center;»> Атоқли шоир ва ёзувчи академик Ғафур Ғуломнинг яқинлашаётган таваллуд топган куни муносабати билан тайёрланган саҳифада «Афанди ўлмайдиган бўлди» ҳикоясини ўқишингиз ва «Ҳасан Кайфий» ҳикояларини тинглашингиз мумкин.

Ғафур ҒУЛОМ
АФАНДИ ЎЛМАЙДИГАН БЎЛДИ

Афанди даладан бир эшак ўтин териб, шаҳар бозорига олиб тушиб, уч мирига сотди. Қишлоққа қайта туриб йўл-йўлакай эшак қадамидан зерикиб, ўша уч мирилик кумуш тангани ўйнаб келар эди: тангани ўнг бош бармоғининг устига қўйиб чертиб юборар, чап қўлининг кафтида илиб олар, яна чап бош бармоғи тирноғига қўйиб чертиб юборар, ўнг кафти билан илиб олар эди. Танганинг бир томонида подшолик муҳри, иккинчи томонда «Ҳоқон ибни Ҳоқон Султон Сулфиддинхон Ғозий» деб ёзилган тамғаси бор эди. Афанди танганинг ўнги-терсига истеҳзо билан қараб:

—Эй, тавба, бир мисқол келар-келмас қалай аралашган кумуш бўлса, икки томонида ажи-бужи хатлари бўлса, на санъати, на қадр-қиймати бўлса, ана шу бир бурда тангага не-не кишилар муҳтож бўлса, не-не барно аёллар, не-не азамат давангирдай йигитлар саккиз нўхат оғирлигидаги шу темирга эртадан қаро кечгача ишласа… Шу танганг бўлмаса, обрўйинг бир пул, ақлу фаросатинг, илминг ҳемири, қавму қариндош бегона, дўсту ошно сендан узоқ, ҳамма эшиклар бетингга ёпиқ, бозор-ўчардан қадаминг қирқилган, бола-чақа оч, ўзинг яланғоч. Ажаб замона экан-да.¬

Ажаб замонада қолдик,
Яқолар бўлди этак,
Бўз пайтава бўлди,
бошга чиқди патак.
Бунга сен нима дейсан,
ҳанги ҳофизи майда қадам?

Эшак Афандининг сўзига «маъқул» дегандай бошини силкитиб, қулоқларини бир-бирига уриштириб, бедана юриш қилиб кетиб борарди. Афанди танга ўйнашда давом этар эди.

Кеч кириб қолган. Учкўприк деган ерга етганида рўбарўсидан бир оқсоқ ит чиқиб ҳура бошлади. Афанди ҳам, эшак ҳам унга алақсий кетиб, танга ичқиниб ерга тушди, ердаги қайсидир тошга жиринг этиб урилиб, қайгадир йўқолди. Афанди топаман, деган хаёл билан эшакдан бафуржа тушиб, тангани қидира кетди. Кўтариб қарамаган бирор тоши қолмади. Танга ер ютгандай ном-нишонсиз эди. Қош қорайиб, шом тушди. Тополмаслигига кўзи етиб, танга йўқолган жойга атрофдаги катта-кичик тошларни йиғиб келиб қўйди. Эрта билан барвақт келиб яна қидираман, деган ўй билан қишлоғига жўнади.

Эрта билан тонг саҳарда келиб яна қидирди. Тангадан ном-нишон топилмади. Шунда Афандининг хаёлига бир гап келиб қолди:

—Ия, нега мен аввал ўйламабман? Кеча оқшом ҳам мендан бошқа кишилар шу ердан ўтгандир ёки бугун мендан олдин бир неча киши шаҳар томон тушгандир. Наҳотки шулардан биронтаси менинг тангамни топиб олмаган бўлса? Шулардан суриштириш керак!

Шу пайт устидан белини боғлаган, хачир минган бир йигитча шаҳар томон зудлик билан ўтиб қолди. Афанди шошилиб унинг жиловини ушлади:

—Қаёққа кетаётибсан?

—Амаким вафот қилиб қолдилар, жанозага айтиб юрибман.

—Бу ердан кеча ҳам ўтганмидинг?

—Ҳа, кечқурун табиб олиб ўтган эдим.

—Ҳа, баракалла! Тангани чўз!—деди Афанди.

—Қанақа танга?—деди йиғламсираб йигитча.

—Муғамбирлик қилма! Қанақа танга бўларди, уч мирилик бухор тангаси, сандан бошқа ит олармиди, бу ёққа чўз!

—Ман танга-панга кўрганим йўқ, қўйворинг, мулла ака! Ўлик мунтазир бўлиб қолади.

—Ўлигинг билан ишим йўқ, тангани чўз! Бўлмаса хачирдан ағдариб, дўппослайман.

