„Хамса“ таркибидаги „Сабъаи сайёр“ ва „Садди Искандарий“ достонларида Навоий шоҳлик билан боғлиқ масалаларни биринчи ўринга олиб чиқди. Бу достонлар хамсанавислик анъанасида ўзининг ижтимоий-сиёсий характери ва ўзига хослиги билан ажралиб туради. „Хамса“га устоз Абдураҳмон Жомий (1414—1492) юқори баҳо берди.

ИНСТИТУТДАН

Ўзбекистон ССЖ Фанлар академияси қошидаги Адабиёт институти ҳамиша ўз илмий-тематик режаларида улуғ ўзбек шоири ва мутафаккири Алишер Навоий асарларини, айниқса унинг «Хамса»си таркибидаги достонларни матншунослик жиҳатидан ўрганишга ва нашр этишга катта аҳамият бериб келди.
«Хамса» достонлари ўтмишда, хусусан XV— XVIII асрларда қўлёзма ҳолида, сўнгги XIX аср охири ва XX аср бошларида тошбосма нашрларда халқ орасида тарқалди. Навоий «Хамса»сининг илк нашри тўла ҳолда Хевада (1880 йил), сўнгроқ Тошкентда (1904, 1905 йиллар) амалга оширилган.
Совет даврида «Хамса» достонлари биринчи марта Тил ва адабиёт институти илмий ходимлари томонидан 1939—1940 йилларда бирмунча қисқартирилган ва шарҳланган ҳолда лотин алфавитида нашрга тайёрланиб, насрий баён билан ёнма-ён ҳолда эълон қилинди. Бу ишга Ғафур Ғулом, Солиҳ Муталлибов, Ғулом Каримов, Амин Умарий, Ҳусайнзода, Тўхтасин Жалолов каби шоир ва олимлар катта ҳисса қўшдилар. «Хамса» достонлари, «Ҳайратул-аброр»ни мустасно қилганда, 1948 йилда улуғ шоир таваллудининг 500 йиллигини нншонлаш билан боғлиқ равишда, насрий баёнларсиз янги — рус алфавитида иккинчи марта чоп этилди. Бу нашр ҳам оммавий нашр бўлиб, маълум даражада қисқартирилган ва етарли даражада илмий шарҳланмаган эди.
Улуғ Ватан уруши арафасида Садриддин Айний Тил ва адабиёт институти билан боғланган ҳолда Навоий «Хамса»сининг қисқартирилган, тушиб қолган қисмлари мазмуни насрда берилган ва изоҳланган нашрини тайёрлади ва чоп эттирди. Бу китоб 1947 йили янгитдан нашр этилди.
Алишер Навоий асарларининг илмий-танқидий матнларини тайёрлаш навоийшуносликда, хусусан унинг асарлари матнини илмий қатъийлаштиришда алоҳида аҳамиятга эга. Шу маънода биринчи марта «Хамса»нинг илк достони — «Ҳайратул-аброр» достонининг илмий-танқидий тексти С. Муталлибов, «Лайли ва Мажнун» достони илмий-танқиднй тексти Ғулом Каримов томонидан тайёрлангани муҳим ишнинг бошланиши бўлди. Бироқ, бу текстларнинг ўз вақтида эълон қилинмагани афсусланишга лойиқдир.
«Хамса» достонларининг илмий-танқидий матнларини янги қўлёзмалар асосида янгитдан тузиш қирқинчи йиллар охири, эллигинчи йиллар бошида навоийшунос Порсо Шамсиев (1897—1972) томонидан бошланди. Олим 1956 йили «Сабъаи сайёр»нинг, 1963 йили «Фарҳод ва Ширин»нинг, 1970 йили «Ҳайратул-аброр»нинг илмий-танқидий матнларини эълон қилди. У «Лайли ва Мажнун», «Садди Искандарий» достонларининг илмий-танқидий матнларини ҳам тайёрлаган ҳолда уларни чоп этишга улгурмади.
П. Шамсиевнинг Навоий достонларини нашрга тайёрлаш билан боғлиқ ишлари орасида «Хамса»ни тўла ҳолда 1959 ва 1960 йилларда чоп эттиргани фанда ва улуғ шоир меросини ўрганиш ва тарғиб этишда катта аҳамиятга эга бўлди. Бунда институтнинг етакчи матншунос олими бўлган Порсо Шамсиевнинг илмий фазилатлари янада тўлароқ намоён бўлди.
Лекин Навоий асарлари, хусусан «Хамса» достонларининг том маънодаги илмий матнларини яратиш ва эълон қилиш мураккаб жараён. Бунинг учун матн тузиш ишига жаҳон қўлёзма фондларида мавжуд барча қимматли қўлёзмалардан фойдаланиш талаб этилади. Порсо Шамсиев «Хамса» матнлари устида тадқиқот олиб борган вақтларда эса бунинг имкони йўқ эди. Шунинг учун у «Хамса»нинг Иттифоқда мавжуд қўлёзма нусхалари асосидагина ишлашга мажбур бўлди. «Хамса»нинг чет эллардаги, хусусан, Париж, Стамбул нусхалари тадқиқотдан четда қолди. Шуни назарда тутиб, Адабиёт институти, Қўлёзмалар институти илмий ходимлари ҳозир олим бошлаган ишни давом эттирмоқдалар ва «Хамса» достонларининг янада мукаммал текстларини яратиш устида тадқиқот ишлари олиб бормоқдалар.
Алишер Навоийнинг йигирма жилдлик «Мукаммал асарлар тўллами»ни яратиш муаммоси Адабиёт инситути илмий ходимлари олдига «Хамса» достонларининг илмий текширилган ва изоҳланган нашрини тузиш вазифасини қўйди. Бунда улар ўз устозлари — Порсо Шамсиев тузган матнларни асос қилиб олдилар аа текстларга маълум даражада тузатишлар ҳамда аниқликлар киритишга муваффақ бўлдилар.

