Баҳорнинг ўртаси эди. Бир куни тонг қувиб кетаётган зулмат қўйнидан боққа бир қуш учиб келди. У ям-яшил дарахтлар устида, шохлар учига тегай-тегай деб узоқ айланди. Мен бундай қушни умримда биринчи кўришим эди. Унинг қанотлари ҳайит куни қизалоқ кийган кўйлакнинг енгидек ҳарир, кўзлари Афросиёб деворларига чизилган пари-пайкарлар кўзларига ўхшарди. Боғ устида чарх айланавериб толиққан қуш, уни кўриши билан бежо тепа бошлаган юрагимни маъюс ҳисларга тўлдириб, нолакор қичқирди-ю, қанотларини шиддат билан силкитиб, заррача доғ бўлмаган, тип-тиниқ осмон қўйнига сингиб кўздан йўқолди.  Мен бугун нимадир бўлишини сездим…

ХУРШИД ДАВРОН
БИБИХОНИМ ҚИССАСИ
ЁКИ ТУГАМАГАН ДОСТОН

Ҳамма юксак чўққига
Чиқмоқни истар
Ва лекин ҳеч ким водийга тушиб
Боққиси келмайди ўз юрагига.

Дзюн ТАКАМИ

Мен ёниб турган чироққа қўлимни тутиб:
“Қўлимни қанча тутиб турсам, шу вақт ичида уни кўришга имкон беринг”, — деб ўтиндим.
Аммо, улар чироқни ўчириб, “Сен уни кўрмайсан”, — дедилар…

Винсент ВАН ГОГ

1

Боғда баҳор ҳукмрон эди…
Сиз, умрингизда бирон марта боғда яшаб, баҳор кириб келишини кузатганмисиз?
Бошда туни билан томда эриётган қор томчиларининг дилга хуш ёқадиган товуши таралади.

Ҳали баҳор узоқ – Анҳорнинг суви кам, ер – совуқ, майсалар – ер остида, ўт-ўланлар ўсмайди, гуллар очилмайди.

Сўнгра ер буғланиб, боғда қушлар пайдо бўлади, анҳор суви лойқаланиб, кўпая бошлайдию дастлаб дарахтлар сояси тушмаган ялангликларда майсалар учи ер тешиб, яшилланади. Тераклар барг чиқариб, майин шабада эсганда қуш тилидек барглар шодаси шитирлай бошлаганини эшитасану “Мана, баҳор ҳам келибди”, — деб ўйлайсан. Теваракка синчиклаб қарай бошлайсан: момоқаймоқлар сап-сариқ гул очибди, олчалар гуллабди. Анҳор бўйида ялпизлар унибди. “Эвоҳ, — дейсан шунда, — умр ўтаяпти, умр!”

Ҳадемай бутун боғ – дов-дарахтлар тевараги, боғ этагидаги жарнинг кунгай бети, ғариб кулбалар томи барра ўтлар билан қопланади. Барра ўтлар устига кўрпача ташлаб китоб ўқиганингда товонингда ўрмалаб юрган чумолини, ёнгинангда очилиб тургн момоқаймоққа қўниб бол шимираётган асаларини, қаёқдандир учиб келиб кафтингга қўнган тиллақўнғизни кўрасану бошингни кўтариб, атрофга суқланиб тикила бошлайсан.

Орадан ой ўтмай япроқлар катталашиб, дағаллашиб, дарахт новдаларига қизил ранг югуриб, олтин тусга кира бошлайди. Сени кимдир боғ ичига тинимсиз чорлайверади, айланиб кўнглинг ёзилади. Жар тубида жилдирай бошлаган ариқчага боқиб ўйлар сурасан. Бўғотда ин қўйган мусича палапонларига нон ушоқларини сочгинг келади. Табиат сири олдида ожизлигингни сезиб, бу ишни қилишдан қўрқасан.

Дарахтларни қалин япроқлар қуршаб, боғ ичи қоронғулаша бошлайди. Кечалари ёмғир ёғади. Кундузи қуёш чарақлайди. Боғнинг анвойи исига ўрганиб қоласан. Кўча томондан учиб келган бегона ва ғуборли ҳидни сезиб ғашинг келади. Шунда қурбақалар қуриллаши кўнглингдаги ғашликни тарқатиб юборади. Тонгги ғира-шираликда қуёш нури энг юксак дарахт учини товлантира бошлаган пайтда булбул сайрайди. Булбул келиши билан боғда ором ва фароғат айёми бошланади. Баҳорнинг шиддатли, сенга бўйсунмас бўлиб туюлган туғёнлари сирли бир тартиб-интизомга кўника бошлайди. Олча, гилос, олма ва ўрик ғўралари кунда тобланади, тез орада улар томирларида югуриб қолган шарбатларга тўйиниб, қуёшнинг оташли тафтини шимириб етила бошлайди. Жуда тез орада баҳор ифорини йўқотган боғни ёзнинг қайноқ нафаси ва тотли иси босади. Боғда пишган ўриклар ҳиди анқий бошлайди.

Аммо, ҳозир боғда баҳор ҳукмрон эди. Ўрик пишишига ҳали анча бор. Ҳали тераклар майин шовиллайди, момоқаймоқлар, чучмомалар очилган, кечалари совуқ – кўрпа ёпиниб ухлайсан.

Бундан ўн икки йил аввал, мана шундай баҳор кунларида Чилонзор Оқтепасига яқин, Анҳор ёқасида жойлашган Ёввойи боғдаги хароба кулбаларнинг бирида ижарада турардим. Ёшлигимнинг энг бахтиёр ва гўзал кунлари шу боғда ўтгани сабабли, ҳали-ҳануз – ёз келганда ерга тўкилиб анқиган ўриклар ҳиди тутадиган, кузда таърифлаб бўлмас рангларга бўяладиган, қишда бутун атрофни сукунат қучадиган ўша олис кунларни орзиқиб эслайман. Одамлар унутган ташландиқ боғда ҳукм сурган ёлғизлик адашган руҳимга йўл топиб берди, дардсиз кўнглимга дард ато қилди.

Тунги дарахтлар билан кечган суҳбатлар, жар тубида жилдираган ариқчанинг синиқ қўшиқлари, кекса анҳор ривоятлари, кузак ёмғирларининг томдан сизиб ўтиб, кулба деворларида қолдирган изларидаги изтироб, қиш қорларидаги руҳни сокинликка чулғатувчи абадият кайфияти – буларнинг барчаси учун “боғ” деган жуда қисқа сўз билан аталган мўъжиза қошида бошимни эгиб, ундан бир умр қарздорлигимни тан оламан.

2

Баҳорнинг ўртаси эди. Бир куни тонг қувиб кетаётган зулмат қўйнидан боққа бир қуш учиб келди. У ям-яшил дарахтлар устида, шохлар учига тегай-тегай деб узоқ айланди. Мен бундай қушни умримда биринчи кўришим эди. Унинг қанотлари ҳайит куни қизалоқ кийган кўйлакнинг енгидек ҳарир, кўзлари Афросиёб деворларига чизилган пари-пайкарлар кўзларига ўхшарди. Боғ устида чарх айланавериб толиққан қуш, уни кўриши билан бежо тепа бошлаган юрагимни маъюс ҳисларга тўлдириб, нолакор қичқирди-ю, қанотларини шиддат билан силкитиб, заррача доғ бўлмаган, тип-тиниқ осмон қўйнига сингиб кўздан йўқолди.

Мен бугун нимадир бўлишини сездим…

Ўша куни пешиндан кейин кулбамга икки дўстим кириб келди. Чой-нон устида суҳбатлашиб ўтириб, уларнинг бири рус адиби Виктор Витковичнинг ўзбек тилида нашр қилинган “Давомли мактублар” китоби ҳақида сўз очди. У китобда Ўзбекистон ўтмишига оид жуда қизиқ ҳикоялар, айниқса, Бибихоним билан боғлиқ ғаройиб воқеа борлигини айтар экан, тўсатдан:
— Ўша воқеа достонбоп экан, ёзмайсизми? – деб қолди.

Шу гап сабаб бўлди-ю, икки-уч кундан кейин “Давомли мактублар”ни топиб ўқиб чиқдим.

Худди ўша йилнинг кузида биз бир гуруҳ ёш ижодкорлар: Усмон Азим, Муҳаммад Раҳмон, Шавкат Раҳмон, Шукур Қурбон, Фароғат Камол, Муҳтарама Улуғ, Азим Суюн, Муҳамад Солиҳ, Аҳмад Аъзам ва яна бир неча кишини Масковга жўнатишди. Сафардан мақсад – Масковда ёш ўзбек шоирлари ижодиётининг муҳокамаси ташкил қилинган эди.

Буни қарангки, ўша муҳокамада кўпчилик масковлик ижодкорлар қаторида қариб-қартайганига қарамай, ҳали фикри тетик Виктор Виткович ҳам қатнашди. Унинг жуда қизғин ўтган муҳокамада Шукур Қурбон ҳақида, айниқса, дўстимнинг Машрабга бағишланган шеъри хусусида ҳаяжонланиб гапиргани ҳозир ҳам кўз ўнгимда. Муҳокамадан сўнг, ўша давр анъаналарига риоя қилган тарзда Марказий Адабиётчилар Уйининг шинам қаҳвахонасида “базми жамшид” уюштирилди. Ҳозир соғинч билан эслашга арзигулик тўкин-сочин дастурхон устида Виткович билан ўтган-кетган воқеалардан гаплашиб ўтирдик. Узоқ айрилиқдан сўнг отасини топиб олган боладек Шукур Қурбон кекса рус ёзувчисидан узоққа кетмас, ёнида михлангандек ўтирарди. Даврадагилар бошқа гап билан чалғитганда мен Витковичга: “Сиз билан Бибихоним ҳақида гаплашмоқчиман”, — дедим.

“Китобимни ўқиган экансан-да?!” – деди Виткович

Мен нафақат ўқиганимни, ҳатто Бибихоним ҳақида достон ёза бошлаганимни гапириб бердим.

— Яхши ишни бошлабсан. Қачонгача олдиларингдаги нонни биздақаларга бериб ўтирасанлар. Бизлар ёзган билан иш битмайди. Барибир, Левитан айтганидек, “нимадир” етишмаслиги билиниб қолаверади. Биласанми, нима учун?

Мен “йўқ” дегандек бош чайқадим. Қариб, юзидаг қон томирлари қовун тўридек бўртиб қолган чол олдидаги булғор шаробини бир ҳўплади-да давом этди:
— Билмайсанми? Мана шу билмаганларнинг панд беради-да!.. Жавоҳарлаъл Нерунинг “Ҳиндистоннинг кашф этилиши” асарини ўқиганмисиз? Ўқимаган бўлсанг, топиб ўқи. Ана шунда сен биз, ўрисларнинг Ўрта Осиё тарихига бағишланган асарлари, масаан сергей Бородиннинг “Самарқанд осмонидаги юлдузлар” романи нима сабабдан сизларга ёқмаслигини билиб оласан…

Хўш, бўлмаса гап бундай, эрта-индин кечки пайт уйимга қўнғироқ қил. Бир вақтни келишсак, уйимга ўтасан, чой устида гаплашиб оламиз. Мана, Шукур билан Муҳаммад ҳам ўтамиз деб ваъда беришди. Мен сизларга бир чой дамлаб берай! Бу ернинг чойини кўряпсанку… Мен сенга “ўзбекча” қилиб дамлайман, бир кўр. Шоҳимардондаги чойхоначидан ўрганиб олганман.

Икки-уч кундан сўнг Масковдаги Ёзувчилар уюшмасидаги адабий элчимиз Собит Мамадалиевнинг “Бу билетни олиш учун бир ой югурганман, тушунсаларингчи, бир ой!” деб ҳой-ҳойлашига қарамай, Большой театрдаги томошадан воз кечиб, Виктор Виткович билан келишган пайтда унинг уйи эшигини тақиллатдим. Эшикни ёшгина бир аёл очди. “Қизи бўлса керак”, деб ўйладим. Кейин билсам чолнинг рафиқаси экан. Витковичнинг ўзи “ўзбекча” қилиб чой дамлади. Мана шу “ўзбекча” бўлсаям, Адабиётчилар Уйидаги қаҳвахонада ичганимдан сира фарқ қилмайдиган чой устида Бибихоним ҳақида суҳбат қурдик.

3

ЖАВОҲАРЛАЪЛ НЕРУ. “ҲИНДИСТОННИНГ КАШФ ЭТИЛИШИ”. “ИМПЕРИЯ МАФКУРАСИ” МАҚОЛАСИДАН: “Менимча, бугун Ҳиндистон тарихини баён қилишга қаратилган ҳар бир уринишимиз, шу пайтгача қилган ишларимизнинг барчасидан кўра кўпроқ норозилик уйғотмоқда”. Ушбу сўзлар Ҳиндистон ва унинг тарихидан яхши хабардор инглиз олимига тааллуқли.

Ҳиндистонда инглиз ҳукмронлиги давридаги қайси бир хатти-ҳаракат ҳиндларни кўпроқ ғазабига сабаб бўлиши ҳақида сўз юритиш қийин. Зеро, бундай хатти-ҳаракатлар рўйхати бағоят узун ва турличадир. Бироқ, шу нарса аниқки, инглизларнинг Ҳиндистон тарихига, айниқса ўлканинг инглиз асорати даврига оид ёзуғлари ҳиндларнинг жуда қаттиқ нафратига сабаб бўлмоқда.

Тарх деярли ҳар доим ғолиблар ва босқинчилар томонидан ёзилган, бундай тарихда уларнинг нуқтаи назари акс этган ёки ҳеч бўлмаганда уларнинг нуқтаи назари кўпроқ эътиборга олинган. …Бирон бир шахс йўқким, у ўзи мансуб бўлган халқ кўз қарашидан бутунлай узоқлашган ва бу халқ маданиятининг маҳдуд доирасидан чиқиб кета олган бўлсин. Шу сабабдан, халқлар ва мамлакатлар ўртасидаги низоларни ёритишда улар холис бўлолмайдилар, бунга уринишни эса мансуб халқ манфаатига хиёнат қилиш деб тушунадилар. Улар учун муҳими – ўз хатти –ҳаракатларини оқлаб, мазлум тарафни қоралашдан иборат. Ҳақиқат қудуқнинг чуқур тубида қолиб кетиб, ер юзида уятсиз ва бешафқат ёлғон ҳукмронлик қилган…

Албатта, инглизлар ҳам, ҳиндлар ҳам хато қилишлари табиий ҳол. Аммо бу хатолар ўртасида ер билан осмон оралиғича фарқ бор. Шу пайтгача ёзилган Ҳиндистон тарихи инглиз манбаларида сақланаётган ҳужжатлар асосида ёритилгани сабабидан у фақат инглизлар муносабатини акс эттиради.

Мағлубиятларимиз ва таназзуларимизнинг ўзи бу фожиаларнинг асл сабабларини тўла баён этишга имкон бермаган. Шунга қарамай ёзилган жуда кўп ҳужжатлар 1857 йилги буюк қўзғолон пайтида нобуд бўлди. Омон қолган ҳужжатлар яширилган ва улрни нашр этиш оғир оқибатларга дучор қилиши мумкинлигидан амалга оширилмаган. Бу ҳужжатлар бутун мамлакат бўйлаб сочилиб кетган, жуда кўпи абадиян йўқолган…

Кейинчалик уларнинг айримлари топилгач, улар бизни тарихий воқеаларга бутунлай бошқача кўз билан қарашга, ҳатто инглизлар томонидан ёзилган Ҳиндистон тарихини ўзгартиришга мажбур қилди. Оқибатда ҳинд тарихий нуқтаи назари шаклланди ва у инглизларникидан кескин фарқ қиларди. Ҳинд тарихий нуқтаи назари жуда кўп анъаналар, олий мозий ва гувоҳлари тирик яқин ўтмиш воқеалари акс этган ривоятлар замирида дунёга келди. Бу анъаналар ва ривоятларнинг тарихий қиммати катта бўлмасаям, улар, энг аввало, ҳиндлар мушоҳадасига таъсир қилиши мумкин бўлган шарт-шароитларни англаб олмоғимизга имкон яратади. Шу имкон туфайли Ҳиндистондаги инглизларга қонхўр бўлиб кўринган киши ҳиндлар учун миллий қаҳрамон, инглизлар ҳурмати ва марҳаматига сазовор кимса эса ҳиндлар учун сотқин ва хиёнаткор бўлиб кўриниши мумкинлигини билиб олишимиз мумкин”.

Буюк ҳинд фарзандининг бу сўзларини ўқиб ўзим англаб етган ҳақиқатларнинг тўғрилигига яна бир бор ишондим. Шу сўзларни ўқидиму Виктор Витковичнинг “Биз – ўрислар қаламига мансуб Ўрта Осиё тарихига бағишланган асарлар, масалан, Сергей Бородиннинг “Самарқанд осмонидаги юлдузлар” романи нима сабабдан сизларга ёқмаслигини билиб оласан” деган сўзларини эсладим.

Бунинг бош сабаби Ўрта Осиё тарихида муҳим ўрин тутган шахс фаолиятини ёритишга, у яшаган мураккаб даврнинг кенг кўкламли суратини чизишга уринган рус адиби бу воқеаларни ёритишда асосан рус тарихий нуқтаи назари асосида иш кўргани, тарихий фактларни шу нуқтаи назар манфаатларидан келиб чиқиб талқин қилиши билан боғлиқ.

Мана шу англаш туфайли “Ўзбек тарихийнуқтаи назари борми?” деган саволга жавоб изладим, оқибатда бу сўроққа “Йўқ!” деган жавоб топдим. Чунки бутун мамлакат иқтисоди ва сиёсати марказлашган сиёсат ҳукмрон эканлигини, мамлакатдаги юзлаб халқлар ва элатлар тарихини ёритиш фақат рус тарихчилари ишлаб чиққан тарихий нуқтаи назарга асосланганига гувоҳ бўлдим. Айнан мана шу калтабин сиёсат туфайли ҳанузгача ўзбек тарихчилари Туркистон тарихиа муҳим ўрин тутган воқеаларни, тарихий шахслар, энг аввало Темур фаолиятини ёрита олмаётганлари сабабини, Ўрта Осиё Чор Россияси томонидан босиб олингани очиқ-ойдин ҳақиқат эканлигини била туриб, бу босқинни ўн йиллар давомида “қўшиб олиш” тарзида кўрсатаётган, ҳатто ўлканинг Россияга ихтиёрий қўшилишининг юз йиллигини нишонлаш тараддудини кўрган, бу “шонли сана”га бағишлаб жуда кўп “илмий асарлар” ёзган тарихчиларимиз ноҳалоллиги илдизлари қаердан униб чиққанини англадим.

Бугун мамлакатда “қайта қуриш” деган ном олган буюк жараён кечаётган, халқлар тарихидаги ғайриилмий қарашларнинг пойдевори бузилиб, сохта ва ёлғон тиклаган карахтлик қасри қулаётган бир даврда ҳануз тарихимиздаги қора доғларни кўпайтиришга уринишлар давом этаётгани ачинарли ҳолдир. Бунга барҳам бериш учун ҳар бир инсон юраги ҳақиқатга садоқат туйғуси билан тўлиши заруратини англайлик.

4

Боя айтганимдек, келишган муддатда Витковичнинг уйига кириб бордим. Чолнинг ўзи мақтана-мақтана “ўзбекча” чой дамлади. “Ўзбекча” бўлсаям, Адабиётчилар уйидаги қаҳвахонадаги чойдан сира фарқ қилмайдиган чой устида Бибихоним ҳақида суҳбатлашдик. Унинг ҳикояси “Давомли мактублар”даги воқеага биронтаям қўшимча киритмаган бўлса-да, жуда қизиқиб тингладим.

— Мен Тошкентни жуда севаман. Урушдан олдин ҳам, кейин ҳам кўп мартаба Шарқ латофатини соғинишим билан ўша ёққа қараб жўнардим. Мана шундай сафарларимнинг бирида, аниқроғи 1946 йили Тошкент бўйлаб сайр қилиб юриб амалий санъат музейи биноси олдидан чиқиб қолдим. Бу музейнинг мавжудлиги ҳақида олдин эшитмаган эканман. Эшик пештоқидаги лавҳани кўриб ҳайрон бўлиб қолдим. Бу атрофда олдин ҳам сайр қилганимни эслаб: “Эътибор бермай ўтган бўлсам керак”, — дея ўйладим. “Ўзи мен сайр қилишни жуда яхши кўраман”, — шу сўзларни айтиб Виктор Станиславович бир оз сукутга чўмди. У хаёлан ўша олис кунларда – урушдан кейинги ўзбек пойтахти кўчаларида сайр қилиб юрганини сезиб, унинг бу саёҳатини бузмай деб, индамай ўтиравердим.