Жанозага одам айтишдан кечикаётган йигитча ади-бади айтиб ўлтиришнинг фойдасизлигини англагач, ёнчиғини ковлаб, уч мири чиқариб берди-да, шошилиб жўнаб кетди. Афанди тангани кафтига солиб ўнги-терисини синчиклаб кўрди:

—Йўқ, бу менинг тангам эмас. Менинг тангамда «Султон Сулфиддинхон» дегани қийшиқроқ ёзилган эди. Ўзимники топилмагунча қидираман. Аммо бу ҳам ортиқчалик қилмайди,—деб ёнчиғига солиб қўйди. Харсангга ўлтириб йўл кузатди. Бу пайт шаҳардан саккизта хурмача, катта сут челак кўтарган ўрта яшар бир қатиқфуруш обкаш кўтариб яёв келар эди. Унга:

—Бир нафас тўхтанг, жонидан акаси! Шу йўлдан қачон ўтган эдингиз?—деди юмшоқлик билан Афанди.

—Илк тонгда, Чўлпон юлдузи кўтарилганда.

—Баракалла,—деди Афанди,—қани тангамни чўзинг!

—Қанақа танга?

—Ўсмоқчиламанг, ука. Шу ерда кеча битта бухор тангаси йўқолган. Уни сиздан бошқа ҳеч ким топиб олмаган, албатта. Шу пулни чўзинг!

—Бўлмаган гап!

Гап можарога айланди. Можаро мушт¬лашувга. Бир хурмача синиб, сут челакнинг қорни пачоқ бўлди. Афандига кучи етмаслигига кўзи етган қатиқфуруш битта уч мириликни бошидан етти айлантириб, Афандига узатди:

—Ма, ол, йўлтўсар, аблаҳ! Бола-чақанг¬га ош бўлмасин, ювғучингга буюрсин.—У сўкина-сўкина синган хурмачасига, ноўрин кетган уч мирисига ачиниб, йўлига равона бўлди. Афанди ундан олган тангани ҳам текшириб:

—Йўқ, бу менинг тангам эмас. Бу танганинг кунгираси сийқаланиб кетибди. Меники зарбдан янги чиққан эди…Ҳай, майли, бу ҳам бир кунга яраб қолар,—деб киссага урибди.

Бугун Афанди ўтган-кетганлардан беш-ўн танга олиб қолган бўлса ҳам, бу тангалар йўқотган тангасига ўхшамас эди.

Ҳазил-ҳазил бора-бора касбга айланиб, Афанди Учкўприк бошида беш йилу уч ой қолиб кетди. Ҳар куни ўтган-кетгандан ўз тангасини сўроқлаб, баъзилар билан яхшиликча, баъзилар билан муштлашиб, уч миридан олиб қоладиган бўлди. Кунига ўн-ўн беш танга тушиб турса ҳам, лекин бу тангалар йўқотган тангасига ўхшамас эди. Афанди, ўз тангамни топмай қўймайман, деб қасам ичиб қўйганлиги учун ўз аҳдидан қайтмас эди. Даладан шаҳарга, шаҳардан далага ўтувчи йўловчилар Афандининг бу тиқилинчига кўниккан эдилар:

—Назармамат, қайси йўлдан кетамиз, уч мири жинни томонданми ёки узоқроқ бўлса ҳам Ғирвон ошиб кетамизми?—деса, бошқа биров:

—Менда танга бор, яқингина Учкўприкдан кетаверамиз,—дерди кулиб.

Аммо тепада Худо бор. Афандининг қилиғига ҳамма кўникса ҳам, Худо кўникмас эди. Беш йилу уч ойдан бери Афандининг қилиқларига ғаши келиб, уни кузатар эди. Охири чидолмади. Битта югурдак фариштани зинғиллатиб Азроилни чақиртирди. Вазифаси кишилар жонини олиш бўлган қўрқинчли Азроил қўлтиғига бир катта китобни қисиб, Худонинг олдига келиб таъзим қилди. Худо Афандини кўрсатиб:

–Бор! Анов банданинг йўқотган уч мирисини топиб бер, кейин жонини ол! У менинг ҳам, бошқа бандаларимнинг ҳам жонига тегди,—деди.

Азроил пастга қараб:

—Ия, бу мулла Насриддин Афанди-ку,—деди.

—Ҳа, ўшанинг жонини ол!

Азроил қўлтиғидаги рўйхат китобининг «Н» ҳарфидан Насриддин Афандини топиб, Худога мурожаат этди:

—Соқолингга садақа бўлай, Художоним, ўзинг ёзган мана бу тақдир китобида Афандининг ўлишига ҳали йигирма бир йил бор, ажали етмаган. Агар ҳозироқ жонини олсам, ердагилар орасида жанжал кўтарилади, сенга ишонмай қўйишади.

—Бўлмаса, қўрқит, чўчит, бу ҳунарини қилмасин. Бошқа енгилроқ ҳунар ўргатиб чиқ.

—Хўп,—деди-ю битта чиккабел фариштани етаклаб ерга тушди.

Азроил эшак арава минган ҳандалакфуруш деҳқон сиёқида Афандига рўбарў бўлди.

—Бу ердан қачон ўтган эдинг?—деди Афанди унга дўқ аралаш.

—Бугун эрталаб.

—Бу ерда уч мирилик битта танга йўқолган. Ўшани сендан бўлак ит ҳам олмаган. Шу тангани эгасига, яъни менга қайтар-да, йўлингга кетавер.

