Талабалик ва аспирантлик йилларимизда Эркин Воҳидовнинг номи ёшлар ўртасида жуда шуҳрат топган, шоирнинг айниқса “Ўзбегим” қасидаси эл ўртасида оғиздан тушмайдиган бўлиб қолган эди. Шу даврларда мен Эркин Воҳидов қиёфасида, нимагадир, Алишер Навоийни тасаввур қилардим. Ғазалларининг пурмаънолиги, оҳангининг сержилолиги Навоийни эслатаверар эди.

Абдулҳамид Нурмонов
СЎЗ МУЛКИГА САЙР

   “Шарқ юлдузи” журналининг 2014 йил охирги 6-сонида ўзбек тилшунослигининг йирик намояндаси, ўттиздан ортиқ монографиялар, ўқув қўлланмалар, дарсликлар, уч юздан ортиқ илмий ва илмий оммабоп мақолалар муаллифи, қирқдан зиёд фан номзодлари, ўндан ортиқ фан докторларини етиштирган, “Шуҳрат” медали ва “Эл-юрт ҳурмати” орденлари соҳиби Абдулҳамид Нурмоновнинг “Сўз мулкига сайр” номли мақоласи эълон қилинган эди. Мазкур мақола Ўзбекистон халқ шоири Эркин Воҳидовнинг “Сўз латофати” номли китоби ҳақида бўлиб, олим рисолани тилшунослик нуқтаи назаридан, баҳоли қудрат, холис таҳлил ва тадқиқ этиб берган.
    Минг афсуски, атоқли тилшунос олим Абдулҳамид Нурмонов сўнгги мақолаларини кўролмай, 11-январь якшанба куни журналимиз эндигина нашрдан чиқиб, муалифларга етказилаётган вақтда оламдан ўтдилар. Оллоҳ охиратларини обод қилсин!

Талабалик ва аспирантлик йилларимизда Эркин Воҳидовнинг номи ёшлар ўртасида жуда шуҳрат топган, шоирнинг айниқса “Ўзбегим” қасидаси эл ўртасида оғиздан тушмайдиган бўлиб қолган эди. Шу даврларда мен Эркин Воҳидов қиёфасида, нимагадир, Алишер Навоийни тасаввур қилардим. Ғазалларининг пурмаънолиги, оҳангининг сержилолиги Навоийни эслатаверар эди.

Мана, орадан ярим аср вақт ўтибдики, тасаввурим алдамаганининг гувоҳи бўлиб турибман. Бугун “Ёшлик девони”ни ўқиб, “Ғаройиб ус-сиғар”ни, “Сўз латофати” ни варақлаб, “Муҳокамат ул-луғатайн”ни хаёлимга келтираман. Бу икки шеърият даҳоси ўртасида қандайдир туташ нуқталарни кўриш қийин эмас. Алишер Навоий “туркийда гўзал асарлар ёзиш мумкин эмас”, деган ақидага ўзининг “Хазойин ул-маоний”, “Хамса” сингари асарлари билан чек қўйган бўлса, Эркин Воҳидов “ғазал ўз умрини ўтаб бўлди, ҳозирги воқелигимизни бу жанр орқали ифодалаб бўлмайди”, деган ақидани ўзининг девони билан чиппакка чиқарган эди.

Форсигўйлик таъсири ва анъанаси туфайли туркийзабон шоирлар ҳам форс тилида ижод қилаётган, натижада туркий тил латофати яширин қолаётган бир пайтда, Алишер Навоий бу тилнинг нафосатини ўз бадиий асарлари билан амалда намойиш қилиб берган ва туркий тилнинг форсийдан кам эмаслигини, ҳатто кўп ҳолларда ифода имкониятлари кенгроқ эканини “Муҳокамат ул-луғатайн” асарида асослаб берган бўлса, Эркин Воҳидов шўролар юритган тил сиёсати натижасида ривожланиш имкониятлари чекланган тилимизнинг ғамхўри сифатида майдонга чиқди ва бизни қуршаб турган оламнинг турфа рангларини ифодалаш учун беқиёс катта имкониятлари мавжудлигини “Сўз латофати” асари орқали ёритиб беради

Тил – миллат қалби. Тил бор – миллат яшайди. Шундай экан, миллатини севган ҳар бир инсон тилининг тақдирига бепарво қараб туролмайди.

Тилимиз хазинасининг сергак посбонлари қатор изланишлари билан уни қўриқлаб, такомили учун курашиб келганлар. П.Қодировнинг “Тил ва эл”, А.Рустамовнинг “Сўз хусусида сўз”, Н.Маҳмудовнинг “Тилимизнинг олтин сандиғи”, Аҳмад Аъзамнинг “Тил номуси”, Эшқобил Шукурнинг қатор мақолалари ана шундай асарлар сирасига киради. Бугунги ўзбек назм гулистонининг андалиби Э.Воҳидовнинг ушбу асари эл билан тил ҳақида эл тилида тиллашиши, тил жумбоқларини жонли тил билан ечиб беришга уриниши билан ажралиб туради.

Асар дур маржони доналаридек тизилиб турган 37 мақоладан иборат. Шулардан 28 мақола тилимизнинг хилма-хил муаммоларига, 9 таси ғазаллар таҳлилига бағишланади.

Алишер Навоий сўзни дуру гавҳарга, сўзловчини ғаввосга қиёслаган ҳолда, дарёдан гавҳар ғаввос воситаси билан жилва намойиш қилиши ва ғаввоснинг баҳоси гавҳарига кўра белгиланиши, сўз дури нотиқ воситаси билан сайқал топиши ва нотиқнинг маҳорати ҳам сўзни жилвалантириш қобилияти билан белгиланишини, гавҳар қиймат жиҳатидан турли даражаларга – бир дирамдан юз тумангача бўлингани каби, сўз дури ҳам турли даражага эга бўлишини баён қилган бўлса, Э.Воҳидов сўзни забаржад, гавҳар, олтинга, шоирни заргарга қиёслайди. Заргар олтинни ҳавас билан кафтига олиб, ундан машаққатли меҳнати натижасида гўзаллик яратса, шоирлар сўзга меҳр қўйгандагина, таъсирчан мисралар ярата олади.

Сўз – забаржад,
Сўз – гавҳар, олтин,
Заргарликнинг машаққати кўп.
Сўзни байтга қадашдан олдин
Кафтингга қўй, тўйиб қара, ўп!

Сўзнинг пайдо бўлиши ҳақида антик даврдан буён баҳс-мунозаралар тўхтамайди. Қадимги юнон олимларининг бу масалада икки қарама-қарши гуруҳга бўлинганликлари, бири ном билан у ифодалаган нарса ўртасида боғлиқлик мавжудлиги ғоясини илгари сурса, иккинчи гуруҳ эса, аксинча, ҳеч қандай алоқа йўқлигини, шунинг учун бир нарса турлича номланишини баён қиладилар.
Афлотун ҳар икки гуруҳнинг фикри бир ёқлама эканига танқидий ёндашган ҳолда, ном билан у ифодалаган нарса ўртасида табиий муносабат ҳам, шартли муносабат ҳам бўлиши мумкинлигини таъкидлайди.

“Ибтидо” мақоласида ҳам ана шу азалий ва абадий муаммо ўзбек тили материаллари асосида қизиқарли бир шаклда кўтарилади. Муаллиф узум, ғужум, қултум, ютум, тузум қурум; тувак, чапак, қарсак, юрак, кўкалдош сингари ясама сўзларда ясаш учун асос билан ясовчи қисм ўртасида мазмуний мувофиқлик, сабабийлик муносабати мавжудлигини тўғри таъкидлайди. Туб сўзлар нима учун шундай дейилиши, нима учун кўриш органини туркийлар кўз, араблар айн, форслар чашм, руслар глаз номлари билан юритиши, нега тошни бизнинг аждод тош дегани, бошқалар хажар, санг, камень, стоун, штайн атаганлигини баён қилиб, бу сир-синоат олами экани, у олисдаги юлдузлардек ноаён қолаверишини яна бир бор тасдиқлайди ва кейинги мақолаларда ўқувчини сўзнинг сирли оламига сайр қилишга етаклайди.

Муаллиф сўзнинг шакли ва маъноси ўртасидаги муносабатнинг умуман эркинлигини маъқуллаган ҳолда, ундов ва тақлид сўзлар ҳамда улардан ясалган сўзларда бу икки томон ўртасида боғлиқлик мавжудлигини ишонарли далиллар билан исботлайди. Бу билан тилнинг пайдо бўлишида ундов ва тақлидларнинг маълум даражада роли борлигини, тилнинг пайдо бўлиши ҳақидаги ундов, товушга тақлид назариялари тамоман пуч назария эмаслигини кўрсатиб беради.

Китобда баён қилинишича, қадимги аждодларимиз тоғдан шовуллаб тушган сувни шовва, шар-шар тўкилганини шаршара деб атаганлар. Қушларнинг лак-лак қилгани лайлак (аслида лаклак), қағиллагани қарға бўлган. Чуғурчуқ, олашақшақ, какку, ғулғул (курка), булбул сингари қуш номлари; тўқмоқ (тўқиллаб ургани), тақа (туёқ остида тақиллагани), занг (зангиллаган қўнғироқ) сингари буюм номлари; данғ (донг) (донғиллаган садо), данғиллама (донг чиқарган) сингари сўзлар ҳам товушга тақлидга боғланади.

Гарчи асар бошида адиб муқаддас китобларда баён қилинган аввал кун “бўл” сўзи яралган, деган фикрни келтирса ҳам, муаллиф кейинчалик тақлид назариясига шу қадар берилиб кетадики, неондертал одам, яъни расмана инсонга айланмаган ибтидоий онг эгасининг биринчи сўзи тошни тошга уриб чақ этган товушга тақлидан чақ деган сўз бўлган, деган фикрни айтади. Адибнинг фикрича, кейинроқ тош билан данак чаққан, ёнғоқ чаққан, боласига ҳам чақ!.. деб буюрган. Бора-бора тошдан ўт чиқариб уни ҳам чақ деди. Кўкда чақ этиб ёнган олов ҳам чақ бўлди. Кейинчалик чақмоқ, чақин, чақмоқтош сўзлари пайдо бўлди. Чақанинг ўзи бир неча маънода қўлланилди: тош бир-бирига урилганда учган ери чақа, тошга қоқилганнинг оёқ бармоғи чақа, кўп гапирганнинг тили чақа.