— Музей жуда ажойиб эди, — деб ҳикоясини давом этди у. – Унинг биносини, буни мен кейин суриштириб билдим, Половцев деган бир рус дипломати инқилобдан аввал шарқона усулда тиклаб, хоналарни маҳаллий усталар санъати билан безатган экан. Унинг пардозланишига Половцевнинг шахсий котиби, кейинчалик Туркистон халқлари этнографияси бўйича билимдон мутахассис бўлиб етишган профессор М.С.Андреев раҳбарлик қилган. Бу гўзал нақшларни, токчаларда териб қўйилган дўппиларни, турли вилоятлрга хос миллий либосларни, кўкламги Самарқанд даштларини эслатадиган кашталару гиламларни, сўзаналару зарбоф чопонларни, кулолчилик намуналарини қизиқиш билан томоша қилиб чиқдим.

Мен кўргазма хоналари бўйлаб олиб юрган музей директори томошамиз охирлаб қолганда:
— Хоҳласангиз Бибихонимни кўрсатаман?.. – деди.
— Нима? – деганча унга тикилиб қолдим. Бу аҳволимни кўриб, йўлдошимнинг юзига табассум ёйилди:
— Бибихонимни-да… Сароймулкхоним номи билан машҳур Темурнинг катта хотинини кўришни истайсизми?
— Иложи бўлса тезроқ… – дедим сабрим чидамай.

Музей директори мени хоналарнинг бирига олиб кирди ва бурчакда турган, устида мато ташлаб қўйилган тўртбурчак қути олдига бошлаб борди. Сўнг бир силташ билан матони қути устидан сидириб олди. Ўша заҳоти ойнаванд қути ичида ёғоч тобут турганини кўрдим. Тобутда эса жуда яхши сақланган кичкина бир аёлнинг қуришган жасади ётарди. Аёлнинг асосан суяклари қолган бўлса-да, эгнидаги либоснинг айрим қисмлари, бахмал қабосининг парчалари, ҳатто юзининг айрим жойларида тери ҳам сақланиб қолган эди. Оппоқ сочи бир ҳовуч бўлиб турарди. Мени айниқса, унинг ўсиб кетган тирноқлари ҳайратга солди. Хуллас, мўъжиза олдида узоқ вақт тилим айланмай гангираб туриб қолдим. Бир оздан сўнг ўзимга келиб:
— Қаердан топдингиз? – деб сўрадим.

Ҳамроҳимнинг ҳикоя қилишича, бир минг тўққиз юз қирқ биринчи йили Амир Темур, унинг ёнида ётган ўқиллари ва Жаҳонгирнинг буюк невараси – Мирзо Улуғбек қабрларини очишганда, малика ётган мақбараям очилган экан. Кейинчалик Амир Темурни, унга қўшиб ўғиллари ва неварасини қайта жойига қўйишган. Бибихоним бўлса вақтинчалик деб мана шу музейга келтирилгану вақт ўтиб бутунлай унутилган.

— Ўзингиз-чи? Ўзингиз уларга эслатмадингизми? – деб сўрадим мен.
— Эҳ, неча марта эслатганман! Ҳеч кимнинг шуғуллангиси келмайди. Ишингни қил, дейишди.

Бир неча кундан сўнг Масковга қайтдим. Бироқ, қайтгандан кейин ҳам бу кўрганимни ғаройиб туш каби эслаб юрдим. Бир-икки кишига сўзлаб берган элим, “Эртак тўқишга устасан-да”, — деб кулишди. Охири ўзим ҳам “кўрганларим туш эмасмиди?” – деб ўйланиб қолдим…

5

Мен Самарқанд яқинидаги қишлоқларнинг бири – Чордарада туғилганман. Мана шу қишлоқда она тарафдан бўлган бобомнинг дала ҳовлиси бўлган. Бобомнинг шаҳардаги асосий ҳовлиси замоннинг тўс-тўполонлари сабаб бобом вафотидан сўнг, 30-йилларда ноҳақ қамалиб, қамоқхонада дунёдан кўз юмганидан бошқалар қўлига ўтиб кетган.

Самарқанд тарихи нафақат тупроқ остида қолиб кетган Афросиёб – бу жаҳонга машҳур обидалардан, шу билан бирга асрлар давомида ўзгармай келган шаҳар маҳаллаларидан, уни қуршаб турган қишлоқлардан ҳам иборатдир. Бу қадим маҳаллалар ва қишлоқларнинг номини тилга олсангиз, тарих китобини варақлаётгандай бўласиз. Мана, масалан, ўзим туғилган жой теварагидаги қишлоқларнинг номини бирма-бир айтай: Бухороқишлоқ, Урганчқишлоқ, Туркманқишлоқ, Арабхона, Ҳазора, Найман… Ҳар гал бу номларни тилга олсам, кўз ўнгимдан Самарқанд устига қилинган босқинлар ўта бошлайди.

Бир пайтлари қишлоғимиз мозори ёнидаги ариқдан ҳатлаб ўтсангиз, улкан тепаликка дуч келардингиз. Болаликда ҳамма нарса катта туюларкан. Мен ҳозир ҳатлаб ўтсангиз дедиму аслида бу ариқ болалик пайтимдан жуда катта сойдай, тепалик эса тоғдай бўлиб туюлгани ҳамон ёдимда. Мана шу тоғдай тепаликка чиқиб варрак учирардик. Ҳар сафар бу тепалик устига чиққанимда олисдаги тоғларга тикилиб хаёл сургим келар, хаёл сурганим сайин йироқдаги тоғлар бутун ҳайбати ва залвори билан яқинлашар, охири уларнинг мовий қучоғиа сингиб кетганимни билмай қолардим.

Мана шу тепадан туриб Самарқандни – Регистон минораларини, Гўри Мир гумбазини кўриш мумкин эди. У пайтлар Самарқанддаги энг баланд бино тўрт қаватли бўларди. Шунинг учун ҳам болалик тоғининг чўққисига чиқиб тикилган болакайнинг нигоҳини тўсадиган тўсиқ йўқ эди.

Самарқанд томонга тикилар эканман, онамнинг “Биз олдин шаҳарда яшаганмиз, бу ерда эса бобонгнинг дала ҳовлиси бўлган”, деган сўзлари ёдимга тушарди.

— Бобонгнинг ҳовлиси ҳалиям бор, — деб ҳикоя қиларди онам. – Шундоқ Регистон майдони қаршисидаги кинохонанинг орқасига ўтиб, тўғри юраверсанг, икки қаватли ғиштли бинога кўзинг тушади. Ўша бобонгнинг ҳовлиси бўлади…

Мен бобомнинг икки қаватлик уйини кўраман, деб тикилардиму дам ўтмай бу ўй унутилиб, бутун ҳаёлимни олисларда юксалиб турган миноралар, гумбазлар мафтун қилиб оларди. Тепалик устида ўтириб олганча, онам сўзлаб берган афсоналарни ўйлардим. Уларни ўйлаб, йироқдаги сеҳрли шаҳар кўчаларию майдонларига бориб қолганимни сезмай қолардим. Атрофим дан автолар эмас, совут кўтарган, эгнидаги жавшанлари ялтираб турган алпкелбатли суворийлар, мадрасадан сабоқ олиб қайтаётган, бошларига оппоқ салла ўраган, оппоқ чакмонлар кийган талабалар ўтар, бозордан қайтаётган қарияларнинг юзи кенгиллашган эшаклари ҳорғин йўртарди…

6

БИБИХОНИМ ҲАҚИДА АФСОНА: Кунлардан бир кун Амир Темур Ҳиндистонга ҳарбий сафар бошлаб Самарқанддан чиқиб кетибди. Юз минглик қўшиннинг чангу-тўзони ҳали ерга қўнмай туриб, Бибихоним суюкли эридан пинҳон тузиб юрган режасини амалга оширишга киришибди. У Самарқанддаги энг машҳур меъмору муҳандисларни ўз мажлисига чорлаб, уларга Темурнинг жаҳонга машҳур турли элатларда “ер юзининг сайқали” сифатида таърифи кетган пойтахтдаги иморатларнинг ҳаммасидан ҳам маҳобатлироқ бир мадраса тиклашни буюрибди. Бунинг учун у қирқ йил давомида тўплаган бойлигини – шавкатли эри забт этилган олис ва ёвуқ ўлкалардан олиб келиб унга тақдим қилган қимматбаҳо буюмларнинг ҳаммасини сарфлашга рози эканлигини айтганда, мажлисга ташриф буюрган усталар қурилажак бино нақадар улуғвор бўлишини ўйлаб тилларини тишлаб қолдилар.

Шу кеча уларнинг тушига гумбази осмон билан талашган, жаҳонда тенги йўқ бир юксак иморат кирибди ва уларнинг ҳар бири мана шу бинони тиклаш орзусига қул бўлиб қолибди.

Усталар тикланажак мадраса лойиҳасини обдон пишитгач, Бибихоним ҳузурига келиб ундан қурилишни бошлашга ижозат беришини сўрабдилар. Ўйлаган режасига лойиқ бино бўлишига ишонгач, Бибихоним розилик берибди. Тўрт юз буқа сўйилиб қурбонлик берилгач, етти иқлимда тенги йўқ мадраса қурила бошланибди. Усталар кечани кеча, кундузни кундуз демай ишлашаркан – қоронғи чўккандан ҳар қадамда машъалаю гулханлар ёқиб қўйиларкан. Мадраса биноси Амир Темурнинг қайтишига қадар битиши ҳақидаги Бибихонимнинг талаби усталарнинг қулоғига қўрғошиндек қуйилган эди.

Бибихоним ҳар куни қурувчилар ҳузурига келиб ишнинг боришини назорат қилар, усталарни янада жадал ишлашга ундар эди. Усталарнинг бошлиғи айни қирчиллама ёшга етган, меъморлик санъати Қустантиядан Чину Мочингача машҳур йигит эди. У малика ташриф буюриши билан соатма-соат кўкка ўрлаб бораётган бино тепасидан эпчиллик билан тушиб келиб, Бибихонимга таъзим қилганча унинг амрини кутарди. Мана неча кундан бери, устанинг юраги малика ҳали қурилиш майдонида пайдо бўлмасдан туриб, Бибихоним ўз қасридан чиқишини англаб бўлмас бир тарзда пайқар пайқаб безовта бўла бошларди.

Одам ҳуснини кўришга зор малика келиши билан бутун атрофни уста йигитнинг эсу-ҳушини айиргулик қалампирмунчоқ ҳиди тутарди. “Қалампирмунчоқ эмиш?! Қизмунчоқ, деб аталиши керак, эй нодон одамлар!” – деб ўйларди уста йигит ҳар гал бу сеҳрли исдан маст бўлиб, Малика кетиши билан уста яна ўз ишига киришиб кетар, шогирдлари устанинг кеча-кундуз тинмай бир оҳангда қандайдир бир қўшиқни куйлашидан ҳайрон бўлишар, бироқ қўшиқнинг сўзларини қанча уринмасинлар англаб ололмасдилар. Ҳолбуки, уста кеча-кундуз фақат бир сўзни такрорларди. Бу “Қизмунчоқ” сўзи эди. “Қизмунчоқ, қизмунчоқ, қизмунчоқ…” – деб куйларди уста йигит.

Кунларнинг бирида ногаҳон эсган шабада уста йигит билан суҳбатлашиб турган Бибихоним юзидаги ҳарир рўмолни очиб ташлаб, Маликанинг туркона ҳуснини меъмор йигит кўз ўнгида намоён этибди. Йигит ҳайратдан қотиб қолибди, Малика эса уятдан лов-лов ёнганча Бўстонсаройга қараб шошиғич юрибди.

Маликанинг бир кўришдаёқ ошиқлик дардига дучор бўлган меъмор йигитнинг иситмаси кўтарилиб, қўли ишга бормай қолибди. Қўлидаги газчўпни ушлаганча хаёл суриб ўтираверар экан. Кеча-кундуз оғзидан тушмайдиган қўшиғиниям айтмай қўйибди. Унинг бу аҳволини кўриб бошқаларнинг ҳам иши сустлашибди.

Бундан хабар топган Бибихоним ташвишга тушибди. У ўша юзи очсилиб “шарманда” бўлгандан бери қурилиш майдонига боришдан уялар экан. Шунинг учун ҳам Малика ўзининг энг ишончли канизагини олдига чақириб буюрибди:
— Бориб усталар бошлиғига айт, бунақада мадраса улуғ амир қайтадиган кунгачаям битиши даргумон. Ишни тезлаштирсин. Қанча одам керак бўлса айтсин, топиб бераман.

Меъмор йигит Бибихоним канизагини сўзини эшитиб шундоқ дебди:
— Агар малика мадрасанинг тезроқ битишини истаса, бир шартим бор… Шуни бажарса, мадраса ўз муддатида тикланади, бўлмаса йўқ…

Канизак “Шартингизни айтинг”, дегандек уста йигитга тикилган экан, у:
— Шартим шу: Бибихоним менга бир ўпич берсин, — дебди.

Меъмор йигит шартини эшитган Бибихонимнинг жаҳли чиқибди. Оқилалиги билан машҳур эмасми, кейин жаҳлидан тушиб, ўйланиб қолибди. Эртаси куни у қирқта тухумни пишириб, қирқ хил бўёқ билан бўябди-да, канизаги орқали йигитга юборибди. Канизагига эса:
— Устабошига ҳар бир тухумнинг мазасини айтар экансиз, деб тайинла, — деб айтибди.

Меъмор йигит қирқта тухумни бир ўтиришда еб:
— Бибихонимга айт: ҳаммасининг мазаси бир хил экан, — деди.

Канизак йигитнинг сўзини келиб, Маликага айтган экан, унинг юзига табассум ёйилиб яна канизагига иш буюрибди:
— Энди устбошига бориб, ҳамма тухумнинг мазаси бир бўлганидек, ҳамма хотинларнинг ҳам мазаси бирлигини англамадингизми, англаган бўлсангиз, Маликадан ўпич сўраганингиздан пушаймон эмасмисиз? – деб айт.

Меъмор йигит Маликанинг бу сўзини эшитиб, “Соҳибқирон қайтиб келса, бўлган воқеани эшитиб, мени соғ қолдирмаса керак”, — деб ўйлаб қўрқиб кетибди. Шу кундан бошлаб, яна кечани кеча, кундузни кундуз демай тер тўкибди. Мадраса биноси битадиган кечаси эса тонг отгунга қадар қамишларни бир-бирига елим билан улаб қанот ясабди. Тонг отиб, қуёш нури улуғвор мадрасанинг гумбазига тушиб, нилий ранг осмонга сингиб кетадигандек товлана бошлабди. Худди ана шу маҳал олис Чўпонота томонда ҳарбий сафардан қайтиб келаётган қўшин ҳаракатидан чангу-тўзон кўтарилганини кўрган меъмор йигит ҳаялламай мадраса пештоқидан сакраб, қанот қоқиб учиб кетибди.

Шу учишда Машҳадга бориб қўнибди, дейишади…

Яна шуни ҳикоя қиладиларким, Самарқандга яқинлашган Амир Темур Оҳанин дарвозаси яқинида юксалиб турган улкан мовий гумбазли баҳайбат иморатни кўриб, ҳуши бошидан учибди. “Ёпирай, мен йўқлигимда бирор-бир ёғий келиб Самарқандни босиб олдимикан?” – деб ўйлабди у. Агар шундай бўлганда унга албатта хабар етиши тайин эканини англагач кўнгли жойига тушибди. Бироқ, дам ўтмай, жаҳли чиқиб: “ Бу улуғвор бинони менинг рухсатимсиз тиклаган ким экан? Уни ер билан текислаб ўрнида қовун-тарвуз эктирмасам, Темур деган номимни бошқа қўйганим бўлсин”, — деб онт ичибди.

Амир Темур ўзини қаршилашга чиққан ҳалойиқ шовқин-сурони, карнай-сурнай жарангоси остида Ҳиндистон хазинаси ортилган филлар карвонини бошлаб шаҳарга кириб келгач, ҳайбатли бино мадраса эканини ва уни суюкли хотини Бибихоним тиклатганини эшитибди. Сўнг ичган қасамидан пушаймон бўлиб, нима қилишини билмай қолибди. Вайрон қилиб ташлай деса, Бибихоним ранжийди, бузмаса, қасам уришидан қўрқади.

Амир Темурнинг бу ҳолатини бир вазири билиб турган экан. Бу вазир аслида вазир эмас экан, Соҳибқирон жангларини китоб қилиб юрган муаррих экан. Бирга юравериб, Амир Темур кўнглидаги гапларни билиб тураркан. Билиб оқил маслаҳатлар берар экан, шунинг учун ҳам вазир бўлмаса-да, ҳукмдор уни вазиридан аъло кўрар экан. Мана шу доно чол ўз ҳукмдорига таъзим бажо қилиб шундай дебди:
— Эй, мамлакат устуни, онтингизни бажаришнинг чораси бор!

Амир Темур “хўш” дегандек унга тикилибди.
— Бунинг учун мадраса томига тупроқ чиқариб қовун-тарвуз экасиз. Пишгач маликамиз билан мазза қилиб ейсиз – мана шу ичган қасамингизнинг бажоси бўлади.
Амир доно чолнинг гапини қилиб, мадраса томига тупроқ қичариб, қовун-тарвуз экибди, пишгандан кейин эса Бибихоним билан баҳам кўрибди.

Ҳатто Амир Темур муаррих чолгаям том устидаги полиздан совға қилиб қовун-тарвуз жўнатган, дейишади бу афсонани тугатаётиб самарқандлик чоллар.

Бошқа бир афсонада ҳикоя қилинишича, ошиғу шайдо бўлиб қолган меъмор йигитнинг қўли ишга бормай қолганидан хабар топган Бибихоним Амир Темурнинг Самарқандга қайтиб келаётганини эшитиб, мадрасани тезроқ битказиш ниятида меъмор йигит қўйган шартга – ўпич беришга рози бўлган экан. “Фақат парда устидан ўпасиз”, — деган экан уятдан бўзариб, нима қилишини билмай қолган Малика. Меъмор йигит парда устидан ўпган бўлсаям, ошиқ дилнинг олови лабга ўтиб, Малика юзини куйдирибди. Ўпич ўрни доғ бўлиб қолибди. Буни кўриб меъмор йигитнинг эси чиқиб кетибди – чарчадим демай ишлаб, мадрасани Амир Темур Самарқандга кириб келадиган куни тугатибди. Жаҳонгирнинг қаҳридан омон қолмаслигини англаб олдиндан қамишдан қанот ясаб қўйган йигит гумбаз устидан “ҳаю-ҳайт” деганча учиб кетган экан…

Бибихоним эса Чин мамлакатидан олиб келинган ипакдек оппоқ упани юзига суртиб суюкли эрига пешвоз чиқибди. Жангу-жадалларда қўлланадиган сонсиз ҳарбий ҳийлалар устаси Амир Темур хотинининг ҳийласини сезмабди.

Бир хотиннинг ҳийласи қирқ эшакка юк деган гапга шундан кейин ишонмай бўладими, дейишади ўз ҳикояларини якунлаётиб самарқандлик қув чоллар…

7

ундан ўн икки йил муқаддам Бибихоним ҳақида достон ёза бошлаганимда, қоғозга туширган биринчи ёзуғим ушбу бўлган эди: Бу достон Бибихоним ҳақида эмас, балки бизнинг тарихга бўлган муносабатимизни белгилаш ҳақидадир.

Достон устидаги иш афсуски ниҳоя топмади. Тажриба камлик қилдими, бошқа нарса сабаб бўлдими… ҳарҳолда достон чала қолди. Лекин, умидсиз бўлмадим. Кўп марталаб достонга қайтишга уриндим. Бироқ, уддасидан чиқолмадим. Ким билсин, аввалдан юришмаган ишнинг юришмоғи, битмоғи қийин бўларканми?.. Лекин кунларнинг бирида: “Насрда ёзсамчи?” – деган ўймиямда чақмоқдай ярқ этди-ю, негадир кўнглим ёришиб, ўзимда йўқ қувониб кетдим. Чунки шу ўй хаёлимга келганнинг ўзидаёқ, энди ишим юришишини, неча йилки фикру-зикримни банд этиб, тинчлик бермай келаётган армонли ниятим юкидан қутилажагимни ички бир сезгила ҳис этиб улгургандим.

Ушбуни ёзаётиб, кечмиш воқеаларнинг айрим ўринларини хаёлан тўлдирдим. Шундай экан, бу ёзуғим фақат Бибихоним ҳақида эмас, балки ўн икки йил аввал ўтган ёшлигим, Анҳор ёқасидаги боғ, Мамат Юсупов ҳақида сўйланган афсона ҳамдир. Афсона эса, бир шоир айтганидек, ҳақиқат синиқлари; бир ёзувчи айтганидек, изоғлаб бўлмас нарсаларни изоҳлашга бўлган уринишдир.

8

ВИКТОР ВИТКОВИЧ ҲИКОЯСИНИНГ ДАВОМИ: Тошкентдаги амалий санъат музейида сақланаётган Бибихоним жасади билан боғлиқ воқеалар хотимасини менга Ўзбекистон тарихи ва қадимий меъморчилик санъатининг катта билимдони Лазарь Израилевич Ремпель ҳикоя қилиб берди.
— Мамат Солиҳович Юсупов деган Самарқанд тарих музейининг директори бор эди… Танирмидингиз? – деди у ўз ҳикоясини савол билан бошлаб.