—Бўлмаган гап,—деди Азроил.—Сен беш йилу уч ойдан буён уч мирингни баҳона қилиб, Худойимнинг бандаларидан неча ўн минг танга ундириб олдинг. Бўлди қил! Бўлмаса, ҳозир жонингни оламан!

—Жонингни оламан?! Сен Азроилмидинг?

—Бўлмасам-чи!—Азроил шу заҳотиёқ ўз даҳшатли қиёфасига, эшаги эса чиройли бир фариштага айланди. Афандининг юраги шув этиб кетган бўлса ҳам, сир бой бермади.

—Битта эмас, етти Азроил бирдан келганингда ҳам жонимни олиб бўпсан, гапни айлантирмай тангани чўз!

Азроил билан фаришта Афанди шунча йиллардан бери пўстак солиб ўлтирадиган катта харсангни ағдариб ташладилар-да, тагидаги қуму тупроқларни тирноқлари билан тирмалаб, кўкариб, занглаб кетган тангани Афандига олиб бердилар:

—Ма, ол, тўймагур! Бу ўша, сен йўқотган танга.

Афанди зирҳларидан ўзи йўқотган тангасини таниган бўлса ҳам, тан олмади.

—Бу меники эмас. Менинг тангам янги эди. Ўзимники топилмагунча шу ерда ўлтирганим-ўлтирган.

—Энди ўлтирмайсан,—деди Азроил.—Биз сенга осон, даромадли касб ўргатамиз, кунинг етиб ўлгунингча бемалол бола-чақангни боқасан.

—Қанақа ҳунар экан? Ўзимизникидақа мўмай касбни топиб бўлармиди,—деди Афанди.

—Биз сенга табибликни ўргатамиз,—деди Азроил.

—Табибчиликка илм керак, мен эсам ғирт саводсизман, алифни калтак дея олмайман, қизамиқ билан чипқонни бир-бировидан ажратолмайман, тақсир,—деди Афанди.

—Табибчиликка илмнинг ҳожати йўқ. Худди сендақа авомлардан табибнинг зўри чиқади,—деди Азроил.—Хотинингга элликта халта тиктирасан. Халталарга ҳар хил ўтларни қуритиб, уқалаб соласан. Беш-олти шишада ҳар хил ранго-ранг сувлар тайёрлайсан. Маҳаллангга бориб, тушимда ҳазрати Луқмон оғзимга тупуриб кетди, табиб бўлдим, дейсан. Сал кунда довруғинг оламни босиб кетади. Қолганига мен ёрдам бераман.

—Сен қандай ёрдам берасан?

—Ия, айтдим-ку ахир, мен Азроил—ўлим фариштасиман. Кимнинг ажали етганини мендан олдин биладиган кимса йўқ. Ким ўлади, ким қолади, мен сенга ишоратлар билан маълум қилиб тураман, яъни бир одам касал бўлди, сени табиб деб чақиртирадилар, сен билан қўшилишиб мен ҳам бораман. Сен мени кўрасану халойиқ мени кўрмайди. Агар мен бориб касалнинг оёқ томонида ўлтирсам, билгинки, ўша касал ўлади. Агар бош томонида ўлтирсам, ҳар қандай оғир касал бўлса ҳам соғайиб кетади. Ана шунга қараб ишингни қилаверасан.

Афанди гоҳ ишониб, гоҳ ишонмай, бу муомалага кўнди. Маҳаллага қайтиб, ўзини табиб деб эълон қилди. Кўпчилик Афандини майна қилиб кулди, кўпчилик жиннига чиқарди. Бир қисм киши ишонди ҳам. Аста-секин Афандининг шуҳрати кўтарилиб, ихлосмандлари орта борди. Чунки унинг ишларига, биласизки, Азроил шерик эди. Ҳа-ҳу дегунча, ҳакими ҳозиқ мулла Насриддиннинг овозаси эл-юртга тарқаб кетди. Кимни қолади, деса қолади, ўлади деса ўлади. Табибгарчиликдан келадиган даромад катта. Ички-ташқилик тунука том, хўроз карнайли иморатлар, қўш хотин, тўрт келин, егани олдида, емагани кетида, молу дунё ҳаддан зиёд, элу юрт ўртасида обрўси башанг, босар-тусарини билмай кеккайиб кетган…

Ана шу зайлда йигирма бир йил ўтиб кетди. Осмондаги Худонинг катта китоби ҳисобида Афандининг ўлим куни етиб келди. Бу гаплардан бехабар Афанди ўзининг касал қабул қиладиган меҳмонхонасида шериги Азроилни кутиб ўлтирар эди. Соат ўндан ҳам ошиб кетди. Азроилдан дарак йўқ. Эшикда одамлар кутар, Афанди меҳмонхонанинг у ёғидан-бу ёғига юриб, сўкинар эди:

—Бу нима деган гап! Шерик бўлгандан кейин хизматга ўз вақтида келиш керак-да!

