“Эркин Аъзам бадиий олами”: / Тўплам. — Т.: “Тиrоп zamin ziуо” нашриёти. 2014. — 304 б. Нашрга тайёрловчилар: Нормат Йўлдошев, Обид Шофиев. Масьул муҳаррир: Марҳабо Қўчқорова / “Erkin A’zam badiiy olami”: / To’plam. — T.: “Tirop zamin ziuo” nashriyoti. 2014. — 304 b.
Nashrga tayyorlovchilar: Normat Yo’ldoshev, Obid Shofiev. Mas`ul muharrir: Marhabo Qo’chqorova

  Ушбу тўпламдан таниқли адиб, драматург, публицист, киносценарист Эркин Аъзам ҳаёти ва ижодий фаолияти ҳақида олимлар, ижодкорлар, киношунослар, ёш тадқиқотчиларнинг ранг-баранг тадқиқотлари ўрин олган.

Марҳабо Қўчқорова, Обиджон Шофиев
ЭРКИН АЬЗАМ ВА ИСТИҚЛОЛ ДАВРИ ЎЗБЕК НАСРИ
(Сўзбоши ўрнида)

   Истиқлол даври ўзбек носирлари орасида Эркин Аъзам ижоди алохида эътиборга лойиқ. Адибнинг ижодий фаолияти ниҳоятда серқирра ва ранг-баранг. Чунки, Эркин Аъзам ўзининг носир, драматург, публицист, киносценарист, муҳаррир сифатидаги адабий қирраларини намоён этди.

Эркин Аъзам сўз қадрини заргар каби қадрлайди. У сўздан авайлаб асраб фойдаланади, шу боис адибнинг роман, қисса, ҳикоя ва бадиий-публицистикасида сўзнинг минг хил бадиий товланишлари жилоланиб туради. Ёзувчи насрида киноя, енгил кулги, заҳарханда, қаҳқаҳа, пичинг, кесатиқ, масхараомуз, мазахловчи ҳазил қатламлари, сарказм, сўз ўйинлари, пародия, парадокс, пародиявий образлилик, ниқобланган образлар қузатилади. Адибнинг сўзга, чинакам адабиётга бўлган талабчанлигини, инжиқлигини, образли ифода ва ўткир киноя воситаларини қўллашига қараб, биз уни замонавий ўзбек адабиётининг тамал тошини қўйган Абдулла Қодирий, Фитрат, Чўлпон, Ғафур Ғулом, Ойбек, Абдулла Қаҳҳорларнинг муносиб издоши, муносиб шогирди дея оламиз. Эркин Аъзамни баъзи адабиётшуносларимиз “Абдулла Қаҳҳорнинг шогирди” деса, яна бошқаси “Асқад Мухторнинг шогирди” дейишади. Назаримизда, Эркин Аъзам насрида XX аср ўзбек прозасининг етук ижодкорлари А.Қодирий, А.Қаҳҳор, Ойбек, Ғ.Ғулом, А.Мухтор, С.Аҳмад каби ёзувчиларнинг ижодий анъанапари ва тажрибалари давом этгарилди. Бундан ташқари, адиб ижодига дунё адабиётининг йирик ёзувчилари Азиз Несин, Фозил Искандар, Грант Матевосян, Севела Эфраим кабиларнинг ижодий услублари ҳам ўз таъсирини кўрсатган. Албатга, ёзувчи кўп нарсалардан таъсирланади. У мудом ўрганади, кузатади, тинимсиз мутолаа ва ёзиш машаққати билан банд бўлади. Аммо ижодкор шахс учун аввало, унинг ҳаёти, кўрган-кечирганлари, ҳиссиётлари, бо лалик хотиралари энг муҳим бадиий омил бўлиб қолаверади. Шу боис Эркин Аъзамнинг устози ким? у қайси ижодкорлар асарларидан таъсирланди? — деган мазмундаги саволларга жавоблар хилма-хил ва мунозарали бўлиб қолаверади.

Ёзувчи, аввало, Худо берган истеъдод ва ижодий меҳнат қилиш лаёқатига эга бўлиши керак. Акс ҳолда, ҳар қандай буюк истеъдод ҳам юзага чиқмай қолиши мумкин. Эркин Аьзамга истеъдодни Олпоҳ юқтирган. Яна у тиришқоқ ва меҳнаткаш инсон.

Адиб ўзбек адабиёти майдонига 60-йиллар охири, 70-йиллар бошида илк ҳикоялари билан кириб келди. Шундан бери ижодий, расмий-жамоатчилик, муҳаррирлик ишларини сидқидилдан бажариб келмоқда. Муаллифнинг “Чироқлари ўчмаган кеча”, “Отойининг туғилган йили”, “Жавоб”, “Олам ям-яшил”, “Байрамдан бошқа кунлар”, ‘Пакананинг ошиқ кўнгли”, “Кечикаётган одам”, ‘Гули-гули”, “Эртак билан хайрлашув”, “Жаннат ўзи қайдадир”, “Шовқин” каби ҳикоя, қисса, бадиий-публицистика тўпламлари, романи кенг адабий жамоаггчиликка, шунингдек, оддий китобхонларга ҳам маълум ва машҳур.

Эркин Аъзамнинг шўролар даврида ёзилган асарларидан замонасозлик, советпарастлик, сохта қаҳрамон яратиш, схематизм унсурларини тополмайсиз. Адибнинг шўро даврида яратилган асарлари бугун ҳам эскирмаган. Унинг асарлари мустаҳкам бадиияти, умуминсоний ғоялари билан бугун ҳам азиз ва ардоқли. Эркин Аъзам бир қатор асарларида — “Шоирнинг тўйи”, “Чапаклар ва чалпакпар мамлакати”, “Пакананинг ошиқ кўнгли”, “Гули-Гули”, “Забаржад”, “Фаришта”, “Сув ёқалаб”, “Шовқин”да янгича бадиий шартлилик воситаларидан бағоят моҳирлик билан фойдаланди. Хусусан, бу қаҳрамонларга исм танлашдан тортиб, воқеаларни баён этиш, чапани, қайсар, ўжар характерли кишилар образини бош қаҳрамон сифатида яратишида кўринади.

Истиқлол даври ўзбек насрида идеалда ёки кўнгилда адашган одамлар образига энг кўп мурожаат қилинди. Ижтимоий идеалда, эътиқодда, кўнгилда адашган, алданган одамлар образи Шукур Холмирзаев, Эркин Аъзам, Аҳмад Аъзам, Шойим Бўтаев, Хуршид Дўстмухдммад, Назар Эшонқул, Улуғбек Ҳамдам, Қўчқор Норқобил, Луқмон Бўрихон каби ижодкорлар насрида кенг ва ҳар томонлама ёритилди. Масалан, Эркин Аъзам насрида Болта Мардон (“Сув ёқалаб”), Салом чапдаст (“Чапдаст”), Пакана рассом (“Пакананинг ошиқ кўнгли”), Салим Қарор (“Таъзия”), Мирзо Рамазон, Фарҳод Рамазон, Байнал-милалчи бобо (“Шовқин”), Шўро бобо, Ўрмон калта (“Гули-гули”) каби юзлаб образлар борки, уларнинг кўпчилиги идеалда, баъзилари эса ҳам идеалда, ҳам кўнгилда адашган. Умуман, олганда “алданган авлод”нинг ҳаёти, фожиалари, инқирозга юз тутган эътиқодларини, кўнгил ройишларига қарши яшаётган  қаҳрамонлар изтиробини Эркин Аъзам ҳам ўзича, ўз бадиий қаричи билан ҳар томонлама мукаммал талқин этишга ҳаракат этди. Истиқлол даври ўзбек насрида “Алданган авлод тақдири” (“Умри завол топган авлод” деса ҳам бўлади) турли ракурслардан туриб, ўнлаб ижодкорларимиз томонидан ёритилди. Шу боис бу адабий воқеликни тизимли равишда, монографик планда ёш тадқиқотчиларимиз янгича замонавий илмий-назарий қарашлар билан ўрганиши, ажойиб илмий кузатувлар олиб боришлари керак, деб ўйлаймиз.