Тош майдалаб чақа деган инсон учун ҳамма майда нарсалар чақа бўлди. Пул майдалаб чақа деди. Майда боласини бола-чақа деди. Энг майдаси чақалоқ бўлди.

Тараққиёт инсонга ақл-заковат берди. Заковатли инсон тош чақишдан гап чақишга ўтди, тошдан учқун чиқарган бўлса, гапдан ўт чиқарди. Чақимчи, чақмачақар, чақимчилик, чақ (1) илоннинг тишлагани, чаённинг найза санчиши; 2) гугурт чўпини ёндириш; 3) сўз мағзини тушуниш), чақув, чақчақлашув сўзлари ҳам ана шу ибтидоий чақдан келиб чиққанлиги айтилади.

Бу сўзларнинг ҳаммасида мазмуний боғланиш мавжудлиги кўрсатиб берилади. Ўзбек тилидаги чақ сўзи билан мазмунан боғлиқ бўлган барча келтирилган сўзлар юзасидан билдирилган фикрларга қўшилиш мумкин. Лекин бу сўзни ибтидоий одамнинг биринчи сўзи бўлган, деган фикрини шоирнинг шахсий фантазияси, муболағалаштириш натижаси сифатида баҳолашга тўғри келади. Чунки ибтидоий одам дастлаб дунёнинг қайси тилида сўз айтган? Бу масала шу кунгача ечиб бўлмайдиган жумбоқ саналади. Бир вақтлар академик Н.Я.Марр инсоннинг дастлабки фонетик тили сомий тиллар( тўғрироғи, ўзи мансуб бўлган кавказ тиллари)даги тўрт элементдан (сал, бер, йон, рош сўзларидан) иборат бўлган деган фикрни олға ташлаган эди. Агар ибтидоий одамнинг илк сўзи чақ бўлган деган шоир фикрига қўшилсак, дастлабки инсон ўзбек бўлган экан-да, деган хулосага келинади.

Тил – бир уммон. У шевалардан, бошқа тиллардан оқиб келган жилғалар ҳисобига тўлиб-тошиб туради. Шунинг учун тилнинг луғат таркиби очиқ система дейилади. Жамият тараққиётида янги-янги тушунчаларнинг дунёга келиши билан тилда уларнинг номлари ҳам пайдо бўлади. Ёки бир нарсанинг турфа номлари майдонга келиб, ифода имкониятларини кенгайтиради. Э.Воҳидов “Уч дарёдан сув ичган денгиз” мақоласида тилимизнинг ички ва ташқи омиллар асосида ривожланиб бориши ҳақида фикр юритади. Адиб “ўзбек тилининг буюк денгизи уч буюк дарё – туркий, арабий, ва форсийдан сув ичиш баробарида эски лотин, хитой, ҳинд, мўғул, рус, Европа тилларидан баҳраманд бўлган”ини тўғри таъкидлайди.

Ана шу дарёлардан сув ичган ўзбек тилининг лексик имкониятлари ғоят кенглигидан адиб фахрланади. Хусусан, биргина “осмон” тушунчасининг ўндан ортиқ номининг камалак рангларидек товланиб туришини таъкидлайди. Масалан, осмон, фалак, само, чарх, гардун, фазо, кўк, арш, даввор, мину ва бошқалар.

Дарҳақиқат, бошқа тиллардан сўз олмаган бирорта тил йўқ. Барча тиллар ўзининг ички имкониятлари билан бирга, ташқи омиллар ҳисобига ҳам бойиб боради. Тилимизга кириб келган арабий, форсий сўзларни соҳалар бўйича тасниф қилар экан, муаллиф диний, илмий, ижтимоий атамаларнинг кўпи араб тилидан, бир қатор иш қуролларимиз, жомадон, ҳокандоз, дастшў, жомашу, дазмол, қоғоз каби ҳунармандчиликка оид сўзларимиз, шунингдек, юксак шеърий услубга хос суханлар форс тилидан олинганини, айрим сўзларнинг ўзбекчаси ҳам, форсчаси ҳам тилимизда баробар ишлатилишини баён қилади. Масалан, арабча Аллоҳ, форсча худо, ўзбекча тангри; ўзбекча юрак, арабча қалб, форсча дил; арабча исм, форсча ном, ўзбекча от; арабча лисон, форсча забон, ўзбекча тил каби. Буларнинг барчаси ўзбек тилидан мустаҳкам ўрин олиб, ўзимизники бўлиб кетган. Шу сабабдан тилимиз бой ва рангин экани, ҳеч бир бошқа тилда бўлмаган шаклдош сўзлар санъати туюқ ўзбек тилида борлиги, ҳеч бир бошқа тилда йўқ аския, сўз ўйини бизда мавжудлиги таъкидланади.

Ўзбек тили, умуман туркий тиллар бошқа тиллардан сўз олиши билан бирга, бошқа бир қатор тилларга сўз ҳам берган. “Ой фарзанди” мақоласида туркий сўзларнинг дунё кезгани ҳақида фикр юритилади.

Келиб чиқиши можар бўлган америкалик турколог олим Андраш Бодроглигетти номини ўзбек тилшунослари яхши билади. Гарчи бу фамилия туркийчадан анча узоқ кўринса ҳам, Андраш домланинг ўзи Эркин Воҳидовга фамилиясининг соф туркча Бадр (ой) огли гетти сўзлари бирикувидан ҳосил бўлганини айтади. Шу насаб орқали туркий сўзларнинг дунёнинг тўрт тарафига тарқалгани ва туркий сўзларнинг тил эгалари билан биргаликда бошқа юртларга ёйилгани ҳақида файласуфона мушоҳада юритилади.

“Бадр ўғли кетди” насабини эшитиб, хаёл шоирни минг йиллар нарида Итил ва Ёйиқ соҳилларида яшаган, кейин Волга ва Урал деб аталадиган дарёлардан сув ичиб, бепоён кенгликларда от сурган ўзбеклар юртига олиб кетади. Халқимизнинг татар, булғор, можар, ўрус эллари билан елкадош кун кечирган яйловлари кўз олдига келади. Хаёлан ўн минг йиллар олисда Сибирдан Аляскага кўчган туркий қабилаларнинг қўшиқларини эшитади. Арабча бадр, форсча моҳ, ўзбекча ой бўлади. Бадр ўғли, Моҳ ўғли, Ойбек арабий, форсий, туркий маънодаги сўзлар эканини таъкидлаган ҳолда, инглиз адиби Редярд Киплингнинг Ҳиндистон мавзусида ёзган асарининг бош қаҳрамони Маугли номини ҳам адиб маҳ ўғлига боғлайди. Бир қарашда, бундай боғланиш ножоиздай кўринади. Лекин муаллифнинг тарихий, лингвистик ва мифологик асосларини ўқисангиз, бу боғланишда асос борлигига ишонч ҳосил қиласиз ва шоир фантазиясига қойил қоласиз.

Тарихий асос шундаки, муаллиф Жавоҳарлал Нерунинг Марказий Осиёликлар дастлаб Ҳиндистонга тўрт минг йил муқаддам кўчиб кела бошлаган, деган фикрига таяниб, туркий қавмлар ҳам улар орасида бўлган, бу қавмларнинг қадимий ривоятлари, достонлари ҳам Ҳиндистонга борган, деган хулосага келади.

Лингвистик асос шундаки, туркий ой, арабча бадр, форсча моҳ дейилади. Адиб фикрича, ой ёнида бадр ҳам, моҳ ҳам ишлатилган. Маҳ ўғли сўзидаги ҳ ундоши тушиб қолиб, Маугли деб талаффуз қилинган, деган ғояни илгари суради.

Мифологик асос шундаки, ривоятлар турк наслини бўри зотига боғлайди, она бўри эмизиб катта қилган, дейилади. Бошқирд шоири Мустай Карим ҳам ўз халқининг номини Бош қурд, яъни Бош бўри деб ишонч билан айтганини, Мауглига ҳам бўри оналик қилганини, демак, боғланиш борлигини баён қилади.

Муаллиф “Исмияминнинг исми Яминми?” мақоласида ҳам исм-насаблар этимологияси ҳақида фикр юритишда давом этади. Унда ҳазрати Яъқуб алайҳиссалом Роҳила исмли хотинидан кўрган фарзандининг исмини иброний тилида “ўнг қўл” маъносини берувчи Бенямин деб қўйгани, бу номни Қуръони Карим тафсирларида Ибн ямин шаклида ифодалангани, ғарбга бу ном Бенжамин шаклида тарқалгани, ўзбекчада Ибниямин, Эмниямин, Исмиямин шаклида ишлатилгани тўғри кўрсатилади.

“Кенгуру ва Белмес” мақоласида ҳам бошқа тилларга туркийдан ўтган сўзлар ҳақидаги фикр давом эттирилади. Унда инглиз сайёҳи Жеймс Кук Австралияда ўзига номаълум ҳайвоннинг номини сўраганда, улар инглиз тилини тушунмай бир-бирларига қараб кенгуру дейишгани, бу сўз аслида “тушунмадим” маъносини билдиргани, Кук эса бу ҳайвоннинг номи кенгуру экан деб дафтарига ёзиб олгани, натижада бу ном дунёга тарқалгани баён қилинади. Худди шунга ўхшаш ҳодисалар туркийлар билан руслар ўртасида ҳам мавжуд бўлганини балбес сўзи орқали очиб беради. Муаллиф рус тилидаги балван, ералаш, кавардак, пост, караул, есаул, калпак, штаны сингари бир қанча сўзларнинг туркий эканини, уларнинг асл маъноларини тўғри ёритиб беради.

Асарда сўз маъноси, ундаги мазмуний ўзгаришлар ҳақида жуда қизиқарли материаллар берилади. Хусусан, “Маош ва ош” мақоласида ўзбек, араб, форс, ҳинд тилларида учрайдиган жаҳонгашта сўзларнинг қисмати, улардаги маъно ўзгаришлари ҳақида фикр юритилади. Мақолада таъкидланганидек, маош деганда биз бугун ойлик, иш ҳақини тушунамиз. Аслида, бу сўзнинг маъноси “тириклик, ҳаёт кечириш, яшамоқ” эканини, Алишер Навоий ҳам “Маош айламоқ аждаҳо комида”, – дея бу сўзни худди шу маънода қўллаганини баён қилади. Маош сўзининг ҳозирги ўзбек тилидаги “иш ҳақи” маъноси асл “ҳаёт кечириш, яшамоқ” маъносининг тараққиёти, унинг ҳосиласи экани таъкидланади. Муаллиф фикрича, қадимдан давлат хизматидаги кишиларга маош тайинланган, яъни тирикчилиги таъминланган. Шу асосда Э.Воҳидов маош сўзининг “ҳаёт кечириш, тирикчилик” маъноси билан “иш ҳақи” маъноси ўртасида боғлиқлик мавжудлигини очиб беради. Бу сўз билан ўзакдош бўлган “яшамоқ” маъносидаги маишат сўзи бугун ўзбек тилида “айш-ишрат” маъносини билдиришини, урду тилида сўзлашувчи ҳиндлар эса бу сўзни “иқтисод” маъносида қўллашини баён қилади.