Кута-кута чарчади шекилли, бахмал кўрпача тўшалган парқу ёстиқли сўрига бориб ястанди. Шу тобда десангиз, Азроил кўкдан тушиб, тўғри Афандининг оёғи тагига ўлтирди. Афанди қўрқиб кетса ҳам, билиб билмасликка олиб, оёғини йиғиштирди. Азроилни койиган бўлди. Ён чўнтагидан йўғон занжирли, қўнғироқли тилла соатини олиб:

—Мана, қара, соат ҳам сал кам ўн бир бўлибди. Эшикда қирқ чоғли касал кутиб ўлтирибди. Сен бўлсанг арши аълода қайси ҳур қиз билан бекинмачоқ ўйнаб юрганмикинсан…

—Шунақамикин,—деди табассум билан Азроил.—Аммо бугун сизнинг навбатингиз. Худонинг осмонидаги катта китобида сизнинг ўлимингиз бугун соат ўн биру ўттиз етти минутга тайин қилинган. Мен йигирма бир йиллик қадрдонлик юзасидан қирқ минутча олдин тушдим. Бола-чақаларингизни, ёр-ошналарингизни чақиринг, васият қилинг. Кейин мен оғритмай аввал эсингизни, кейин жонингизни оламан.

—Бўлмаган гапларни қўйинг,—деди Афанди, довдираганидан сансирашини ҳам эсдан чиқариб.—Эндигина табиблик ҳунарини мағзига етиб, оғзимиз ошга етганда ўлимдан гапирманг! Яна бирон ўн-ўн беш йил тотувлашиб иш қилайлик.

—Иложи йўқ,—деди Азроил.—Қазойи қадарни ўзгартиролмайман. Тайёргарликни кўринг! Гап билан бўлиб, мана, яна тўрт минут ўтиб кетди.

Афанди яна анов-манов деб гап чўзаёт¬ган эди, Азроил шиғ этиб Афандининг ярим белигача жонини олиб қўйди. Афанди жуда қўрқиб кетди.

—Ҳой-ҳой, тўхтанг-тўхтанг, бу нима қўполлик!

—Ҳали вақтим бор, мана энди бу гап бўпти,—деб кулди-да, Азроил жоннинг танобини бўшатиб ўз жойига қўйди.—Васиятни бошланг, Афандим!

—Васият шуки,—деди Афанди,—мен ўз умримда Худойимга кўп гуноҳ қилган бандаман. Худонинг бандаларига йўқолган тангам важидан беш йиллаб озор берганман. Энди Худойимга йиғлаб, тавба қилишим керак. Икки ракаат намоз ўқиб, илтижо қилишим керак. Даргоҳи кенг Худойим зора гуноҳларимдан кечса. Сиз ҳам қасам ичинг. Шу икки ракаат намозимни ўқиб бўлгунимча жонимни олмай турасиз.

Азроил маслаҳат сўрагандай осмонга қаради. Худо Азроилнинг савол назарига: «Майли, Афандига ижозат бера қол, икки ракаат тавба намозини ўқиса ўқий қолсин», деб ижозат берди. Шундан ке¬йин Азроил Афандига қараб:

—Хўп, майли, намозингизни ўқинг. Ўқиб бўлгунингизча жонингизни олмайман,—деди.

—Қасам ич!

—Ўн саккиз минг оламни яратган якка-ягона Худойимнинг номига қасам бўлсинки, икки ракаат намозингизни ўқиб бўлгунингизча жонингизни олмайман.

—Баракалла,—деди Афанди. Сўнг хотиржам носқовоғини олиб кафтини тўлдириб битта отди.—Ма, сен ҳам отасанми? Жуда зўр. Қорақишлоқнинг талқонидан.

Азроил хўмрайиб қараб, индамади. Афанди ташқарига чиқиб таҳорат қилиб келди. Макканинг сурати солинган жойнамозини ёзиб, қиблага қараб имирсилаб намоз бошлади. Азроил кузатиб турарди. Афанди бир ракаатгина намоз ўқиб ўлтирди. Салом бериб, юзига фотиҳа тортди. Бу намоз тамом бўлди, дегани эди. Ҳовлиқиб қолган Азроил:

—Ия, Афандим, намозингиз чала қолди-ку, қолган бир ракаатини ўқимайсизми?

—Вақтим йўқ,—деди илжайиб Афанди.—Эшикда беморлар кутиб қолишди. Қолган бир ракаатини дунёдан зерикканимда ўқийман. Ҳаёт жуда ширин нарса, ҳунаринг жон олиш бўлгандан кейин сен буни тушунармидинг!

Ана шу-шу бўлди-ю Афанди ўлмайдиган бўлди, у бизнинг ҳаётий оламимизда ҳамма ишларимизга аралашиб, кулдириб, хушнуд қилиб юрибди. Азроил бўлса унинг орқасидан бир ракаат намозини қистаб неча юз йиллардан бери овора…

Atoqli shoir va yozuvchi akademik G‘afur G‘ulomning tavallud topgan kuni munosabati bilan tayyorlangan sahifada “Afandi o‘lmaydigan bo‘ldi” hikoyasini o‘qishingiz va “Hasan Kayfiy” hikoyalarini tinglashingiz mumkin.