“Анойининг жайдари олмаси”даги Рамазон, “Пиёда”даги Бердибой, “Байрамдан бошқа кунлар”даги Сафура, “Пакананинг ошиқ кўнгли”даги Пакана рассом, “Отойининг туғилган йили”даги Асқарбек, “Жавоб”даги Нуриддин Элчиевлар яратилганидан бери ҳозирги кунгача кўптаб баҳсу мунозараларга сабаб бўлиб келмокда. Кимдир, бундай ностандарт образлар яратилишини ёзувчининг феъли-табиати билан боғласа, яна кимдир қаҳрамоннинг жамият билан келишмовчилигида деб билади. Эркин Аъзам ҳаёти ва ижодий фаолияти ҳақида билишимизча, икки юзга яқин мақолалар, тақризлар ёзилди. Шунга қарамасдан, Эркин Аъзам бадиияти сирлари ҳалигача жиддий монографик кўламда ишланмади. Албатта, пойтахтда ва ундан ташқарида илмий иш билан шуғулланаётган ёш тадқиқотчиларимиз адиб ижодини янгича илмий мезонлар асосида ўрганишга бел боғлашган. Бугун Эркин Аъзам ижоди адабиётшунос, тилшунос, санъатшунос, киношунос, театршунос каби мутахассислар томонидан хилма-хил ракурслардан туриб ўрганиляпти.

Эркин Аъзам Ўзбекистоннинг ЮНЕСКОдаги ваколатхонаси таклифига биноан 2013 йилнинг май ойида Франциянинг Париж шаҳрида ижодий сафарда бўлиб қайтди. Бу ижодий мулоқотлар даврида Эркин Аъзам асарларининг мазмун-моҳияти, шунингдек, адиб қаламига мансуб киноқисса — “Паризод” фильмининг тақдимот маросими бўлиб ўтди. Бизнингча, ўзбек киносценаристлари орасидаги Эркин Аъзамнинг бундай муваффақиятлари нафақат киношунослик соҳасининг, ўзбек адабиётининг ҳам жиддий  ютуқларидан. Эркин Аъзам киносценарийлари асосида суратга олинган “Паризод”, “Эркак”, “Дилхирож”, “Забаржад”, “Чантриморэ” фильмлари дунё экранларини безади.

Биз мазкур тўпламга жамланган мақола, эссе, мактуб, суҳбатларни мавзулаштириб, алоҳида бўлимларга ажратдик.. Жумладан, “Эркин Аъзам адабиётшунослик кўзгусида” бўлимидан У. Норматов, А. Расулов, Ш. Ризаев, Қ. Йўлдошев, Н. Жабборов, И. Ғаниев, Н. Афоқова, Ф. Ҳамроев, А. Улуғов, М. Раҳим, Н.Йўддошев, Г.Сатторова, С.Тўлаганова, М.Қўчқорова, М.Шералиева, Б.Ёриев, О. Шофиев каби катга ва ёш адабиётшунос, тадқиқотчиларнинг мақолалари ўрин олди. Китобнинг “Эркин Аъзам ва кино” деб номланган бўлимида О. Шарафиддинов, Н. Каримов, А. Геллернинг Эркин Аъзам киносценарийлари асосида экранлаштирипган фильмлари ҳақидаги илмий-таҳлилий мақолаларини ўқишингнз мумкин. “Эрқин Аъзам ижоди ёш тадқиқотчилар нигоҳида” дея номланган бўлимда С .Қурбонов, Умид Яъқуб, З. Умурқулов, Ё. Одилов, А. Шукуров, Д.А нданиёзоваларнинг бадиий-эстетик, лингво-поэтик талқинларини ўқийсиз. “Ижодкорлар ижодкор ҳақида” бўлимидан эса Ш.Холмирзаев, Н.Норматов, С.Саййид, М.Қаршибой, Н.Боқий, А.Йўлдош, Н.Муҳаммад Рауфхон каби ёзувчиларнинг Эркин Аъзам ижоди, ҳаёти, устоз-шогирдлик муносабатлари ҳақида ёзилган самимий мактуб, эссе, мақолалари жой олган.

Китобнинг сўнгти қисми “Дилкаш суҳбатлар” деб номланган. Бу бўлимда олимлар, журналист, мухбир ва ёш ҳаваскор ёзувчилар Г.Сатторова, М.Қўчқорова, С.Қурбонов, Х.Тўлибоев, С.Камол, С.Ёқубов, М.Тожимаматова, Д.Маткаримова, Умид Али, Фозил Фарҳод, Ориф Толиб, Ж.Кенгбоевларнинг адиб билан олиб борган адабий-танқидий, публицистик суҳбатлари билан танишасиз. Мазкур бўлимда жамланган суҳбатлар ҳам бир-биридан мароқли. Уларда Эркин Аъзамнинг адабиёт, бадиий ижод, жамият, китоб, маънавият, маърифат ҳақидаги интеллектуал жиҳатдан баланд савиясини ҳис этасиз.

Хулоса шуки, тўпламга жамланган илмий мақола ва суҳбатлар яхлит ҳолда битга адабий картинани, яъни Эркин Аъзам бадиий оламини кашф этади. Умид қиламизки, мазкур жамоавий тўплам Эркин Аъзам ижодини, ёзувчининг ўзига хос услубини англашда тадқиқотчи ва китобхонларга кўмакчи манба бўлади. Келажакда бундан-да мукаммал ва батафсил илмий изланишлар қилинишидан умидвор бўлиб қоламиз!

ЁЗУВЧИЛИК ҚИСМАТИ, НОБЕЛЬ МУКОФОТИ,
МЎЪЖИЗА ВА БОЙ БЕРИЛГАН ФУРСАТ ҲАҚИДА
Таниқли ёзувчи Эркин Аъзам билан суҳбат
Собир КАМОЛ суҳбатлашди.

Таниқли ёзувчи ва драматург Эркин Аъзамнинг асарлари қисқа ва лўнда ифода йўсини, ҳаётийлиги билан яққол ажралиб туради. Адиб қаламга олган образлар ўйлаб топилган сохта қаҳрамонлар эмас, бари сизу биз билан ҳамнафас яшаётган, аммо кўпда эътибор қозонмаган содда-дўлвор, самимий одамлар. Ёзувчи асарларидаги халқ тилига хос жонли сўзу иборалар, серзавқ ва юмористик бадиий ифода китобхонни ром этмай қўймайди. Севимли адибимиз билан суҳбат ҳам ўқувчиларимизга манзур бўлади деган умиддамиз.

— Эркин ака, суҳбатни адабиётга кириб келишингиз, илк қадамлар, уринишлардан бошласак.