Муаллиф дунёнинг турли тилларига тарқалган жаҳонгашта сўзларнинг ҳар қайси тилда бир-бири билан боғлиқ, лекин бошқа-бошқа маъно ифодалашига жуда қизиқарли фактлар келтиради. Жумладан, ҳинд тилида камина сўзи “тубан”, “пасткаш” маъносида, муҳбир сўзи “айғоқчи”, “жосус” маъносида, таклиф сўзи “кулфат”, ифлос сўзи “қашшоқ” маъносида ишлатилишини, ифлос, муфлис сўзлари мумтоз адабиётимизда ҳам “фақир”, “йўқсил” маъносида қўлланилганини таъкидлайди. Ўзбек тилида “пархез” маъносида ишлатилувчи диета аслида юнон тилида “таом” маъносини билдирганини, қадимги Юнонистонда энг юқори давлат органи бўлган халқ мажлиси аъзоларига бериладиган иш ҳақи хам диета дейилганини баён қилади. Адибнинг мушоҳада доирасига тан бериш керакки, у ўзбек тилига кириб келган ва мазмунан тилимизда бир-биридан анча узоқ бўлган келиб чиқиши юнонча диета сўзи билан асли арабча маош сўзи мазмуний мундарижасида умумийликни кўради. Юнонча диета сўзининг “ҳаёт кечириш” маъноси ҳам, “тановул” маъноси ҳам, “маблағ” маъноси ҳам арабча маош сўзининг маъноларига мувофиқ келишини кашф этади.

“Бўйинбоғ десанг ўлармидинг”, “Зимистон”, “Қойил” сингари мақолаларда ҳам жаҳонгашта сўзларнинг ана шундай маънолари ҳақида фикр юритилади.  “Бўйинбоғ десанг ўлармидинг” мақоласи мазмунан Жалолиддин Румийнинг маънони тушунмасдан сўз шаклига қараб ўзаро ихтилофга киришган турли тил вакиллари ҳақидаги ҳикоятини эслатади. Бу мақолада ўзбек тилидаги “ётишга хосланган уй анжоми” маъносидаги крават сўзи турк тилида “галстук” маъносида қўлланилиши, бир сўзнинг икки тилдаги икки хил маъносини тушунмаган ўзбек ва турк тили вакиллари бу сўз орқали жанжал қилиш даражасига борганини жуда қизиқарли ҳикоят билан баён қилиб беради.

“Зимистон” мақоласида форсча “қиш” маъносидаги зимистон сўзининг қандай қилиб ўзбек тилида “қоронғулик, зулмат” маъносига ўтиб қолиши ҳақида гап боради. Қиш қандай қилиб қоронғуга айланганидан, бу икки сўз тамоман бошқа-бошқа тушунчаларни билдиришидан ҳайратга тушган адиб унинг сабабини қидиришга бел боғлайди ва жавобини:

Ялдо кечаси бирдур,
бир йилда бир ялдо,
Ё раб, бу нечук ялдо?
Бир йилда икки ялдо!

— деган чистондан топади. Чистоннинг маъноси: Ялдо кечаси бир йилда бир келади. Лекин бир ойда икки ялдо бор. Чистонга шоир шундай жавоб беради: Ёрнинг юзи – ой , икки ўрим сочи қоралиги ва узунлиги билан – ялдо кечаси. Бир ой юзли икки ўрим сочини ташлаб қўйса, бир ойда икки ялдо бўлади. Шундан адиб хулоса чиқарадики, қиш кечасининг узун ва қоронғулиги учун зулматли тун, зимистон қоронғуси дейилган, яъни қиш қоронғуси. Зулмат қоронғусининг қандай қилиб зимистон бўлиб қолганини тилда мавжуд бўлган сўзларнинг товуш томонини тежашга интилиш тамойили асосида тушунтиришга ҳаракат қилади.

Дарҳақиқат, инсон ўз амалий фаолиятида кам куч сарфлаб кўпроқ натижага эришишга интилади. Ана шундай интилиш тилда фонацион воситаларни тежашда кузатилади. Сўзда ёки гапда маъно сақлангани ҳолда, товуш томони қисқартирилади. Масалан, 1) Муҳаммад шариф→Мамашариф→Машариф; 2) Ўқиган одам – олим, ўқимаган одам – золим→Ўқиган – олим, ўқимаган – золим. Келтирилган мисолларнинг биринчисида товушлар, иккинчисида сўзлар маънога таъсир этмаган ҳолда тушиб қолган. Тушиб қолган сўзнинг маъноси олдидаги сўзда сақланган.

Адиб тилдаги ана шу қонуният асосида зимистон қоронғуси бирикмасидан қоронғуси сўзи тушиб қолиши натижасида унинг маъноси зимистон сўзига юкланганини айтади.

Асли “совуқ” маъносини ифодаловчи хунук сўзининг ҳозирги ўзбек тилида “кўрксиз”, “бадбашара” маъносига ўзгариб қолишини ҳам худди ана шу тежаш тамойили асосида тушунтириб беради. Муаллифнинг фикрига кўра, аввалда хунук сўзи “совуқ”маъносида тўғри ишлатилган. Турқи совуқ одамни турқи хунук дейилган. Кейинчалик турқ сўзи тушиб қолиб унинг маъноси ҳам совуққа юкланган.

Асли “истак, хоҳиш” маъносини ифодаловчи таманно сўзининг ҳозирги ўзбек тилида “нозу карашма”, “танноз” маъносини ифодалашини ҳам фонацион энергияни тежаш тамойили асосида таманно аёл “Истаги кўп аёл” бирикмасидан аёл сўзининг тушиб қолиши натижаси эканини изоҳлаб беради.

Ҳозирги ўзбек тилидаги “ювилган, артилган, пок” маъносидаги тоза сўзи асли “янги” маъносини, ҳозирги “уқувли, маънили” маъносидаги тамиз(ли), “уқувсиз, маънисиз(одам)” маъносидаги бетамиз сўзлари аслида “пок, ювилган” (тамиз), “ювуқсиз, нопок” (бетамиз) маъноларини билдирганини баён қилади. Бу фикрлар адибнинг сўзга, унинг маъно тараққиётига нақадар синчковлик билан эътибор берганининг, нозиктаъб шоирлик билан синчков сўзшунослик қобилияти омухта бўлганининг ҳосиласидир.

Сўз маъносининг ўзгариши ҳақидаги фикрлар ранг сўзи мисолида ҳам давом эттирилади. Ҳозирги ўзбек тилида “хийла” маъносидаги найранг сўзининг ҳам ранг сўзига боғлиқлиги форс тилида “ҳар ранг” маъносидаги не ранг араб ёзувидаги “ёй” ҳарфининг икки хил ўқилиши боис найрангга айланиши, бу сўзнинг “ҳар ранг” маъносининг “хийла, алдов” маъносига ўтишида “кўзни алдаб ҳар рангда тусланиш” белгиси асос бўлгани баён қилинади.

Ҳозирги тилимизда “олов” маъносидаги алвон сўзи асли араб тилида “ранг” маъносидаги лавн сўзининг кўплигидан юзага келганлигини таъкидлаб, ранг сўзининг турфа маънолари хақида баҳс юритади.

Муаллиф Навоий асарлари луғатида бу сўзнинг фақат бешта маъноси кўрсатилганини баён қилган ҳолда, ўзи форс тилида ёзилган “Канзул луғот”, “Мунтаҳобул луғот”, “Бахрул жавоҳир”, “Луббул албоб”, “Кашфул луғот”, “Фирдавсул луғот” сингари ҳали Республикамиз олимларининг қалами етмаган ўттиздан ортиқ луғатлар хазинасидан ранг сўзининг ўттиз бир маъносини топади. Бу билан шоир ноёб шарқшунослик қобилиятини ҳам намоён қилади.

Адиб ҳозирги луғатшунос олимлар олдига аждодларимиз қолдириб кетган ана шундай нодир луғатларни нашр этиш ва улар бағрида яшириниб ётган, лекин бугунги кун воқелигини ифодалаш учун жуда зарур бўлган юзлаб сўзларни истифодага киритишдек долзарб вазифани қўяди.

Адиб пул сўзи форс тилида “кўприк” маъносини ифодалагани, унинг ўзбек тилидаги “қимматли қоғоз, купёр” маъноси билан форс тилидаги “кўприк” маъноси ўртасидаги боғлиқликни ҳам очиб беради: кўприк қирғоқларни туташтирса, қимматли қоғоз одамларни бирлаштиради.

Сўз маънолари тараққиётида бир сўзни тамомила қарама-қарши маънода ишлатиш ҳам тилимизда кўп учрайди. Бундай ҳодисага тилшуносликда энантиосемия дейилади. Мазкур ҳодиса туркий тилларда қадимдан мавжуд бўлиб, Махмуд Кошғарийнинг ҳам диққатини жалб қилган эди. У сучик сўзини илгари “аччиқ” маъносида, кейинчалик “мазали” маъносида қўлланганини, ўр “чуқурлик” маъносини билдириши билан бирга “тепалик” маъносини хам ифодалаганини кўрсатган эди.

Адиб худди ана шундай ҳодисани қалб сўзида кўради. Унинг фикрича, тилимизда “икки қалб бор”. Улар шу даражада бир-биридан узоқки, туташмоғи сира мумкин эмас. Бири – инсон юраги, поклик, тўғрилик, олийжаноблик тимсоли бўлган қалб. Бошқа бири – қалбаки, қаллоб сўзларининг ўзаги, яъни эгрилик, алдамчиликни ифода қилувчи қалб. Муаллиф ҳазрат Алишер Навоийнинг “Хазойин ул-маоний” асаридаги ғазаллар таҳлили орқали қалб сўзининг яна “қўшин маркази” ва “кофир” маъноларида ҳам қўлланганини аниқлайди ва юрак нима учун қалб дейилган, унинг қаллобликка, ёлғончиликка нима алоқаси бор? – деган саволга шундай жавоб беради: “Инсон онги шакллангандан бери ақл ва юрак ўртасидаги бахс тугамаган. Одамзодни ҳиссиёт кўп алдаган. Ҳамма халқларда: “Кўнгил кўчасига кирма”, деган мазмундаги ҳикмат бор. Демак, юрак кўчасига кириб алданган одамлар унга қалб дея ном қўйибдилар.