G‘afur G‘ULOM
AFANDI O‘LMAYDIGAN BO‘LDI

Afandi daladan bir eshak o‘tin terib, shahar bozoriga olib tushib, uch miriga sotdi. Qishloqqa qayta turib yo‘l-yo‘lakay eshak qadamidan zerikib, o‘sha uch mirilik kumush tangani o‘ynab kelar edi: tangani o‘ng bosh barmog‘ining ustiga qo‘yib chertib yuborar, chap qo‘lining kaftida ilib olar, yana chap bosh barmog‘i tirnog‘iga qo‘yib chertib yuborar, o‘ng kafti bilan ilib olar edi. Tanganing bir tomonida podsholik muhri, ikkinchi tomonda “Hoqon ibni Hoqon Sulton Sulfiddinxon G‘oziy” deb yozilgan tamg‘asi bor edi. Afandi tanganing o‘ngi-tersiga istehzo bilan qarab:

—Ey, tavba, bir misqol kelar-kelmas qalay aralashgan kumush bo‘lsa, ikki tomonida aji-buji xatlari bo‘lsa, na san’ati, na qadr-qiymati bo‘lsa, ana shu bir burda tangaga ne-ne kishilar muhtoj bo‘lsa, ne-ne barno ayollar, ne-ne azamat davangirday yigitlar sakkiz no‘xat og‘irligidagi shu temirga ertadan qaro kechgacha ishlasa… Shu tangang bo‘lmasa, obro‘ying bir pul, aqlu farosating, ilming hemiri, qavmu qarindosh begona, do‘stu oshno sendan uzoq, hamma eshiklar betingga yopiq, bozor-o‘chardan qadaming qirqilgan, bola-chaqa och, o‘zing yalang‘och. Ajab zamona ekan-da.¬

Ajab zamonada qoldik,
Yaqolar bo‘ldi etak,
Bo‘z paytava bo‘ldi,
boshga chiqdi patak.
Bunga sen nima deysan,
hangi hofizi mayda qadam?

Eshak Afandining so‘ziga “ma’qul” deganday boshini silkitib, quloqlarini bir-biriga urishtirib, bedana yurish qilib ketib borardi. Afandi tanga o‘ynashda davom etar edi.

Kech kirib qolgan. Uchko‘prik degan yerga yetganida ro‘baro‘sidan bir oqsoq it chiqib hura boshladi. Afandi ham, eshak ham unga alaqsiy ketib, tanga ichqinib yerga tushdi, yerdagi qaysidir toshga jiring etib urilib, qaygadir yo‘qoldi. Afandi topaman, degan xayol bilan eshakdan bafurja tushib, tangani qidira ketdi. Ko‘tarib qaramagan biror toshi qolmadi. Tanga yer yutganday nom-nishonsiz edi. Qosh qorayib, shom tushdi. Topolmasligiga ko‘zi yetib, tanga yo‘qolgan joyga atrofdagi katta-kichik toshlarni yig‘ib kelib qo‘ydi. Erta bilan barvaqt kelib yana qidiraman, degan o‘y bilan qishlog‘iga jo‘nadi.

Erta bilan tong saharda kelib yana qidirdi. Tangadan nom-nishon topilmadi. Shunda Afandining xayoliga bir gap kelib qoldi:

—Iya, nega men avval o‘ylamabman? Kecha oqshom ham mendan boshqa kishilar shu yerdan o‘tgandir yoki bugun mendan oldin bir necha kishi shahar tomon tushgandir. Nahotki shulardan birontasi mening tangamni topib olmagan bo‘lsa? Shulardan surishtirish kerak!

Shu payt ustidan belini bog‘lagan, xachir mingan bir yigitcha shahar tomon zudlik bilan o‘tib qoldi. Afandi shoshilib uning jilovini ushladi:

—Qayoqqa ketayotibsan?

—Amakim vafot qilib qoldilar, janozaga aytib yuribman.

—Bu yerdan kecha ham o‘tganmiding?

—Ha, kechqurun tabib olib o‘tgan edim.

—Ha, barakalla! Tangani cho‘z!—dedi Afandi.

—Qanaqa tanga?—dedi yig‘lamsirab yigitcha.

—Mug‘ambirlik qilma! Qanaqa tanga bo‘lardi, uch mirilik buxor tangasi, sandan boshqa it olarmidi, bu yoqqa cho‘z!

—Man tanga-panga ko‘rganim yo‘q, qo‘yvoring, mulla aka! O‘lik muntazir bo‘lib qoladi.

—O‘liging bilan ishim yo‘q, tangani cho‘z! Bo‘lmasa xachirdan ag‘darib, do‘pposlayman.

Janozaga odam aytishdan kechikayotgan yigitcha adi-badi aytib o‘ltirishning foydasizligini anglagach, yonchig‘ini kovlab, uch miri chiqarib berdi-da, shoshilib jo‘nab ketdi. Afandi tangani kaftiga solib o‘ngi-terisini sinchiklab ko‘rdi:

—Yo‘q, bu mening tangam emas. Mening tangamda “Sulton Sulfiddinxon” degani qiyshiqroq yozilgan edi. O‘zimniki topilmaguncha qidiraman. Ammo bu ham ortiqchalik qilmaydi,—deb yonchig‘iga solib qo‘ydi. Xarsangga o‘ltirib yo‘l kuzatdi. Bu payt shahardan sakkizta xurmacha, katta sut chelak ko‘targan o‘rta yashar bir qatiqfurush obkash ko‘tarib yayov kelar edi. Unga:

—Bir nafas to‘xtang, jonidan akasi! Shu yo‘ldan qachon o‘tgan edingiz?—dedi yumshoqlik bilan Afandi.