САДДИ ИСКАНДАРИЙ

I
Худоё, мусаллам худолиқ санга1,
Биров шаҳки, даъби гадолиқ санга.

Худованди бемислу монандсен,
Худовандларга худовандсен.

Забардастлар зердастинг сенинг,
Бийиклар келиб борча пастинг сенинг.

Санки кўргузуб мавж дарёйи жуд,
Сен айлаб аён коргоҳи вужуд.

Вужуд аҳлининг коми жудунг била,
Келиб жуд қойим вужудунг била2.

Вужудунг қачон қилса зоҳир қидам,
Бўлуб борча ашё вужуди адам.

Замонеки кавнайн маъдум эди,
Адам тангнойида мактум эди.

Не кун оразидин бор эрди нишон,
Не тун турраси анда анбарфишон.

Саҳардин фалак золи рў тоза йўқ,
Шафақдин юзига анинг ғоза йўқ.

Не афлоку, не муттасил анда давр,
Не эл, не анинг давридин элга жавр.

Не олам диёридин осор ҳам,
Не пайдо диёр ичра дайёр ҳам.

Сен ул навъ мавжуд эдинг, бал вужуд
Ки, будунгға йўқ эрди нанги набуд.

Аён бўлмайин баҳри зотингға мавж,
Анинг мавжиға не ҳазизу не авж.

Жамолингки меҳри жаҳонтоб ўлуб
Хафо пардаси ичра ноёб ўлуб.

Жамолингға чунким зуҳур истадинг,
Қуёшингға ифшойи нур истадинг.

Бу навъ иқтизо айлади хўблуғ
Ки, қилғайсен изҳори маҳбублуғ.

Чу маҳбублуқ амри пинҳон эмас
Ки, то бўлмағай ошиқ имкон эмас.

Чу бори ҳуснға ишқ лойиқ басе,
Керак бўлди ҳуснунгға ошиқ басе.

Чу бир жунбуш этти аён баҳри зот,
Падид ўлди амвождин коинот.

Ики ҳарф амрин қилиб нуктавар,
Аён айладинг мунча дилкаш сувар.

Чу қилдинг малак хайлини жилвасоз,
Алар қисмати бўлди зикру ниёз.

Ики, учу тўрт очилиб парлари,
Ҳарими жалолинг кабутарлари.

Тилаб ул кабутарлар оромини,
Ясадинг фалак қасрининг томини.