— Агар шуни ёзиш деб ҳисоблаш мумкин бўлса, тўртинчи синфда ўқиб юрганимда бир нарса қоралаганман. Номиям жарангдор: “Ҳақиқат бор жойда туғишганингни ҳам аяма!” Синфимиздаги можарога бағишланган анчайин саёз машқ, “пионер адабиёти”нинг ёрқин намунаси эди у. “Ленин учқуни”га юборганман, газетадан абжағини чиқариб жавоб йўллашган… Бу ёғини сўрасангиз, “пионер адабиёти” мени узоқ йиллар чалғитди. Ёшлигимда жуда кўп бемаза китобларни ўқишга мажбур бўлдим, беҳуда нарсалар ёздим. Энди ўйласам, ўша пайтда бирор билгич одам чиқиб, Толстойни, Пушкинни, Чеховни ўқи, ҳали-бери дўндириб ёзолмайсан, шунинг учун ҳозирча нимани кўрсанг, бўяб-бежамай қоғозга туширишни ўрган деб ўгит берганида, эҳтимол, ҳақиқий адабиётни эртароқ таниган бўлармидим… Сохта қаҳрамонлар билан тўла китобларни ўқийвергач, адабиёт ёлғон экан деган хаёлда юрганларим рост. Ўттиз йиллар ўтиб, чин адабиётни сал-пал танигач, билдимки, инсон кўнглидаги ҳақиқатларни адабиётчалик холис очиб берадиган соҳа йўқ экан.

— Ёзувчиликни танлашингизга нима туртки бўлган?

-Ўта таъсирчанлигим, ўлгудек хаёлпарастлигим ва албатта китобга ўчлигим. Отам, амакиларим ҳам адабиёт-санъатга ҳавасманд, ўзим учун эса дунёда мутолаадан мароқлироқ машғулот йўқ эди. Уйимизда каттагина кутубхонамиз бўларди.  Навоийнинг “Хамса”сини тез-тез қўлга олардим, пишиқ муқовали китобга ҳар гал кўз югуртирганимда, нега шундай ка-атта китобнинг номи нотўғри ёзилган-а, ахир “Ҳамза” бўлиши керак-ку, деб ўйлардим. Уни қайта-қайта ўқишга уринардим, аммо бир сатрига ҳам тишим ўтмасди. Ҳар бири ёстиқдек келадиган икки жилдлик “Ўзбек халқ достонлари” кечаю кундуз севимли “ёстиғим” эди. Достонлардаги барча воқеалар Бойсунда бўлгандек туюларди, улар-нинг барига чиппа-чин ишонардим.

“Том Сойернинг саргузаштлари”ни такрор-такрор ўқиганим, ‘Гекльберри Финнинг бошидан кечирганлари” таржимасини интиқлик билан кутганим эсимда. Пушкиннинг “Капитан қизи” қиссасини ҳам қўлдан қўймай хатм қилганман. Маша ва Гринёвни ижобий, Пугачёвни салбий қаҳрамон деб ўйлаганман. Мактабда эса бунинг тескариси айтилган. Ҳозир бу қаҳрамонларга муносабат яна ўзгарди, шекилли…

— Ёзувчи Хуршид Дўстмуҳаммад суҳбатларидан бирида “Бадиий ижод — мубталолик! ” деган эди. Сиз-чи, ҳаётингизни ижодсиз тасаввур қила оласизми?

— Хуршид дўстим топиб айтган экан. Мубталолик деганда, дардни, изтиробни назарда тутган бўлса керак- да. Ўқувчилар гапларимни баландпарвозлик деб қабул қилишмас, кўнглимдаги дунём билан реал дунё ўртасида номувофиқлик сезаман. Кўнглимнинг олами адолатлироқ туюлади менга. Ёзганларимда ана шу кечинмаларни ифодалашга уринаман. Ёзмай юрган кезларим дунёда мендан ёмон, мендан бахтсиз, мендан ночору ношуд одам йўқ. Шу ҳисобда, олтмиш йиллик умримнинг кўп қисми забун кайфиятда ўтган деса бўлади. Китобларимдан бири бекорга “Кечикаётган одам” деб номланмаган.

— “Қисқалик — истеьдоднинг синглиси » дейди русларнинг улуғ ёзувчиси Чехов. “Мен сўзни тонналаб олиб, граммлаб сотаман ” дейди ўзбекнинг забардаст адиби Абдулла Қаҳҳор. Сизнинг асарларингизда ҳам сўзни аяш, тежаш сезилади…

— Ўзимни камгап одам деёлмайман. Гоҳида яхши ҳамсуҳбат учраб қолса, жағим очилиб кетади. Лекин баъзи издиҳом, анжуманларда соатлаб миқ этмаслигим мумкин. Ёзишга келсак, сергапликка — “сўз бўтқаси”га мутлако қаршиман. Ўқувчининг ҳам вақтини ҳисобга олиш керак. Умрим бино бўлиб, эзмалик менга ёқади, деган одамни учратмадим. Ёзувчи дангал, бўлар гапни айтгани маъқул.

Эскилардан қолган нақл ҳам бор-ку: “Оз е, оз де”. Фикрни ўнта гапдан кўра битта жумлада ифодалашнинг таъсири зўрроқ бўлади. Сўзга зиқналик феъл-атворимдаги санжоблик билан ҳам боғлиқдир. Лекин истеъдоднинг Сиз айтган қисқалиқдан бошқа сингиллари, ака-укалари ҳам борлигини унутмаслик керак.

— Сизнингча, сўнгги йигирма йилда қайси адибларимиз эътирофга лойиқ асарлар ярата олди?

— Охирги йигирма йилда Шукур Холмирзаев, Хуршид Дўстмуҳаммад, Ҳамид Исмоил, Шароф Бошбеков, Абдуқаюм Йўлдошев, Шойим Бўтаев, Наби Жалолиддин, Луқмон Бўрихоннинг яхши асарларини ўкидим…

Ҳар бир ёзувчи кичик ҳикоя ёзадими, каттароқ қисса- романми, албатта янги гап айтиши керак. Аслида, ёзиш — кўнгил майли. Ёзувчи-шоирдан уни ёз, буни ёз деб талаб қилиш — ижод эркинлигининг муқаддас тамойилига зид. Ижод аҳлига фақат битта талаб қўйилиши мумкин: нимани ёзсанг ёз, аммо тоза ва ҳаққоний ёз!

— Нималар гашингизга тегади, жаҳлингизни чиқаради?

— Ойнаи жаҳон орқали “хушовоз хонандалар” кўп кўрсатилади. Буниси ҳам майли, улар “менинг ижодимда…” деб гап бошлаганида энсам қотади. “Ижод” сўзини худа-беҳуда ишлатишга қаршиман. Ёзганларимни ҳам “асарим” демайман, “нарсам” ёки “қисса, ҳикоя” деб қўя қоламан. Бу камтарлиқдан эмасдир, билмадим, шу сўзни ишлатишга истиҳола қиламан-да. (Чехов ҳам “красиво”, “шикарно” сўзларини жинидан баттар ёмон кўрган экан.) “Чиройли қарсаклар” деган ифодани эшитганда ҳам асабларим дош бермайди. Маърифий дунёмизда қўллаш русумга айланган яна кўп ифодаю ибораларни ҳазм қилолмайман, уларни тузатиш қўлимдан келмаслигини ўйлаганда баттар ҳунобим ошади.

— Жамиятимиздаги авому хос орасида кўн муҳокама қилинган бир масалага муносабатингизни билмоқчи эдим: нима учун ўзбек ижодкорларидан Нобель соҳиблари чиқмайди? Бугунги ёзувчи-шоирларимиздан бирортаси шу мукофотни олишига кўзингиз етадими?