Қалб сўзи ифодалаган қарама-қарши маънолар ўртасидаги бундай алоқадорликни топиш учун фақат Эркин Воҳидовча фикрлаш, Эркин Воҳидовдек мумтоз адабиётимиз сирларини англаш керак бўлади.

Муаллиф тилимиздаги асл маъноси ўзгарган сўзларга шунчалик синчковлик билан ёндашадики, меҳнат, фуқаро, мард, мағиз, фан, пул, сиёҳ сингари юзга яқин ана шундай сўзларни топади ва “Адаш, дедим, адашдим” мақоласида уларнинг рўйхатини беради.

Ҳозирги тилшуносликда сўзнинг товуш ўзгаришлари қаторида товуш алмашиниши ҳодисасига алоҳида эътибор қаратилади. Тилимиздаги бу ҳодиса хам адиб назаридан четда қолмаган. “Тескари тушган товушлар” мақоласида айлан-айнал шаклларида қўлланадиган сўз асли айлан экани, кифт, қулф, авф, бўйра, киприк, ёмғир, сўзлари аслида китф, қулф, афв, бўрё, киприк, ёғмир бўлганлиги, ҳозирги тилимиздаги ёғмоқ, ёғин ёғмур билан ўзакдош экани, турпоқ тупроқ сўзидан, ўргилай ўгрилайдан, ўғирлик ўғриликдан, Искандар Иксандардан, жўналиш, йўналиш йўланишдан, тескари терскаридан келиб чиққани баён қилинади.

Ҳар бир тилда халқнинг руҳи, миллий маданияти, ўзига хос дунёни кўриши, идрок этиш тарзи намоён бўлиш билан бирга, тиллар ўртасида образ яратишдаги шундай умумий жиҳатлар борки, улар умуминсоний тафаккур маҳсули сифатида юзага чиқади. Китобдаги “Инсон ва қорачиқ” мақоласида баён қилинган фикрлар бунга ёрқин мисол бўла олади. Муаллиф мардум сўзининг “инсон” ва “қорачиқ” маънолари ўртасидаги боғлиқликни очиб бериш учун инглиз, рус, араб тили материалларига мурожаат қилади ва бу тиллар ўртасидаги ўхшашликдан ҳайратга тушади.
Адибнинг баён қилишича, араблар кўз қорачиғини инсонул айн (кўзнинг инсони) дейдилар ва бу тилда ҳам қорачиқ ва инсон бир сўз билан ифодаланади. Мардум сўзида “инсон” маъноси ҳам, “халқ” маъноси хам бор. Рус тилида (В.Даль луғатида) зрачок, зеница қаторида человечек, мальчик сўзлари ҳам бор. Бу маънолар ўртасидаги алоқадорликни адиб одамзоднинг кўзида унга тикилиб қараган одамнинг акси намоён бўлиши орқали изоҳлаб беради.

Муаллиф тилимиздаги Меҳмон отангдан азиз, Устоз отангдан улуғ сингари қиёсий қурилмаларни Меҳмон отангдай азиз, Устоз отангдай улуғ шаклидаги ўхшатиш қурилмалар билан алмаштириб ишлатилаётганини тил қонуниятидан келиб чиқиб, ҳақли равишда танқид қилади.

“Баркамол соддалик” мақоласи тилимизнинг баркамоллигини бошқа тилларга қиёслаган ҳолда ёритиб беришга бағишланади. Муаллиф тўғри таъкидлаганидек, тилларнинг баркамоллиги қоидаларнинг аниқ ва изчиллиги, истисноларнинг камлиги, ифода имкониятларининг кенглиги билан белгиланади. Ана шундан келиб чиқиб, мақолада ўзбек тилининг барча сатҳларида аниқ қоидаларнинг мавжудлиги ва бу қоидалар асосида минглаб нутқий ҳосилаларни яратиш мумкинлиги аниқ мисоллар орқали очиб берилади. Масалан, сўз ясалиши сатҳида қўшма сўзларнинг икки ва ундан ортиқ ўзакларнинг қўшилиши асосида ясалиши мумкинлиги (сопол товоқ, кумуш қошиқ, тахта кўприк, темирйўл) ва бунинг афзал томонлари рус тилига қиёсланган ҳолда ёритилади. Хусусан, инглиз тилида ҳам худди ўзбек тилидагидек ясалган футбол сўзи ўзбек тилида оёқ ва тўп сўзларини бирлаштириш орқали транслитерация қилиниши мумкинлиги, лекин рус тилида нога сўзи билан мячь сўзи тўғридан-тўғри боғлана олмаслиги, уларни қўшиш учун нога ни сифатга айлантириш, бунинг учун эса у боғланаётган сўзнинг род(жинс)ини билиш лозим бўлиши, бунинг эса аниқ қоидаси йўқлиги, охирида юмшатиш белгиси бор сўзларнинг ярми музаккар, ярми муаннас экани (день сўзи мужской, ночь женский род, октябрь – мужской, осень – женский ва бошқалар) айтилади.

Ўзбек тилида [от+чи] қолипида касб-ҳунар эгаси маъносини билдирувчи минглаб янги сўзларни ҳосил қилиш имконияти мавжуд бўлса, рус тилида бундай шахс номлари ясашнинг аниқ қолипи йўқлиги, рабочий, писатель, лесник, моляр сингари сўзларнинг ҳар қайсиси алоҳида-алоҳида сўз ясалиш қолипи асосида ясалганини далиллайди.

Ўзбек тили грамматик маънони ифодалаш учун ҳам аниқ бир шаклга, масалан, йўналиш маъносини ифодалаш учун битта жўналиш келишиги шаклига эга бўлса, рус тилида бу маънони ифодалаш учун бир неча шаклдан фойдаланилади. Масалан, Киевга сўзи в Киев, Украинага сўзи на Украину, уйга сўзи домой шаклларидаги сўзлар орқали ифодаланиши баён қилинади.

Алишер Навоий диққатини тортган ва “икки мафъуллик феъл” сифатида таърифланган феълнинг орттирма нисбат шакллари, хусусан, киймоқ – кийдирмоқ рус тилида фарқланмаслиги, ҳар икки ҳолатда ҳам одевать шакли ишлатилиши айтилади.

Ўзбек тилининг яна бир фазилати – маънодош сўзларга бойлиги, муқобили йўқ сўзнинг ўзи йўқлиги, бу эса сўз қайтарилишларининг олдини олишга; шаклдош, кўпмаъноли сўзларга бойлиги сўз ўйини, аския санъатининг, шеъриятда туюқ жанрининг ривожланишига имконият яратишини баён қилади

Бу айтилган фикрлар Эркин Воҳидовнинг қиёсий тилшуносликнинг ҳам чуқур билимдони эканидан далолат беради.

Ҳозирги кунда фанлар тизимида гендерология алоҳида ўрин эгалламоқда. Бу тилшуносликка ҳам таъсир қилиб, гендеролингвистика йўналиши пайдо бўлмоқда. “Хотин тили” мақоласи ана шу янги йўналиш бўйича ўзбек тили материаллари асосида маълумот бериши билан қимматлидир. Унда фақат хотинлар тилида ишлатиладиган бир неча сўзлар, иборалар келтириладики, ўзбек лингвогендершунослигининг бундан кейинги истиқболи учун туртки бўлиб хизмат қилади.

Кишини тилнинг сирли оламига етаклайдиган, ўйлашга, чуқур мушоҳада қилишга чорлайдиган бундай кўпқиррали асарда айрим хаёлотга берилган ўринлар, баҳсталаб жиҳатлар ҳам йўқ эмас.
Хусусан, муаллиф: “Кўксимизда уриб турган юрак, аслида юракми ёки уракми? Юрак урадими ё юрадими? Мен ўзимча, урак дегим келади. Мантиқан шундай бўлиши керак. Лекин “Девону луғатит турк”да юрак дейилган”, – деб адибнинг ўзи юр ўзаги фақат “юриш”ни англатмаслиги, умуман “ҳаракат” (шамол юрди, ишимиз юрди, соат юрди, қон юрди каби) маъносини билдиришини тасдиқлайди. Бизнинг назаримизда, туркий тилларда журак – юрак – урак, жип – йип – ип , жилан – йилан – илон сингари сўзлар бошқа-бошқа сўзлар эмас, балки бир сўзнинг туркий тилларнинг қипчоқ – қарлуқ – ўғуз гуруҳларидаги фонетик қонуниятнинг ўзида намоён қилишидир. Туркий тиллардаги бу қонуният ҳақида Маҳмуд Кошғарий шундай ёзган эди: “(Қарлуқларда) ﮞ билан бошланган от ва феълларни ўғуз ва қипчоқлар “алиф”га ёки “жим”га айлантирадилар … Масалан, турклар (яъни қарлуқлар) йилиғ сув десалар, улар (ўғузлар) илиғ сув дейдилар”. Демак, юрак, урак турли ўзакли сўзлар эмас, балки, турли туркий қавмлар тиллари ўртасидаги фонетик фарқланиш (жур – йур – ур)га эга бўлган бир сўзнинг кўринишларидир.

Умуман, мазкур китоб миллатимизга, унинг тилига чексиз муҳаббатнинг рамзидир. У нафақат сўз санъатига қадам қўяётган ёш қаламкашларга сўз қадрига етишда ибрат мактабини ўтайди, балки тилшуносларни ҳам сўз этимологияси, сўз маъноларининг кўчиши сингари бир қатор масалалар бўйича баҳс-мунозарага чорлайди. У тилимизнинг тилла сандиғидаги дуру гавҳарларни қўлга олиб, салмоғини ўлчаб, ҳар бирининг пешонасидан ўпиб, улардан нутқимизда ўринли фойдаланишга ёрдам берадиган ва ҳар бир ўзбек хонадонининг китоб жавонидан жой олиши керак бўлган асардир.