—Ilk tongda, Cho‘lpon yulduzi ko‘tarilganda.

—Barakalla,—dedi Afandi,—qani tangamni cho‘zing!

—Qanaqa tanga?

—O‘smoqchilamang, uka. Shu yerda kecha bitta buxor tangasi yo‘qolgan. Uni sizdan boshqa hech kim topib olmagan, albatta. Shu pulni cho‘zing!

—Bo‘lmagan gap!

Gap mojaroga aylandi. Mojaro musht¬lashuvga. Bir xurmacha sinib, sut chelakning qorni pachoq bo‘ldi. Afandiga kuchi yetmasligiga ko‘zi yetgan qatiqfurush bitta uch mirilikni boshidan yetti aylantirib, Afandiga uzatdi:

—Ma, ol, yo‘lto‘sar, ablah! Bola-chaqang¬ga osh bo‘lmasin, yuvg‘uchingga buyursin.—U so‘kina-so‘kina singan xurmachasiga, noo‘rin ketgan uch mirisiga achinib, yo‘liga ravona bo‘ldi. Afandi undan olgan tangani ham tekshirib:

—Yo‘q, bu mening tangam emas. Bu tanganing kungirasi siyqalanib ketibdi. Meniki zarbdan yangi chiqqan edi…Hay, mayli, bu ham bir kunga yarab qolar,—deb kissaga uribdi.

Bugun Afandi o‘tgan-ketganlardan besh-o‘n tanga olib qolgan bo‘lsa ham, bu tangalar yo‘qotgan tangasiga o‘xshamas edi.

Hazil-hazil bora-bora kasbga aylanib, Afandi Uchko‘prik boshida besh yilu uch oy qolib ketdi. Har kuni o‘tgan-ketgandan o‘z tangasini so‘roqlab, ba’zilar bilan yaxshilikcha, ba’zilar bilan mushtlashib, uch miridan olib qoladigan bo‘ldi. Kuniga o‘n-o‘n besh tanga tushib tursa ham, lekin bu tangalar yo‘qotgan tangasiga o‘xshamas edi. Afandi, o‘z tangamni topmay qo‘ymayman, deb qasam ichib qo‘yganligi uchun o‘z ahdidan qaytmas edi. Daladan shaharga, shahardan dalaga o‘tuvchi yo‘lovchilar Afandining bu tiqilinchiga ko‘nikkan edilar:

—Nazarmamat, qaysi yo‘ldan ketamiz, uch miri jinni tomondanmi yoki uzoqroq bo‘lsa ham G‘irvon oshib ketamizmi?—desa, boshqa birov:

—Menda tanga bor, yaqingina Uchko‘prikdan ketaveramiz,—derdi kulib.

Ammo tepada Xudo bor. Afandining qilig‘iga hamma ko‘niksa ham, Xudo ko‘nikmas edi. Besh yilu uch oydan beri Afandining qiliqlariga g‘ashi kelib, uni kuzatar edi. Oxiri chidolmadi. Bitta yugurdak farishtani zing‘illatib Azroilni chaqirtirdi. Vazifasi kishilar jonini olish bo‘lgan qo‘rqinchli Azroil qo‘ltig‘iga bir katta kitobni qisib, Xudoning oldiga kelib ta’zim qildi. Xudo Afandini ko‘rsatib:

–Bor! Anov bandaning yo‘qotgan uch mirisini topib ber, keyin jonini ol! U mening ham, boshqa bandalarimning ham joniga tegdi,—dedi.

Azroil pastga qarab:

—Iya, bu mulla Nasriddin Afandi-ku,—dedi.

—Ha, o‘shaning jonini ol!

Azroil qo‘ltig‘idagi ro‘yxat kitobining “N” harfidan Nasriddin Afandini topib, Xudoga murojaat etdi:

—Soqolingga sadaqa bo‘lay, Xudojonim, o‘zing yozgan mana bu taqdir kitobida Afandining o‘lishiga hali yigirma bir yil bor, ajali yetmagan. Agar hoziroq jonini olsam, yerdagilar orasida janjal ko‘tariladi, senga ishonmay qo‘yishadi.

—Bo‘lmasa, qo‘rqit, cho‘chit, bu hunarini qilmasin. Boshqa yengilroq hunar o‘rgatib chiq.

—Xo‘p,—dedi-yu bitta chikkabel farishtani yetaklab yerga tushdi.

Azroil eshak arava mingan handalakfurush dehqon siyoqida Afandiga ro‘baro‘ bo‘ldi.

—Bu yerdan qachon o‘tgan eding?—dedi Afandi unga do‘q aralash.

—Bugun ertalab.

—Bu yerda uch mirilik bitta tanga yo‘qolgan. O‘shani sendan bo‘lak it ham olmagan. Shu tangani egasiga, ya’ni menga qaytar-da, yo‘lingga ketaver.