— Воқеан, Нобель мукофотини беришда Швеция академиясигагина маълум омиллар роль ўйнайди. Аммо бу мукофотни олган баъзи ижодкорларнинг асарларини ўқиб ҳайрон бўлганман: мен билган адабиёт бошқача-ку! Тўғри, янгича ифода йўсини, ижодий шижоат, миллий биқиқликдан юксалиш омиллари ҳам ҳисобга олинади. Ҳар ҳолда, мукофот беришда бирламчи талаб ҳар доим ҳам бадиият бўлмайди-да, шуниси чатоқ. Эшитган гапимни айтай. Бултур Парижда Нобель мукофотига бағишланган машварат бўлибди. Йиғинда бир бадгумон одам чиқиб, адабиёт йўналишидаги Нобель мукофоти кўпчилик ёзувчи-шоирларга тасодиф сабабли ёки адолатсизлик орқасидан берилади, тасодифият шу қадар кучлики, кутилмаганда аллақандай ўзбек адабиётидан ҳам номзод топилса, ажабланмайман дебди. Иттифоқо, шу анжуманда бир ватанпарвар ёзувчи дўстимиз ҳам қатнашаётган экан, чидаб ўтиролмай, сўзга чиқибди, “аллақандай ўзбек адабиёти” деган беписанд гапни яксон қиладиган нутқ сўзлабди. Раҳмат.

Ўзини билган-билмаган битта-яримта даъвогар ҳам топилар, аммо бугун адабиётимизда мен билган Нобель мукофотини олишга қодир ижодкор йўқ деб ўйлайман. Бунда ижодгина эмас, шахсиятнинг бутунлиги ҳам муҳим. Нафсиламрини айтганда, берилса, Чингиз Айтматовга берилиши керак эди бу мукофот. Келажакда шунга арзийдиган ижодкор чиқиши учун ҳозирданоқ замин тайёрлаш керак. Бунинг учун ижодкор ўзбекий тийнатдан узилмаган ҳолда, жайдари ўзбекчиликдан юксалмоғи даркор. Абдулла Қаҳҳор тоифасидаги бир адиб шу кунда ўттиз ёшларда бўлиб қолса ва шижоату ғайрат билан ижод қилса, эҳтимол, Нобель мукофотини олиши мумкин эди…

  — Адабиёт муҳиблари билан тўлиб-тошган катта аудиториялар, дастхат сўраб, кўзи чақнаб турган мухлислар яқин ўтмишда қолгандек. Мутолаага эътибор сусайиб кетгани сабаби нимада, деб ўйпайсиз?

— Бозор муносабатлари кириб келиши билан одамлар онгида китоб ўқимасдан, бирор ўқув юртини битирмасдан ҳам, тўкин-сочин, бахтиёр яшаш мумкин деган қараш пайдо бўлди. Бу эса жамиятнинг мувозий жабҳалари — адабиёт, санъатга салбий таъсир ўтказди. Қаранг, эркинликнинг ҳам шундай жиҳатлари бўлар экан-да. Ёшлар Интернетни ўрганяпти, замон билан ҳамнафас улғайяпти деб ўзимизни юпатамиз. Лекин улар ҳис-туйғудан бегоналашиб бораётганига эътибор бермаймиз. Замон болаларидан “Ўткан кунлар”ни, “Анна Каренина”ни сўрасангиз, фақат киносини кўрган-да, Зайнаб Кумушни заҳарлаган, Анна Каренина  ўзини поезд тагига ташлаган деб сюжетни айтиб беради. Ҳолбуки, адабиёт қуруқ ахборот эмас, сезгилар, ҳиссиётлар ифодаси. Толстойни, Қодирийни аслиятда ўқишга не етсин!

Бир вақтлар “Ўқиган — ўзар” деган шиор бўларди. Бугун ҳам шу нақл аҳамиятини йўқотмаган. Фарзандларимизни мутолаага қайтариш учун чинакам билимли (шунчаки дипломли эмас — уни ўқимасдан ҳам, турли йўллар билан олиш мумкин), тиришқоқ, мустақил фикрли ёшларга кенг йўл очиш, уларни рағбатлантириш керак. Ёшларимизда бозор маишати омонат бир тирикчилик, чинакам билим эгасигина муродга етади деган ишончни мустаҳкамлаш лозим.

— Ҳикоя-қиссаларингиз асосида “Чантраморэ”, “Пиёда”, “Эркак”, “Дилхирож», “Жаннат қайдадир”, “Забаржад”, “Сув ёқалаб» каби бадиий фильмлар ишланди. Асарларингизнинг киноталқинларидан кўнглингиз  тўладими?

— Асосан уч режиссёр — Юсуф Розиқов, Жаҳонгир Қосимов, Баҳодир Одилов билан ишлаганман. Уларни, ҳар ҳолда, кино санъатига муносабати тозароқ, самимийроқ ижодкорлар деб биламан. Лекин қисса-ҳикояларимни ўзим экранга кўчирсам, бошқача чиққан бўлармиди деган хаёл ҳам йўқ эмас. Абдулла Қодирийнинг “Агар “Ўткан кунлар” кино қилинса, Отабекни ўзим ўйнашим керак”, деган мазмунда гапи бор. Очиғи, ҳар гал киночилар билан ишлаганимда асабийлашаман, қайтиб киносига оёқ босмайман деб қасамлар ичаман ва… ҳар гал қасамни бузаман. Кинони яхши кўрсам керак-да. Ваҳоланки, кино мендек инжиқтабиат одамнинг иши эмас.

— Принципларингизни четга суриб, юрак амрига қарши борган вақтларингиз бўлганми?

— Ҳа, бўлган. Рухсат этсангиз, шунга мисол келтирмасам… Муросасозликка борганимдан кейин узоқ вақт ўзимга келолмайман. Бундан бу ёғига ўйлаброқ қадам боссам керак, ҳар ҳолда, шунга ҳаракат қиламан. Абдулла Қаҳҳорни муросага бошламоқчи бўлганларида, фалон ёшга кирдим, энди мени букаман деб синдириб қўйишларингиз мумкин деган экан.

— Қўрқув — инсон зотига ҳамиша ҳамроҳ туйғу. Нимадан қўрқасиз?

— Кўнглим тўладиганроқ бирор нарса ёзмай ўтиб кетишдан қўрқаман.

— Сизни ҳаётда нима тутиб туради?

— Ҳаётнинг қадрига ёш ўта бошлаганда етаркансиз. Йигитлиқда дунё меники деб ўйлайсиз, ёш қайтгани сари умр бармоқлар орасидан тўкилаётган қумга ўхшаб қолади, тутиб қолгингиз келади-ю, бунинг уддасидан чиқиш амримаҳол. Миллиондан, балки миллиарддан бир имконият бизга насиб этиб, инсон бўлиб яралган эканмиз, бу беҳикмат эмас, албатта. Ана шу ишонч-эътиқод тутиб туради мени.

— Оила, фарзанд тарбияси борасида нима дейсиз?

— Болалар тарбияси билан бевосита шуғулланмаганман, ибратли оталар каби фарзандларимни қўлидан ушпаб циркка ёки музейга олиб бормаганман. Ўзимдан ортган эмасман, ўзимни жуда машғул одам деб билганман-да. Уларнинг тарбияси билан онаси шуғулланган. Худога шукр, нолимайман, учала фарзандим ҳам ўзи қизиққан соҳа бўйича ўқиди. Яна хурсандманки, бирортаси адабиётни танламади. Ёзувчилик — бир умр ҳаловатсизлик, уни ўзимдан бошқага раво кўрмайман.

— Бу оламда армонсиз одам йўқ дейди машойихлар…

— Умримнинг кўп қисми кераксиз ҳою ҳавас, романтика, саёзлик билан ўтиб кетди. Бундан бу ёғига тузукроқ бир-икки нарса ёзсам…

—Кутилмаган мўьжизаларга ишонасизми?