Чу афлок тарҳиға чектинг қалам,
Ҳаво сафҳасиға чекилди рақам.

Тўқуз гунбад ул навъ чектинг баланд
Ки, ваҳм анда руст айлай олмас каманд.

Келиб бир-бири ичра ҳар бир ниҳон,
Фазо ҳар бирига жаҳон дар жаҳон.

Алар жавҳарини басит айладинг,
Бирин секизига муҳит айладинг.

Бори бир-бири жавфида тў-батў,
Бири бирга вобаст ўлуб мў-бамў.

Борин табъ бир жониб айландуруб,
Бурунғи борин табъ ила ёндуруб.

Бўлуб ул секизнинг мадори анга,
Таҳаррук аро ихтиёри анга.

Яна бирда сабт айладинг собитот,
Анга сайр, аммо буларға сабот.

Тушуб давр аро жоми нилуфарий,
Анга берк юз минг шараф гавҳари.

Мурассаъ жавоҳир била бўлса жом,
Вале давр аро жом топса хиром.

Неча бор эса сайр зоҳир анга,
Не тонг маҳкам ўлса жавоҳир анга.

Бўлуб жилвагар юз туман моҳваш,
Вале жилва ичра сукун бирла хуш.

Яна бирни ундур ҳисор айладинг,
Бировни анга қалъадор айладинг.

Муҳандис шиори тааммул иши,
Таҳаммуллиқ ул навъ бўлмай киши.

Батийравлиғи ҳилм аёғи киби,
Гаронжонлиғи сабр тоғи киби.

Кўзидин бало рахнаси очилиб,
Дамидин нуҳусат ўти сочилиб,

Қаро юз била чархи гардуннишин,
Нечукким, харос уйи ичра чибин.

Яна бирни бир маъбад эттинг васеъ,
Анинг обиди қадр аро бас рафеъ.

Саодат зиёсин сочиб меҳрсон,
Юзинда шараф ҳулласи тайласон.

Топиб «Кимиёйи саодат»қа йўл,
Фалак хонақоҳида ғаззолий ул3.

Фалак гунбади ичра қандилдек,
Ваё Арш буржида Жибрилдек.

Бўлуб яхшилиққа мунир ахтаре,
Харидор, яъни дейин Муштарий.

Яна бирни бир мақтал эттинг ажиб,
Анинг сокини қотили, бас муҳиб.

Киши тиғидин топмайин баҳр амон,
Бешинчи мамоликда ул қаҳрамон.

Келиб ламъаи тиғи барқи бало,
Ҳамул сув аро халқ ғарқи бало.

Бўлуб шева эл бўйнин урмоқ анга,
Итик тиғ ила бош учурмоқ анга.

Кесук бошнинг косасин жом этиб,
Вале қон май ўрниға ошом этиб.

Келиб иш анга чарх даврида қаҳр,
Қадаҳ даврида, ўйлаким қатра заҳр.

Яна бирни бир равза қилдинг назиҳ,
Муқими анинг ҳурдин ҳам фариҳ.

Демай ҳурким, чарх мулкида шоҳ,
Анга тахти феруза оромгоҳ.

Сипеҳр аҳлининг зеб ила зайни ул,
Демай айни ул, қурратул-айни ул.

Бўлуб зоти рахшанда миръот анга,
Гувоҳ ушбу даъвода заррот анга.

Бири гунбади чархи гардон аро,
Анингдекки, зар шамса айвон аро.

Яна бирни тоқи баланд айладинг,
Муқим анда бир нўшханд айладинг.

Қуёш чеҳралик шўхи барбатнавоз
Ки, жон риштаси тор анга, чолса соз.

Чу ториға дастон гузориш бериб,
Бағирларға тирноғи хориш бериб.

Қачон хушнаво лаҳн бунёд этиб,
Агар Ақли Кулл бўлса фарёд этиб.

Қаёнким етиб барбатидин нағам,
Не йўл анда топиб кудурат, не ғам.

Фалак тоқида ун чекиб кўнгли тинч,
Бўлуб, ўйлаким доира ичра синч.

Яна бирни қилдинг кутубхонае,
Ичинда китобатда фарзонае.

