaysidir ma’noda, bu baxtdan bebahra, shu sababdan, biri yer tagiga kirib ketsa, ikkinchisi o’z hovlisidan go’r qazib, uyini mozor qilib olgan. Aksi bo’lganda… axir dunyoda uyi kuygan, moli kuygan, bag’ri kuyganlar qancha?!
Asardagi ramzlar orqali ijodkor g’oyasi, psixologiyasi, ijod mohiyati va fikrlarini anglab olish mumkin. Ayniqsa, bunday masalalarni adabiyotshunoslikdagi biografik metodi orqali o’rganish maqsadga muvofiqdir. Yuriy Borev badiiy asarga biografik metod asosida yondashuv, masalasida “badiiy asarni yozuvchi shaxsi orqali o’qish uslubi”, deya yozadi va bu fikriga: “San’atkorning individual taqdiri uning ijodini talqin etishda kalit vazifasini o’taydi”, degan jumlani qo’shadi. Demoqchimizki, Nurulloh Muhammad Raufxonning keyingi yillarda yozilgan asarlarini adib biografiyasi bilan birga o’rgansak, tahlil qilsak badiiy asar ildizlarini ochish va anglash bir muncha osonlashadi.
Umuman olganda muallif yuqoridagi ikkita hikoyasi sirini uchinchi “Oddiy haqiqat” asarida biroz oydinlashtiradi: “…yerbetida kechayotgan yoqimsiz ishlardan bezigan bittasi yumronqoziqqa o’xshab o’ra kavlab yertagiga kirib ketganmish. O’shangayam, mana, o’n yillardan oshibdi, lekin nimaga yerbetiga kirib ketganini odam bo’lib munda-ay tushuntirmas ham emish…
Boshqa bitta hikoyada bir tentak Qishloq etagida kulbasidan o’ziga go’r qazib olib, yuvinchsiz-kafansiz kirib ketganmish. Shu kirib ketganicha Qishloq uni esidan ham chiqarib yuborganimish…” Adib hikoyalarini umumlashtirib tahlilga tortganda, “Shaytoni Buzurg”dagi “odamlar” ahvolidan qayg’urib, havotirga tushib, adibning boshqa bir asar qahramonlari yertagiga kirgan, yana biri esa uyini mozor qilib olgan bo’lsa, oradan o’n-yigirma yillarcha vaqt o’tgach, masalan, “Chilla” Qahramoni o’zi qazib kirib ketgan o’rasidan, “Etakdagi kulba” asaridagi kulbasidan o’ziga go’r qazib olgan Begonalar tashqariga, yorug’ dunyoga chiqishadi va “Oddiy haqiqat” hikoyasi Qahramoni kabi (muallif – qahramon-roviy – B.D) odam izlab, oyoqqa shippag(lar)ini iladi(laru)yu, shartta ko’chaga otiladi(lar).
Badiiy adabiyotda, ayniqsa, metaforik tafakkur yetakchilik qilayotgan zamonaviy adabiyotda ijodkor har xil xatarlardan saqlanish uchun majozga, ramzlarga cho’madi, “ayni haqiqatdur majoz” deganlaridek, qat-qat metaforalar to’niga yashirinadi. Bora-bora boshqalar tugul, o’zi ham o’zini topolmay qoladi.
Bu dunyoda o’z fikringga ega bo’lmaslik – baxtsizlik,
bo’lish esa xavfli!
Beixtiyor aro yo’lni qidirasan.
o’z so’zlaringni birovniki
deya suna boshlaysan:
majoz izlaysan,
iqtibos qidirasan,
rumuzga bosh urasan.
Ya’ni sen o’zingni
o’zligingni
tashqaridan kelishi mumkin bo’lgan
Xatardan saqlamoq bo’lib,
ichkariga – qat-qat metafora to’nlariga
Burkaysan,
Yashirasan…
Ba’zan shunchalar chuqur berkitasanki,
natijada sen hech nima topa olmaysan .
“Oddiy haqiqat” hikoyasi ham ana shunday ramzlar to’niga o’rangan asar bo’lib, ma’no qatlari hayotning
yozilmagan haqiqatlarini fosh qila boradi, go’yo. Shu ma’noda, aytish mumkinki, ramz haqiqatning ko’prigidir.
Muallif hikoyada: “…mish-mishlarga boqsam, chevrada ko’zga ilinarli odam qolmabdi. Tasavvur qilyapsizmi, odam yo’q! Suv bo’lmasa, qurg’oqchilik bo’ladi, narsa bo’lmasa, yo’qchilik bo’ladi, pul bo’lmasa, kambag’alchilik bo’ladi, yemak bo’lmasa, ocharchilik bo’ladi, Odam bo’lmasa-chi?!”, degan qo’rqinchli savolni beradi va Odamni izlab topishga kirishadi. Hikoya yakunida, nihoyat, U izlagan Odam topiladi…
Xulosa qilib aytganda, ramz, majoz, timsol asosiga qurilgan asarlar go’yoki bir ummon, kimdir undagi ko’pikni, yana kimdir tiriklik nishonalarini, yana kimdir ummon tagidagi marvaridlarni ko’radi. Murakkab ramzli hikoyani tahlil qilish xuddi tush ta’bir qilishdek qiyin ish, deydi adabiyotshunos Rahimjon Rahmat. Shu ma’noda, metaforik tafakkur asosida yaratilgan durdona asarlarning ta’birchilari chiqargan tahlil xulosalari turfa xil bo’lsada, tugal va so’ng so’z bo’lolmaydi. Bu asarlardagi ramzlar bag’riga singdirilgan ma’no-mazmun ko’lamining kengligi va badiiy tafakkurning kishi ilg’amas azaliy haqiqatlar va nozik insoniy tuyg’ularning go’zal badiiy ifodasidan dalolat beradi.
“Adabiyot sevgisi yuragiga sut bilan singgan” Nurulloh Muhummad Raufxon ijodkor ruh sohibidir. Ijodkor ruh esa hamisha ozod va barhayot. U e’tiqodda sodiq, fikru tafakkurda baland, so’z va amali uyg’un kishilar jismida jam bo’ladi. Bunday ruhga ega ijodkor qalamidan esa hamisha ezgulik va yaxshilikka undovchi buyuk asarlar yaraladi.
Nurulloh Muhummad Raufxon o’z so’ziga, boshqalarnikiga o’xshamagan uslubga ega ijodkorlardan. Adib asarlariga singdirilgan islomiy nafas, yuksak ma’naviy ruh, har bir so’zidan tomadigan pok g’oya va toza fikr, shakl, mavzu va uslubdagi o’ziga xoslik, Nurulloh Muhummad Raufxon ta’biri bilan aytganda, adabiyotning qadim o’zanlariga qaytayotganidan dalolat beradi.