Манба: «Шарқ юлдузи» журнали, 2014 йил, 6-сон

Abdulhamid Nurmonov
SO’Z MULKIGA SAYR

   “Sharq yulduzi” jurnalining 2014 yil oxirgi 6-sonida o’zbek tilshunosligining yirik namoyandasi, o’ttizdan ortiq monografiyalar, o’quv qo’llanmalar, darsliklar, uch yuzdan ortiq ilmiy va ilmiy ommabop maqolalar muallifi, qirqdan ziyod fan nomzodlari, o’ndan ortiq fan doktorlarini yetishtirgan, “Shuhrat” medali va “El-yurt hurmati” ordenlari sohibi Abdulhamid Nurmonovning “So’z mulkiga sayr” nomli maqolasi e’lon qilingan edi. Mazkur maqola O’zbekiston xalq shoiri Erkin Vohidovning “So’z latofati” nomli kitobi haqida bo’lib, olim risolani tilshunoslik nuqtai nazaridan, baholi qudrat, xolis tahlil va tadqiq etib bergan.  Ming afsuski, atoqli tilshunos olim Abdulhamid Nurmonov so’nggi maqolalarini ko’rolmay, 11-yanvar` yakshanba kuni jurnalimiz endigina nashrdan chiqib, mualiflarga yetkazilayotgan vaqtda olamdan o’tdilar. Olloh oxiratlarini obod qilsin!

Talabalik va aspirantlik yillarimizda Erkin Vohidovning nomi yoshlar o’rtasida juda shuhrat topgan, shoirning ayniqsa “O’zbegim” qasidasi el o’rtasida og’izdan tushmaydigan bo’lib qolgan edi. Shu davrlarda men Erkin Vohidov qiyofasida, nimagadir, Alisher Navoiyni tasavvur qilardim. G’azallarining purma’noligi, ohangining serjiloligi Navoiyni eslataverar edi.

Mana, oradan yarim asr vaqt o’tibdiki, tasavvurim aldamaganining guvohi bo’lib turibman. Bugun “Yoshlik devoni”ni o’qib, “G’aroyib us-sig’ar”ni, “So’z latofati” ni varaqlab, “Muhokamat ul-lug’atayn”ni xayolimga keltiraman. Bu ikki she’riyat dahosi o’rtasida qandaydir tutash nuqtalarni ko’rish qiyin emas. Alisher Navoiy “turkiyda go’zal asarlar yozish mumkin emas”, degan aqidaga o’zining “Xazoyin ul-maoniy”, “Xamsa” singari asarlari bilan chek qo’ygan bo’lsa, Erkin Vohidov “g’azal o’z umrini o’tab bo’ldi, hozirgi voqeligimizni bu janr orqali ifodalab bo’lmaydi”, degan aqidani o’zining devoni bilan chippakka chiqargan edi.

Forsigo’ylik ta’siri va an’anasi tufayli turkiyzabon shoirlar ham fors tilida ijod qilayotgan, natijada turkiy til latofati yashirin qolayotgan bir paytda, Alisher Navoiy bu tilning nafosatini o’z badiiy asarlari bilan amalda namoyish qilib bergan va turkiy tilning forsiydan kam emasligini, hatto ko’p hollarda ifoda imkoniyatlari kengroq ekanini “Muhokamat ul-lug’atayn” asarida asoslab bergan bo’lsa, Erkin Vohidov sho’rolar yuritgan til siyosati natijasida rivojlanish imkoniyatlari cheklangan tilimizning g’amxo’ri sifatida maydonga chiqdi va bizni qurshab turgan olamning turfa ranglarini ifodalash uchun beqiyos katta imkoniyatlari mavjudligini “So’z latofati” asari orqali yoritib beradi

Til – millat qalbi. Til bor – millat yashaydi. Shunday ekan, millatini sevgan har bir inson tilining taqdiriga beparvo qarab turolmaydi.

Tilimiz xazinasining sergak posbonlari qator izlanishlari bilan uni qo’riqlab, takomili uchun kurashib kelganlar. P.Qodirovning “Til va el”, A.Rustamovning “So’z xususida so’z”, N.Mahmudovning “Tilimizning oltin sandig’i”, Ahmad A’zamning “Til nomusi”, Eshqobil Shukurning qator maqolalari ana shunday asarlar sirasiga kiradi. Bugungi o’zbek nazm gulistonining andalibi E.Vohidovning ushbu asari el bilan til haqida el tilida tillashishi, til jumboqlarini jonli til bilan yechib berishga urinishi bilan ajralib turadi.

Asar dur marjoni donalaridek tizilib turgan 37 maqoladan iborat. Shulardan 28 maqola tilimizning xilma-xil muammolariga, 9 tasi g’azallar tahliliga bag’ishlanadi.

Alisher Navoiy so’zni duru gavharga, so’zlovchini g’avvosga qiyoslagan holda, daryodan gavhar g’avvos vositasi bilan jilva namoyish qilishi va g’avvosning bahosi gavhariga ko’ra belgilanishi, so’z duri notiq vositasi bilan sayqal topishi va notiqning mahorati ham so’zni jilvalantirish qobiliyati bilan belgilanishini, gavhar qiymat jihatidan turli darajalarga – bir diramdan yuz tumangacha bo’lingani kabi, so’z duri ham turli darajaga ega bo’lishini bayon qilgan bo’lsa, E.Vohidov so’zni zabarjad, gavhar, oltinga, shoirni zargarga qiyoslaydi. Zargar oltinni havas bilan kaftiga olib, undan mashaqqatli mehnati natijasida go’zallik yaratsa, shoirlar so’zga mehr qo’ygandagina, ta’sirchan misralar yarata oladi.

So’z – zabarjad,
So’z – gavhar, oltin,
Zargarlikning mashaqqati ko’p.
So’zni baytga qadashdan oldin
Kaftingga qo’y, to’yib qara, o’p!

So’zning paydo bo’lishi haqida antik davrdan buyon bahs-munozaralar to’xtamaydi. Qadimgi yunon olimlarining bu masalada ikki qarama-qarshi guruhga bo’linganliklari, biri nom bilan u ifodalagan narsa o’rtasida bog’liqlik mavjudligi g’oyasini ilgari sursa, ikkinchi guruh esa, aksincha, hech qanday aloqa yo’qligini, shuning uchun bir narsa turlicha nomlanishini bayon qiladilar.  Aflotun har ikki guruhning fikri bir yoqlama ekaniga tanqidiy yondashgan holda, nom bilan u ifodalagan narsa o’rtasida tabiiy munosabat ham, shartli munosabat ham bo’lishi mumkinligini ta’kidlaydi.

“Ibtido” maqolasida ham ana shu azaliy va abadiy muammo o’zbek tili materiallari asosida qiziqarli bir shaklda ko’tariladi. Muallif uzum, g’ujum, qultum, yutum, tuzum qurum; tuvak, chapak, qarsak, yurak, ko’kaldosh singari yasama so’zlarda yasash uchun asos bilan yasovchi qism o’rtasida mazmuniy muvofiqlik, sababiylik munosabati mavjudligini to’g’ri ta’kidlaydi. Tub so’zlar nima uchun shunday deyilishi, nima uchun ko’rish organini turkiylar ko’z, arablar ayn, forslar chashm, ruslar glaz nomlari bilan yuritishi, nega toshni bizning ajdod tosh degani, boshqalar xajar, sang, kamen`, stoun, shtayn ataganligini bayon qilib, bu sir-sinoat olami ekani, u olisdagi yulduzlardek noayon qolaverishini yana bir bor tasdiqlaydi va keyingi maqolalarda o’quvchini so’zning sirli olamiga sayr qilishga yetaklaydi.

Muallif so’zning shakli va ma’nosi o’rtasidagi munosabatning umuman erkinligini ma’qullagan holda, undov va taqlid so’zlar hamda ulardan yasalgan so’zlarda bu ikki tomon o’rtasida bog’liqlik mavjudligini ishonarli dalillar bilan isbotlaydi. Bu bilan tilning paydo bo’lishida undov va taqlidlarning ma’lum darajada roli borligini, tilning paydo bo’lishi haqidagi undov, tovushga taqlid nazariyalari tamoman puch nazariya emasligini ko’rsatib beradi.

Kitobda bayon qilinishicha, qadimgi ajdodlarimiz tog’dan shovullab tushgan suvni shovva, shar-shar to’kilganini sharshara deb ataganlar. Qushlarning lak-lak qilgani laylak (aslida laklak), qag’illagani qarg’a bo’lgan. Chug’urchuq, olashaqshaq, kakku, g’ulg’ul (kurka), bulbul singari qush nomlari; to’qmoq (to’qillab urgani), taqa (tuyoq ostida taqillagani), zang (zangillagan qo’ng’iroq) singari buyum nomlari; dang’ (dong) (dong’illagan sado), dang’illama (dong chiqargan) singari so’zlar ham tovushga taqlidga bog’lanadi.

Garchi asar boshida adib muqaddas kitoblarda bayon qilingan avval kun “bo’l” so’zi yaralgan, degan fikrni keltirsa ham, muallif keyinchalik taqlid nazariyasiga shu qadar berilib ketadiki, neondertal odam, ya’ni rasmana insonga aylanmagan ibtidoiy ong egasining birinchi so’zi toshni toshga urib chaq etgan tovushga taqlidan chaq degan so’z bo’lgan, degan fikrni aytadi. Adibning fikricha, keyinroq tosh bilan danak chaqqan, yong’oq chaqqan, bolasiga ham chaq!.. deb buyurgan. Bora-bora toshdan o’t chiqarib uni ham chaq dedi. Ko’kda chaq etib yongan olov ham chaq bo’ldi. Keyinchalik chaqmoq, chaqin, chaqmoqtosh so’zlari paydo bo’ldi. Chaqaning o’zi bir necha ma’noda qo’llanildi: tosh bir-biriga urilganda uchgan yeri chaqa, toshga qoqilganning oyoq barmog’i chaqa, ko’p gapirganning tili chaqa.

Tosh maydalab chaqa degan inson uchun hamma mayda narsalar chaqa bo’ldi. Pul maydalab chaqa dedi. Mayda bolasini bola-chaqa dedi. Eng maydasi chaqaloq bo’ldi.

Taraqqiyot insonga aql-zakovat berdi. Zakovatli inson tosh chaqishdan gap chaqishga o’tdi, toshdan uchqun chiqargan bo’lsa, gapdan o’t chiqardi. Chaqimchi, chaqmachaqar, chaqimchilik, chaq (1) ilonning tishlagani, chayonning nayza sanchishi; 2) gugurt cho’pini yondirish; 3) so’z mag’zini tushunish), chaquv, chaqchaqlashuv so’zlari ham ana shu ibtidoiy chaqdan kelib chiqqanligi aytiladi.