— Одамзоднинг табиати қизиқ, эргага барибир бошқача бўлади, дейди, умр бўйи мўъжиза кутиб яшайди, лекин ҳаёт барибир ўзиникини қилади. Аслида мўъжиза деганлари сизу бизнинг қўлимизда. Сиздан кўнгли қолиб юрган дўстингизга узрхоҳпик қилиб, уни яхши кўришингизни айтсангиз — мўъжиза. Таскин истаётган дардманддан бир оғиз ширин сўзингизни қизғанмасангиз — мўъжиза. Модомики, бсшқаларга мўъжиза бахш этиш имконимиз бор экан, биз хам ноумид яшамасак бўлар.

Marhabo Qo’chqorova, Obidjon Shofiev
ERKIN A`ZAM VA ISTIQLOL DAVRI O’ZBEK NASRI
(So’zboshi o’rnida)

Istiqlol davri o’zbek nosirlari orasida Erkin A’zam ijodi aloxida e’tiborga loyiq. Adibning ijodiy faoliyati nihoyatda serqirra va rang-barang. Chunki, Erkin A’zam o’zining nosir, dramaturg, publitsist, kinostsenarist, muharrir sifatidagi adabiy qirralarini namoyon etdi.

Erkin A’zam so’z qadrini zargar kabi qadrlaydi. U so’zdan avaylab asrab foydalanadi, shu bois adibning roman, qissa, hikoya va badiiy-publitsistikasida so’zning ming xil badiiy tovlanishlari jilolanib turadi. Yozuvchi nasrida kinoya, yengil kulgi, zaharxanda, qahqaha, piching, kesatiq, masxaraomuz, mazaxlovchi hazil qatlamlari, sarkazm, so’z o’yinlari, parodiya, paradoks, parodiyaviy obrazlilik, niqoblangan obrazlar quzatiladi. Adibning so’zga, chinakam adabiyotga bo’lgan talabchanligini, injiqligini, obrazli ifoda va o’tkir kinoya vositalarini qo’llashiga qarab, biz uni zamonaviy o’zbek adabiyotining tamal toshini qo’ygan Abdulla Qodiriy, Fitrat, Cho’lpon, G’afur G’ulom, Oybek, Abdulla Qahhorlarning munosib izdoshi, munosib shogirdi deya olamiz. Erkin A’zamni ba’zi adabiyotshunoslarimiz “Abdulla Qahhorning shogirdi” desa, yana boshqasi “Asqad Muxtorning shogirdi” deyishadi. Nazarimizda, Erkin A’zam nasrida XX asr o’zbek prozasining yetuk ijodkorlari A.Qodiriy, A.Qahhor, Oybek, G’.G’ulom, A.Muxtor, S.Ahmad kabi yozuvchilarning ijodiy an’anapari va tajribalari davom etgarildi. Bundan tashqari, adib ijodiga dunyo adabiyotining yirik yozuvchilari Aziz Nesin, Fozil Iskandar, Grant Matevosyan, Sevela Efraim kabilarning ijodiy uslublari ham o’z ta’sirini ko’rsatgan. Albatga, yozuvchi ko’p narsalardan ta’sirlanadi. U mudom o’rganadi, kuzatadi, tinimsiz mutolaa va yozish mashaqqati bilan band bo’ladi. Ammo ijodkor shaxs uchun avvalo, uning hayoti, ko’rgan-kechirganlari, hissiyotlari, bo lalik xotiralari eng muhim badiiy omil bo’lib qolaveradi. Shu bois Erkin A’zamning ustozi kim? u qaysi ijodkorlar asarlaridan ta’sirlandi? — degan mazmundagi savollarga javoblar xilma-xil va munozarali bo’lib qolaveradi.

Yozuvchi, avvalo, Xudo bergan iste’dod va ijodiy mehnat qilish layoqatiga ega bo’lishi kerak. Aks holda, har qanday buyuk iste’dod ham yuzaga chiqmay qolishi mumkin. Erkin A`zamga iste’dodni Olpoh yuqtirgan. Yana u tirishqoq va mehnatkash inson.

Adib o’zbek adabiyoti maydoniga 60-yillar oxiri, 70-yillar boshida ilk hikoyalari bilan kirib keldi. Shundan beri ijodiy, rasmiy-jamoatchilik, muharrirlik ishlarini sidqidildan bajarib kelmoqda. Muallifning “Chiroqlari o’chmagan kecha”, “Otoyining tug’ilgan yili”, “Javob”, “Olam yam-yashil”, “Bayramdan boshqa kunlar”, ‘Pakananing oshiq ko’ngli”, “Kechikayotgan odam”, ‘Guli-guli”, “Ertak bilan xayrlashuv”, “Jannat o’zi qaydadir”, “Shovqin” kabi hikoya, qissa, badiiy-publitsistika to’plamlari, romani keng adabiy jamoaggchilikka, shuningdek, oddiy kitobxonlarga ham ma’lum va mashhur.

Erkin A’zamning sho’rolar davrida yozilgan asarlaridan zamonasozlik, sovetparastlik, soxta qahramon yaratish, sxematizm unsurlarini topolmaysiz. Adibning sho’ro davrida yaratilgan asarlari bugun ham eskirmagan. Uning asarlari mustahkam badiiyati, umuminsoniy g’oyalari bilan bugun ham aziz va ardoqli. Erkin A’zam bir qator asarlarida — “Shoirning to’yi”, “Chapaklar va chalpakpar mamlakati”, “Pakananing oshiq ko’ngli”, “Guli-Guli”, “Zabarjad”, “Farishta”, “Suv yoqalab”, “Shovqin”da yangicha badiiy shartlilik vositalaridan bag’oyat mohirlik bilan foydalandi. Xususan, bu qahramonlarga ism tanlashdan tortib, voqealarni bayon etish, chapani, qaysar, o’jar xarakterli kishilar obrazini bosh qahramon sifatida yaratishida ko’rinadi.

Istiqlol davri o’zbek nasrida idealda yoki ko’ngilda adashgan odamlar obraziga eng ko’p murojaat qilindi. Ijtimoiy idealda, e’tiqodda, ko’ngilda adashgan, aldangan odamlar obrazi Shukur Xolmirzaev, Erkin A’zam, Ahmad A’zam, Shoyim Bo’taev, Xurshid Do’stmuxdmmad, Nazar Eshonqul, Ulug’bek Hamdam, Qo’chqor Norqobil, Luqmon Bo’rixon kabi ijodkorlar nasrida keng va har tomonlama yoritildi. Masalan, Erkin A’zam nasrida Bolta Mardon (“Suv yoqalab”), Salom chapdast (“Chapdast”), Pakana rassom (“Pakananing oshiq ko’ngli”), Salim Qaror (“Ta’ziya”), Mirzo Ramazon, Farhod Ramazon, Baynal-milalchi bobo (“Shovqin”), Sho’ro bobo, O’rmon kalta (“Guli-guli”) kabi yuzlab obrazlar borki, ularning ko’pchiligi idealda, ba’zilari esa ham idealda, ham ko’ngilda adashgan. Umuman, olganda “aldangan avlod”ning hayoti, fojialari, inqirozga yuz tutgan e’tiqodlarini, ko’ngil royishlariga qarshi yashayotgan qahramonlar iztirobini Erkin A’zam ham o’zicha, o’z badiiy qarichi bilan har tomonlama mukammal talqin etishga harakat etdi. Istiqlol davri o’zbek nasrida “Aldangan avlod taqdiri” (“Umri zavol topgan avlod” desa ham bo’ladi) turli rakurslardan turib, o’nlab ijodkorlarimiz tomonidan yoritildi. Shu bois bu adabiy voqelikni tizimli ravishda, monografik planda yosh tadqiqotchilarimiz yangicha zamonaviy ilmiy-nazariy qarashlar bilan o’rganishi, ajoyib ilmiy kuzatuvlar olib borishlari kerak, deb o’ylaymiz.