Шу заҳоти кўз ўнгимга қотмадан келган киши сурати келди.

— Албатта, уни яхши эслайман. Тарихчи олим эди. Ўз ишини жуда обдон биларди. Лекин ўта камсуқум эди. Ўтмиш даҳолари ҳақида, айниқса Самарқанд тарихи ҳақида ҳаяжон билан ҳикоя қилишни суйган киши бўлсаям, ўзи асосан манбаашунослик билан шуғулланарди. “Бухоро амирлигида иш юритиш ва суд қоғозлари” мавзуида илмий иш ёзгани ҳам ёдимда…

— Ҳа,ҳа, худди ўша одам, — деди тасдиқлаб Ремпель. – Мен у билан Бухоро амирлиги архивларида ишлаганман. Бош кўтармай ишларди. Дунёда борлигини сездирмай, бировнинг кўнглини оғритмай яшайдиган одамлар тоифасидан эди… Айнан мана шундай хоксор кишилар баъзан ақлга сиғмас ғаройиб ишлар қиладиларки, эшитиб ҳайртдан ёқа ушлайсан. Бибихоним жасадини Самарқандга – ўз жойига қайтарган одам ана шу Юсупов бўлади, билсангиз.

Ремпельнинг ҳикоя қилишича, Юсупов Самарқанд музейи директорлигига тайинланиши билан олдиндан режалаб юрган нияти – Бибихонимни ўз мақбарасига қайтариш ҳаракатига тушарди. Бу ишни амалга оширмагунча кўнгли ўрнига тушмаслигини, тинч яшай олмаслигини ўзи сезарди.

Шу сабабдан олим вақтни чўзмай Тошкентга отланди. Тегишли юқори ташкилотларга музей муҳри босилган илтимосномани кўтариб кирди. Унда Самарқанд тарих музейи директори Мамат Солиҳович Юсуповга Бибихонимнинг мўмиёланган жасадини Самарқандга олиб келишга ижозат беришлари сўралган эди.

Бу воқеа менинг Бибихоним билан учрашувимдан сўнг роппа-роса икки йилдан сўнг – минг тўққиз юз қирқ саккизинчи йили бўлаётган эди. Буни қарангки, Юсупов охири ниятига етади – рухсатнома олиб амалий санъат музейига Самарқанд Маликасини сўраб боради.

9

“Давомли мактублар” китоби билан танишиб бўлгач, қўшимча маълумотлар топиш мақсадида Самарқандга отландим. Ўша кунлар шаҳар музейи директорсиз қолган экан. Музей директори ўринбосари бўлган аёл: “Укажон, мен бу ерда яқиндан бери ишлаяпман. Сизни қизиқтирган саволларга жавоб беролмасам керак, деб қўрқаман. Яхшиси, сиз Геннадий Васильевични топинг, у киши музейимизнинг энг кекса ходими бўладилар”, деди.

Ўша куниёқ Геннадий Васильевич Поповни қидириб топдим. Бибихоним билан Юсупов ҳақида гап бошлашим билан қариянинг кўзлари дувва ёшга тўлди. Кейин ҳирқироқ овоз билан пичирлади:
— Эҳ, мен Бибихонимни кўрганман…

Вужудимни ҳаяжон чулғади.
— Бу воқеа, — дея сўз бошлади чол, — Мамат Солиҳович Юсупов Бибихонимнинг мўмиёланган мурдасини Самарқандга олиб келган кунларнинг бирида рўй берган эди… Эҳ, Юсупов жа ғайратли киши эди-да. Кам гапириб, кўп ишлашни ёқтирарди. Дастлаб рус-тузем мактабида саводини чиқарган эди.

Поповни қаттиқ йўтал тутди. Чолнинг ориқ бармоқлари орасида чўғланиб турган, папирос кули ерга тўкилиб, сочилиб кетди. Йўтали тингач, негадир гапни бутунлай бошқа ёқдан бошлади:
— Сен, бола, кўп гапни билмайсан. Самарқанд музейига келганимда ёшгина йигитча эдим. Эҳ, қанча вақт ўтиб кетди, — кексайиб дийдаси юмшаб қолган чолнинг кўзлари яна ёшланди. – Самарқанд музейидек бой музей иттифоқда камдан-кам топиларди. Амир Темурнинг, темурий шаҳзодаларнинг шахсий буюмлари, либослари, қурол-яроқлари бор эди. Шундай қадимий китоблар бор эдики, безакларини кўрсанг, ҳайратдан оғиз очиб қолардинг. Жуда кўпчилиги тилла қутича – махсус ғилофларда сақланарди. Бунақа нодир ва қимматбаҳо буюмларни умрим бино бўлиб, бошқа ҳеч қайси музейда кўрмаганман.

Чол жим қолди. Чўнтагидан яна папирос олиб тутатди.
— Эҳ, болам, ҳозир у нарсалар музейда йўқ. Ҳаммасини, ҳа, ҳа, ҳаммасини олиб кетишди. “Яхши қўриқланмайди”, “Таъмир қиламиз”, “Кўргазмага керак” деган минг хил баҳона рўкач қилиб марказий музейларга, асосан, Ленинграддаги Эрмитажга, Масковдаги қурол-аслаҳа палатасига ташиб кетишди барини.

Попов энди баралла йиғлаб юборди. Умрим бино бўлиб, кекса одамнинг йиғлашини кўрмаган эдим – нима қилишни, қандай овутишни билмай довдираб қолдим. Чол бир оз фурсатдан сўнг хиёл тинчланди-да, чуқур хўрсиниш аралаш давом этди.

— Бибихонимнинг мўмиёланган жасади Тошкентда эди. Юсупов уни Самарқандга қайтариб келтиришга қаттиқ киришди. Роса бир ой Самарқандда, бир ҳафтадан ошиқ. Тошкентда идорама-идора югурди, бечора. Охири рухсат олди… Зўр одам эди. Ниҳоят, ташиб кетилган музей буюмлариям қайтадиган бўлди, деб жуда қувонган эдим. Бироқ, минг афсуским, бу нарса ҳанузгача орзулигича қолиб кетди…

10

ВИКТОР ВИТКОВИЧ ҲИКОЯСИНИНГ ДАВОМИ: Юсупов охири ниятига етди – рухсатнома олиб амалий санъат музейига Турон Маликасини сўраб борди.

Мўмиёланган Малика мурдасини аэродромга олиб бориш керак эди. Юк машинасига ортай деса, йўллар ўнқир-чўнқир, қаттиқроқ силкиниб кетса, жасад сочилиб кетиши тайин эди. Аравага ортиш ҳам ярамайди…

Охири Мамат Солиҳович мардикор бозорига тушиб, ҳаммол ёллашга қарор қилди. “Бибихонмни тахти равонда олиб бораман”, деб ўйларди Юсупов эски шаҳар бозоридаги усталарга тобутга мослаб замбил ясатар экан.

Елиб-югуриб тўрт ҳаммол топди-да, уларни Шелковичная кўчасига – амалий санъат музейига бошлаб келди. Мўмиёланган мурда турган қутини “тахтиравон”га жойлашди-да, кўтариб йўлга тушишди. Юсупов: “Ҳой-ҳой, астароқ, қаттиқ силкитманглар”деганча жавраниб, дунёнинг ярмини тебратган жаҳонгирнинг жуфти ҳалоли жасадини елкалаб боришаётган азамат ҳаммоллар ёнида пилдираб борар, ҳар дақиқада гўзал Малика сочилиб кетиши мумкинлигини кўз олдига келтириб юраги қинидан чиқиб кетгудай бетоқат бўларди. Йўлда учраган одамлар юзларига фотиҳа тортишар, баъзилари югуриб келиб “тобут” дастасини елкасига олмоқчи бўлар, Юсупов эса бунга йўл қўймагандан кейин унга ҳайрон-ҳайрон қараб узоқлашардилар. Аммо кўпчилик бешовлонга, улар кўтарган тахти-равонга бефарқ кўз ташлаб ўтишарди. Буни кўриб Юсуповнинг ичи қизир, тобутда ким ётганини жар солиб айтишдан ўзини аранг тийиб қоларди.

Ҳаммоллар Бешёҳочга етиб нафас ростлаш учун замбилни ерга қўйишганида Юсуповнинг сабри тугади, сирни очди. У бу янгилик билан йигитларни ҳайратга солишга, улар қандай улуғ шарафга муяссар бўлиб келишаётганидан хабардор қилиб қўйишга шошилган эди. Лекин у бу сафар ҳам илмга муккасидан кетган олимларга хос соддалигига борган ва қаттиқ янглишган эди. Йўл бўйи ҳаммол шерикларига буйруғу-танбеҳ бериб келаётган, ўз-ўзидан уларга бошлиқ бўлиб олган хўппа семиз киши шерикларига сирли бир қараш қилди-да, ўрнидан туриб сўз бошлади. Унинг овози жуда хунук эди. Йўл давомидп қисқа-қисқа буйруқ беришдан нарига ўтмагани учун олдин билинмаган экан.

— Энди, ака, бизга ё жавоб берасиз, ё ҳақимизни озроқ оширасиз, — у Юсуповнинг ҳайратда донг қотганини кўриб давом этди. – Кўнмасангиз, ўзингиз кўтариб кетаверасиз.
Ҳаммолларга Амир Темур билан Бибихоним ҳақидаги ғаройиб воқеаларни сўзлаб беришга чоғланган Юсуповнинг дами ичига тушиб кетди.

11

ТУГАМАГАН ДОСТОНДАН: “ТАНТАНА ВА ТЎРТИНЧИ ҲАММОЛ ҲАҚИДА ҲИКОЯ”

Тўрт ҳаммол кўтариб борар тобутни,
Юсупов хотини туққандек хурсанд.
Чўнтак бўшлигини тамом унутиб,
Юраги илоҳий хаёлларга банд.

Кўп куйган кўксида кезинар титроқ,
Унутдир ташвишлар, унутдир алам.
Худди шоирлардек бир оз мақтанчоқ,
Боладек оқ кўнгил эди бу одам.

У чидай олмади,
Тантана билан
Ҳаммолларга деди дилини хушлаб:
— Эй, нодон гумроҳлар, билмайсиз бу дам
Кимнинг тобутини турарсиз ушлаб?

Бу Темур хотини Бибихонимдир,
Севимли, оқила, гўзал хотини.
Темур ҳарбга кетиб, ўнта хат битса:
Шу хотинга битган ўнта хатини.

Тобутни заминга қўяр тўрт “гумроҳ”,
Аланглаб олишар: “Бу туш эмасми?”
Бу одам ё жинни ва ёки аҳмоқ,
Бири яқинлашар: “Ҳушёрми, мастми?!”

Семиз ҳаммол айтар: “Темур хотинин
Кўтариб юришга рози эмасмиз!
Агар ҳақимизга озроқ қўшмасанг,
Сенинг бу ишингни адо этмасмиз!

Ман гапни чўзмайман, новвой эмасман,
Пулдан қўш, шу заҳот йўлга тушгаймиз.
Сен айтган манзилга дам ҳам олмасдан
Елгаймиз, бамисли қушдай учгаймиз!”

Тўртинчи ҳаммол – ёш, ориқ бир йигит,
Уларга қўшилмай қараб турарди.
Бошқа ҳаммолларнинг сўзин эшитмай
Олисларда эди – хаёл сурарди.

Мусаввир бўламан деб қилганди аҳд,
Бағрига олганди уни ёт шаҳар.
Хаёлчан кўзида балқирди ҳайрат,
Бу ҳайрат энг тоза дилларда яшар.

Ёлғиз етим эди, қон-қариндош йўқ,
Мардикор бозори уни тўйдирар.
У билар: шоир ва мусаввирни
Очлик эркалайди, тўқлик ўлдирар.

Мактабда бўёқлар беришар – тошдан
Ясалган ҳайкални тасвирла, дея.
У бўлса, эртаклар тинглаб қуёшдан,
Каллакланган тутга чизди мадҳия.

Устози суратни кўргач бақирди,
Сўнг қўйди, “Чиз!” дея қоғоз гулларни.
Ўшандан буён у ҳаммоллик қилиб,
Топарди бўёққа керак пулларни.

…Бошқа ҳаммолларга қараб турди-да:
— Қандай соз! – деди сўнг ёшланиб кўзи.
— Акалар, бу ишга пул олсак – кулгу!
Ҳақимни олинглар… Розиман, рози!

Семиз ҳаммол кулар: — Аҳмоқсан, аҳмоқ!
Оила боққанда яхши билардинг.
Балки бизлардан ҳам чиқиб ўткирроқ,
Мана шу акангни роса шилардинг!

Мусаввир кўзида порлаган ҳайрат
Зулматга чўкару айланар дардга.
Семиз ҳаммол айтар: — Ўтаётир вақт,
Айтинг, розимисиз биз қўйган шартга?!

Юсупов соатни баҳридан кечди,
Узатди, уч ҳаммол бош чайқади: — Кам!
Сўнг ерга ўтириб туфлисини ечди,
Кейин ечиб берди костюмини ҳам.

“Шимимни ечайми?” – деди у кулиб,
“Ҳа, бўпти”, — дейишди, биз тушунамиз.
Кейинроқ… манзилга етсак, ечарсиз
Ана, энди, ака, йўлга тушамиз!”

Ҳар қандай халқдаям шундай зотлар бор,
Пул билан ўлчайди ҳаётни улар.
Уларнинг оёғи остида хор-зор
Бўлар она тупроқ, далалар, гуллар.

Отаси: — Сув! – дея қўлин узатса,
— Ҳаққини беринг! – деб шоширган шулар.
Онасин борини бериб кузатса,
Энг сўнгги нонини яширган шулар.

Севги – пул,
Ватан – пул,
Қани, кеб қолинг!
Сотилар виждону сотилар имон!
Улар хиёнатнинг, макрнинг қули,
Уларнинг кўксида яшамас армон.

Оҳ, улар жуда кўп,
Ватанин сотган
Амир Музаффарлар – митти хотиблар.
Ўзини асрай деб
Боласин отган,
Отасин ўлдирган Абдуллатифлар.

Тахт учун, фаҳш учун
Ва мансаб учун
Элини, дилини хўрлаган шулар!
Динидан воз кечар зарра ўкинмай,
Ўз она тилини зўрлаган шулар!

…Тўрт ҳаммол кўтариб борар тобутни,
Юсупов хотини туққандек хурсанд.
Оёқ яланглигин тамом унутиб,
Ширин орзуларга у бўлади банд.

Яхшиям дунёда Юсуповлар бор,
Дунё ҳам уларнинг ҳовучидадир.
Ватаннинг азоби,
Ватаннинг дарди
Уларга меросдир – дил ичидадир.

Ҳа, улар жуда кўп –
Юртин сақлаган.
Душманга юзма-юз турган широқлар.
Уларнинг ҳаёти – зулмат қўйнида
Абадият учун ёнган чироқлар.

…Манзилга етганда тўртинчи ҳаммол
Мунғайган кўзларин тикиб заминга,
Шивирлар: — Онамни топдим…онам – шу аёл…
Раҳмат, кўп нарсани англадим, ака!

У кетар – кўзида бедор уқубат,
Кўзин нури мозий зулматин тешар.
Жайноқи олмадек бўлиб сукунат
Шу йигит оҳидан узилиб тушар.

Кейин бирдан тўхтар…
Ёмғирдан кейин
Нам тортган тупроққа пичоқ ботади.
У расм чизаркан ёниб, энтикиб,
Ватан узра янги, шан тонг отади.

У расм чизади – унинг ҳаёли
Олис-олисларга учиб етади,
Ҳеч қачон кўрмаймиз биз бу расмни –
Уни кўр ёмғирлар ювиб кетади…

Бундан икки йил аввал ёзила бошлаган достоннинг шу парчасини битаётганимда нима учундир тўрт ҳаммолнинг ичида ҳеч бўлмаганда бири Юсуповни тушуниши керак-ку, деб ўйлаганман. Шу сабабдан ҳам бўлган воқеага зид равишда тўртинчи ҳаммол – бўлажак мусаввир йигит қиёфасини чизишга уриндим. Бу менинг шундай одамлар ҳамиша бўлганига, бор эканига бўлган ишончимдан туғилганини тушунгандирсиз, энди , деган умиддаман…

12

Бугун Бибихоним деганда кўпчилигимизнинг кўз олдимизга Сиёб бозори ёнидаги ана шу масжид харобаси келади. Бибихоним деганда бир жаҳонгир Темур бобомиз билан узоқ ҳарбий сафарлар машаққатини тенг тортган, деярли барча темурийзодалар тарбияси билан шуғулланган гўзал ва оқила аёлни эмас, мана шу ҳайбатли обидани эслаймиз. Аслида эса бу масжид олис мозийда Амир Темур Кўрагон жомеъ масжиди номи билан аталган. Чунки уни буюк ҳукмдорнинг ўзи бош бўлиб тиклатган эди.

Ғиёсиддин Али гувоҳлик беради: “Саккиз юз биринчи йил Рамазони шариф ойининг тўртинчи кунида (1399 йилнинг 10 майида) жомеъ масжиди учун пойтахтнинг энг яхши жойини (Амир Темур) танлади. Машҳур усталар ва бинокор-меъморлар бу улкан иморатнинг лойиҳасини туздилар, сўнгги дақиқада унинг пойдеворини қура бошладилар”.

Фасиҳ Хавофий “Мужмали Фасиҳий”нинг саккиз юз биринчи йил воқеалари баёнида ёзади: “Амир Соҳибқирон Ҳиндистондан олиб келган бойлик эвазига Самарқанд жомеъ масжиди қурилишини бошлади (Қурилиш) муқаддас Рамазон ойининг тўртинчи якшанбаси (1399 йилнинг 10 майи)да бошланди”.

Абу Тоҳирхўжа Самарқандий ўзининг “Самария” китобида, Самарқанднинг масжидлари ва мадрасалари хосият ва сифатларига бағишланган бобида қуйидагиларни ёзади: “Амир Темур Кўрагон жомеъ масжиди… шаҳар ичида, унинг шимол томонида, Ҳазрати Шоҳ (Дари Оҳанин) дарвозасининг яқинидадир.

Амир Темур Кўрагон Ҳиндистонни олгандан кейин, у ердан ўлжа қилинган олтин, инжу ва қимматли тошларни бир юз тўқсон бир филга юклаб келтирди ва истадиким, пойтахти бўлган фирдавсмонанд Самарқандда бир жомеъ бино қилгай. Саккиз юз биринчи ҳижрий (мелодий 1399) йилида кучли ва тезишлик усталарни дунё теварагидан йиғиб ишга бошлади. Ва шундай бир масжиди жомеъ бино қилдики, саҳнининг соф ишланиши ҳушёр диллардан ҳам мушавварроқ ва баланд кунгиралари ой муқарнасидан безакли, ферузасимон кошинлари ложувард, осмонранг, офтобга жилоли зарнигор нақшлари билан гўзал чарх гумбазларига баробар, баланд овозалик дарвозаси “Кимки бу хонаи каъбага кирди, омонлик топди” (Қуръон. Оли-Имрон сураси, 97-оят) оятининг калити билан очилди. Ҳар бир юксак тоқлари фалак пешотоқида қад кўтарди. Жомеънинг равоқи устида ёзилгандурким: “Амир Тўрагай ўғли буюк ҳоқон Амир Темур Кўрагон саккиз юз бириничи йилда ушбу жомеънинг солинишига амр қилди”. Жомеъ дарвозасининг узорида ёзилгандирким: “Ушбу жомеъни битказишига саккиз юз олтинчи (мелодий 1404) йилда муваффақ бўлинди”. Ушбу тенгсиз бино беш йил орасида улуғ ҳоқон буйруғи билан солиниб битказилди.

Ушбу жомеънинг эшиги икки табақали бўлиб, хуло (биринж, мис ва рух бирга қўшилиб эритилса хуло бўлур) қуюлган ва фусункор усталар жомеънинг кирар ерига пўлод қалам учи билан жуда ҳам гўзал табиатлик нақшлар қилганлар эканким. Самарқанднинг бузуқчилик чоғида йўқолгандир. (В.Л.Вяткин тахминича, бу масжиднинг дарвозалари Аштархонийлар ҳукмронлигининг сўнгги йилларида, тахминан XVIII асрнинг қирқинчи-эллигинчи йилларида йўқолган).

Жомеъ эшиги устида ушбу байт ёзилган:

Дар кафи халқ ҳама макру асту ҳавас,
Кор даргоҳи Худованди жаҳон дораду бас.

Яъни:

Халқ кафтида бари иш алдову ҳавасдир,
Иш ёлғиз дунё эгаси Тангрининг эшигидадир”.