Bu so’zlarning hammasida mazmuniy bog’lanish mavjudligi ko’rsatib beriladi. O’zbek tilidagi chaq so’zi bilan mazmunan bog’liq bo’lgan barcha keltirilgan so’zlar yuzasidan bildirilgan fikrlarga qo’shilish mumkin. Lekin bu so’zni ibtidoiy odamning birinchi so’zi bo’lgan, degan fikrini shoirning shaxsiy fantaziyasi, mubolag’alashtirish natijasi sifatida baholashga to’g’ri keladi. Chunki ibtidoiy odam dastlab dunyoning qaysi tilida so’z aytgan? Bu masala shu kungacha yechib bo’lmaydigan jumboq sanaladi. Bir vaqtlar akademik N.YA.Marr insonning dastlabki fonetik tili somiy tillar( to’g’rirog’i, o’zi mansub bo’lgan kavkaz tillari)dagi to’rt elementdan (sal, ber, yon, rosh so’zlaridan) iborat bo’lgan degan fikrni olg’a tashlagan edi. Agar ibtidoiy odamning ilk so’zi chaq bo’lgan degan shoir fikriga qo’shilsak, dastlabki inson o’zbek bo’lgan ekan-da, degan xulosaga kelinadi.

Til – bir ummon. U shevalardan, boshqa tillardan oqib kelgan jilg’alar hisobiga to’lib-toshib turadi. Shuning uchun tilning lug’at tarkibi ochiq sistema deyiladi. Jamiyat taraqqiyotida yangi-yangi tushunchalarning dunyoga kelishi bilan tilda ularning nomlari ham paydo bo’ladi. Yoki bir narsaning turfa nomlari maydonga kelib, ifoda imkoniyatlarini kengaytiradi. E.Vohidov “Uch daryodan suv ichgan dengiz” maqolasida tilimizning ichki va tashqi omillar asosida rivojlanib borishi haqida fikr yuritadi. Adib “o’zbek tilining buyuk dengizi uch buyuk daryo – turkiy, arabiy, va forsiydan suv ichish barobarida eski lotin, xitoy, hind, mo’g’ul, rus, Yevropa tillaridan bahramand bo’lgan”ini to’g’ri ta’kidlaydi.

Ana shu daryolardan suv ichgan o’zbek tilining leksik imkoniyatlari g’oyat kengligidan adib faxrlanadi. Xususan, birgina “osmon” tushunchasining o’ndan ortiq nomining kamalak ranglaridek tovlanib turishini ta’kidlaydi. Masalan, osmon, falak, samo, charx, gardun, fazo, ko’k, arsh, davvor, minu va boshqalar.

Darhaqiqat, boshqa tillardan so’z olmagan birorta til yo’q. Barcha tillar o’zining ichki imkoniyatlari bilan birga, tashqi omillar hisobiga ham boyib boradi. Tilimizga kirib kelgan arabiy, forsiy so’zlarni sohalar bo’yicha tasnif qilar ekan, muallif diniy, ilmiy, ijtimoiy atamalarning ko’pi arab tilidan, bir qator ish qurollarimiz, jomadon, hokandoz, dastsho’, jomashu, dazmol, qog’oz kabi hunarmandchilikka oid so’zlarimiz, shuningdek, yuksak she’riy uslubga xos suxanlar fors tilidan olinganini, ayrim so’zlarning o’zbekchasi ham, forschasi ham tilimizda barobar ishlatilishini bayon qiladi. Masalan, arabcha Alloh, forscha xudo, o’zbekcha tangri; o’zbekcha yurak, arabcha qalb, forscha dil; arabcha ism, forscha nom, o’zbekcha ot; arabcha lison, forscha zabon, o’zbekcha til kabi. Bularning barchasi o’zbek tilidan mustahkam o’rin olib, o’zimizniki bo’lib ketgan. Shu sababdan tilimiz boy va rangin ekani, hech bir boshqa tilda bo’lmagan shakldosh so’zlar san’ati tuyuq o’zbek tilida borligi, hech bir boshqa tilda yo’q askiya, so’z o’yini bizda mavjudligi ta’kidlanadi.

O’zbek tili, umuman turkiy tillar boshqa tillardan so’z olishi bilan birga, boshqa bir qator tillarga so’z ham bergan. “Oy farzandi” maqolasida turkiy so’zlarning dunyo kezgani haqida fikr yuritiladi.

Kelib chiqishi mojar bo’lgan amerikalik turkolog olim Andrash Bodrogligetti nomini o’zbek tilshunoslari yaxshi biladi. Garchi bu familiya turkiychadan ancha uzoq ko’rinsa ham, Andrash domlaning o’zi Erkin Vohidovga familiyasining sof turkcha Badr (oy) ogli getti so’zlari birikuvidan hosil bo’lganini aytadi. Shu nasab orqali turkiy so’zlarning dunyoning to’rt tarafiga tarqalgani va turkiy so’zlarning til egalari bilan birgalikda boshqa yurtlarga yoyilgani haqida faylasufona mushohada yuritiladi.

“Badr o’g’li ketdi” nasabini eshitib, xayol shoirni ming yillar narida Itil va Yoyiq sohillarida yashagan, keyin Volga va Ural deb ataladigan daryolardan suv ichib, bepoyon kengliklarda ot surgan o’zbeklar yurtiga olib ketadi. Xalqimizning tatar, bulg’or, mojar, o’rus ellari bilan yelkadosh kun kechirgan yaylovlari ko’z oldiga keladi. Xayolan o’n ming yillar olisda Sibirdan Alyaskaga ko’chgan turkiy qabilalarning qo’shiqlarini eshitadi. Arabcha badr, forscha moh, o’zbekcha oy bo’ladi. Badr o’g’li, Moh o’g’li, Oybek arabiy, forsiy, turkiy ma’nodagi so’zlar ekanini ta’kidlagan holda, ingliz adibi Redyard Kiplingning Hindiston mavzusida yozgan asarining bosh qahramoni Maugli nomini ham adib mah o’g’liga bog’laydi. Bir qarashda, bunday bog’lanish nojoizday ko’rinadi. Lekin muallifning tarixiy, lingvistik va mifologik asoslarini o’qisangiz, bu bog’lanishda asos borligiga ishonch hosil qilasiz va shoir fantaziyasiga qoyil qolasiz.

Tarixiy asos shundaki, muallif Javoharlal Neruning Markaziy Osiyoliklar dastlab Hindistonga to’rt ming yil muqaddam ko’chib kela boshlagan, degan fikriga tayanib, turkiy qavmlar ham ular orasida bo’lgan, bu qavmlarning qadimiy rivoyatlari, dostonlari ham Hindistonga borgan, degan xulosaga keladi.

Lingvistik asos shundaki, turkiy oy, arabcha badr, forscha moh deyiladi. Adib fikricha, oy yonida badr ham, moh ham ishlatilgan. Mah o’g’li so’zidagi h undoshi tushib qolib, Maugli deb talaffuz qilingan, degan g’oyani ilgari suradi.

Mifologik asos shundaki, rivoyatlar turk naslini bo’ri zotiga bog’laydi, ona bo’ri emizib katta qilgan, deyiladi. Boshqird shoiri Mustay Karim ham o’z xalqining nomini Bosh qurd, ya’ni Bosh bo’ri deb ishonch bilan aytganini, Maugliga ham bo’ri onalik qilganini, demak, bog’lanish borligini bayon qiladi.
Muallif “Ismiyaminning ismi Yaminmi?” maqolasida ham ism-nasablar etimologiyasi haqida fikr yuritishda davom etadi. Unda hazrati Ya’qub alayhissalom Rohila ismli xotinidan ko’rgan farzandining ismini ibroniy tilida “o’ng qo’l” ma’nosini beruvchi Benyamin deb qo’ygani, bu nomni Qur’oni Karim tafsirlarida Ibn yamin shaklida ifodalangani, g’arbga bu nom Benjamin shaklida tarqalgani, o’zbekchada Ibniyamin, Emniyamin, Ismiyamin shaklida ishlatilgani to’g’ri ko’rsatiladi.

“Kenguru va Belmes” maqolasida ham boshqa tillarga turkiydan o’tgan so’zlar haqidagi fikr davom ettiriladi. Unda ingliz sayyohi Jeyms Kuk Avstraliyada o’ziga noma’lum hayvonning nomini so’raganda, ular ingliz tilini tushunmay bir-birlariga qarab kenguru deyishgani, bu so’z aslida “tushunmadim” ma’nosini bildirgani, Kuk esa bu hayvonning nomi kenguru ekan deb daftariga yozib olgani, natijada bu nom dunyoga tarqalgani bayon qilinadi. Xuddi shunga o’xshash hodisalar turkiylar bilan ruslar o’rtasida ham mavjud bo’lganini balbes so’zi orqali ochib beradi. Muallif rus tilidagi balvan, yeralash, kavardak, post, karaul, yesaul, kalpak, shtani singari bir qancha so’zlarning turkiy ekanini, ularning asl ma’nolarini to’g’ri yoritib beradi.

Asarda so’z ma’nosi, undagi mazmuniy o’zgarishlar haqida juda qiziqarli materiallar beriladi. Xususan, “Maosh va osh” maqolasida o’zbek, arab, fors, hind tillarida uchraydigan jahongashta so’zlarning qismati, ulardagi ma’no o’zgarishlari haqida fikr yuritiladi. Maqolada ta’kidlanganidek, maosh deganda biz bugun oylik, ish haqini tushunamiz. Aslida, bu so’zning ma’nosi “tiriklik, hayot kechirish, yashamoq” ekanini, Alisher Navoiy ham “Maosh aylamoq ajdaho komida”, – deya bu so’zni xuddi shu ma’noda qo’llaganini bayon qiladi. Maosh so’zining hozirgi o’zbek tilidagi “ish haqi” ma’nosi asl “hayot kechirish, yashamoq” ma’nosining taraqqiyoti, uning hosilasi ekani ta’kidlanadi. Muallif fikricha, qadimdan davlat xizmatidagi kishilarga maosh tayinlangan, ya’ni tirikchiligi ta’minlangan. Shu asosda E.Vohidov maosh so’zining “hayot kechirish, tirikchilik” ma’nosi bilan “ish haqi” ma’nosi o’rtasida bog’liqlik mavjudligini ochib beradi. Bu so’z bilan o’zakdosh bo’lgan “yashamoq” ma’nosidagi maishat so’zi bugun o’zbek tilida “aysh-ishrat” ma’nosini bildirishini, urdu tilida so’zlashuvchi hindlar esa bu so’zni “iqtisod” ma’nosida qo’llashini bayon qiladi.