“Anoyining jaydari olmasi”dagi Ramazon, “Piyoda”dagi Berdiboy, “Bayramdan boshqa kunlar”dagi Safura, “Pakananing oshiq ko’ngli”dagi Pakana rassom, “Otoyining tug’ilgan yili”dagi Asqarbek, “Javob”dagi Nuriddin Elchievlar yaratilganidan beri hozirgi kungacha ko’ptab bahsu munozaralarga sabab bo’lib kelmokda. Kimdir, bunday nostandart obrazlar yaratilishini yozuvchining fe’li-tabiati bilan bog’lasa, yana kimdir qahramonning jamiyat bilan kelishmovchiligida deb biladi. Erkin A’zam hayoti va ijodiy faoliyati haqida bilishimizcha, ikki yuzga yaqin maqolalar, taqrizlar yozildi. Shunga qaramasdan, Erkin A’zam badiiyati sirlari haligacha jiddiy monografik ko’lamda ishlanmadi. Albatta, poytaxtda va undan tashqarida ilmiy ish bilan shug’ullanayotgan yosh tadqiqotchilarimiz adib ijodini yangicha ilmiy mezonlar asosida o’rganishga bel bog’lashgan. Bugun Erkin A’zam ijodi adabiyotshunos, tilshunos, san’atshunos, kinoshunos, teatrshunos kabi mutaxassislar tomonidan xilma-xil rakurslardan turib o’rganilyapti.

Erkin A’zam O’zbekistonning YUNESKOdagi vakolatxonasi taklifiga binoan 2013 yilning may oyida Frantsiyaning Parij shahrida ijodiy safarda bo’lib qaytdi. Bu ijodiy muloqotlar davrida Erkin A’zam asarlarining mazmun-mohiyati, shuningdek, adib qalamiga mansub kinoqissa — “Parizod” fil`mining taqdimot marosimi bo’lib o’tdi. Bizningcha, o’zbek kinostsenaristlari orasidagi Erkin A’zamning bunday muvaffaqiyatlari nafaqat kinoshunoslik sohasining, o’zbek adabiyotining ham jiddiy yutuqlaridan. Erkin A’zam kinostsenariylari asosida suratga olingan “Parizod”, “Erkak”, “Dilxiroj”, “Zabarjad”, “Chantrimore” fil`mlari dunyo ekranlarini bezadi.

Biz mazkur to’plamga jamlangan maqola, esse, maktub, suhbatlarni mavzulashtirib, alohida bo’limlarga ajratdik.. Jumladan, “Erkin A’zam adabiyotshunoslik ko’zgusida” bo’limidan U. Normatov, A. Rasulov, SH. Rizaev, Q. Yo’ldoshev, N. Jabborov, I. G’aniev, N. Afoqova, F. Hamroev, A. Ulug’ov, M. Rahim, N.Yo’ddoshev, G.Sattorova, S.To’laganova, M.Qo’chqorova, M.Sheralieva, B.Yoriev, O. Shofiev kabi katga va yosh adabiyotshunos, tadqiqotchilarning maqolalari o’rin oldi. Kitobning “Erkin A’zam va kino” deb nomlangan bo’limida O. Sharafiddinov, N. Karimov, A. Gellerning Erkin A’zam
kinostsenariylari asosida ekranlashtiripgan fil`mlari haqidagi ilmiy-tahliliy maqolalarini o’qishingnz mumkin. “Erqin A’zam ijodi yosh tadqiqotchilar nigohida” deya nomlangan bo’limda S .Qurbonov, Umid Ya’qub, Z. Umurqulov, YO. Odilov, A. Shukurov, D.A ndaniyozovalarning badiiy-estetik, lingvo-poetik talqinlarini o’qiysiz. “Ijodkorlar ijodkor haqida” bo’limidan esa SH.Xolmirzaev, N.Normatov, S.Sayyid, M.Qarshiboy, N.Boqiy, A.Yo’ldosh, N.Muhammad Raufxon kabi yozuvchilarning Erkin A’zam ijodi, hayoti, ustoz-shogirdlik munosabatlari haqida yozilgan samimiy maktub, esse, maqolalari joy olgan.

Kitobning so’ngti qismi “Dilkash suhbatlar” deb nomlangan. Bu bo’limda olimlar, jurnalist, muxbir va yosh havaskor yozuvchilar G.Sattorova, M.Qo’chqorova, S.Qurbonov, X.To’liboev, S.Kamol, S.Yoqubov, M.Tojimamatova, D.Matkarimova, Umid Ali, Fozil Farhod, Orif Tolib, J.Kengboevlarning adib bilan olib borgan adabiy-tanqidiy, publitsistik suhbatlari bilan tanishasiz. Mazkur bo’limda jamlangan suhbatlar ham bir-biridan maroqli. Ularda Erkin A’zamning adabiyot, badiiy ijod, jamiyat, kitob, ma’naviyat, ma’rifat haqidagi intellektual jihatdan baland saviyasini his etasiz.

Xulosa shuki, to’plamga jamlangan ilmiy maqola va suhbatlar yaxlit holda bitga adabiy kartinani, ya’ni Erkin A’zam badiiy olamini kashf etadi. Umid qilamizki, mazkur jamoaviy to’plam Erkin A’zam ijodini, yozuvchining o’ziga xos uslubini anglashda tadqiqotchi va kitobxonlarga ko’makchi manba bo’ladi. Kelajakda bundan-da mukammal va batafsil ilmiy izlanishlar qilinishidan umidvor bo’lib qolamiz!

YOZUVCHILIK QISMATI, NOBEL` MUKOFOTI,
MO»JIZA VA BOY BERILGAN FURSAT HAQIDA
Taniqli yozuvchi Erkin A’zam bilan suhbat
Sobir KAMOL suhbatlashdi.

Taniqli yozuvchi va dramaturg Erkin A’zamning asarlari qisqa va lo’nda ifoda yo’sini, hayotiyligi bilan yaqqol ajralib turadi. Adib qalamga olgan obrazlar o’ylab topilgan soxta qahramonlar emas, bari sizu biz bilan hamnafas yashayotgan, ammo ko’pda e’tibor qozonmagan sodda-do’lvor, samimiy odamlar. Yozuvchi asarlaridagi xalq tiliga xos jonli so’zu iboralar, serzavq va yumoristik badiiy ifoda kitobxonni rom etmay qo’ymaydi. Sevimli adibimiz bilan suhbat ham o’quvchilarimizga manzur bo’ladi degan umiddamiz.

— Erkin aka, suhbatni adabiyotga kirib kelishingiz, ilk qadamlar, urinishlardan boshlasak.

— Agar shuni yozish deb hisoblash mumkin bo’lsa, to’rtinchi sinfda o’qib yurganimda bir narsa qoralaganman. Nomiyam jarangdor: “Haqiqat bor joyda tug’ishganingni ham ayama!” Sinfimizdagi mojaroga bag’ishlangan anchayin sayoz mashq, “pioner adabiyoti”ning yorqin namunasi edi u. “Lenin uchquni”ga yuborganman, gazetadan abjag’ini chiqarib javob yo’llashgan… Bu yog’ini so’rasangiz, “pioner adabiyoti” meni uzoq yillar chalg’itdi. Yoshligimda juda ko’p bemaza kitoblarni o’qishga majbur bo’ldim, behuda narsalar yozdim. Endi o’ylasam, o’sha paytda biror bilgich odam chiqib, Tolstoyni, Pushkinni, Chexovni o’qi, hali-beri do’ndirib yozolmaysan, shuning uchun hozircha nimani ko’rsang, bo’yab-bejamay qog’ozga tushirishni o’rgan deb o’git berganida, ehtimol, haqiqiy adabiyotni ertaroq tanigan bo’larmidim… Soxta qahramonlar bilan to’la kitoblarni o’qiyvergach, adabiyot yolg’on ekan degan xayolda yurganlarim rost. O’ttiz yillar o’tib, chin adabiyotni sal-pal tanigach, bildimki, inson ko’nglidagi haqiqatlarni adabiyotchalik xolis ochib beradigan soha yo’q ekan.