Заҳириддин Муҳаммад Бобур ҳам “Бобурнома”да ушбу жомеъ масжиди ҳақида қуйидагича маълумотларни ёзиб қолдирган: “Темурбек… яна Оҳанин дарвозасига ёвуқ, қалъанинг ичида бир масжиди жомеъ солибтур, сангин, аксар Ҳиндистондан элтган сангтарошлар анда иш қилибтурлар, Масжиднинг пештоқи китобасида бу оятни “Ва из ярфау Иброҳимал-қавоида ило охириҳи” андоқ улуғ хат била билибтурларким, бир қуруҳ ёвуқ ердин ўқуса бўлур. Бу ҳам бисёр олий имораттур”.

Шарафиддин Али Яздий “Зафарнома”да маълумот беришича, жомеъ масжиди қурилишида маҳаллий усталару-муҳандислардан ташқари Озарбайжон, Форс, Ҳиндистондан келтирилган беш юз сангтарош ҳам ишлаган. Али Яздий ёзади: “Агар осмон гумбази унинг такрори бўлмаганда, бу гумбаз дунёда ягона бўларди, агар сомон йўли пештоқининг такрори бўлмаганда, бу пештоқ дунёда ягона бўларди”. Мазкур атоқли муаррих яна қуйидагиларни хабар қилади: “Онҳазрат (Соҳибқирон) бу диний ишни охирига етказишга иштиёқ ва ғайратининг зўрлиги туфайли шахсан ўзи тез-тез иморат қурилишидп ҳозир бўларди. Ҳатто ўша муддат давомида аксар вақтини қурилаётган масжид яқинидаги Хоним (Бибихоним) мадрасасида ва Тумон оғо риоятпарварликка тааллқули ишларни ҳам у кўпинча шу ерда амалга оширарди. Шу тарзда шоҳона илтифот шарофати билан масжиднинг олий кунгиралари қурувчисининг қадру-қиймати янглиғ Кайвон айвонининг тўсинларига етишди… Тошлардан тўрт юз саксон устун тарошланди. Уларнинг ҳар бирининг узунлиги етти газга тенг келарди. Баланд шифти ва ажойиб форшининг ҳаммаси тарошланган тош тахтачалар билан безатилган. Шу тариқа, (масжиднинг) фаршидан тепасигача бўлган баландлиги ўн газ эди…

Унинг тшрт рукнининг ҳар бирида биттадан минора қад кўтарди. Байт: улар осмоннинг ҳар тарафига овоза таратиб, “Обидаларимиз (авлодларга) бизнинг кимлигимиздан далолат берадилар” нидосини оламнинг тўрт рукнига янгратдилар.

Етти маъдан қотишмасидан ишланган улкан дарвозасининг садоси етти иқлим обидалари (дуосини) Доруссалом (Бағдод)га етказиб туради, айлана деворининг ички ва сиртқи томонлари ҳамда тоқларининг юзаси тошга ўйилган китоба (ёзув)лардан зийнат топган, “ал-Қаҳф” сураси ва бошқа Қуръон оятлари ҳарфлари ҳам калималарининг нурли акси уларда жилоланган…”

Абдураззоқ Самарқандий “Матлаи сайдайн ва мажмаи баҳрайн” асарида ёзади: “Басра ва Бағдод усталари масжиднинг дарвоза ва эшикларини, ўриндиқларини таянч ва шон-шавкат маскани қилдилар, ҳар жойнинг ўлчамига қараб шойи ва гиламлар тортдилар. Халаф усталари гумбаз ичкарисида тўнкарилган осмондаги юлдузларга монанд тилларанг қандилларни ёздилар”.

Жомеъ масжиди тўрт улуғвор иморатдан: катта масжид, икки кичик масжид ва ҳайбатли пештоқдан иборат бўлиб, улар тўртбурчакли ҳовлида жойлашган ва ҳовлининг тўрт бурчида тўртта минора қад кўтарган. Беш минг квадрат метр саҳнли ҳовли 470 устунга ўрнатилган гумбаз билан ёпилган. Ёдгорлик жойлашган майдоннинг умумий саҳни 167Х109 метрни ташкил қилган. Масжид бурчакларидаги минораларнинг баландлиги 31 метрни ташкил қилган. Бугунги кунда ёлғиз шимоли-ғарбий бурчакдаги миноранинг ярмича қисми сақланиб қолган. Жомеъ равоқнинг икки четидаги миноралар баландлиги 51 метрни ташкил қилиб, бугунги кунда фақат жанубий тарафдагисининг маълум қисми сақланган. Катта масжид минораларининг баландлиги 43 метр бўлган. Бизгача уларнинг харобаси етиб келган. Масжид деворларининг қалинлиги 4-4,5 метр бўлиб, пишиқ ғиштдан ишланган.

Энди жомеъ масжиди пештоқи ҳақида маълумот берайлик. Пештоқнинг эни ва бўйи 45 метрга яқин бўлган, бугунги кунда сақланиб қолган қисмининг баландлиги 33 метр, кенглиги 46 метр. Ҳайбатли пештоқ ўртасида кенглиги 18,8 метрли равоқ бор, ички томондаям кичикроқ иккинчи равоқ ўрнашган. Унда мармар ҳошияли дарвоза бўлган. Бу дарвоза битиклари хусусида олдинда айтиб ўтган эдик.
Пештоқнинг ён қаторларида иккита айланма зина бўлган. Зинадан юқорига – кунгура равоқли майдончага чиқилиб, ундан минорага ўтилган.

Тўрт улуғвор бино, бурчакларида тўрт минора юксалиб турган бу Туркистон меъморчилигининг олий намунаси бўлмиш обидадан бугунга келиб бир-бири билан боғланмаган олтита бўлак сақланиб қолган. Тўрт юз саксон устунли айвон, бинолар ва минораларнинг бир қисми ўтган аср охирида рўй берган зилзиладан зарар кўрган. Халқимизнинг буюк тафаккури намунаси бўлмиш бу обидага асосий зарар босқинчи рус қўшинларининг 1868 йилнинг савр ойи бошида Чўпонота тепалигига ўрнатилган саноқсиз тўплари ўқларидан етган.

13

“Шавкатли” рус қўшинининг Самарқандни тўпга тутиши бу “маданиятли” истилочиларнинг инсоният тараққиёти бешикларидан бири бўлмиш она юртимиз маданий меросига нисбатан қилинган зуғумларининг бошланиши ёки хотимаси эмас эди. Зеро, улар бу қонли босқин давомида фақат Самарқандни эмас, шу билан бирга Авлиёота, Тошкент, Хива, Андижонниям жуда қаттиқ тўпбўрон қилганлари бир қатор тарихий ҳужжатларда қайд этилган. Шаҳарларни забт этиш давомида, яъни ҳарбий ҳаракатлар пайтида урушнинг ваҳший қонунларини назарда тутиб ҳалигидақа тўпбўронликлар, вайроналикларни “оқлаш” мумкиндир. Бироқ ўлка забт этилгандан сўнг ҳам давом этган ғораткор жиноятларни қандай баҳолаш мумкин? Ўша давр тарихий битикларидан, шу жумладан, мутараққий рус зиёлилари мақолалари чоп этилган демократик матубот гувоҳликларидан шу нарса маълумки, Самарқанд Чор Россияси империяси тасарруфига киргач, шаҳарда хўжайинлик қилган рус ҳарбийлари қадимий мақбараларни талаганлар, кўҳна мозорларда, хусусан Афросиёб мавзеида ноқонуний, аниқроғи ўғринча қазишма ишлари олиб бориб, қабрларни талаш, талон-тарож қилиш билан шуғулланганлар.

Шу ўринда худди мана шу йиллари вайрон қилинган ёдгорликлар ҳақидаги ҳикоямни бир ёдгорлик – тарихда “Қутби чаҳордаҳўм” номи билан машҳур бўлган мақбара қисмати билан тўлдирмоқчиман. Бу мақбара ҳақида Абу Тоҳирхўжа Самарқандий қуйидагиларни ёзиб қолдирган: “Бу кишининг (яъни мақбарада ётган кишининг) оти Шайх Нуриддин Басирдир. Ундан “Сизнинг замонингизда қутб кимдир?” деб сўраганда, у: “Биродарим Абдулло ўн учинчи қутбдир, биз ўн тўртинчимиз”, — деб жавоб берибдилар. Шунинг учун “Қутби чаҳордаҳўм” деб донг чиқарган. Шунинг учун “Басир” деганларким, у киши онадан сўқир туғилган бўлса ҳам валийлик нури билан барча кўргуликларни кўрар эди. У қутблар орасида ўн тўрт кечалик тўлган ойдек эди шунга кўра ўзини ўн тўртинчи қутб атайди. У Шайх Зайниддин Куйи Орифонийнинг халифаси бўлиб, ундан тарбия топиб қабул даражасига етган. Шайхликда тугалланиб, энг сўнгги босқичга етгач (Авлиёликнинг еттита даражаси бўлган – Х.Д.) йўлбошчисининг ғайбий ишорати юзасидан, онаси билан бирга Нўшкентдан Самарқандга кўчиб келибди… Самарқандга келгач, Новадон булоғининг ёқасида Кўйи Чўпононда (Чўпонотада – Х.Д.) сабзаранг ёки “Масжиди кабуд” ва турклар “Кўк мачит” деб аталадиган масжидда қўниб, шунда ўрнашибдир. Зикрни жаҳрия йўли билан айтар экан… у олти юз қирқинчи (1242) йилда ўлди. Бошқа манбада 646 (1248 йилда – Х.Д.) Гавдасини Новадон булоғининг ёқасига кўмдилар. Айтадирларким, Қутби чаҳордаҳўмнинг қутлуғ мозори Новадон бўйича, арк ташқарисида экан. Амир Темур Кўрагон Абу Саъид бин Бурҳониддин Соғаржийдан (Руҳобод мақбараси Бурҳониддин Соғарийникидир – Х.Д.) ўз ишларининг олдинга бориши учун руҳоний ёрдам сўраганда, Шайх Нуриддин (Қутби чаҳордаҳўм) қабрини зиёрат этишга буюрибди. Шу шайхнинг буйруғи бўйича Амир Темур Қутби чаҳордаҳўм мозорини Самарқанд аркига киргизиб, қабри устида гўзал ва юксак бир бино солдирган ва гумбазининг устига олтиндан бир қубба ясатиб ўрнатган экан… Амир Темур кечалари шул мозорнинг теварагидан айланиб юрар экан”.

Н.И.Веселовский томонидан 1904 йили Петербургда чоп этилган “Самария”нинг бошидаги сўзда келтирилган самарқандлик мулло Мир Низомиддин ҳикояси мана шу гўзал обида қандай вайрон этилгани ҳақидадир: “Эски тарих китобларидан маълумки, Қутби чаҳордаҳўм номи билан машҳур Шайх Нуриддин Басир… ўз васияти бўйича Новадон ариғи яқинида, Самарқанд ичида, кунчиқар томонида кўмилган. Минг икки юз саксон тўртинчи (1868) йилда Бухоро амри ва рус қўшини орасида бўлган уруш натижасида амир қўшини қочиб, Самарқанд рус қўшини қўлига кирди. Ҳижрий минг икки юз тўқсон еттида (1881) руслар Амир Темур томонидан Қутби чаҳордаҳўм мозори устида солинган кошинлик гўзал ва юксак бинони милтиқ дориси (динамит) билан тубидан учиртириб буздилар ва қабр ерини Тупроқўрғон аталган қўрғон (крепост)га киргиздилар. Шунинг учун юқорида ёзилган йилда бу сатрларни ёзувчи мен – Самарқанд қозиси мулло Мир Низомиддин Қутби чаҳордаҳўм суякларини вилоят ҳокимига илтимос ва илтижон қилиб, Аббос ўғли Қусам мозорининг ғарбий-шимолида, Дониёл мозорига бориладиган катта йўл ёқасида, мозорннг хизматчилари ва шипиргувчилари ёрдами билан кўчириб кўмдик”.

Бу ҳикояга изоҳ ортиқча. Фақат “илтимос ва илтижо қилиб” деган сўзларда қанчалик мунг ва ночорлик борлиги, бу мунг бизга мерос бўлиб қолганини айтиб ўтишдан ўзимни тийолмайман…

14

Бир пайтлари тўрт юз саксон устунли ёпиқ айвондан иборат, бугун эса қурилиш майдонига айланиб қолган Амир Темур Жомеъ масжиди ҳовлисининг ўртасида мармар тошдан ясалган улкан лавҳ (Қуръон қўйиладиган махсус курси) бор. Лавҳ дастлаб катта масжид биноси ичида бўлган, тахминан 1875 йилда бу бино гумбазининг қулашидан хавфланиб, ташқарига – ҳовли ўртасига чиқариб қўйилган. У нафис ҳошиялар, муқарнаслар, ислими нақшлар ва ёзувлар билан безалган. Лавҳ жаҳонгирнинг невараси, буюк мутафаккир ва олим Мирзо Улуғбек фармонига биноан ясалган. Тошкурси четига “Султони азим, олий ҳимматли ҳоқон, дин-диёнат ҳомийси, Ҳанафия мазҳабининг посбони, аслзода султон, ибн султон, амири мўъмин Улуғбек Кўрагон” деган ёзув битилган.

Бу лавҳ тош Улуғбек мирзо 1425 йили Мўғулистон устига қилинган ҳарбий юришдан олиб қайтган уч тошнинг биридан, Амир Темур Шом босқинидан олиб қайтган халифа ҳазрати Усмон Қуръони учун махсус ясалган. Бу ҳақда “Самария” шундай гувоҳлик беради: “Самарқандда халифа ҳазрати Усмон “Қуръон”и бор ва халифа шу Қуръонни ўқиб турган чоғида шаҳид қилингандир. Халифанинг тўкилган муборак қони изи ҳам шу Қуръоннинг бетида бор. Ушбу Қуръонни Амир Темур Кўрагон келтириб ўз даҳмасига қўйгандир. Вилоятнинг бузуқчилик чоғида у ердан олиниб, Хожа Носириддин Убайдулла Аҳрор мадрасаси – Мадрасаи Сафед (Оқ мадраса)га қўйилди. Қуръон кийик терисига куфий хат билан ёзилган. Халифа Усмоннинг қутлуғ қони қора-қизил тусда кўриниб турибдир”.

Усмон ибн ал-Аффон (644-656 йй) учинчи халифа бўлган. Машойихлар Пайғамбаримизнинг икки қизига – дастлаб Руқияга, унинг вафотидан сўнг эса Умм-Қулсумга уйлангани учун ҳазрати Усмонни “Икки шамс эгаси” деб аталган. Халифа Усмон Пайғамбаримиз ўлимидан кейин оғизма-оғиз кўчиб юрган Қуръон матнларини бир жойдп тўплаб, ягона мукаммал матнни яратгани билан ислом тарихида ном қолдирган. У котиб Муҳаммад Зайд ибн Собит кўмагида ва Пайғамбарнинг тирик сафдошлари гувоҳлигида Қуръоннинг ягона нусхасини тузиб чиқди. Сўнг ягона нусхадан беш нусха кўчириб Макка, Мадина, Дамашқ, Куфа ва Басра шаҳарларида сақлашни буюрган. Асл нусха халифа ихтиёрида қолган. Халифа Усмон ўлдирилгандан сўнг кўп ўтмай, мана шу асл нусха йўқолгани маълум. Кўҳна битиклар йиллар ўтиб унинг гоҳ у, гоҳ бу шаҳарда пайдо бўлгани ҳақида ҳикоя қиладилар.

Абу Тоҳирхўжа Самарқандий ҳикоясидаги Халифа Усмон Қуръони Самарқандга қандай келиб қолган? Бу ҳақда уч хил тахмин бор. Биринчи тахминга қараганда, уни Х-асрда яшаган, ўша даврнинг нуфузли диний арбоби Абу Бакир Каффол аш-Шоший Бағдоддан Моварауннаҳр тупроғига олиб келган. Иккинчи тахмин : Хўжа Аҳрор мадрасасида сақланганидан бўлса керак, ушбу Қуръонни Хўжа Аҳрор шогирдларидан бири (Ҳатто баъзилар Хўжа Аҳрор ўзи дейишади) Маккага ҳажга бориб, қайтаётганда Кустанияда турк султонини (бошқа маълумотларга қараганда халифани) даволаб, эвазига шу муқаддас китобнинг сўраб олган дейишади. Учинчи тахмин тарафдорларининг фикрича: “Халифа Усмон Қуръонини, юқорида Абу Тоҳирхўжа Самарқандий ёзганидек, Амир Темур Шом ёки Ироқ юришидан ўз пойтахтига олиб келган.

Халифа ҳазрати Усмон Қуръоннинг яқинда асл эгалари – мусулмонларга қайтариб берилиши билан боғлиқ кўп хабарларда бу уч тахмин кўп такрорланди. Хўш, бу тахминларнинг қай бири ҳақиқатга яқинроқ. Камина учинчи тахмин тарафдори. Мен учун бу тахмин эмас, балки айни ҳақиқатдир. Менинг бу фикримни тасдиқлайдиган асосий далил Амир Темур Жомеъ масжиди майдонида сақланган лавҳ тошдир. Биринчидан, халифа Усмон Қуръонининг Мирзо Улуғбек ясатган лавҳ тошга ўз ҳайбати билан мос келиши, унинг Амир Темур замонида Самарқандга олиб келинганини тасдиқлайди. Бу энг аввало Хўжа Аҳрор ёки унинг шогирди ҳақидаги тахминни йўққа чиқаради. Чунки Хўжа Аҳрор Мирзо Улуғбек ўлимидан кейин, Абусаид мирзо тахтда ўтирган йилларда Самарқандга келиб, қўним топган эди.

Иккинчидан, халифа Усмон қони сачраган муқаддас китобнинг тақдири, гарчи йирик диний арбоб бўлганига қарамай, Абу Бакир Каффол аш-Шоший қўлида эмас, балки ўша давр ҳукмдорлари ихтиёрида бўлгани шак-шубҳасиз. Худди шу сабабдан ҳам ишонч билан айтиш мумкинки, ўзини хасталикдан халос этгани учун инъом этиш ҳатто турк султонининг дилига ҳам сиғмаса керак. Қолаверса, иккинчи тахминни тасдиқлайдиган воқеа Хўжа Аҳрор таржимаи ҳоли муфассал ёзилган “Рашаҳот” китобида учрамайди. Шу сабабдан ҳам “Самария”да келтирилган ривоят тўғри бўлиб, Амир Темур уни Шомдан қиич зўри билан келтиргани ҳақиқатга яқинроқ.

1868 йилнинг баҳорида Самарқанд босқинчи рус қўшинлари томонидан забт этилгач, ҳаял ўтмай вилоят ҳудудида тузилган Зарафшон округининг бошлиғи генерал-майор Абрамов бу ноёб ва бебаҳо бойликни қўлга киритишга жиддий киришади. Очиғини айтиш керак, Самарқанд уламолари бундай талончиликдан норози бўлиб, қаттиқ қаршилик кўрсатадилар. Қуръонни яширишга уринадилар. Бироқ, босқинчи генерал уни зўравонлик билан беш юз қўқоний (тахминан 100 сўм. Эфрон-Брокгауз қомусида 150 сўм деб ёзилган) эвазига “сотиб” олиб, Тошкентга – Туркистон генерал-губернатори фон Кауфманга жўнатади.

Фон Кауфман бўлса ўз навбатида 1869 йилнинг 24 октябрида Халифа Усмон Қуръонини Петербургдаги император кутубхонасига тортиқ қилади ва бунинг эвазига императорлик кутубхонасининг фахрий аъзолигига сайланади.
Петербургга келтирилган Қуръон ўша даврнинг йирик рус олимлари диққатини тортди. Унинг дастлабки пелеографик таҳлили рус арабшуноси А.Ф.Шебукнин томонидан амалга оширилди ва бу ўрганиш натижасида Қуръоннинг ҳақиқатан ҳам VIII-асрда кўчирилгани маълум бўлди. 1905 йилда эллик нусхада Халифа Усмон Қуръонининг факсимиле нашри босилиб чиқди.

1917 йилннг сўнгги ойида Петербургда ўтказилган маҳаллий мусулмонлар съезди Миллий масалалар Халқ нозирлигига мурожаат қилиб табаррук ёдгорлик бўлмиш Халифа Усмон Қуръони мусулмонларга қайтарилишини сўради. Орадан кўп ўтмай, Қуръон Уфа шаҳрига – Бутунроссия мусулмонлар кенгаши ихтиёрига жўнатилди. 1924 йилда Қуръон дастлаб Тошкентга, кейин эса ўзининг эски ўрни Самарқанддаги Хўжа Аҳрор масжидига қайтарилди. Орадан 17 йил ўтгач Қуръон яна Тошкентга олиб келинди ва қарийиб ярим аср давомида Ўзбекистон Халқлари тарихи музейи ертўласида сақланди.