—Bo‘lmagan gap,—dedi Azroil.—Sen besh yilu uch oydan buyon uch miringni bahona qilib, Xudoyimning bandalaridan necha o‘n ming tanga undirib olding. Bo‘ldi qil! Bo‘lmasa, hozir joningni olaman!

—Joningni olaman?! Sen Azroilmiding?

—Bo‘lmasam-chi!—Azroil shu zahotiyoq o‘z dahshatli qiyofasiga, eshagi esa chiroyli bir farishtaga aylandi. Afandining yuragi shuv etib ketgan bo‘lsa ham, sir boy bermadi.

—Bitta emas, yetti Azroil birdan kelganingda ham jonimni olib bo‘psan, gapni aylantirmay tangani cho‘z!

Azroil bilan farishta Afandi shuncha yillardan beri po‘stak solib o‘ltiradigan katta xarsangni ag‘darib tashladilar-da, tagidagi qumu tuproqlarni tirnoqlari bilan tirmalab, ko‘karib, zanglab ketgan tangani Afandiga olib berdilar:

—Ma, ol, to‘ymagur! Bu o‘sha, sen yo‘qotgan tanga.

Afandi zirhlaridan o‘zi yo‘qotgan tangasini tanigan bo‘lsa ham, tan olmadi.

—Bu meniki emas. Mening tangam yangi edi. O‘zimniki topilmaguncha shu yerda o‘ltirganim-o‘ltirgan.

—Endi o‘ltirmaysan,—dedi Azroil.—Biz senga oson, daromadli kasb o‘rgatamiz, kuning yetib o‘lguningcha bemalol bola-chaqangni boqasan.

—Qanaqa hunar ekan? O‘zimiznikidaqa mo‘may kasbni topib bo‘larmidi,—dedi Afandi.

—Biz senga tabiblikni o‘rgatamiz,—dedi Azroil.

—Tabibchilikka ilm kerak, men esam g‘irt savodsizman, alifni kaltak deya olmayman, qizamiq bilan chipqonni bir-birovidan ajratolmayman, taqsir,—dedi Afandi.

—Tabibchilikka ilmning hojati yo‘q. Xuddi sendaqa avomlardan tabibning zo‘ri chiqadi,—dedi Azroil.—Xotiningga ellikta xalta tiktirasan. Xaltalarga har xil o‘tlarni quritib, uqalab solasan. Besh-olti shishada har xil rango-rang suvlar tayyorlaysan. Mahallangga borib, tushimda hazrati Luqmon og‘zimga tupurib ketdi, tabib bo‘ldim, deysan. Sal kunda dovrug‘ing olamni bosib ketadi. Qolganiga men yordam beraman.

—Sen qanday yordam berasan?

—Iya, aytdim-ku axir, men Azroil—o‘lim farishtasiman. Kimning ajali yetganini mendan oldin biladigan kimsa yo‘q. Kim o‘ladi, kim qoladi, men senga ishoratlar bilan ma’lum qilib turaman, ya’ni bir odam kasal bo‘ldi, seni tabib deb chaqirtiradilar, sen bilan qo‘shilishib men ham boraman. Sen meni ko‘rasanu xaloyiq meni ko‘rmaydi. Agar men borib kasalning oyoq tomonida o‘ltirsam, bilginki, o‘sha kasal o‘ladi. Agar bosh tomonida o‘ltirsam, har qanday og‘ir kasal bo‘lsa ham sog‘ayib ketadi. Ana shunga qarab ishingni qilaverasan.

Afandi goh ishonib, goh ishonmay, bu muomalaga ko‘ndi. Mahallaga qaytib, o‘zini tabib deb e’lon qildi. Ko‘pchilik Afandini mayna qilib kuldi, ko‘pchilik jinniga chiqardi. Bir qism kishi ishondi ham. Asta-sekin Afandining shuhrati ko‘tarilib, ixlosmandlari orta bordi. Chunki uning ishlariga, bilasizki, Azroil sherik edi. Ha-hu deguncha, hakimi hoziq mulla Nasriddinning ovozasi el-yurtga tarqab ketdi. Kimni qoladi, desa qoladi, o‘ladi desa o‘ladi. Tabibgarchilikdan keladigan daromad katta. Ichki-tashqilik tunuka tom, xo‘roz karnayli imoratlar, qo‘sh xotin, to‘rt kelin, yegani oldida, yemagani ketida, molu dunyo haddan ziyod, elu yurt o‘rtasida obro‘si bashang, bosar-tusarini bilmay kekkayib ketgan…

Ana shu zaylda yigirma bir yil o‘tib ketdi. Osmondagi Xudoning katta kitobi hisobida Afandining o‘lim kuni yetib keldi. Bu gaplardan bexabar Afandi o‘zining kasal qabul qiladigan mehmonxonasida sherigi Azroilni kutib o‘ltirar edi. Soat o‘ndan ham oshib ketdi. Azroildan darak yo‘q. Eshikda odamlar kutar, Afandi mehmonxonaning u yog‘idan-bu yog‘iga yurib, so‘kinar edi:

—Bu nima degan gap! Sherik bo‘lgandan keyin xizmatga o‘z vaqtida kelish kerak-da!