— Yozuvchilikni tanlashingizga nima turtki bo’lgan?

-O’ta ta’sirchanligim, o’lgudek xayolparastligim va albatta kitobga o’chligim. Otam, amakilarim ham adabiyot-san’atga havasmand, o’zim uchun esa dunyoda mutolaadan maroqliroq mashg’ulot yo’q edi. Uyimizda kattagina kutubxonamiz bo’lardi. Navoiyning “Xamsa”sini tez-tez qo’lga olardim, pishiq muqovali kitobga har gal ko’z yugurtirganimda, nega shunday ka-atta kitobning nomi noto’g’ri yozilgan-a, axir “Hamza” bo’lishi kerak-ku, deb o’ylardim. Uni qayta-qayta o’qishga urinardim, ammo bir satriga ham tishim o’tmasdi. Har biri yostiqdek keladigan ikki jildlik “O’zbek xalq dostonlari” kechayu kunduz sevimli “yostig’im” edi. Dostonlardagi barcha voqealar Boysunda bo’lgandek tuyulardi, ular-ning bariga chippa-chin ishonardim.

“Tom Soyerning sarguzashtlari”ni takror-takror o’qiganim, ‘Gekl`berri Finning boshidan kechirganlari” tarjimasini intiqlik bilan kutganim esimda. Pushkinning “Kapitan qizi” qissasini ham qo’ldan qo’ymay xatm qilganman. Masha va Grinyovni ijobiy, Pugachyovni salbiy qahramon deb o’ylaganman. Maktabda esa buning teskarisi aytilgan. Hozir bu qahramonlarga munosabat yana o’zgardi, shekilli…

— Yozuvchi Xurshid Do’stmuhammad suhbatlaridan birida “Badiiy ijod — mubtalolik! ” degan edi. Siz-chi, hayotingizni ijodsiz tasavvur qila olasizmi?

— Xurshid do’stim topib aytgan ekan. Mubtalolik deganda, dardni, iztirobni nazarda tutgan bo’lsa kerak- da. O’quvchilar gaplarimni balandparvozlik deb qabul qilishmas, ko’nglimdagi dunyom bilan real dunyo o’rtasida nomuvofiqlik sezaman. Ko’nglimning olami adolatliroq tuyuladi menga. Yozganlarimda ana shu kechinmalarni ifodalashga urinaman. Yozmay yurgan kezlarim dunyoda mendan yomon, mendan baxtsiz, mendan nochoru noshud odam yo’q. Shu hisobda, oltmish yillik umrimning ko’p qismi zabun kayfiyatda o’tgan desa bo’ladi. Kitoblarimdan biri bekorga “Kechikayotgan odam” deb nomlanmagan.

— “Qisqalik — iste`dodning singlisi » deydi ruslarning ulug’ yozuvchisi Chexov. “Men so’zni tonnalab olib, grammlab sotaman ” deydi o’zbekning zabardast adibi Abdulla Qahhor. Sizning asarlaringizda ham so’zni ayash, tejash seziladi…

— O’zimni kamgap odam deyolmayman. Gohida yaxshi hamsuhbat uchrab qolsa, jag’im ochilib ketadi. Lekin ba’zi izdihom, anjumanlarda soatlab miq etmasligim mumkin. Yozishga kelsak, sergaplikka — “so’z bo’tqasi”ga mutlako qarshiman. O’quvchining ham vaqtini hisobga olish kerak. Umrim bino bo’lib, ezmalik menga yoqadi, degan odamni uchratmadim. Yozuvchi dangal, bo’lar gapni aytgani ma’qul.

Eskilardan qolgan naql ham bor-ku: “Oz ye, oz de”. Fikrni o’nta gapdan ko’ra bitta jumlada ifodalashning ta’siri zo’rroq bo’ladi. So’zga ziqnalik fe’l-atvorimdagi sanjoblik bilan ham bog’liqdir. Lekin iste’dodning Siz aytgan qisqaliqdan boshqa
singillari, aka-ukalari ham borligini unutmaslik kerak.

— Sizningcha, so’nggi yigirma yilda qaysi adiblarimiz e’tirofga loyiq asarlar yarata oldi?

— Oxirgi yigirma yilda Shukur Xolmirzaev, Xurshid Do’stmuhammad, Hamid Ismoil, Sharof Boshbekov, Abduqayum Yo’ldoshev, Shoyim Bo’taev, Nabi Jaloliddin, Luqmon Bo’rixonning yaxshi asarlarini o’kidim…

Har bir yozuvchi kichik hikoya yozadimi, kattaroq qissa- romanmi, albatta yangi gap aytishi kerak. Aslida, yozish — ko’ngil mayli. Yozuvchi-shoirdan uni yoz, buni yoz deb talab qilish — ijod erkinligining muqaddas tamoyiliga zid. Ijod ahliga faqat bitta talab qo’yilishi mumkin: nimani yozsang yoz, ammo toza va haqqoniy yoz!

— Nimalar gashingizga tegadi, jahlingizni chiqaradi?

— Oynai jahon orqali “xushovoz xonandalar” ko’p ko’rsatiladi. Bunisi ham mayli, ular “mening ijodimda…” deb gap boshlaganida ensam qotadi. “Ijod” so’zini xuda-behuda ishlatishga qarshiman. Yozganlarimni ham “asarim” demayman, “narsam” yoki “qissa, hikoya” deb qo’ya qolaman. Bu kamtarliqdan emasdir, bilmadim, shu so’zni ishlatishga istihola qilaman-da. (Chexov ham “krasivo”, “shikarno” so’zlarini jinidan battar yomon ko’rgan ekan.) “Chiroyli qarsaklar” degan ifodani eshitganda ham asablarim dosh bermaydi. Ma’rifiy dunyomizda qo’llash rusumga aylangan yana ko’p ifodayu iboralarni hazm qilolmayman, ularni tuzatish qo’limdan kelmasligini o’ylaganda battar hunobim oshadi.

— Jamiyatimizdagi avomu xos orasida ko’n muhokama qilingan bir masalaga munosabatingizni bilmoqchi edim: nima uchun o’zbek ijodkorlaridan Nobel` sohiblari chiqmaydi? Bugungi yozuvchi-shoirlarimizdan birortasi shu mukofotni olishiga ko’zingiz yetadimi?

— Voqean, Nobel` mukofotini berishda Shvetsiya akademiyasigagina ma’lum omillar rol` o’ynaydi. Ammo bu mukofotni olgan ba’zi ijodkorlarning asarlarini o’qib hayron bo’lganman: men bilgan adabiyot boshqacha-ku! To’g’ri, yangicha ifoda yo’sini, ijodiy shijoat, milliy biqiqlikdan yuksalish omillari ham hisobga olinadi. Har holda, mukofot berishda birlamchi talab har doim ham badiiyat bo’lmaydi-da, shunisi chatoq. Eshitgan gapimni aytay. Bultur Parijda Nobel` mukofotiga bag’ishlangan mashvarat bo’libdi. Yig’inda bir badgumon odam chiqib, adabiyot yo’nalishidagi Nobel` mukofoti ko’pchilik yozuvchi-shoirlarga tasodif sababli yoki adolatsizlik orqasidan beriladi, tasodifiyat shu qadar kuchliki, kutilmaganda allaqanday o’zbek adabiyotidan ham nomzod topilsa, ajablanmayman debdi. Ittifoqo, shu anjumanda bir vatanparvar yozuvchi do’stimiz ham qatnashayotgan ekan, chidab o’tirolmay, so’zga chiqibdi, “allaqanday o’zbek adabiyoti” degan bepisand gapni yakson qiladigan nutq so’zlabdi. Rahmat.