Қиссанинг давоми мана бу саҳифаларда:
Хуршид Даврон. Бибихоним қиссаси ёҳуд тугамаган достон (2)
Хуршид Даврон. Бибихоним қиссаси ёҳуд тугамаган достон (3)

Bahorning o‘rtasi edi. Bir kuni tong quvib ketayotgan zulmat qo‘ynidan boqqa bir qush uchib keldi. U yam-yashil daraxtlar ustida, shoxlar uchiga tegay-tegay deb uzoq aylandi. Men bunday qushni umrimda birinchi ko‘rishim edi. Uning qanotlari hayit kuni qizaloq kiygan ko‘ylakning yengidek harir, ko‘zlari Afrosiyob devorlariga chizilgan pari-paykarlar ko‘zlariga o‘xshardi. Bog‘ ustida charx aylanaverib toliqqan qush, uni ko‘rishi bilan bejo tepa boshlagan yuragimni ma’yus hislarga to‘ldirib, nolakor qichqirdi-yu, qanotlarini shiddat bilan silkitib, zarracha dog‘ bo‘lmagan, tip-tiniq osmon qo‘yniga singib ko‘zdan yo‘qoldi. Men bugun nimadir bo‘lishini sezdim..

XURSHID DAVRON
BIBIXONIM QISSASI
YOKI TUGAMAGAN DOSTON

Hamma yuksak cho’qqiga
Chiqmoqni istar
Va lekin hech kim vodiyga tushib
Boqqisi kelmaydi o’z yuragiga.

Dzyun TAKAMI

Men yonib turgan chiroqqa qo’limni tutib:
“Qo’limni qancha tutib tursam, shu vaqt ichida uni ko’rishga imkon bering”, — deb o’tindim.
Ammo, ular chiroqni o’chirib, “Sen uni ko’rmaysan”, — dedilar…

Vinsent VAN GOG

1

Bog’da bahor hukmron edi…
Siz, umringizda biron marta bog’da yashab, bahor kirib kelishini kuzatganmisiz?
Boshda tuni bilan tomda eriyotgan qor tomchilarining dilga xush yoqadigan tovushi taraladi.
Hali bahor uzoq – Anhorning suvi kam, yer – sovuq, maysalar – yer ostida, o’t-o’lanlar o’smaydi, gullar ochilmaydi.
So’ngra yer bug’lanib, bog’da qushlar paydo bo’ladi, anhor suvi loyqalanib, ko’paya boshlaydiyu dastlab daraxtlar soyasi tushmagan yalangliklarda maysalar uchi yer teshib, yashillanadi. Teraklar barg chiqarib, mayin shabada esganda qush tilidek barglar shodasi shitirlay boshlaganini eshitasanu “Mana, bahor ham kelibdi”, — deb o’ylaysan. Tevarakka sinchiklab qaray boshlaysan: momoqaymoqlar sap-sariq gul ochibdi, olchalar gullabdi. Anhor bo’yida yalpizlar unibdi. “Evoh, — deysan shunda, — umr o’tayapti, umr!”

Hademay butun bog’ – dov-daraxtlar tevaragi, bog’ etagidagi jarning kungay beti, g’arib kulbalar tomi barra o’tlar bilan qoplanadi. Barra o’tlar ustiga ko’rpacha tashlab kitob o’qiganingda tovoningda o’rmalab yurgan chumolini, yonginangda ochilib turgn momoqaymoqqa qo’nib bol shimirayotgan asalarini, qayoqdandir uchib kelib kaftingga qo’ngan tillaqo’ng’izni ko’rasanu boshingni ko’tarib, atrofga suqlanib tikila boshlaysan.

Oradan oy o’tmay yaproqlar kattalashib, dag’allashib, daraxt novdalariga qizil rang yugurib, oltin tusga kira boshlaydi. Seni kimdir bog’ ichiga tinimsiz chorlayveradi, aylanib ko’ngling yoziladi. Jar tubida jildiray boshlagan ariqchaga boqib o’ylar surasan. Bo’g’otda in qo’ygan musicha palaponlariga non ushoqlarini sochging keladi. Tabiat siri oldida ojizligingni sezib, bu ishni qilishdan qo’rqasan.

Daraxtlarni qalin yaproqlar qurshab, bog’ ichi qorong’ulasha boshlaydi. Kechalari yomg’ir yog’adi. Kunduzi quyosh charaqlaydi. Bog’ning anvoyi isiga o’rganib qolasan. Ko’cha tomondan uchib kelgan begona va g’uborli hidni sezib g’ashing keladi. Shunda qurbaqalar qurillashi ko’nglingdagi g’ashlikni tarqatib yuboradi. Tonggi g’ira-shiralikda quyosh nuri eng yuksak daraxt uchini tovlantira boshlagan paytda bulbul sayraydi. Bulbul kelishi bilan bog’da orom va farog’at ayyomi boshlanadi. Bahorning shiddatli, senga bo’ysunmas bo’lib tuyulgan tug’yonlari sirli bir tartib-intizomga ko’nika boshlaydi. Olcha, gilos, olma va o’rik g’o’ralari kunda toblanadi, tez orada ular tomirlarida yugurib qolgan sharbatlarga to’yinib, quyoshning otashli taftini shimirib yetila boshlaydi. Juda tez orada bahor iforini yo’qotgan bog’ni yozning qaynoq nafasi va totli isi bosadi. Bog’da pishgan o’riklar hidi anqiy boshlaydi.
Ammo, hozir bog’da bahor hukmron edi. O’rik pishishiga hali ancha bor. Hali teraklar mayin shovillaydi, momoqaymoqlar, chuchmomalar ochilgan, kechalari sovuq – ko’rpa yopinib uxlaysan.

Bundan o’n ikki yil avval, mana shunday bahor kunlarida Chilonzor Oqtepasiga yaqin, Anhor yoqasida
joylashgan Yovvoyi bog’dagi xaroba kulbalarning birida ijarada turardim. Yoshligimning eng baxtiyor va go’zal kunlari shu bog’da o’tgani sababli, hali-hanuz – yoz kelganda yerga to’kilib anqigan o’riklar hidi tutadigan, kuzda ta’riflab bo’lmas ranglarga bo’yaladigan, qishda butun atrofni sukunat quchadigan o’sha olis kunlarni orziqib eslayman. Odamlar unutgan tashlandiq bog’da hukm surgan yolg’izlik adashgan ruhimga yo’l topib berdi, dardsiz ko’nglimga dard ato qildi.

Tungi daraxtlar bilan kechgan suhbatlar, jar tubida jildiragan ariqchaning siniq qo’shiqlari, keksa anhor rivoyatlari, kuzak yomg’irlarining tomdan sizib o’tib, kulba devorlarida qoldirgan izlaridagi iztirob, qish qorlaridagi ruhni sokinlikka chulg’atuvchi abadiyat kayfiyati – bularning barchasi uchun “bog’” degan juda qisqa so’z bilan atalgan mo»jiza qoshida boshimni egib, undan bir umr qarzdorligimni tan olaman.

2

Bahorning o’rtasi edi. Bir kuni tong quvib ketayotgan zulmat qo’ynidan boqqa bir qush uchib keldi. U yam-yashil daraxtlar ustida, shoxlar uchiga tegay-tegay deb uzoq aylandi. Men bunday qushni umrimda birinchi ko’rishim edi. Uning qanotlari hayit kuni qizaloq kiygan ko’ylakning yengidek harir, ko’zlari Afrosiyob devorlariga chizilgan pari-paykarlar ko’zlariga o’xshardi. Bog’ ustida charx aylanaverib toliqqan qush, uni ko’rishi bilan bejo tepa boshlagan yuragimni ma’yus hislarga to’ldirib, nolakor qichqirdi-yu, qanotlarini shiddat bilan silkitib, zarracha dog’ bo’lmagan, tip-tiniq osmon qo’yniga singib ko’zdan yo’qoldi.

Men bugun nimadir bo’lishini sezdim…
O’sha kuni peshindan keyin kulbamga ikki do’stim kirib keldi. Choy-non ustida suhbatlashib o’tirib, ularning biri rus adibi Viktor Vitkovichning o’zbek tilida nashr qilingan “Davomli maktublar” kitobi haqida so’z ochdi. U kitobda O’zbekiston o’tmishiga oid juda qiziq hikoyalar, ayniqsa, Bibixonim bilan bog’liq g’aroyib voqea borligini aytar ekan, to’satdan:
— O’sha voqea dostonbop ekan, yozmaysizmi? – deb qoldi.
Shu gap sabab bo’ldi-yu, ikki-uch kundan keyin “Davomli maktublar”ni topib o’qib chiqdim.

Xuddi o’sha yilning kuzida biz bir guruh yosh ijodkorlar: Usmon Azim, Muhammad Rahmon, Shavkat Rahmon, Shukur Qurbon, Farog’at Kamol, Muhtarama Ulug’, Azim Suyun, Muhamad Solih, Ahmad A’zam va yana bir necha kishini Maskovga jo’natishdi. Safardan maqsad –
Maskovda yosh o’zbek shoirlari ijodiyotining muhokamasi tashkil qilingan edi.

Buni qarangki, o’sha muhokamada ko’pchilik maskovlik ijodkorlar qatorida qarib-qartayganiga qaramay, hali fikri tetik Viktor Vitkovich ham qatnashdi. Uning juda qizg’in o’tgan muhokamada Shukur Qurbon haqida, ayniqsa, do’stimning Mashrabga bag’ishlangan she’ri xususida hayajonlanib gapirgani hozir ham ko’z o’ngimda. Muhokamadan so’ng, o’sha davr an’analariga rioya qilgan tarzda Markaziy Adabiyotchilar Uyining shinam qahvaxonasida “bazmi jamshid” uyushtirildi. Hozir sog’inch bilan eslashga arzigulik to’kin-sochin dasturxon ustida Vitkovich bilan o’tgan-ketgan voqealardan gaplashib o’tirdik. Uzoq ayriliqdan so’ng otasini topib olgan boladek Shukur Qurbon keksa rus yozuvchisidan uzoqqa ketmas, yonida mixlangandek o’tirardi. Davradagilar boshqa gap bilan chalg’itganda men Vitkovichga: “Siz bilan Bibixonim haqida gaplashmoqchiman”, — dedim.
“Eh, kitobimni o’qigan ekansan-da?!” – dedi Vitkovich

Men nafaqat o’qiganimni, hatto Bibixonim haqida doston yoza boshlaganimni gapirib berdim.
— Yaxshi ishni boshlabsan. Qachongacha oldilaringdagi nonni bizdaqalarga berib o’tirasanlar. Bizlar yozgan bilan ish bitmaydi. Baribir, Levitan aytganidek, “nimadir” yetishmsligi bilinib qolaveradi. Bilasanmi, nima uchun?
Men “yo’q” degandek bosh chayqadim. Qarib, yuzidag qon tomirlari qovun to’ridek bo’rtib qolgan chol oldidagi bulg’or sharobini bir ho’pladi-da davom etdi:
— Bilmaysanmi? Mana shu bilmaganlarning pand beradi-da!.. Javoharla’l Neruning “Hindistonning kashf etilishi” asarini o’qiganmisiz? O’qimagan bo’lsang, topib o’qi. Ana shunda sen biz, o’rislarning O’rta Osiyo tarixiga bag’ishlangan asarlari, masaan sergey Borodinning “Samarqand osmonidagi yulduzlar” romani nima sababdan sizlarga yoqmasligini bilib olasan…

Xo’sh, bo’lmasa gap bunday, erta-indin kechki payt uyimga qo’ng’iroq qil. Bir vaqtni kelishsak, uyimga o’tasan, choy ustida gaplashib olamiz. Mana, Shukur bilan Muhammad ham o’tamiz deb va’da berishdi. Men sizlarga bir choy damlab beray! Bu yerning choyini ko’ryapsanku… Men senga “o’zbekcha” qilib damlayman, bir ko’r. Shohimardondagi choyxonachidan o’rganib olganman.

Ikki-uch kundan so’ng Maskovdagi Yozuvchilar uyushmasidagi adabiy elchimiz Sobit Mamadalievning “Bu biletni olish uchun bir oy yugurganman, tushunsalaringchi, bir oy!” deb hoy-hoylashiga qaramay, Bol`shoy teatrdagi tomoshadan voz kechib, Viktor Vitkovich bilan kelishgan paytda uning uyi eshigini taqillatdim. Eshikni yoshgina bir ayol ochdi. “Qizi bo’lsa kerak”, deb o’yladim. Keyin bilsam cholning rafiqasi ekan. Vitkovichning o’zi “o’zbekcha” qilib choy damladi. Mana shu “o’zbekcha” bo’lsayam, Adabiyotchilar Uyidagi qahvaxonada ichganimdan sira farq qilmaydigan choy ustida Bibixonim haqida suhbat qurdik.

3

JAVOHARLA’L NERU. “HINDISTONNING KASHF ETILISHI”. “IMPERIYA MAFKURASI” MAQOLASIDAN: “Menimcha, bugun Hindiston tarixini bayon qilishga qaratilgan har bir urinishimiz, shu paytgacha qilgan ishlarimizning barchasidan ko’ra ko’proq norozilik uyg’otmoqda”. Ushbu so’zlar Hindiston va uning tarixidan yaxshi xabardor ingliz olimiga taalluqli.

Hindistonda ingliz hukmronligi davridagi qaysi bir xatti-harakat hindlarni ko’proq g’azabiga sabab bo’lishi haqida so’z yuritish qiyin. Zero, bunday xatti-harakatlar ro’yxati bag’oyat uzun va turlichadir. Biroq, shu narsa aniqki, inglizlarning Hindiston tarixiga, ayniqsa o’lkaning ingliz asorati davriga oid yozug’lari hindlarning juda qattiq nafratiga sabab bo’lmoqda.

Tarx deyarli har doim g’oliblar va bosqinchilar tomonidan yozilgan, bunday tarixda ularning nuqtai nazari aks etgan yoki hech bo’lmaganda ularning nuqtai nazari ko’proq e’tiborga olingan. …Biron bir shaxs yo’qkim, u o’zi mansub bo’lgan xalq ko’z qarashidan butunlay uzoqlashgan va bu xalq madaniyatining mahdud doirasidan chiqib keta olgan bo’lsin. Shu sababdan, xalqlar va mamlakatlar o’rtasidagi nizolarni yoritishda ular xolis bo’lolmaydilar, bunga urinishni esa mansub xalq manfaatiga xiyonat qilish deb tushunadilar. Ular uchun muhimi – o’z xatti –harakatlarini oqlab, mazlum tarafni qoralashdan iborat. Haqiqat quduqning chuqur tubida qolib ketib, yer yuzida uyatsiz va beshafqat yolg’on hukmronlik qilgan…

Albatta, inglizlar ham, hindlar ham xato qilishlari tabiiy hol. Ammo bu xatolar o’rtasida yer bilan osmon oralig’icha farq bor. Shu paytgacha yozilgan Hindiston tarixi ingliz manbalarida saqlanayotgan hujjatlar asosida yoritilgani sababidan u faqat inglizlar munosabatini aks ettiradi.

Mag’lubiyatlarimiz va tanazzularimizning o’zi bu fojialarning asl sabablarini to’la bayon etishga imkon bermagan. Shunga qaramay yozilgan juda ko’p hujjatlar 1857 yilgi buyuk qo’zg’olon paytida nobud bo’ldi. Omon qolgan hujjatlar yashirilgan va ulrni nashr etish og’ir oqibatlarga duchor qilishi mumkinligidan amalga oshirilmagan. Bu hujjatlar butun mamlakat bo’ylab sochilib ketgan, juda ko’pi abadiyan yo’qolgan…

Keyinchalik ularning ayrimlari topilgach, ular bizni tarixiy voqealarga butunlay boshqacha ko’z bilan qarashga, hatto inglizlar tomonidan yozilgan Hindiston tarixini o’zgartirishga majbur qildi. Oqibatda hind tarixiy nuqtai nazari shakllandi va u
inglizlarnikidan keskin farq qilardi. Hind tarixiy nuqtai nazari juda ko’p an’analar, oliy moziy va guvohlari tirik yaqin o’tmish voqealari aks etgan rivoyatlar zamirida dunyoga keldi. Bu an’analar va rivoyatlarning tarixiy qimmati katta bo’lmasayam, ular, eng avvalo, hindlar mushohadasiga ta’sir qilishi mumkin bo’lgan shart-sharoitlarni anglab olmog’imizga imkon yaratadi. Shu imkon tufayli Hindistondagi inglizlarga qonxo’r bo’lib ko’ringan kishi hindlar uchun milliy qahramon, inglizlar hurmati va marhamatiga sazovor kimsa esa hindlar uchun sotqin va xiyonatkor bo’lib ko’rinishi mumkinligini bilib olishimiz mumkin”.

Buyuk hind farzandining bu so’zlarini o’qib o’zim anglab yetgan haqiqatlarning to’g’riligiga yana bir bor ishondim. Shu so’zlarni o’qidimu Viktor Vitkovichning “Biz – o’rislar qalamiga mansub O’rta Osiyo tarixiga bag’ishlangan asarlar, masalan, Sergey Borodinning “Samarqand osmonidagi yulduzlar” romani nima sababdan sizlarga yoqmasligini bilib olasan” degan so’zlarini esladim.

Buning bosh sababi O’rta Osiyo tarixida muhim o’rin tutgan shaxs faoliyatini yoritishga, u yashagan murakkab davrning keng ko’klamli suratini chizishga uringan rus adibi bu voqealarni yoritishda asosan rus tarixiy nuqtai nazari asosida ish ko’rgani, tarixiy faktlarni shu nuqtai nazar manfaatlaridan kelib chiqib talqin qilishi bilan bog’liq.

Mana shu anglash tufayli “O’zbek tarixiynuqtai nazari bormi?” degan savolga javob izladim, oqibatda bu so’roqqa “Yo’q!” degan javob topdim. Chunki butun mamlakat iqtisodi va siyosati markazlashgan siyosat hukmron ekanligini, mamlakatdagi yuzlab xalqlar va elatlar tarixini yoritish faqat rus tarixchilari ishlab chiqqan tarixiy nuqtai nazarga asoslanganiga guvoh bo’ldim. Aynan mana shu kaltabin siyosat tufayli hanuzgacha o’zbek tarixchilari Turkiston tarixia muhim o’rin tutgan voqealarni, tarixiy shaxslar, eng avvalo Temur faoliyatini yorita olmayotganlari sababini, O’rta Osiyo Chor Rossiyasi tomonidan bosib olingani ochiq-oydin haqiqat ekanligini bila turib, bu bosqinni o’n yillar davomida “qo’shib olish” tarzida ko’rsatayotgan, hatto o’lkaning Rossiyaga ixtiyoriy qo’shilishining yuz yilligini nishonlash taraddudini ko’rgan, bu “shonli sana”ga bag’ishlab juda ko’p “ilmiy asarlar” yozgan tarixchilarimiz nohalolligi ildizlari qaerdan unib chiqqanini angladim.

Bugun mamlakatda “qayta qurish” degan nom olgan buyuk jarayon kechayotgan, xalqlar tarixidagi g’ayriilmiy qarashlarning poydevori buzilib, soxta va yolg’on tiklagan karaxtlik qasri qulayotgan bir davrda hanuz tariximizdagi qora dog’larni ko’paytirishga urinishlar davom etayotgani achinarli holdir. Bunga barham berish uchun har bir inson yuragi haqiqatga sadoqat tuyg’usi bilan to’lishi zaruratini anglaylik.

4

Boya aytganimdek, kelishgan muddatda Vitkovichning uyiga kirib bordim. Cholning o’zi maqtana-maqtana “o’zbekcha” choy damladi. “O’zbekcha” bo’lsayam, Adabiyotchilar uyidagi qahvaxonadagi choydan sira farq qilmaydigan choy ustida Bibixonim haqida suhbatlashdik. Uning hikoyasi “Davomli maktublar”dagi voqeaga birontayam qo’shimcha kiritmagan bo’lsa-da, juda qiziqib tingladim.

— Men Toshkentni juda sevaman. Urushdan oldin ham, keyin ham ko’p martaba Sharq latofatini sog’inishim bilan o’sha yoqqa qarab jo’nardim. Mana shunday safarlarimning birida, aniqrog’i 1946 yili Toshkent bo’ylab sayr qilib yurib amaliy san’at muzeyi binosi oldidan chiqib qoldim. Bu muzeyning mavjudligi haqida oldin eshitmagan ekanman. Eshik peshtoqidagi lavhani ko’rib hayron bo’lib qoldim. Bu atrofda oldin ham sayr qilganimni eslab: “E’tibor bermay o’tgan bo’lsam kerak”, — deya o’yladim. “O’zi men sayr qilishni juda yaxshi ko’raman”, — shu so’zlarni aytib Viktor Stanislavovich bir oz sukutga cho’mdi. U xayolan o’sha olis kunlarda – urushdan keyingi o’zbek poytaxti ko’chalarida sayr qilib yurganini sezib, uning bu sayohatini buzmay deb, indamay o’tiraverdim.