Мудаққиқ замирида мамлу фунун,
Келиб диққат аҳли аро зуфунун.

Иши сарбасар лаъбу найранг ўлуб,
Сувдек қайдаким етса, ул ранг ўлуб.

Шиори хароши қалам айламак,
Нукат сафҳа узра рақам айламак.

Фалак дуржида лавҳи даркордек,
Давот узра бир нақши паргордек.

Яна бирни соз айладинг турфа дайр,
Анинг сокинин айладинг тезсайр.

Боридин итикрак хироми анинг,
Вале тегмайин ерга гоми анинг.

Манозилға бот-бот қилиб интиқол,
Отин гоҳ этиб бадру, гоҳи ҳилол.

Вуболу шараф кўргузуб суръати,
Гаҳи заъфи ортиб, гаҳи қуввати.

Фалак даврида суръати ичра зўр,
Тегирмон тоши узра андоқки мўр.

Чу обоға бу навъ бердинг сифот,
Алар таҳтида айладинг уммаҳот.

Аъто етти-ю, тўрт қилдинг ано,
Натижа уч эттинг булардин яно4.

Не тонг, гар ано тўрт қилдинг мубоҳ
Ки, тўрт ўлди шаръ ичра жойиз никоҳ.

Бирининг мизожини тез айладинг,
Анинг табъини шуълахез айладинг.

Бирига бериб лутфи табъи ҳаёт,
Ҳаёт аҳлиға бердинг андин нажот.

Бирин сойир эттинг, нечукким само,
Сафо ичра миръоти гетинамо.

Ясодинг касофат бирининг ишин
Ким, ул бўлди бу ишдин асфалнишин

Бериб бу тазаввужға пайванд ҳам,
Падид айладинг неча фарзанд ҳам.

Бирига ҳажар жисмидин тўшадур,
Анга нақд балким жигаргўшадур.

Бирига нуму жилвасидин ҳаёт,
Қади жилвада найшакар, бал набот.

Бирин лутф аро жавҳари жон дейин,
Анга обхўр оби ҳайвон дейин.

Мунга тегру ғилдинг маротибнавард
Ки, очтинг башар гулбуни ичра вард.

Очилғоч бу гулшанда инсон гули,
Не инсон гули, боғи ризвон гули.

Таниға шарафдин дувож айладинг,
Бошин ҳам сазовори тож айладинг.

Қилиб кўнглини роз ганжинаси,
Юзин айладинг зот ойинаси.

Анга айлагач нури ҳуснунг зуҳур,
Ўқубон малак хайли Аллоҳ нур.

Чу бу навъ мавжуд қилдинг ани,
Малойикка масжуд қилдинг ани.

Қаю кўзгуда тутса аксинг вужуд.
Малойик нечук қилмағайлар сужуд.

Бош индурмаган айлаб изҳори таън,
Не тонг таъм нуни анга тавқи лаън.

Чу бердинг анга рутба мундоқ баланд,
Қилиб кўнглини севмагинг аржуманд.

Чу ишқинг ўти солди кўнглига тоб,
Қуёшнинг юзидин кеторди саҳоб.

Қуёшингға худ монеъи йўқ эди,
Ҳижоби анинг ўзлуги-ўқ эди.

Чу рафъ айладинг ул ҳижобин анинг,
Фузун айладинг ишқи тобин анинг.

Сени кўрди ҳар ёнки солди кўзин,
Чу бори сен ўлдунг, итурди ўзин.

Ажаб ҳолким, бўлса айни шуҳуд,
Чиқорғой биров жонидан шавқи дуд.

Зиҳи турфа маъшуқи ошиқнавоз
Ки, қилмоққа ўз ҳуснини жилвасоз.

Карам бирла халқ айлагай оламе,
Бу оламда мақсуд анга одаме.

ғараз одаме анга олам туфайл,
Неким ғайри оламдур, ул ҳам туфайл.

Киши кўрмамиш ҳаргиз андоқ киши
Ки, ошиққа ошиқлик ўлғай иши5.

Яқин англасам ғайр бордур адам,
Ўзунг ошиқу ишқу маъшуқ ҳам.

Чу маъшуқу ошиқ сен ўлдунг тамом,
Санга ишқу ушшоқдин вассалом.