O’zini bilgan-bilmagan bitta-yarimta da’vogar ham topilar, ammo bugun adabiyotimizda men bilgan Nobel mukofotini olishga qodir ijodkor yo’q deb o’ylayman. Bunda ijodgina emas, shaxsiyatning butunligi ham muhim. Nafsilamrini aytganda, berilsa, Chingiz Aytmatovga berilishi kerak edi bu mukofot. Kelajakda shunga arziydigan ijodkor chiqishi uchun hozirdanoq zamin tayyorlash kerak. Buning uchun ijodkor o’zbekiy tiynatdan uzilmagan holda, jaydari o’zbekchilikdan yuksalmog’i darkor. Abdulla Qahhor toifasidagi bir adib shu kunda o’ttiz yoshlarda bo’lib qolsa va shijoatu g’ayrat bilan ijod qilsa, ehtimol, Nobel` mukofotini olishi mumkin edi…

— Adabiyot muhiblari bilan to’lib-toshgan katta auditoriyalar, dastxat so’rab, ko’zi chaqnab turgan muxlislar yaqin o’tmishda qolgandek. Mutolaaga e’tibor susayib ketgani sababi nimada, deb o’ypaysiz?

— Bozor munosabatlari kirib kelishi bilan odamlar ongida kitob o’qimasdan, biror o’quv yurtini bitirmasdan ham, to’kin-sochin, baxtiyor yashash mumkin degan qarash paydo bo’ldi. Bu esa jamiyatning muvoziy jabhalari — adabiyot, san’atga salbiy ta’sir o’tkazdi. Qarang, erkinlikning ham shunday jihatlari bo’lar ekan-da. Yoshlar Internetni o’rganyapti, zamon bilan hamnafas ulg’ayyapti deb o’zimizni yupatamiz. Lekin ular his-tuyg’udan begonalashib borayotganiga e’tibor bermaymiz. Zamon bolalaridan “O’tkan kunlar”ni, “Anna Karenina”ni so’rasangiz, faqat kinosini ko’rgan-da, Zaynab Kumushni zaharlagan, Anna Karenina o’zini poezd tagiga tashlagan deb syujetni aytib beradi. Holbuki, adabiyot quruq axborot emas, sezgilar, hissiyotlar ifodasi. Tolstoyni, Qodiriyni asliyatda o’qishga ne yetsin!

Bir vaqtlar “O’qigan — o’zar” degan shior bo’lardi. Bugun ham shu naql ahamiyatini yo’qotmagan. Farzandlarimizni mutolaaga qaytarish uchun chinakam bilimli (shunchaki diplomli emas — uni o’qimasdan ham, turli yo’llar bilan olish mumkin), tirishqoq, mustaqil fikrli yoshlarga keng yo’l ochish, ularni rag’batlantirish kerak. Yoshlarimizda bozor maishati omonat bir tirikchilik, chinakam bilim egasigina murodga yetadi degan ishonchni mustahkamlash lozim.

— Hikoya-qissalaringiz asosida “Chantramore”, “Piyoda”, “Erkak”, “Dilxiroj», “Jannat qaydadir”, “Zabarjad”, “Suv yoqalab» kabi badiiy fil`mlar ishlandi. Asarlaringizning kinotalqinlaridan ko’nglingiz to’ladimi?

— Asosan uch rejissyor — Yusuf Roziqov, Jahongir Qosimov, Bahodir Odilov bilan ishlaganman. Ularni, har holda, kino san’atiga munosabati tozaroq, samimiyroq ijodkorlar deb bilaman. Lekin qissa-hikoyalarimni o’zim ekranga ko’chirsam, boshqacha chiqqan bo’larmidi degan xayol ham yo’q emas. Abdulla Qodiriyning “Agar “O’tkan kunlar” kino qilinsa, Otabekni o’zim o’ynashim kerak”, degan mazmunda gapi bor. Ochig’i, har gal kinochilar bilan ishlaganimda asabiylashaman, qaytib kinosiga oyoq bosmayman deb qasamlar ichaman va… har gal qasamni buzaman. Kinoni yaxshi ko’rsam kerak-da. Vaholanki, kino mendek injiqtabiat odamning ishi emas.

— Printsiplaringizni chetga surib, yurak amriga qarshi borgan vaqtlaringiz bo’lganmi?

— Ha, bo’lgan. Ruxsat etsangiz, shunga misol keltirmasam… Murosasozlikka borganimdan keyin uzoq vaqt o’zimga kelolmayman. Bundan bu yog’iga o’ylabroq qadam bossam kerak, har holda, shunga harakat qilaman. Abdulla Qahhorni murosaga boshlamoqchi bo’lganlarida, falon yoshga kirdim, endi meni bukaman deb sindirib qo’yishlaringiz mumkin degan ekan.

— Qo’rquv — inson zotiga hamisha hamroh tuyg’u. Nimadan qo’rqasiz?

— Ko’nglim to’ladiganroq biror narsa yozmay o’tib ketishdan qo’rqaman.

— Sizni hayotda nima tutib turadi?

— Hayotning qadriga yosh o’ta boshlaganda yetarkansiz. Yigitliqda dunyo meniki deb o’ylaysiz, yosh qaytgani sari umr barmoqlar orasidan to’kilayotgan qumga o’xshab qoladi, tutib qolgingiz keladi-yu, buning uddasidan chiqish amrimahol. Milliondan, balki milliarddan bir imkoniyat bizga nasib etib, inson bo’lib yaralgan ekanmiz, bu behikmat emas, albatta. Ana shu ishonch-e’tiqod tutib turadi meni.

— Oila, farzand tarbiyasi borasida nima deysiz?

— Bolalar tarbiyasi bilan bevosita shug’ullanmaganman, ibratli otalar kabi farzandlarimni qo’lidan ushpab sirkka yoki muzeyga olib bormaganman. O’zimdan ortgan emasman, o’zimni juda mashg’ul odam deb bilganman-da. Ularning tarbiyasi bilan onasi shug’ullangan. Xudoga shukr, nolimayman, uchala farzandim ham o’zi qiziqqan soha bo’yicha o’qidi. Yana xursandmanki, birortasi adabiyotni tanlamadi. Yozuvchilik — bir umr halovatsizlik, uni o’zimdan boshqaga ravo ko’rmayman.

— Bu olamda armonsiz odam yo’q deydi mashoyixlar…

— Umrimning ko’p qismi keraksiz hoyu havas, romantika, sayozlik bilan o’tib ketdi. Bundan bu yog’iga tuzukroq bir-ikki narsa yozsam…

—Kutilmagan mo’`jizalarga ishonasizmi?

— Odamzodning tabiati qiziq, ergaga baribir boshqacha bo’ladi, deydi, umr bo’yi mo»jiza kutib yashaydi, lekin hayot baribir o’zinikini qiladi. Aslida mo»jiza deganlari sizu bizning qo’limizda. Sizdan ko’ngli qolib yurgan do’stingizga uzrxohpik qilib, uni yaxshi ko’rishingizni aytsangiz — mo»jiza. Taskin istayotgan dardmanddan bir og’iz shirin so’zingizni qizg’anmasangiz — mo»jiza. Modomiki, bsshqalarga mo»jiza baxsh etish imkonimiz bor ekan, biz xam noumid yashamasak bo’lar.