— Muzey juda ajoyib edi, — deb hikoyasini davom etdi u. – Uning binosini, buni men keyin surishtirib bildim, Polovtsev degan bir rus diplomati inqilobdan avval sharqona usulda tiklab, xonalarni mahalliy ustalar san’ati bilan bezatgan ekan. Uning pardozlanishiga Polovtsevning shaxsiy kotibi, keyinchalik Turkiston xalqlari etnografiyasi bo’yicha bilimdon mutaxassis bo’lib yetishgan professor M.S.Andreev rahbarlik qilgan. Bu go’zal naqshlarni, tokchalarda terib qo’yilgan do’ppilarni, turli viloyatlrga xos milliy liboslarni, ko’klamgi Samarqand dashtlarini eslatadigan kashtalaru gilamlarni, so’zanalaru zarbof choponlarni, kulolchilik namunalarini qiziqish bilan tomosha qilib chiqdim.

Men ko’rgazma xonalari bo’ylab olib yurgan muzey direktori tomoshamiz oxirlab qolganda:
— Xohlasangiz Bibixonimni ko’rsataman?.. – dedi.
— Nima? – degancha unga tikilib qoldim. Bu ahvolimni ko’rib, yo’ldoshimning yuziga tabassum yoyildi:
— Bibixonimni-da… Saroymulkxonim nomi bilan mashhur Temurning katta xotinini ko’rishni istaysizmi?
— Iloji bo’lsa tezroq… – dedim sabrim chidamay.

Muzey direktori meni xonalarning biriga olib kirdi va burchakda turgan, ustida mato tashlab qo’yilgan to’rtburchak quti oldiga boshlab bordi. So’ng bir siltash bilan matoni quti ustidan sidirib oldi. O’sha zahoti oynavand quti ichida yog’och tobut turganini ko’rdim. Tobutda esa juda yaxshi saqlangan kichkina bir ayolning qurishgan jasadi yotardi. Ayolning asosan suyaklari qolgan bo’lsa-da, egnidagi libosning ayrim qismlari, baxmal qabosining parchalari, hatto yuzining ayrim joylarida teri ham saqlanib qolgan edi. Oppoq sochi bir hovuch bo’lib turardi. Meni ayniqsa, uning o’sib ketgan tirnoqlari hayratga soldi. Xullas, mo»jiza oldida uzoq vaqt tilim aylanmay gangirab turib qoldim. Bir ozdan so’ng o’zimga kelib:
— Qaerdan topdingiz? – deb so’radim.

Hamrohimning hikoya qilishicha, bir ming to’qqiz yuz qirq birinchi yili Amir Temur, uning yonida yotgan o’qillari va Jahongirning buyuk nevarasi – Mirzo Ulug’bek qabrlarini ochishganda, malika yotgan maqbarayam ochilgan ekan. Keyinchalik Amir Temurni, unga qo’shib o’g’illari va nevarasini qayta joyiga qo’yishgan. Bibixonim bo’lsa vaqtinchalik deb mana shu muzeyga keltirilganu vaqt o’tib butunlay unutilgan.

— O’zingiz-chi? O’zingiz ularga eslatmadingizmi? – deb so’radim men.
— Eh, necha marta eslatganman! Hech kimning shug’ullangisi kelmaydi. Ishingni qil, deyishdi.
Bir necha kundan so’ng Maskovga qaytdim. Biroq, qaytgandan keyin ham bu ko’rganimni g’aroyib tush kabi eslab yurdim. Bir-ikki kishiga so’zlab bergan elim, “Ertak to’qishga ustasan-da”, — deb kulishdi. Oxiri o’zim ham “ko’rganlarim tush emasmidi?” – deb o’ylanib qoldim…

5

Men Samarqand yaqinidagi qishloqlarning biri – Chordarada tug’ilganman. Mana shu qishloqda ona tarafdan bo’lgan bobomning dala hovlisi bo’lgan. Bobomning shahardagi asosiy hovlisi zamonning to’s-to’polonlari sabab bobom vafotidan so’ng, 30-yillarda nohaq qamalib, qamoqxonada dunyodan ko’z yumganidan boshqalar qo’liga o’tib ketgan.
Samarqand tarixi nafaqat tuproq ostida qolib ketgan Afrosiyob – bu jahonga mashhur obidalardan, shu bilan birga asrlar davomida o’zgarmay kelgan shahar mahallalaridan, uni qurshab turgan qishloqlardan ham iboratdir. Bu qadim mahallalar va qishloqlarning nomini tilga olsangiz, tarix kitobini varaqlayotganday bo’lasiz. Mana, masalan, o’zim tug’ilgan joy tevaragidagi qishloqlarning nomini birma-bir aytay: Buxoroqishloq, Urganchqishloq, Turkmanqishloq, Arabxona, Hazora, Nayman… Har gal bu nomlarni tilga olsam, ko’z o’ngimdan Samarqand ustiga qilingan bosqinlar o’ta boshlaydi.

Bir paytlari qishlog’imiz mozori yonidagi ariqdan hatlab o’tsangiz, ulkan tepalikka duch kelardingiz. Bolalikda hamma narsa katta tuyularkan. Men hozir hatlab o’tsangiz dedimu aslida bu ariq bolalik paytimdan juda katta soyday, tepalik esa tog’day bo’lib tuyulgani hamon yodimda. Mana shu tog’day tepalikka chiqib varrak uchirardik. Har safar bu tepalik ustiga chiqqanimda olisdagi tog’larga tikilib xayol surgim kelar, xayol surganim sayin yiroqdagi tog’lar butun haybati va zalvori bilan yaqinlashar, oxiri ularning moviy quchog’ia singib ketganimni bilmay qolardim.

Mana shu tepadan turib Samarqandni – Registon minoralarini, Go’ri Mir gumbazini ko’rish mumkin edi. U paytlar Samarqanddagi eng baland bino to’rt qavatli bo’lardi. Shuning uchun ham bolalik tog’ining cho’qqisiga chiqib tikilgan bolakayning nigohini to’sadigan to’siq yo’q edi.

Samarqand tomonga tikilar ekanman, onamning “Biz oldin shaharda yashaganmiz, bu yerda esa bobongning dala hovlisi bo’lgan”, degan so’zlari yodimga tushardi.

— Bobongning hovlisi haliyam bor, — deb hikoya qilardi onam. – Shundoq Registon maydoni qarshisidagi kinoxonaning orqasiga o’tib, to’g’ri yuraversang, ikki qavatli g’ishtli binoga ko’zing tushadi. O’sha bobongning hovlisi bo’ladi…

Men bobomning ikki qavatlik uyini ko’raman, deb tikilardimu dam o’tmay bu o’y unutilib, butun hayolimni olislarda yuksalib turgan minoralar, gumbazlar maftun qilib olardi. Tepalik ustida o’tirib olgancha, onam so’zlab bergan afsonalarni o’ylardim. Ularni o’ylab, yiroqdagi sehrli shahar ko’chalariyu maydonlariga borib qolganimni sezmay qolardim. Atrofim dan avtolar emas, sovut ko’targan, egnidagi javshanlari yaltirab turgan alpkelbatli suvoriylar, madrasadan saboq olib qaytayotgan, boshlariga oppoq salla o’ragan, oppoq chakmonlar kiygan talabalar o’tar, bozordan qaytayotgan qariyalarning yuzi kengillashgan eshaklari horg’in yo’rtardi…

6

BIBIXONIM HAQIDA AFSONA: Kunlardan bir kun Amir Temur Hindistonga harbiy safar boshlab Samarqanddan chiqib ketibdi. Yuz minglik qo’shinning changu-to’zoni hali yerga qo’nmay turib, Bibixonim suyukli eridan pinhon tuzib yurgan rejasini amalga oshirishga kirishibdi. U Samarqanddagi eng mashhur me’moru muhandislarni o’z majlisiga chorlab, ularga Temurning jahonga mashhur turli elatlarda “er yuzining sayqali” sifatida ta’rifi ketgan poytaxtdagi imoratlarning hammasidan ham mahobatliroq bir madrasa tiklashni buyuribdi. Buning uchun u qirq yil davomida to’plagan boyligini – shavkatli eri zabt etilgan olis va yovuq o’lkalardan olib kelib unga taqdim qilgan qimmatbaho buyumlarning hammasini sarflashga rozi ekanligini aytganda, majlisga tashrif buyurgan ustalar qurilajak bino naqadar ulug’vor bo’lishini o’ylab tillarini tishlab qoldilar.

Shu kecha ularning tushiga gumbazi osmon bilan talashgan, jahonda tengi yo’q bir yuksak imorat kiribdi va ularning har biri mana shu binoni tiklash orzusiga qul bo’lib qolibdi.

Ustalar tiklanajak madrasa loyihasini obdon pishitgach, Bibixonim huzuriga kelib undan qurilishni boshlashga ijozat berishini so’rabdilar. O’ylagan rejasiga loyiq bino bo’lishiga ishongach, Bibixonim rozilik beribdi. To’rt yuz buqa so’yilib qurbonlik berilgach, yetti iqlimda tengi yo’q madrasa qurila boshlanibdi. Ustalar kechani kecha, kunduzni kunduz demay ishlasharkan – qorong’i cho’kkandan har qadamda mash’alayu gulxanlar yoqib qo’yilarkan. Madrasa binosi Amir Temurning qaytishiga qadar bitishi haqidagi Bibixonimning talabi ustalarning qulog’iga qo’rg’oshindek quyilgan edi.

Bibixonim har kuni quruvchilar huzuriga kelib ishning borishini nazorat qilar, ustalarni yanada jadal ishlashga undar edi. Ustalarning boshlig’i ayni qirchillama yoshga yetgan, me’morlik san’ati Qustantiyadan Chinu Mochingacha mashhur yigit edi. U malika tashrif buyurishi bilan soatma-soat ko’kka o’rlab borayotgan bino tepasidan epchillik bilan tushib kelib, Bibixonimga ta’zim qilgancha uning amrini kutardi. Mana necha kundan beri, ustaning yuragi malika hali qurilish maydonida paydo bo’lmasdan turib, Bibixonim o’z qasridan chiqishini anglab bo’lmas bir tarzda payqar payqab bezovta bo’la boshlardi.

Odam husnini ko’rishga zor malika kelishi bilan butun atrofni usta yigitning esu-hushini ayirgulik qalampirmunchoq hidi tutardi. “Qalampirmunchoq emish?! Qizmunchoq, deb atalishi kerak, ey nodon odamlar!” – deb o’ylardi usta yigit har gal bu sehrli isdan mast bo’lib, Malika ketishi bilan usta yana o’z ishiga kirishib ketar, shogirdlari ustaning kecha-kunduz tinmay bir ohangda qandaydir bir qo’shiqni kuylashidan hayron bo’lishar, biroq qo’shiqning so’zlarini qancha urinmasinlar anglab ololmasdilar. Holbuki, usta kecha-kunduz faqat bir so’zni takrorlardi. Bu “Qizmunchoq” so’zi edi. “Qizmunchoq, qizmunchoq, qizmunchoq…” – deb kuylardi usta yigit.

Kunlarning birida nogahon esgan shabada usta yigit bilan suhbatlashib turgan Bibixonim yuzidagi harir ro’molni ochib tashlab, Malikaning turkona husnini me’mor yigit ko’z o’ngida namoyon etibdi. Yigit hayratdan qotib qolibdi, Malika esa uyatdan lov-lov yongancha Bo’stonsaroyga qarab shoshig’ich yuribdi.

Malikaning bir ko’rishdayoq oshiqlik dardiga duchor bo’lgan me’mor yigitning isitmasi ko’tarilib, qo’li ishga bormay qolibdi. Qo’lidagi gazcho’pni ushlagancha xayol surib o’tiraverar ekan. Kecha-kunduz og’zidan tushmaydigan qo’shig’iniyam aytmay qo’yibdi. Uning bu ahvolini ko’rib boshqalarning ham ishi sustlashibdi.

Bundan xabar topgan Bibixonim tashvishga tushibdi. U o’sha yuzi ochsilib “sharmanda” bo’lgandan beri qurilish maydoniga borishdan uyalar ekan. Shuning uchun ham Malika o’zining eng ishonchli kanizagini oldiga chaqirib buyuribdi:
— Borib ustalar boshlig’iga ayt, bunaqada madrasa ulug’ amir qaytadigan kungachayam bitishi dargumon. Ishni tezlashtirsin. Qancha odam kerak bo’lsa aytsin, topib beraman.

Me’mor yigit Bibixonim kanizagini so’zini eshitib shundoq debdi:
— Agar malika madrasaning tezroq bitishini istasa, bir shartim bor… Shuni bajarsa, madrasa o’z muddatida tiklanadi, bo’lmasa
yo’q…
Kanizak “Shartingizni ayting”, degandek usta yigitga tikilgan ekan, u:
— Shartim shu: Bibixonim menga bir o’pich bersin, — debdi.

Me’mor yigit shartini eshitgan Bibixonimning jahli chiqibdi. Oqilaligi bilan mashhur emasmi, keyin jahlidan tushib, o’ylanib qolibdi. Ertasi kuni u qirqta tuxumni pishirib, qirq xil bo’yoq bilan bo’yabdi-da, kanizagi orqali yigitga yuboribdi. Kanizagiga esa:
— Ustaboshiga har bir tuxumning mazasini aytar ekansiz, deb tayinla, — deb aytibdi.
Me’mor yigit qirqta tuxumni bir o’tirishda yeb:
— Bibixonimga ayt: hammasining mazasi bir xil ekan, — dedi.

Kanizak yigitning so’zini kelib, Malikaga aytgan ekan, uning yuziga tabassum yoyilib yana kanizagiga ish buyuribdi:
— Endi ustboshiga borib, hamma tuxumning mazasi bir bo’lganidek, hamma xotinlarning ham mazasi birligini anglamadingizmi, anglagan bo’lsangiz, Malikadan o’pich so’raganingizdan pushaymon emasmisiz? – deb ayt.

Me’mor yigit Malikaning bu so’zini eshitib, “Sohibqiron qaytib kelsa, bo’lgan voqeani eshitib, meni sog’ qoldirmasa kerak”, — deb o’ylab qo’rqib ketibdi. Shu kundan boshlab, yana kechani kecha, kunduzni kunduz demay ter to’kibdi. Madrasa binosi bitadigan kechasi esa tong otgunga qadar qamishlarni bir-biriga yelim bilan ulab qanot yasabdi. Tong otib, quyosh nuri ulug’vor madrasaning gumbaziga tushib, niliy rang osmonga singib ketadigandek tovlana boshlabdi. Xuddi ana shu mahal olis Cho’ponota tomonda harbiy safardan qaytib kelayotgan qo’shin harakatidan changu-to’zon ko’tarilganini ko’rgan me’mor yigit hayallamay madrasa peshtoqidan sakrab, qanot qoqib uchib ketibdi.

Shu uchishda Mashhadga borib qo’nibdi, deyishadi…

Yana shuni hikoya qiladilarkim, Samarqandga yaqinlashgan Amir Temur Ohanin darvozasi yaqinida yuksalib turgan ulkan moviy gumbazli bahaybat imoratni ko’rib, hushi boshidan uchibdi. “Yopiray, men yo’qligimda biror-bir yog’iy kelib Samarqandni bosib oldimikan?” – deb o’ylabdi u. Agar shunday bo’lganda unga albatta xabar yetishi tayin ekanini anglagach ko’ngli joyiga tushibdi. Biroq, dam o’tmay, jahli chiqib: “ Bu ulug’vor binoni mening ruxsatimsiz tiklagan kim ekan? Uni yer bilan tekislab o’rnida qovun-tarvuz ektirmasam, Temur degan nomimni boshqa qo’yganim bo’lsin”, — deb ont ichibdi.

Amir Temur o’zini qarshilashga chiqqan haloyiq shovqin-suroni, karnay-surnay jarangosi ostida Hindiston xazinasi ortilgan fillar karvonini boshlab shaharga kirib kelgach, haybatli bino madrasa ekanini va uni suyukli xotini Bibixonim tiklatganini eshitibdi. So’ng ichgan qasamidan pushaymon bo’lib, nima qilishini bilmay qolibdi. Vayron qilib tashlay desa, Bibixonim ranjiydi, buzmasa, qasam urishidan qo’rqadi.

Amir Temurning bu holatini bir vaziri bilib turgan ekan. Bu vazir aslida vazir emas ekan, Sohibqiron janglarini kitob qilib yurgan muarrix ekan. Birga yuraverib, Amir Temur ko’nglidagi gaplarni bilib turarkan. Bilib oqil maslahatlar berar ekan, shuning uchun ham vazir bo’lmasa-da, hukmdor uni vaziridan a’lo ko’rar ekan. Mana shu dono chol o’z hukmdoriga ta’zim bajo qilib shunday debdi:
— Ey, mamlakat ustuni, ontingizni bajarishning chorasi bor!

Amir Temur “xo’sh” degandek unga tikilibdi.
— Buning uchun madrasa tomiga tuproq chiqarib qovun-tarvuz ekasiz. Pishgach malikamiz bilan mazza qilib yeysiz – mana shu ichgan qasamingizning bajosi bo’ladi.
Amir dono cholning gapini qilib, madrasa tomiga tuproq qicharib, qovun-tarvuz ekibdi, pishgandan keyin esa Bibixonim bilan baham ko’ribdi.

Hatto Amir Temur muarrix cholgayam tom ustidagi polizdan sovg’a qilib qovun-tarvuz jo’natgan, deyishadi bu afsonani tugatayotib samarqandlik chollar.

Boshqa bir afsonada hikoya qilinishicha, oshig’u shaydo bo’lib qolgan me’mor yigitning qo’li ishga bormay qolganidan xabar topgan Bibixonim Amir Temurning Samarqandga qaytib kelayotganini eshitib, madrasani tezroq bitkazish niyatida me’mor yigit qo’ygan shartga – o’pich berishga rozi bo’lgan ekan. “Faqat parda ustidan o’pasiz”, — degan ekan uyatdan bo’zarib, nima qilishini bilmay qolgan Malika. Me’mor yigit parda ustidan o’pgan bo’lsayam, oshiq dilning olovi labga o’tib, Malika yuzini kuydiribdi. O’pich o’rni dog’ bo’lib qolibdi. Buni ko’rib me’mor yigitning esi chiqib ketibdi
– charchadim demay ishlab, madrasani Amir Temur Samarqandga kirib keladigan kuni tugatibdi. Jahongirning qahridan omon qolmasligini anglab oldindan qamishdan qanot yasab qo’ygan yigit gumbaz ustidan “hayu-hayt” degancha uchib ketgan ekan…

Bibixonim esa Chin mamlakatidan olib kelingan ipakdek oppoq upani yuziga surtib suyukli eriga peshvoz chiqibdi. Jangu-jadallarda qo’llanadigan sonsiz harbiy hiylalar ustasi Amir Temur xotinining hiylasini sezmabdi.
Bir xotinning hiylasi qirq eshakka yuk degan gapga shundan keyin ishonmay bo’ladimi, deyishadi o’z hikoyalarini yakunlayotib samarqandlik quv chollar…

7

undan o’n ikki yil muqaddam Bibixonim haqida doston yoza boshlaganimda, qog’ozga tushirgan birinchi yozug’im ushbu bo’lgan edi: Bu doston Bibixonim haqida emas,
balki bizning tarixga bo’lgan munosabatimizni belgilash haqidadir.
Doston ustidagi ish afsuski nihoya topmadi. Tajriba kamlik qildimi, boshqa narsa sabab bo’ldimi… harholda doston chala qoldi. Lekin, umidsiz bo’lmadim. Ko’p martalab dostonga qaytishga urindim. Biroq, uddasidan chiqolmadim. Kim bilsin, avvaldan yurishmagan ishning yurishmog’i, bitmog’i qiyin bo’larkanmi?.. Lekin kunlarning birida: “Nasrda yozsamchi?” – degan o’ymiyamda chaqmoqday yarq etdi-yu, negadir ko’nglim yorishib, o’zimda yo’q quvonib ketdim. Chunki shu o’y xayolimga kelganning o’zidayoq, endi ishim yurishishini, necha yilki fikru-zikrimni band etib, tinchlik bermay kelayotgan armonli niyatim yukidan qutilajagimni ichki bir sezgila his etib ulgurgandim.

Ushbuni yozayotib, kechmish voqealarning ayrim o’rinlarini xayolan to’ldirdim. Shunday ekan, bu yozug’im faqat Bibixonim haqida emas, balki o’n ikki yil avval o’tgan yoshligim, Anhor yoqasidagi bog’, Mamat Yusupov haqida so’ylangan afsona hamdir. Afsona esa, bir shoir aytganidek, haqiqat siniqlari; bir yozuvchi aytganidek, izog’lab bo’lmas narsalarni izohlashga bo’lgan urinishdir.

8

VIKTOR VITKOVICH HIKOYASINING DAVOMI: Toshkentdagi amaliy san’at muzeyida saqlanayotgan Bibixonim jasadi bilan bog’liq voqealar xotimasini menga O’zbekiston tarixi va qadimiy me’morchilik san’atining katta bilimdoni Lazar` Izrailevich Rempel` hikoya qilib berdi.
— Mamat Solihovich Yusupov degan Samarqand tarix muzeyining direktori bor edi… Tanirmidingiz? – dedi u o’z hikoyasini savol bilan boshlab.