Muallif dunyoning turli tillariga tarqalgan jahongashta so’zlarning har qaysi tilda bir-biri bilan bog’liq, lekin boshqa-boshqa ma’no ifodalashiga juda qiziqarli faktlar keltiradi. Jumladan, hind tilida kamina so’zi “tuban”, “pastkash” ma’nosida, muhbir so’zi “ayg’oqchi”, “josus” ma’nosida, taklif so’zi “kulfat”, iflos so’zi “qashshoq” ma’nosida ishlatilishini, iflos, muflis so’zlari mumtoz adabiyotimizda ham “faqir”, “yo’qsil” ma’nosida qo’llanilganini ta’kidlaydi. O’zbek tilida “parxez” ma’nosida ishlatiluvchi dieta aslida yunon tilida “taom” ma’nosini bildirganini, qadimgi Yunonistonda eng yuqori davlat organi bo’lgan xalq majlisi a’zolariga beriladigan ish haqi xam dieta deyilganini bayon qiladi. Adibning mushohada doirasiga tan berish kerakki, u o’zbek tiliga kirib kelgan va mazmunan tilimizda bir-biridan ancha uzoq bo’lgan kelib chiqishi yunoncha dieta so’zi bilan asli arabcha maosh so’zi mazmuniy mundarijasida umumiylikni ko’radi. Yunoncha dieta so’zining “hayot kechirish” ma’nosi ham, “tanovul” ma’nosi ham, “mablag’” ma’nosi ham arabcha maosh so’zining ma’nolariga muvofiq kelishini kashf etadi.

“Bo’yinbog’ desang o’larmiding”, “Zimiston”, “Qoyil” singari maqolalarda ham jahongashta so’zlarning ana shunday ma’nolari haqida fikr yuritiladi.
“Bo’yinbog’ desang o’larmiding” maqolasi mazmunan Jaloliddin Rumiyning ma’noni tushunmasdan so’z shakliga qarab o’zaro ixtilofga kirishgan turli til vakillari haqidagi hikoyatini eslatadi. Bu maqolada o’zbek tilidagi “yotishga xoslangan uy anjomi” ma’nosidagi kravat so’zi turk tilida “galstuk” ma’nosida qo’llanilishi, bir so’zning ikki tildagi ikki xil ma’nosini tushunmagan o’zbek va turk tili vakillari bu so’z orqali janjal qilish darajasiga borganini juda qiziqarli hikoyat bilan bayon qilib beradi.

“Zimiston” maqolasida forscha “qish” ma’nosidagi zimiston so’zining qanday qilib o’zbek tilida “qorong’ulik, zulmat” ma’nosiga o’tib qolishi haqida gap boradi. Qish qanday qilib qorong’uga aylanganidan, bu ikki so’z tamoman boshqa-boshqa tushunchalarni bildirishidan hayratga tushgan adib uning sababini qidirishga bel bog’laydi va javobini:

Yaldo kechasi birdur,
bir yilda bir yaldo,
YO rab, bu nechuk yaldo?
Bir yilda ikki yaldo!

— degan chistondan topadi. Chistonning ma’nosi: Yaldo kechasi bir yilda bir keladi. Lekin bir oyda ikki yaldo bor. Chistonga shoir shunday javob beradi: Yorning yuzi – oy , ikki o’rim sochi qoraligi va uzunligi bilan – yaldo kechasi. Bir oy yuzli ikki o’rim sochini tashlab qo’ysa, bir oyda ikki yaldo bo’ladi. Shundan adib xulosa chiqaradiki, qish kechasining uzun va qorong’uligi uchun zulmatli tun, zimiston qorong’usi deyilgan, ya’ni qish qorong’usi. Zulmat qorong’usining qanday qilib zimiston bo’lib qolganini tilda mavjud bo’lgan so’zlarning tovush tomonini tejashga intilish tamoyili asosida tushuntirishga harakat qiladi.

Darhaqiqat, inson o’z amaliy faoliyatida kam kuch sarflab ko’proq natijaga erishishga intiladi. Ana shunday intilish tilda fonatsion vositalarni tejashda kuzatiladi. So’zda yoki gapda ma’no saqlangani holda, tovush tomoni qisqartiriladi. Masalan, 1) Muhammad sharif>Mamasharif>Masharif; 2) O’qigan odam – olim, o’qimagan odam – zolim>O’qigan – olim, o’qimagan – zolim. Keltirilgan misollarning birinchisida tovushlar, ikkinchisida so’zlar ma’noga ta’sir etmagan holda tushib qolgan. Tushib qolgan so’zning ma’nosi oldidagi so’zda saqlangan.  Adib tildagi ana shu qonuniyat asosida zimiston qorong’usi birikmasidan qorong’usi so’zi tushib qolishi natijasida uning ma’nosi zimiston so’ziga yuklanganini aytadi.

Asli “sovuq” ma’nosini ifodalovchi xunuk so’zining hozirgi o’zbek tilida “ko’rksiz”, “badbashara” ma’nosiga o’zgarib qolishini ham xuddi ana shu tejash tamoyili asosida tushuntirib beradi. Muallifning fikriga ko’ra, avvalda xunuk so’zi “sovuq”ma’nosida to’g’ri ishlatilgan. Turqi sovuq odamni turqi xunuk deyilgan. Keyinchalik turq so’zi tushib qolib uning ma’nosi ham sovuqqa yuklangan.

Asli “istak, xohish” ma’nosini ifodalovchi tamanno so’zining hozirgi o’zbek tilida “nozu karashma”, “tannoz” ma’nosini ifodalashini ham fonatsion energiyani tejash tamoyili asosida tamanno ayol “Istagi ko’p ayol” birikmasidan ayol so’zining tushib qolishi natijasi ekanini izohlab beradi.

Hozirgi o’zbek tilidagi “yuvilgan, artilgan, pok” ma’nosidagi toza so’zi asli “yangi” ma’nosini, hozirgi “uquvli, ma’nili” ma’nosidagi tamiz(li), “uquvsiz, ma’nisiz(odam)” ma’nosidagi betamiz so’zlari aslida “pok, yuvilgan” (tamiz), “yuvuqsiz, nopok” (betamiz) ma’nolarini bildirganini bayon qiladi. Bu fikrlar adibning so’zga, uning ma’no taraqqiyotiga naqadar sinchkovlik bilan e’tibor berganining, nozikta’b shoirlik bilan sinchkov so’zshunoslik qobiliyati omuxta bo’lganining hosilasidir.

So’z ma’nosining o’zgarishi haqidagi fikrlar rang so’zi misolida ham davom ettiriladi. Hozirgi o’zbek tilida “xiyla” ma’nosidagi nayrang so’zining ham rang so’ziga bog’liqligi fors tilida “har rang” ma’nosidagi ne rang arab yozuvidagi “yoy” harfining ikki xil o’qilishi bois nayrangga aylanishi, bu so’zning “har rang” ma’nosining “xiyla, aldov” ma’nosiga o’tishida “ko’zni aldab har rangda tuslanish” belgisi asos bo’lgani bayon qilinadi.

Hozirgi tilimizda “olov” ma’nosidagi alvon so’zi asli arab tilida “rang” ma’nosidagi lavn so’zining ko’pligidan yuzaga kelganligini ta’kidlab, rang so’zining turfa ma’nolari xaqida bahs yuritadi.

Muallif Navoiy asarlari lug’atida bu so’zning faqat beshta ma’nosi ko’rsatilganini bayon qilgan holda, o’zi fors tilida yozilgan “Kanzul lug’ot”, “Muntahobul lug’ot”, “Baxrul javohir”, “Lubbul albob”, “Kashful lug’ot”, “Firdavsul lug’ot” singari hali Respublikamiz olimlarining qalami yetmagan o’ttizdan ortiq lug’atlar xazinasidan rang so’zining o’ttiz bir ma’nosini topadi. Bu bilan shoir noyob sharqshunoslik qobiliyatini ham namoyon qiladi.

Adib hozirgi lug’atshunos olimlar oldiga ajdodlarimiz qoldirib ketgan ana shunday nodir lug’atlarni nashr etish va ular bag’rida yashirinib yotgan, lekin bugungi kun voqeligini ifodalash uchun juda zarur bo’lgan yuzlab so’zlarni istifodaga kiritishdek dolzarb vazifani qo’yadi.

Adib pul so’zi fors tilida “ko’prik” ma’nosini ifodalagani, uning o’zbek tilidagi “qimmatli qog’oz, kupyor” ma’nosi bilan fors tilidagi “ko’prik” ma’nosi o’rtasidagi bog’liqlikni ham ochib beradi: ko’prik qirg’oqlarni tutashtirsa, qimmatli qog’oz odamlarni birlashtiradi.

So’z ma’nolari taraqqiyotida bir so’zni tamomila qarama-qarshi ma’noda ishlatish ham tilimizda ko’p uchraydi. Bunday hodisaga tilshunoslikda enantiosemiya deyiladi. Mazkur hodisa turkiy tillarda qadimdan mavjud bo’lib, Maxmud Koshg’ariyning ham diqqatini jalb qilgan edi. U suchik so’zini ilgari “achchiq” ma’nosida, keyinchalik “mazali” ma’nosida qo’llanganini, o’r “chuqurlik” ma’nosini bildirishi bilan birga “tepalik” ma’nosini xam ifodalaganini ko’rsatgan edi.

Adib xuddi ana shunday hodisani qalb so’zida ko’radi. Uning fikricha, tilimizda “ikki qalb bor”. Ular shu darajada bir-biridan uzoqki, tutashmog’i sira mumkin emas. Biri – inson yuragi, poklik, to’g’rilik, oliyjanoblik timsoli bo’lgan qalb. Boshqa biri – qalbaki, qallob so’zlarining o’zagi, ya’ni egrilik, aldamchilikni ifoda qiluvchi qalb. Muallif hazrat Alisher Navoiyning “Xazoyin ul-maoniy” asaridagi g’azallar tahlili orqali qalb so’zining yana “qo’shin markazi” va “kofir” ma’nolarida ham qo’llanganini aniqlaydi va yurak nima uchun qalb deyilgan, uning qalloblikka, yolg’onchilikka nima aloqasi bor? – degan savolga shunday javob beradi: “Inson ongi shakllangandan beri aql va yurak o’rtasidagi baxs tugamagan. Odamzodni hissiyot ko’p aldagan. Hamma xalqlarda: “Ko’ngil ko’chasiga kirma”, degan mazmundagi hikmat bor. Demak, yurak ko’chasiga kirib aldangan odamlar unga qalb deya nom qo’yibdilar.