II
Муножот ул Карими Халлоқ ва мукаррами алал-итлоққаким, карамининг «коф»и саркашлик била ёзуқ «қоф»ини ерга паст қилур ва «ро»си ройи оламоро била маъсият «айн»ин кўр этар ва «мим»и лутфи эмим била хато хаттиға афв рақами чекар ва ўз журми олойишин демак ва баҳри ғуфронидин амон истамак

Лакал-ҳамд, ё Акрамал-Акрамин,
Карам аҳлин этган гадойи камин.

Карим ўлса оламда ҳар навъ шоҳ,
Анга сен карам қилдинг ул дастгоҳ.

Карамдин киши қайда сочқай дирам,
Дирам сен анга қилмоғунча карам.

Карам аҳли гар соҳиби тож эрур,
Ки, хони наволингға муҳтож эрур.

Анга сен хазойин эшигин очиб,
Чу сочмоққа амр айлабон, ул сочиб.

Бас, ул филҳақиқат карамкеш эмас,
Ўзунг Мукрим, ул бир сабаб беш эмас.

Чу сен Мукрим, аҳли карамдур сабаб,
Десам Акрамул-Акрамин не ажаб.

Мунга ўзга маъни доғи бордур,
Акобир сўзидин намудордур

Ки, айни карамдин қачонким Илоҳ,
Гунаҳкордин ўткарур бир гуноҳ.

Карам фартидин будур онинг иши,
Ким ул ишга ўзга тутулмас киши.

Улусқа агар ул гуноҳ ишдурур,
Қиёматқача афву бахшишдурур.

Бу янглиғ карамдин расули амин
Сени этмиш ул Акрамул-Акрамин.

Илоҳий, аларким гунаҳкор экин,
Сен ўткармаган не гунаҳ бор экинғ

Чу ҳар мужримекм, сен эттинг карам,
Сўрулмас ҳамул журм ила ўзга ҳам.

Агар афв бирла карам будурур,
Бори халқнинг журми маъфудурур.

Сангаким карамдур бу ғоятқача
Ким эл маъфу ўлса ниҳоятқача.

Чу дарёйи раҳматқа солғанда мавж,
Қуруқ қолмамиш не ҳазизу не авж.

Неча менда журм ўлса беҳад падид,
Не янглиғ бўла олғамен ноумид.

Неча маъсиятдин табаҳкормен,
Ниҳоятдин ортуқ гунаҳкормен.

Қадимни хижолат юки хам қилиб
Анга журм сарборлиқ ҳам қилиб.

Тутошиб вужудумға ҳирмон ўти,
Не ҳирмон ўти, балки исён ўти.

Бу исён ўти ичра куймак аро,
Бўлуб дудидин рўзгорим қаро.

Не исён ўти, балки оташкада,
Анга ҳема бу жисми меҳнатзада.

Не оташкадаким томуғдин нишон,
Забоналари кўкка оташфишон.

Гунаҳ шуъласин чун чекиб ул томуғ,
Куюб абри раҳмат нечукким момуғ.

Шарардин кавокиб юзи ўртаниб,
Не кавкаб, малойик пари чўрканиб.

Қарортиб тутун чарх жавфин тамом,
Замона қўюб онинг отини шом.

Демай шом, меҳнат палоси дейин,
Жаҳон кийди мотам либоси дейин.

Гунаҳда мени ўлтурурга қазо,
Кийиб даҳр шахси либоси азо.

Ичин ҳам қаро қайғу ғамнок этиб,
Яқосин доғи субҳдин чок этиб.

Ўкуш тийраликлар аро турфа боқ
Ки, чарх этти мушкум саводини оқ.

Саводим баёзиға сўрсанг далил,
Ерур шоми исёнға субҳи раҳил.

Фано пахтаси бил намудор анга,
Кафан риштаси англа ҳар тор анга.

Ажал хайлиға чун ҳужум ортибон,
Адам сори ҳар торидин тортибон.

Нечук бўлмай оҳимдин оташфишон,
Мениким ажал элтгай мўкашон.

ғамим йўқтур ўлмакда эмгак учун,
Нединким туғар кимса ўлмак учун.