Shu zahoti ko’z o’ngimga qotmadan kelgan kishi surati keldi.
— Albatta, uni yaxshi eslayman. Tarixchi olim edi. O’z ishini juda obdon bilardi. Lekin o’ta kamsuqum edi. O’tmish daholari haqida, ayniqsa Samarqand tarixi haqida hayajon bilan hikoya qilishni suygan kishi bo’lsayam, o’zi asosan manbaashunoslik bilan shug’ullanardi. “Buxoro amirligida ish yuritish va sud qog’ozlari” mavzuida ilmiy ish yozgani ham yodimda…
— Ha,ha, xuddi o’sha odam, — dedi tasdiqlab Rempel`. – Men u bilan Buxoro amirligi arxivlarida ishlaganman. Bosh ko’tarmay ishlardi. Dunyoda borligini sezdirmay, birovning ko’nglini og’ritmay yashaydigan odamlar toifasidan edi… Aynan mana shunday xoksor kishilar ba’zan aqlga sig’mas g’aroyib ishlar qiladilarki, eshitib hayrtdan yoqa ushlaysan. Bibixonim jasadini Samarqandga – o’z joyiga qaytargan odam ana shu Yusupov bo’ladi, bilsangiz.

Rempel`ning hikoya qilishicha, Yusupov Samarqand muzeyi direktorligiga tayinlanishi bilan oldindan rejalab yurgan niyati – Bibixonimni o’z maqbarasiga qaytarish harakatiga tushardi. Bu ishni amalga oshirmaguncha ko’ngli o’rniga tushmasligini, tinch yashay olmasligini o’zi sezardi.

Shu sababdan olim vaqtni cho’zmay Toshkentga otlandi. Tegishli yuqori tashkilotlarga muzey muhri bosilgan iltimosnomani ko’tarib kirdi. Unda Samarqand tarix muzeyi direktori Mamat Solihovich Yusupovga Bibixonimning mo’miyolangan jasadini Samarqandga olib kelishga ijozat berishlari so’ralgan edi.

Bu voqea mening Bibixonim bilan uchrashuvimdan so’ng roppa-rosa ikki yildan so’ng – ming to’qqiz yuz qirq sakkizinchi yili bo’layotgan edi. Buni qarangki, Yusupov oxiri niyatiga yetadi – ruxsatnoma olib amaliy san’at muzeyiga Samarqand Malikasini so’rab boradi.

9

“Davomli maktublar” kitobi bilan tanishib bo’lgach, qo’shimcha ma’lumotlar topish maqsadida Samarqandga otlandim. O’sha kunlar shahar muzeyi direktorsiz qolgan ekan. Muzey direktori o’rinbosari bo’lgan ayol: “Ukajon, men bu yerda yaqindan beri ishlayapman. Sizni qiziqtirgan savollarga javob berolmasam kerak, deb qo’rqaman. Yaxshisi, siz Gennadiy Vasil`evichni toping, u kishi muzeyimizning eng keksa xodimi bo’ladilar”, dedi.

O’sha kuniyoq Gennadiy Vasil`evich Popovni qidirib topdim. Bibixonim bilan Yusupov haqida gap boshlashim bilan qariyaning ko’zlari duvva yoshga to’ldi. Keyin hirqiroq ovoz bilan pichirladi:
— Eh, men Bibixonimni ko’rganman…
Vujudimni hayajon chulg’adi.
— Bu voqea, — deya so’z boshladi chol, — Mamat Solihovich Yusupov Bibixonimning mo’miyolangan murdasini Samarqandga olib kelgan
kunlarning birida ro’y bergan edi… Eh, Yusupov ja g’ayratli kishi edi-da. Kam gapirib, ko’p ishlashni yoqtirardi. Dastlab rus-tuzem maktabida savodini chiqargan edi.

Popovni qattiq yo’tal tutdi. Cholning oriq barmoqlari orasida cho’g’lanib turgan, papiros kuli yerga to’kilib, sochilib ketdi. Yo’tali tingach, negadir gapni butunlay boshqa yoqdan boshladi:
— Sen, bola, ko’p gapni bilmaysan. Samarqand muzeyiga kelganimda yoshgina yigitcha edim. Eh, qancha vaqt o’tib ketdi, — keksayib diydasi yumshab qolgan cholning ko’zlari yana yoshlandi. – Samarqand muzeyidek boy muzey ittifoqda kamdan-kam topilardi. Amir Temurning, temuriy shahzodalarning shaxsiy buyumlari, liboslari, qurol-yaroqlari bor edi. Shunday qadimiy kitoblar bor ediki, bezaklarini ko’rsang, hayratdan og’iz ochib qolarding. Juda ko’pchiligi tilla quticha – maxsus g’iloflarda saqlanardi. Bunaqa nodir va qimmatbaho buyumlarni umrim bino bo’lib, boshqa hech qaysi muzeyda ko’rmaganman.

Chol jim qoldi. Cho’ntagidan yana papiros olib tutatdi.
— Eh, bolam, hozir u narsalar muzeyda yo’q. Hammasini, ha, ha, hammasini olib ketishdi. “Yaxshi qo’riqlanmaydi”, “Ta’mir qilamiz”, “Ko’rgazmaga kerak” degan ming xil bahona ro’kach qilib markaziy muzeylarga, asosan, Leningraddagi Ermitajga, Maskovdagi qurol-aslaha palatasiga tashib ketishdi barini.

Popov endi baralla yig’lab yubordi. Umrim bino bo’lib, keksa odamning yig’lashini ko’rmagan edim – nima qilishni, qanday ovutishni bilmay dovdirab qoldim. Chol bir oz fursatdan so’ng xiyol tinchlandi-da, chuqur xo’rsinish aralash davom etdi.
— Bibixonimning mo’miyolangan jasadi Toshkentda edi. Yusupov uni Samarqandga qaytarib keltirishga qattiq kirishdi. Rosa bir oy Samarqandda, bir haftadan oshiq. Toshkentda idorama-idora yugurdi, bechora. Oxiri ruxsat oldi… Zo’r odam edi. Nihoyat, tashib ketilgan muzey buyumlariyam qaytadigan bo’ldi, deb juda quvongan edim. Biroq, ming afsuskim, bu narsa hanuzgacha orzuligicha qolib ketdi…

10

VIKTOR VITKOVICH HIKOYASINING DAVOMI: Yusupov oxiri niyatiga yetdi – ruxsatnoma olib amaliy san’at muzeyiga Turon Malikasini so’rab bordi.

Mo’miyolangan Malika murdasini aerodromga olib borish kerak edi. Yuk mashinasiga ortay desa, yo’llar o’nqir-cho’nqir, qattiqroq silkinib ketsa, jasad sochilib ketishi tayin edi. Aravaga ortish ham yaramaydi…
Oxiri Mamat Solihovich mardikor bozoriga tushib, hammol yollashga qaror qildi. “Bibixonmni taxti ravonda olib boraman”, deb o’ylardi Yusupov eski shahar bozoridagi ustalarga tobutga moslab zambil yasatar ekan.

Yelib-yugurib to’rt hammol topdi-da, ularni Shelkovichnaya ko’chasiga – amaliy san’at muzeyiga boshlab keldi. Mo’miyolangan murda turgan qutini “taxtiravon”ga joylashdi-da, ko’tarib yo’lga tushishdi. Yusupov: “Hoy-hoy, astaroq, qattiq silkitmanglar”degancha javranib, dunyoning yarmini tebratgan jahongirning jufti haloli jasadini yelkalab borishayotgan azamat hammollar yonida pildirab borar, har daqiqada go’zal Malika sochilib ketishi mumkinligini ko’z oldiga keltirib yuragi qinidan chiqib ketguday betoqat bo’lardi. Yo’lda uchragan odamlar yuzlariga fotiha tortishar, ba’zilari yugurib kelib “tobut” dastasini yelkasiga olmoqchi bo’lar, Yusupov esa bunga yo’l qo’ymagandan keyin unga hayron-hayron qarab uzoqlashardilar. Ammo ko’pchilik beshovlonga, ular ko’targan taxti-ravonga befarq ko’z tashlab o’tishardi. Buni ko’rib Yusupovning ichi qizir, tobutda kim yotganini jar solib aytishdan
o’zini arang tiyib qolardi.

Hammollar Beshyohochga yetib nafas rostlash uchun zambilni yerga qo’yishganida Yusupovning sabri tugadi,sirni ochdi. U bu yangilik bilan yigitlarni hayratga solishga, ular qanday ulug’ sharafga muyassar bo’lib kelishayotganidan xabardor qilib qo’yishga shoshilgan edi. Lekin u bu safar ham ilmga mukkasidan ketgan olimlarga xos soddaligiga borgan va qattiq yanglishgan edi. Yo’l bo’yi hammol sheriklariga buyrug’u-tanbeh berib kelayotgan, o’z-o’zidan ularga boshliq bo’lib olgan xo’ppa semiz kishi sheriklariga sirli bir qarash qildi-da, o’rnidan turib so’z boshladi. Uning ovozi juda xunuk edi. Yo’l davomidp qisqa-qisqa buyruq berishdan nariga o’tmagani uchun oldin bilinmagan ekan.
— Endi, aka, bizga yo javob berasiz, yo haqimizni ozroq oshirasiz, — u Yusupovning hayratda dong qotganini ko’rib davom etdi. – Ko’nmasangiz, o’zingiz ko’tarib ketaverasiz.
Hammollarga Amir Temur bilan Bibixonim haqidagi g’aroyib voqealarni so’zlab berishga chog’langan Yusupovning dami ichiga tushib ketdi.

11

TUGAMAGAN DOSTONDAN: “TANTANA VA TO’RTINCHI HAMMOL HAQIDA
HIKOYA”

To’rt hammol ko’tarib borar tobutni,
Yusupov xotini tuqqandek xursand.
Cho’ntak bo’shligini tamom unutib,
Yuragi ilohiy xayollarga band.

Ko’p kuygan ko’ksida kezinar titroq,
Unutdir tashvishlar, unutdir alam.
Xuddi shoirlardek bir oz maqtanchoq,
Boladek oq ko’ngil edi bu odam.

U chiday olmadi,
Tantana bilan
Hammollarga dedi dilini xushlab:
— Ey, nodon gumrohlar, bilmaysiz bu dam
Kimning tobutini turarsiz ushlab?

Bu Temur xotini Bibixonimdir,
Sevimli, oqila, go’zal xotini.
Temur harbga ketib, o’nta xat bitsa:
Shu xotinga bitgan o’nta xatini.

Tobutni zaminga qo’yar to’rt “gumroh”,
Alanglab olishar: “Bu tush emasmi?”
Bu odam yo jinni va yoki ahmoq,
Biri yaqinlashar: “Hushyormi, mastmi?!”

Semiz hammol aytar: “Temur xotinin
Ko’tarib yurishga rozi emasmiz!
Agar haqimizga ozroq qo’shmasang,
Sening bu ishingni ado etmasmiz!

Man gapni cho’zmayman, novvoy emasman,
Puldan qo’sh, shu zahot yo’lga tushgaymiz.
Sen aytgan manzilga dam ham olmasdan
Yelgaymiz, bamisli qushday uchgaymiz!”

To’rtinchi hammol – yosh, oriq bir yigit,
Ularga qo’shilmay qarab turardi.
Boshqa hammollarning so’zin eshitmay
Olislarda edi – xayol surardi.

Musavvir bo’laman deb qilgandi ahd,
Bag’riga olgandi uni yot shahar.
Xayolchan ko’zida balqirdi hayrat,
Bu hayrat eng toza dillarda yashar.

Yolg’iz yetim edi, qon-qarindosh yo’q,
Mardikor bozori uni to’ydirar.
U bilar: shoir va musavvirni
Ochlik erkalaydi, to’qlik o’ldirar.

Maktabda bo’yoqlar berishar – toshdan
Yasalgan haykalni tasvirla, deya.
U bo’lsa, ertaklar tinglab quyoshdan,
Kallaklangan tutga chizdi madhiya.

Ustozi suratni ko’rgach baqirdi,
So’ng qo’ydi, “Chiz!” deya qog’oz gullarni.
O’shandan buyon u hammollik qilib,
Topardi bo’yoqqa kerak pullarni.

…Boshqa hammollarga qarab turdi-da:
— Qanday soz! – dedi so’ng yoshlanib ko’zi.
— Akalar, bu ishga pul olsak – kulgu!
Haqimni olinglar… Roziman, rozi!

Semiz hammol kular: — Ahmoqsan, ahmoq!
Oila boqqanda yaxshi bilarding.
Balki bizlardan ham chiqib o’tkirroq,
Mana shu akangni rosa shilarding!

Musavvir ko’zida porlagan hayrat
Zulmatga cho’karu aylanar dardga.
Semiz hammol aytar: — O’tayotir vaqt,
Ayting, rozimisiz biz qo’ygan shartga?!

Yusupov soatni bahridan kechdi,
Uzatdi, uch hammol bosh chayqadi: — Kam!
So’ng yerga o’tirib tuflisini yechdi,
Keyin yechib berdi kostyumini ham.

“Shimimni yechaymi?” – dedi u kulib,
“Ha, bo’pti”, — deyishdi, biz tushunamiz.
Keyinroq… manzilga yetsak, yecharsiz
Ana, endi, aka, yo’lga tushamiz!”

Har qanday xalqdayam shunday zotlar bor,
Pul bilan o’lchaydi hayotni ular.
Ularning oyog’i ostida xor-zor
Bo’lar ona tuproq, dalalar, gullar.

Otasi: — Suv! – deya qo’lin uzatsa,
— Haqqini bering! – deb shoshirgan shular.
Onasin borini berib kuzatsa,
Eng so’nggi nonini yashirgan shular.

Sevgi – pul,
Vatan – pul,
Qani, keb qoling!
Sotilar vijdonu sotilar imon!
Ular xiyonatning, makrning quli,
Ularning ko’ksida yashamas armon.

Oh, ular juda ko’p,
Vatanin sotgan
Amir Muzaffarlar – mitti xotiblar.
O’zini asray deb
Bolasin otgan,
Otasin o’ldirgan Abdullatiflar.

Taxt uchun, fahsh uchun
Va mansab uchun
Elini, dilini xo’rlagan shular!
Dinidan voz kechar zarra o’kinmay,
O’z ona tilini zo’rlagan shular!

…To’rt hammol ko’tarib borar tobutni,
Yusupov xotini tuqqandek xursand.
Oyoq yalangligin tamom unutib,
Shirin orzularga u bo’ladi band.

Yaxshiyam dunyoda Yusupovlar bor,
Dunyo ham ularning hovuchidadir.
Vatanning azobi,
Vatanning dardi
Ularga merosdir – dil ichidadir.

Ha, ular juda ko’p –
Yurtin saqlagan.
Dushmanga yuzma-yuz turgan shiroqlar.
Ularning hayoti – zulmat qo’ynida
Abadiyat uchun yongan chiroqlar.

…Manzilga yetganda to’rtinchi hammol
Mung’aygan ko’zlarin tikib zaminga,
Shivirlar: — Onamni topdim…onam – shu ayol…
Rahmat, ko’p narsani angladim, aka!

U ketar – ko’zida bedor uqubat,
Ko’zin nuri moziy zulmatin teshar.
Jaynoqi olmadek bo’lib sukunat
Shu yigit ohidan uzilib tushar.

Keyin birdan to’xtar…
Yomg’irdan keyin
Nam tortgan tuproqqa pichoq botadi.
U rasm chizarkan yonib, entikib,
Vatan uzra yangi, shan tong otadi.

U rasm chizadi – uning hayoli
Olis-olislarga uchib yetadi,
Hech qachon ko’rmaymiz biz bu rasmni –
Uni ko’r yomg’irlar yuvib ketadi…

Bundan ikki yil avval yozila boshlagan dostonning shu parchasini bitayotganimda nima uchundir to’rt hammolning ichida hech bo’lmaganda biri Yusupovni tushunishi kerak-ku, deb o’ylaganman. Shu sababdan ham bo’lgan voqeaga zid ravishda to’rtinchi hammol – bo’lajak
musavvir yigit qiyofasini chizishga urindim. Bu mening shunday odamlar hamisha bo’lganiga, bor ekaniga bo’lgan ishonchimdan tug’ilganini tushungandirsiz, endi , degan umiddaman…

12

Bugun Bibixonim deganda ko’pchiligimizning ko’z oldimizga Siyob bozori yonidagi ana shu masjid xarobasi keladi. Bibixonim deganda bir jahongir Temur bobomiz bilan uzoq harbiy safarlar mashaqqatini teng tortgan, deyarli barcha temuriyzodalar tarbiyasi bilan shug’ullangan go’zal va oqila ayolni emas, mana shu haybatli obidani eslaymiz. Aslida esa bu masjid olis moziyda Amir Temur Ko’ragon jome’ masjidi nomi bilan atalgan. Chunki uni buyuk hukmdorning o’zi bosh bo’lib tiklatgan edi.

G’iyosiddin Ali guvohlik beradi: “Sakkiz yuz birinchi yil Ramazoni sharif oyining to’rtinchi kunida (1399 yilning 10 mayida) jome’ masjidi uchun poytaxtning eng yaxshi joyini (Amir Temur) tanladi. Mashhur ustalar va binokor-me’morlar bu ulkan imoratning loyihasini tuzdilar, so’nggi daqiqada uning poydevorini qura boshladilar”.

Fasih Xavofiy “Mujmali Fasihiy”ning sakkiz yuz birinchi yil voqealari bayonida yozadi: “Amir Sohibqiron Hindistondan olib kelgan boylik evaziga Samarqand jome’ masjidi qurilishini boshladi (Qurilish) muqaddas Ramazon oyining to’rtinchi yakshanbasi (1399 yilning 10 mayi)da boshlandi”.

Abu Tohirxo’ja Samarqandiy o’zining “Samariya” kitobida, Samarqandning masjidlari va madrasalari xosiyat va sifatlariga bag’ishlangan bobida quyidagilarni yozadi: “Amir Temur Ko’ragon jome’ masjidi… shahar ichida, uning shimol tomonida, Hazrati Shoh (Dari Ohanin) darvozasining yaqinidadir.

Amir Temur Ko’ragon Hindistonni olgandan keyin, u yerdan o’lja qilingan oltin, inju va qimmatli toshlarni bir yuz to’qson bir filga yuklab keltirdi va istadikim, poytaxti bo’lgan firdavsmonand Samarqandda bir jome’ bino qilgay. Sakkiz yuz birinchi hijriy (melodiy 1399) yilida kuchli va tezishlik ustalarni dunyo tevaragidan yig’ib ishga boshladi. Va shunday bir masjidi jome’ bino qildiki, sahnining sof ishlanishi hushyor dillardan ham mushavvarroq va baland kungiralari oy muqarnasidan bezakli, feruzasimon koshinlari lojuvard, osmonrang, oftobga jiloli zarnigor naqshlari bilan go’zal charx gumbazlariga barobar, baland ovozalik darvozasi “Kimki bu xonai ka’baga kirdi, omonlik topdi” (Qur’on. Oli-Imron surasi, 97-oyat) oyatining kaliti bilan ochildi. Har bir yuksak toqlari falak peshotoqida qad ko’tardi. Jome’ning ravoqi ustida yozilgandurkim: “Amir To’ragay o’g’li buyuk hoqon Amir Temur Ko’ragon sakkiz yuz birinichi yilda ushbu jome’ning solinishiga amr qildi”. Jome’ darvozasining uzorida yozilgandirkim: “Ushbu jome’ni bitkazishiga sakkiz yuz oltinchi (melodiy 1404) yilda muvaffaq bo’lindi”. Ushbu tengsiz bino besh yil orasida ulug’ hoqon buyrug’i bilan solinib bitkazildi.

Ushbu jome’ning eshigi ikki tabaqali bo’lib, xulo (birinj, mis va rux birga qo’shilib eritilsa xulo bo’lur) quyulgan va fusunkor ustalar jome’ning kirar yeriga po’lod qalam uchi bilan juda ham go’zal tabiatlik naqshlar qilganlar ekankim. Samarqandning buzuqchilik chog’ida yo’qolgandir. (V.L.Vyatkin taxminicha, bu masjidning darvozalari Ashtarxoniylar hukmronligining so’nggi yillarida, taxminan XVIII asrning qirqinchi-elliginchi yillarida yo’qolgan).

Jome’ eshigi ustida ushbu bayt yozilgan:

Dar kafi xalq hama makru astu havas,
Kor dargohi Xudovandi jahon doradu bas.

Ya’ni:

Xalq kaftida bari ish aldovu havasdir,
Ish yolg’iz dunyo egasi Tangrining eshigidadir”.