Qalb so’zi ifodalagan qarama-qarshi ma’nolar o’rtasidagi bunday aloqadorlikni topish uchun faqat Erkin Vohidovcha fikrlash, Erkin Vohidovdek mumtoz adabiyotimiz sirlarini anglash kerak bo’ladi.

Muallif tilimizdagi asl ma’nosi o’zgargan so’zlarga shunchalik sinchkovlik bilan yondashadiki, mehnat, fuqaro, mard, mag’iz, fan, pul, siyoh singari yuzga yaqin ana shunday so’zlarni topadi va “Adash, dedim, adashdim” maqolasida ularning ro’yxatini beradi.

Hozirgi tilshunoslikda so’zning tovush o’zgarishlari qatorida tovush almashinishi hodisasiga alohida e’tibor qaratiladi. Tilimizdagi bu hodisa xam adib nazaridan chetda qolmagan. “Teskari tushgan tovushlar” maqolasida aylan-aynal shakllarida qo’llanadigan so’z asli aylan ekani, kift, qulf, avf, bo’yra, kiprik, yomg’ir, so’zlari aslida kitf, qulf, afv, bo’ryo, kiprik, yog’mir bo’lganligi, hozirgi tilimizdagi yog’moq, yog’in yog’mur bilan o’zakdosh ekani, turpoq tuproq so’zidan, o’rgilay o’grilaydan, o’g’irlik o’g’rilikdan, Iskandar Iksandardan, jo’nalish, yo’nalish yo’lanishdan, teskari terskaridan kelib chiqqani bayon qilinadi.

Har bir tilda xalqning ruhi, milliy madaniyati, o’ziga xos dunyoni ko’rishi, idrok etish tarzi namoyon bo’lish bilan birga, tillar o’rtasida obraz yaratishdagi shunday umumiy jihatlar borki, ular umuminsoniy tafakkur mahsuli sifatida yuzaga chiqadi. Kitobdagi “Inson va qorachiq” maqolasida bayon qilingan fikrlar bunga yorqin misol bo’la oladi. Muallif mardum so’zining “inson” va “qorachiq” ma’nolari o’rtasidagi bog’liqlikni ochib berish uchun ingliz, rus, arab tili materiallariga murojaat qiladi va bu tillar o’rtasidagi o’xshashlikdan hayratga tushadi.

Adibning bayon qilishicha, arablar ko’z qorachig’ini insonul ayn (ko’zning insoni) deydilar va bu tilda ham qorachiq va inson bir so’z bilan ifodalanadi. Mardum so’zida “inson” ma’nosi ham, “xalq” ma’nosi xam bor. Rus tilida (V.Dal` lug’atida) zrachok, zenitsa qatorida chelovechek, mal`chik so’zlari ham bor. Bu ma’nolar o’rtasidagi aloqadorlikni adib odamzodning ko’zida unga tikilib qaragan odamning aksi namoyon bo’lishi orqali izohlab beradi.

Muallif tilimizdagi Mehmon otangdan aziz, Ustoz otangdan ulug’ singari qiyosiy qurilmalarni Mehmon otangday aziz, Ustoz otangday ulug’ shaklidagi o’xshatish qurilmalar bilan almashtirib ishlatilayotganini til qonuniyatidan kelib chiqib, haqli ravishda tanqid qiladi.

“Barkamol soddalik” maqolasi tilimizning barkamolligini boshqa tillarga qiyoslagan holda yoritib berishga bag’ishlanadi. Muallif to’g’ri ta’kidlaganidek, tillarning barkamolligi qoidalarning aniq va izchilligi, istisnolarning kamligi, ifoda imkoniyatlarining kengligi bilan belgilanadi. Ana shundan kelib chiqib, maqolada o’zbek tilining barcha sathlarida aniq qoidalarning mavjudligi va bu qoidalar asosida minglab nutqiy hosilalarni yaratish mumkinligi aniq misollar orqali ochib beriladi. Masalan, so’z yasalishi sathida qo’shma so’zlarning ikki va undan ortiq o’zaklarning qo’shilishi asosida yasalishi mumkinligi (sopol tovoq, kumush qoshiq, taxta ko’prik, temiryo’l) va buning afzal tomonlari rus tiliga qiyoslangan holda yoritiladi. Xususan, ingliz tilida ham xuddi o’zbek tilidagidek yasalgan futbol so’zi o’zbek tilida oyoq va to’p so’zlarini birlashtirish orqali transliteratsiya qilinishi mumkinligi, lekin rus tilida noga so’zi bilan myach` so’zi to’g’ridan-to’g’ri bog’lana olmasligi, ularni qo’shish uchun noga ni sifatga aylantirish, buning uchun esa u bog’lanayotgan so’zning rod(jins)ini bilish lozim bo’lishi, buning esa aniq qoidasi yo’qligi, oxirida yumshatish belgisi bor so’zlarning yarmi muzakkar, yarmi muannas ekani (den` so’zi mujskoy, noch` jenskiy rod, oktyabr` – mujskoy, osen` – jenskiy va boshqalar) aytiladi.

O’zbek tilida [ot+chi] qolipida kasb-hunar egasi ma’nosini bildiruvchi minglab yangi so’zlarni hosil qilish imkoniyati mavjud bo’lsa, rus tilida bunday shaxs nomlari yasashning aniq qolipi yo’qligi, rabochiy, pisatel`, lesnik, molyar singari so’zlarning har qaysisi alohida-alohida so’z yasalish qolipi asosida yasalganini dalillaydi.

O’zbek tili grammatik ma’noni ifodalash uchun ham aniq bir shaklga, masalan, yo’nalish ma’nosini ifodalash uchun bitta jo’nalish kelishigi shakliga ega bo’lsa, rus tilida bu ma’noni ifodalash uchun bir necha shakldan foydalaniladi. Masalan, Kievga so’zi v Kiev, Ukrainaga so’zi na Ukrainu, uyga so’zi domoy shakllaridagi so’zlar orqali ifodalanishi bayon qilinadi.

Alisher Navoiy diqqatini tortgan va “ikki maf’ullik fe’l” sifatida ta’riflangan fe’lning orttirma nisbat shakllari, xususan, kiymoq – kiydirmoq rus tilida farqlanmasligi, har ikki holatda ham odevat` shakli ishlatilishi aytiladi.

O’zbek tilining yana bir fazilati – ma’nodosh so’zlarga boyligi, muqobili yo’q so’zning o’zi yo’qligi, bu esa so’z qaytarilishlarining oldini olishga; shakldosh, ko’pma’noli so’zlarga boyligi so’z o’yini, askiya san’atining, she’riyatda tuyuq janrining rivojlanishiga imkoniyat yaratishini bayon qiladi  Bu aytilgan fikrlar Erkin Vohidovning qiyosiy tilshunoslikning ham chuqur bilimdoni ekanidan dalolat beradi.

Hozirgi kunda fanlar tizimida genderologiya alohida o’rin egallamoqda. Bu tilshunoslikka ham ta’sir qilib, genderolingvistika yo’nalishi paydo bo’lmoqda. “Xotin tili” maqolasi ana shu yangi yo’nalish bo’yicha o’zbek tili materiallari asosida ma’lumot berishi bilan qimmatlidir. Unda faqat xotinlar tilida ishlatiladigan bir necha so’zlar, iboralar keltiriladiki, o’zbek lingvogendershunosligining bundan keyingi istiqboli uchun turtki bo’lib xizmat qiladi.

Kishini tilning sirli olamiga yetaklaydigan, o’ylashga, chuqur mushohada qilishga chorlaydigan bunday ko’pqirrali asarda ayrim xayolotga berilgan o’rinlar, bahstalab jihatlar ham yo’q emas.  Xususan, muallif: “Ko’ksimizda urib turgan yurak, aslida yurakmi yoki urakmi? Yurak uradimi yo yuradimi? Men o’zimcha, urak degim keladi. Mantiqan shunday bo’lishi kerak. Lekin “Devonu lug’atit turk”da yurak deyilgan”, – deb adibning o’zi yur o’zagi faqat “yurish”ni anglatmasligi, umuman “harakat” (shamol yurdi, ishimiz yurdi, soat yurdi, qon yurdi kabi) ma’nosini bildirishini tasdiqlaydi. Bizning nazarimizda, turkiy tillarda jurak – yurak – urak, jip – yip – ip , jilan – yilan – ilon singari so’zlar boshqa-boshqa so’zlar emas, balki bir so’zning turkiy tillarning qipchoq – qarluq – o’g’uz guruhlaridagi fonetik qonuniyatning o’zida namoyon qilishidir. Turkiy tillardagi bu qonuniyat haqida Mahmud Koshg’ariy shunday yozgan edi: “(Qarluqlarda) ? bilan boshlangan ot va fe’llarni o’g’uz va qipchoqlar “alif”ga yoki “jim”ga aylantiradilar … Masalan, turklar (ya’ni qarluqlar) yilig’ suv desalar, ular (o’g’uzlar) ilig’ suv deydilar”. Demak, yurak, urak turli o’zakli so’zlar emas, balki, turli turkiy qavmlar tillari o’rtasidagi fonetik farqlanish (jur – yur – ur)ga ega bo’lgan bir so’zning ko’rinishlaridir.

Umuman, mazkur kitob millatimizga, uning tiliga cheksiz muhabbatning ramzidir. U nafaqat so’z san’atiga qadam qo’yayotgan yosh qalamkashlarga so’z qadriga yetishda ibrat maktabini o’taydi, balki tilshunoslarni ham so’z etimologiyasi, so’z ma’nolarining ko’chishi singari bir qator masalalar bo’yicha bahs-munozaraga chorlaydi. U tilimizning tilla sandig’idagi duru gavharlarni qo’lga olib, salmog’ini o’lchab, har birining peshonasidan o’pib, ulardan nutqimizda o’rinli foydalanishga yordam beradigan va har bir o’zbek xonadonining kitob javonidan joy olishi kerak bo’lgan asardir.

Manba: «Sharq yulduzi» jurnali, 2014 yil, 6-son