Kuta-kuta charchadi shekilli, baxmal ko‘rpacha to‘shalgan parqu yostiqli so‘riga borib yastandi. Shu tobda desangiz, Azroil ko‘kdan tushib, to‘g‘ri Afandining oyog‘i tagiga o‘ltirdi. Afandi qo‘rqib ketsa ham, bilib bilmaslikka olib, oyog‘ini yig‘ishtirdi. Azroilni koyigan bo‘ldi. Yon cho‘ntagidan yo‘g‘on zanjirli, qo‘ng‘iroqli tilla soatini olib:

—Mana, qara, soat ham sal kam o‘n bir bo‘libdi. Eshikda qirq chog‘li kasal kutib o‘ltiribdi. Sen bo‘lsang arshi a’loda qaysi hur qiz bilan bekinmachoq o‘ynab yurganmikinsan…

—Shunaqamikin,—dedi tabassum bilan Azroil.—Ammo bugun sizning navbatingiz. Xudoning osmonidagi katta kitobida sizning o‘limingiz bugun soat o‘n biru o‘ttiz yetti minutga tayin qilingan. Men yigirma bir yillik qadrdonlik yuzasidan qirq minutcha oldin tushdim. Bola-chaqalaringizni, yor-oshnalaringizni chaqiring, vasiyat qiling. Keyin men og‘ritmay avval esingizni, keyin joningizni olaman.

—Bo‘lmagan gaplarni qo‘ying,—dedi Afandi, dovdiraganidan sansirashini ham esdan chiqarib.—Endigina tabiblik hunarini mag‘ziga yetib, og‘zimiz oshga yetganda o‘limdan gapirmang! Yana biron o‘n-o‘n besh yil totuvlashib ish qilaylik.

—Iloji yo‘q,—dedi Azroil.—Qazoyi qadarni o‘zgartirolmayman. Tayyorgarlikni ko‘ring! Gap bilan bo‘lib, mana, yana to‘rt minut o‘tib ketdi.

Afandi yana anov-manov deb gap cho‘zayot¬gan edi, Azroil shig‘ etib Afandining yarim beligacha jonini olib qo‘ydi. Afandi juda qo‘rqib ketdi.

—Hoy-hoy, to‘xtang-to‘xtang, bu nima qo‘pollik!

—Hali vaqtim bor, mana endi bu gap bo‘pti,—deb kuldi-da, Azroil jonning tanobini bo‘shatib o‘z joyiga qo‘ydi.—Vasiyatni boshlang, Afandim!

—Vasiyat shuki,—dedi Afandi,—men o‘z umrimda Xudoyimga ko‘p gunoh qilgan bandaman. Xudoning bandalariga yo‘qolgan tangam vajidan besh yillab ozor berganman. Endi Xudoyimga yig‘lab, tavba qilishim kerak. Ikki rakaat namoz o‘qib, iltijo qilishim kerak. Dargohi keng Xudoyim zora gunohlarimdan kechsa. Siz ham qasam iching. Shu ikki rakaat namozimni o‘qib bo‘lgunimcha jonimni olmay turasiz.

Azroil maslahat so‘raganday osmonga qaradi. Xudo Azroilning savol nazariga: “Mayli, Afandiga ijozat bera qol, ikki rakaat tavba namozini o‘qisa o‘qiy qolsin”, deb ijozat berdi. Shundan ke¬yin Azroil Afandiga qarab:

—Xo‘p, mayli, namozingizni o‘qing. O‘qib bo‘lguningizcha joningizni olmayman,—dedi.

—Qasam ich!

—O‘n sakkiz ming olamni yaratgan yakka-yagona Xudoyimning nomiga qasam bo‘lsinki, ikki rakaat namozingizni o‘qib bo‘lguningizcha joningizni olmayman.

—Barakalla,—dedi Afandi. So‘ng xotirjam nosqovog‘ini olib kaftini to‘ldirib bitta otdi.—Ma, sen ham otasanmi? Juda zo‘r. Qoraqishloqning talqonidan.

Azroil xo‘mrayib qarab, indamadi. Afandi tashqariga chiqib tahorat qilib keldi. Makkaning surati solingan joynamozini yozib, qiblaga qarab imirsilab namoz boshladi. Azroil kuzatib turardi. Afandi bir rakaatgina namoz o‘qib o‘ltirdi. Salom berib, yuziga fotiha tortdi. Bu namoz tamom bo‘ldi, degani edi. Hovliqib qolgan Azroil:

—Iya, Afandim, namozingiz chala qoldi-ku, qolgan bir rakaatini o‘qimaysizmi?

—Vaqtim yo‘q,—dedi iljayib Afandi.—Eshikda bemorlar kutib qolishdi. Qolgan bir rakaatini dunyodan zerikkanimda o‘qiyman. Hayot juda shirin narsa, hunaring jon olish bo‘lgandan keyin sen buni tushunarmiding!

Ana shu-shu bo‘ldi-yu Afandi o‘lmaydigan bo‘ldi, u bizning hayotiy olamimizda hamma ishlarimizga aralashib, kuldirib, xushnud qilib yuribdi. Azroil bo‘lsa uning orqasidan bir rakaat namozini qistab necha yuz yillardan beri ovora…