Zahiriddin Muhammad Bobur ham “Boburnoma”da ushbu jome’ masjidi haqida quyidagicha ma’lumotlarni yozib qoldirgan: “Temurbek… yana Ohanin darvozasiga yovuq, qal’aning ichida bir masjidi jome’ solibtur, sangin, aksar Hindistondan eltgan sangtaroshlar anda ish qilibturlar, Masjidning peshtoqi kitobasida bu oyatni “Va iz yarfau Ibrohimal-qavoida ilo oxirihi” andoq ulug’ xat bila bilibturlarkim, bir quruh yovuq yerdin o’qusa bo’lur. Bu ham bisyor oliy imorattur”.

Sharafiddin Ali Yazdiy “Zafarnoma”da ma’lumot berishicha, jome’ masjidi qurilishida mahalliy ustalaru-muhandislardan tashqari Ozarbayjon, Fors, Hindistondan keltirilgan besh yuz sangtarosh ham ishlagan. Ali Yazdiy yozadi: “Agar osmon gumbazi uning takrori bo’lmaganda, bu gumbaz dunyoda yagona bo’lardi, agar somon yo’li peshtoqining takrori bo’lmaganda, bu peshtoq dunyoda yagona bo’lardi”. Mazkur atoqli muarrix yana quyidagilarni xabar qiladi: “Onhazrat (Sohibqiron) bu diniy ishni oxiriga yetkazishga ishtiyoq va g’ayratining zo’rligi tufayli shaxsan o’zi tez-tez imorat qurilishidp hozir bo’lardi. Hatto o’sha muddat davomida aksar vaqtini qurilayotgan masjid yaqinidagi Xonim (Bibixonim) madrasasida va Tumon og’o rioyatparvarlikka taallquli ishlarni ham u ko’pincha shu yerda amalga oshirardi. Shu tarzda shohona iltifot sharofati bilan masjidning oliy kungiralari quruvchisining qadru-qiymati yanglig’ Kayvon ayvonining to’sinlariga yetishdi… Toshlardan to’rt yuz sakson ustun taroshlandi. Ularning har birining uzunligi yetti gazga teng kelardi. Baland shifti va ajoyib forshining hammasi taroshlangan tosh taxtachalar bilan bezatilgan. Shu tariqa, (masjidning) farshidan tepasigacha bo’lgan balandligi o’n gaz edi…

Uning tshrt ruknining har birida bittadan minora qad ko’tardi. Bayt: ular osmonning har tarafiga ovoza taratib, “Obidalarimiz (avlodlarga) bizning kimligimizdan dalolat beradilar” nidosini olamning to’rt rukniga yangratdilar.

Yetti ma’dan qotishmasidan ishlangan ulkan darvozasining sadosi yetti iqlim obidalari (duosini) Dorussalom (Bag’dod)ga yetkazib turadi, aylana devorining ichki va sirtqi tomonlari hamda toqlarining yuzasi toshga o’yilgan kitoba (yozuv)lardan ziynat topgan, “al-Qahf” surasi va boshqa Qur’on oyatlari harflari ham kalimalarining nurli aksi ularda jilolangan…”

Abdurazzoq Samarqandiy “Matlai saydayn va majmai bahrayn” asarida yozadi: “Basra va Bag’dod ustalari masjidning darvoza va eshiklarini, o’rindiqlarini tayanch va shon-shavkat maskani qildilar, har joyning o’lchamiga qarab shoyi va gilamlar tortdilar. Xalaf ustalari gumbaz ichkarisida to’nkarilgan osmondagi yulduzlarga monand tillarang qandillarni yozdilar”.

Jome’ masjidi to’rt ulug’vor imoratdan: katta masjid, ikki kichik masjid va haybatli peshtoqdan iborat bo’lib, ular to’rtburchakli hovlida joylashgan va hovlining to’rt burchida to’rtta minora qad ko’targan. Besh ming kvadrat metr sahnli hovli 470 ustunga o’rnatilgan gumbaz bilan yopilgan. Yodgorlik joylashgan maydonning umumiy sahni 167X109 metrni tashkil qilgan. Masjid burchaklaridagi minoralarning balandligi 31 metrni tashkil qilgan. Bugungi kunda yolg’iz shimoli-g’arbiy burchakdagi minoraning yarmicha qismi saqlanib qolgan. Jome’ ravoqning ikki chetidagi minoralar balandligi 51 metrni tashkil qilib, bugungi kunda faqat janubiy tarafdagisining ma’lum qismi saqlangan. Katta masjid minoralarining balandligi 43 metr bo’lgan. Bizgacha ularning xarobasi yetib kelgan. Masjid devorlarining qalinligi 4-4,5 metr bo’lib, pishiq g’ishtdan ishlangan.

Endi jome’ masjidi peshtoqi haqida ma’lumot beraylik. Peshtoqning eni va bo’yi 45 metrga yaqin bo’lgan, bugungi kunda saqlanib qolgan qismining balandligi 33 metr, kengligi 46 metr. Haybatli peshtoq o’rtasida kengligi 18,8 metrli ravoq bor, ichki tomondayam kichikroq ikkinchi ravoq o’rnashgan. Unda marmar hoshiyali darvoza bo’lgan. Bu darvoza bitiklari xususida oldinda aytib o’tgan edik.
Peshtoqning yon qatorlarida ikkita aylanma zina bo’lgan. Zinadan yuqoriga – kungura ravoqli maydonchaga chiqilib, undan minoraga o’tilgan.

To’rt ulug’vor bino, burchaklarida to’rt minora yuksalib turgan bu Turkiston me’morchiligining oliy namunasi bo’lmish obidadan bugunga kelib bir-biri bilan bog’lanmagan oltita bo’lak saqlanib qolgan. To’rt yuz sakson ustunli ayvon, binolar va minoralarning bir qismi o’tgan asr oxirida ro’y bergan zilziladan zarar ko’rgan. Xalqimizning buyuk tafakkuri namunasi bo’lmish bu obidaga asosiy zarar bosqinchi rus qo’shinlarining 1868 yilning savr oyi boshida Cho’ponota tepaligiga o’rnatilgan sanoqsiz to’plari o’qlaridan yetgan.

13

“Shavkatli” rus qo’shinining Samarqandni to’pga tutishi bu “madaniyatli” istilochilarning insoniyat taraqqiyoti beshiklaridan biri bo’lmish ona yurtimiz madaniy merosiga nisbatan qilingan zug’umlarining boshlanishi yoki xotimasi emas edi. Zero, ular bu qonli bosqin davomida faqat Samarqandni emas, shu bilan birga Avliyoota, Toshkent, Xiva, Andijonniyam juda qattiq to’pbo’ron qilganlari bir qator tarixiy hujjatlarda qayd etilgan. Shaharlarni zabt etish davomida, ya’ni harbiy harakatlar paytida urushning vahshiy qonunlarini nazarda tutib haligidaqa to’pbo’ronliklar, vayronaliklarni “oqlash” mumkindir. Biroq o’lka zabt etilgandan so’ng ham davom etgan g’oratkor jinoyatlarni qanday baholash mumkin? O’sha davr tarixiy bitiklaridan, shu jumladan, mutaraqqiy rus ziyolilari maqolalari chop etilgan demokratik matubot guvohliklaridan shu narsa ma’lumki, Samarqand Chor Rossiyasi imperiyasi tasarrufiga kirgach, shaharda xo’jayinlik qilgan rus harbiylari qadimiy maqbaralarni talaganlar, ko’hna mozorlarda, xususan Afrosiyob mavzeida noqonuniy, aniqrog’i o’g’rincha qazishma ishlari olib borib, qabrlarni talash, talon-taroj qilish bilan shug’ullanganlar.

Shu o’rinda xuddi mana shu yillari vayron qilingan yodgorliklar haqidagi hikoyamni bir yodgorlik – tarixda “Qutbi chahordaho’m” nomi bilan mashhur bo’lgan maqbara qismati bilan to’ldirmoqchiman. Bu maqbara haqida Abu Tohirxo’ja Samarqandiy quyidagilarni yozib qoldirgan: “Bu kishining (ya’ni maqbarada yotgan kishining) oti Shayx Nuriddin Basirdir. Undan “Sizning zamoningizda qutb kimdir?” deb so’raganda, u: “Birodarim Abdullo o’n uchinchi qutbdir, biz o’n to’rtinchimiz”, — deb javob beribdilar. Shuning uchun “Qutbi chahordaho’m” deb dong chiqargan. Shuning uchun “Basir” deganlarkim, u kishi onadan so’qir tug’ilgan bo’lsa ham valiylik nuri bilan barcha ko’rguliklarni ko’rar edi. U qutblar orasida o’n to’rt kechalik to’lgan oydek edi shunga ko’ra o’zini o’n to’rtinchi qutb ataydi. U Shayx Zayniddin Kuyi Orifoniyning xalifasi bo’lib, undan tarbiya topib qabul darajasiga yetgan. Shayxlikda tugallanib, eng so’nggi bosqichga yetgach (Avliyolikning yettita darajasi bo’lgan – X.D.) yo’lboshchisining g’aybiy ishorati yuzasidan, onasi bilan birga No’shkentdan Samarqandga ko’chib kelibdi… Samarqandga kelgach, Novadon bulog’ining yoqasida Ko’yi Cho’pononda (Cho’ponotada – X.D.) sabzarang yoki “Masjidi kabud” va turklar “Ko’k machit” deb ataladigan masjidda qo’nib, shunda o’rnashibdir. Zikrni jahriya yo’li bilan aytar ekan… u olti yuz qirqinchi (1242) yilda o’ldi. Boshqa manbada 646 (1248 yilda – X.D.) Gavdasini Novadon bulog’ining yoqasiga ko’mdilar. Aytadirlarkim, Qutbi chahordaho’mning qutlug’ mozori Novadon bo’yicha, ark tashqarisida ekan. Amir Temur Ko’ragon Abu Sa’id bin Burhoniddin Sog’arjiydan (Ruhobod maqbarasi Burhoniddin Sog’ariynikidir – X.D.) o’z ishlarining oldinga borishi uchun ruhoniy yordam so’raganda, Shayx Nuriddin (Qutbi chahordaho’m) qabrini ziyorat etishga buyuribdi. Shu shayxning buyrug’i bo’yicha Amir Temur Qutbi chahordaho’m mozorini Samarqand arkiga kirgizib, qabri ustida go’zal va yuksak bir bino soldirgan va gumbazining ustiga oltindan bir qubba yasatib o’rnatgan ekan… Amir Temur kechalari shul mozorning tevaragidan aylanib yurar ekan”.

N.I.Veselovskiy tomonidan 1904 yili Peterburgda chop etilgan “Samariya”ning boshidagi so’zda keltirilgan samarqandlik mullo Mir Nizomiddin hikoyasi mana shu go’zal obida qanday vayron etilgani haqidadir: “Eski tarix kitoblaridan ma’lumki, Qutbi chahordaho’m nomi bilan mashhur Shayx Nuriddin Basir… o’z vasiyati bo’yicha Novadon arig’i yaqinida, Samarqand ichida, kunchiqar tomonida ko’milgan. Ming ikki yuz sakson to’rtinchi (1868) yilda Buxoro amri va rus qo’shini orasida bo’lgan urush natijasida amir qo’shini qochib, Samarqand rus qo’shini qo’liga kirdi. Hijriy ming ikki yuz to’qson yettida (1881) ruslar Amir Temur tomonidan Qutbi chahordaho’m mozori ustida solingan koshinlik go’zal va yuksak binoni miltiq dorisi (dinamit) bilan tubidan uchirtirib buzdilar va qabr yerini Tuproqo’rg’on atalgan qo’rg’on (krepost)ga kirgizdilar. Shuning uchun yuqorida yozilgan yilda bu satrlarni yozuvchi men – Samarqand qozisi mullo Mir Nizomiddin Qutbi chahordaho’m suyaklarini viloyat hokimiga iltimos va iltijon qilib, Abbos o’g’li Qusam mozorining g’arbiy-shimolida, Doniyol mozoriga boriladigan katta yo’l yoqasida, mozornng xizmatchilari va shipirguvchilari yordami bilan ko’chirib ko’mdik”.

Bu hikoyaga izoh ortiqcha. Faqat “iltimos va iltijo qilib” degan so’zlarda qanchalik mung va nochorlik borligi, bu mung bizga meros bo’lib qolganini aytib o’tishdan o’zimni tiyolmayman…

14

Bir paytlari to’rt yuz sakson ustunli yopiq ayvondan iborat, bugun esa qurilish maydoniga aylanib qolgan Amir Temur Jome’ masjidi hovlisining o’rtasida marmar toshdan yasalgan ulkan lavh (Qur’on qo’yiladigan maxsus kursi) bor. Lavh dastlab katta masjid binosi ichida bo’lgan, taxminan 1875 yilda bu bino gumbazining qulashidan xavflanib, tashqariga – hovli o’rtasiga chiqarib qo’yilgan. U nafis hoshiyalar, muqarnaslar, islimi naqshlar va yozuvlar bilan bezalgan. Lavh jahongirning nevarasi, buyuk mutafakkir va olim Mirzo Ulug’bek farmoniga binoan yasalgan. Toshkursi chetiga “Sultoni azim, oliy himmatli hoqon, din-diyonat homiysi, Hanafiya mazhabining posboni, aslzoda sulton, ibn sulton, amiri mo»min Ulug’bek Ko’ragon” degan yozuv bitilgan.

Bu lavh tosh Ulug’bek mirzo 1425 yili Mo’g’uliston ustiga qilingan harbiy yurishdan olib qaytgan uch toshning biridan, Amir Temur Shom bosqinidan olib qaytgan xalifa hazrati Usmon Qur’oni uchun maxsus yasalgan. Bu haqda “Samariya” shunday guvohlik beradi: “Samarqandda xalifa hazrati Usmon “Qur’on”i bor va xalifa shu Qur’onni o’qib turgan chog’ida shahid qilingandir. Xalifaning to’kilgan muborak qoni izi ham shu Qur’onning betida bor. Ushbu Qur’onni Amir Temur Ko’ragon keltirib o’z dahmasiga qo’ygandir. Viloyatning buzuqchilik chog’ida u yerdan olinib, Xoja Nosiriddin Ubaydulla Ahror madrasasi – Madrasai Safed (Oq madrasa)ga qo’yildi. Qur’on kiyik terisiga kufiy xat bilan yozilgan. Xalifa Usmonning qutlug’ qoni qora-qizil tusda ko’rinib turibdir”.

Usmon ibn al-Affon (644-656 yy) uchinchi xalifa bo’lgan. Mashoyixlar Payg’ambarimizning ikki qiziga – dastlab Ruqiyaga, uning vafotidan so’ng esa Umm-Qulsumga uylangani uchun hazrati Usmonni “Ikki shams egasi” deb atalgan. Xalifa Usmon Payg’ambarimiz o’limidan keyin og’izma-og’iz ko’chib yurgan Qur’on matnlarini bir joydp to’plab, yagona mukammal matnni yaratgani bilan islom tarixida nom qoldirgan. U kotib Muhammad Zayd ibn Sobit ko’magida va Payg’ambarning tirik safdoshlari guvohligida Qur’onning yagona nusxasini tuzib chiqdi. So’ng yagona nusxadan besh nusxa ko’chirib Makka, Madina, Damashq, Kufa va Basra shaharlarida saqlashni buyurgan. Asl nusxa xalifa ixtiyorida qolgan. Xalifa Usmon o’ldirilgandan so’ng ko’p o’tmay, mana shu asl nusxa yo’qolgani ma’lum. Ko’hna bitiklar yillar o’tib uning goh u, goh bu shaharda paydo bo’lgani haqida hikoya qiladilar.

Abu Tohirxo’ja Samarqandiy hikoyasidagi Xalifa Usmon Qur’oni Samarqandga qanday kelib qolgan? Bu haqda uch xil taxmin bor. Birinchi taxminga qaraganda, uni X-asrda yashagan, o’sha davrning nufuzli diniy arbobi Abu Bakir Kaffol ash-Shoshiy Bag’doddan Movaraunnahr tuprog’iga olib kelgan. Ikkinchi taxmin : Xo’ja Ahror madrasasida saqlanganidan bo’lsa kerak, ushbu Qur’onni Xo’ja Ahror shogirdlaridan biri (Hatto ba’zilar Xo’ja Ahror o’zi deyishadi) Makkaga hajga borib, qaytayotganda Kustaniyada turk sultonini (boshqa ma’lumotlarga qaraganda xalifani) davolab, evaziga shu muqaddas kitobning so’rab olgan deyishadi. Uchinchi taxmin tarafdorlarining fikricha: “Xalifa Usmon Qur’onini, yuqorida Abu Tohirxo’ja Samarqandiy yozganidek, Amir Temur Shom yoki Iroq yurishidan o’z poytaxtiga olib kelgan.

Xalifa hazrati Usmon Qur’onning yaqinda asl egalari – musulmonlarga qaytarib berilishi bilan bog’liq ko’p xabarlarda bu uch taxmin ko’p takrorlandi. Xo’sh, bu taxminlarning qay biri haqiqatga yaqinroq. Kamina uchinchi taxmin tarafdori. Men uchun bu taxmin emas, balki ayni haqiqatdir. Mening bu fikrimni tasdiqlaydigan asosiy dalil Amir Temur Jome’ masjidi maydonida saqlangan lavh toshdir. Birinchidan, xalifa Usmon Qur’onining Mirzo Ulug’bek yasatgan lavh toshga o’z haybati bilan mos kelishi, uning Amir Temur zamonida Samarqandga olib kelinganini tasdiqlaydi. Bu eng avvalo Xo’ja Ahror yoki uning shogirdi haqidagi taxminni yo’qqa chiqaradi. Chunki Xo’ja Ahror Mirzo Ulug’bek o’limidan keyin, Abusaid mirzo taxtda o’tirgan yillarda Samarqandga kelib, qo’nim topgan edi.

Ikkinchidan, xalifa Usmon qoni sachragan muqaddas kitobning taqdiri, garchi yirik diniy arbob bo’lganiga qaramay, Abu Bakir Kaffol ash-Shoshiy qo’lida emas, balki o’sha davr hukmdorlari ixtiyorida bo’lgani shak-shubhasiz. Xuddi shu sababdan ham ishonch bilan aytish mumkinki, o’zini xastalikdan xalos etgani uchun in’om etish hatto turk sultonining diliga ham sig’masa kerak. Qolaversa, ikkinchi taxminni tasdiqlaydigan
voqea Xo’ja Ahror tarjimai holi mufassal yozilgan “Rashahot” kitobida uchramaydi. Shu sababdan ham “Samariya”da keltirilgan rivoyat to’g’ri bo’lib, Amir Temur uni Shomdan qiich zo’ri bilan keltirgani haqiqatga yaqinroq.

1868 yilning bahorida Samarqand bosqinchi rus qo’shinlari tomonidan zabt etilgach, hayal o’tmay viloyat hududida tuzilgan Zarafshon okrugining boshlig’i general-mayor Abramov bu noyob va bebaho boylikni qo’lga kiritishga jiddiy kirishadi. Ochig’ini aytish kerak, Samarqand ulamolari bunday talonchilikdan norozi bo’lib, qattiq qarshilik ko’rsatadilar. Qur’onni yashirishga urinadilar. Biroq, bosqinchi general uni zo’ravonlik bilan besh yuz qo’qoniy (taxminan 100 so’m. Efron-Brokgauz qomusida 150 so’m deb yozilgan) evaziga “sotib” olib, Toshkentga – Turkiston general-gubernatori fon Kaufmanga jo’natadi.

Fon Kaufman bo’lsa o’z navbatida 1869 yilning 24 oktyabrida Xalifa Usmon Qur’onini Peterburgdagi imperator kutubxonasiga tortiq qiladi va buning evaziga imperatorlik kutubxonasining faxriy a’zoligiga saylanadi.
Peterburgga keltirilgan Qur’on o’sha davrning yirik rus olimlari diqqatini tortdi. Uning dastlabki peleografik tahlili rus arabshunosi A.F.Shebuknin tomonidan amalga oshirildi va bu o’rganish natijasida Qur’onning haqiqatan ham VIII-asrda ko’chirilgani ma’lum bo’ldi. 1905 yilda ellik nusxada Xalifa Usmon Qur’onining faksimile nashri bosilib chiqdi.

1917 yilnng so’nggi oyida Peterburgda o’tkazilgan mahalliy musulmonlar s’ezdi Milliy masalalar Xalq nozirligiga murojaat qilib tabarruk yodgorlik bo’lmish Xalifa Usmon Qur’oni musulmonlarga qaytarilishini so’radi. Oradan ko’p o’tmay, Qur’on Ufa shahriga – Butunrossiya musulmonlar kengashi ixtiyoriga jo’natildi. 1924 yilda Qur’on dastlab Toshkentga, keyin esa o’zining eski o’rni Samarqanddagi Xo’ja Ahror masjidiga qaytarildi. Oradan 17 yil o’tgach Qur’on yana Toshkentga olib kelindi va qariyib yarim asr davomida O’zbekiston Xalqlari tarixi muzeyi yerto’lasida saqlandi.

Qissaning davomi mana bu sahifalarda:

Xurshid Davron. Bibixonim qissasi yohud tugamagan doston (2)
Xurshid Davron. Bibixonim qissasi yohud tugamagan doston (3)