Ва лекин бу жонимға эмгакдурур,
Ки асру ёмон навъ ўлмакдурур.

Мунга тегру андинки, ўзни билиб,
Залолат аро умр зойиъ қилиб.

Нафас урмай айлар замон хийралик
Ки, топмай кўнгул кўзгуси тийралик.

Қадам урмайин ғайри бероҳға
Ки, андин тушуб бош тубан чоҳға.

Туну кун харобот аро майпараст,
Қилиб ўзни исён майи бирла маст.

Мусалло гаравда маёло бўлуб,
Ридо гўшаси бодаполо бўлуб.

Бўлуб майкада дайри зулмат асос,
Мен анда қари габри ҳақношинос.

Агар мунча юз бўлса расволиғим,
Сияҳрўлуғу бесару полиғим.

Вале сендин узмаймен асло умид
Ки, эрмон карам баҳридин ноумид.

Бу даргоҳда ҳар ким гунаҳкорроқ,
Иноят қилурға сазоворроқ.

Муни англағач бўлди ҳолим табоҳ
Ки, уммид ила кўпрак эттим гуноҳ.

Ешиттимки, Ҳоруни дарёато
Демишким, чу афв айласам бир хато.

Агар билсалар халқким бегумон,
Не чоғлиғ топармен фараҳ ул замон.

Топарға иноят била парвариш,
Улус қилмағай журмдин ўзга иш.

Илоҳий, туман минг бу Ҳорун киби,
Не Ҳорунки, Ашку Фаридун киби.

Сенинг даргаҳингда не бўлғай хасе,
Демай хаски, ул хасдин ўксук басе.

Алар қилсалар мунча арзи карам,
Бу маъразда не навъ атай сени ҳам.

Алар гар шаҳ ўлса, гадомен ямон,
Ўлар вақти сойил ҳамон, шаҳ ҳамон.

Ёрурда қуёш партавидин саро,
Қачон фарқ ўлур фаҳм заррот аро.

Қилур вақт бу зарраларға карам,
Навоийға лутф айла бир зарра ҳам.

Сазо андин ар журму пиндор эрур,
Сен ул қилки сендин сазовор эрур.

Хато айлаганни ҳисоб айлама,
Хатосиға лойиқ азоб айлама.

Карам бирла журмини кам айлагил,
Гару ул қилди камм, лек карам айлагил.

Агар қилмадинг зуҳду тоат насиб,
Ҳабибингдин этгил шафоат насиб.

III
Ул Расули амин наътиким, рисолат хутбасида муборак алқоби саййид ул-мурсалин келди ва ул шафеъ ул-музаннибин васфиким, ҳумоюн сифоти «Ва мо арсалнока илло раҳматан лил-оламин» ёзилди, алайҳи афзалус- салавот ва акмалут — таҳиёт

Зиҳи анбиё хайлининг сарвари,
Бошинг узра сархайллиқ гавҳари.

Демай анбиё қавму хайлинг сенинг,
Бори офариниш туфайлинг сенинг.

Тутуб гавҳари зотинг аввал вужуд,
Бўлуб сўнгра мавжуд буду набуд.

Замонеки нурунгға бўлмай зуҳур,
Не зулмат бўлуб зоҳир ул дам, не нур.

Чу Ҳақ айлаб ул нурни шамъи жамъ,
Анинг нуридин ёрутуб жамъи шамъ.

Бу машъал чу ўз шуъласин ёрутуб,
Русул шамъи андин ёруғлуқ тутуб.

Демайким русул, ҳар неким топти руҳ,
Бу кибритдин борча топиб футуҳ.

Не кибрит, гугирди аҳмар ҳам ул.
Не гугирд, иксири акбар ҳам ул.

Вужудингдин айлаб қазо кимиё,
Мисин олтун айлаб бори анбиё.

Бу сабқатки, зотингға берди Аҳад,
Санга Бул-башар тонг йўқ ўлмоқ валад.

Атолиққа суратда пайванд эрур,
Вале асли фитратда фарзанд эрур.

Ажаб йўқ сен ўлмоқ ато, ул сабий,
Бу маъниғадур дол «Кунтун-набий»1.

Қачонким, валад бўлса Одам санга,
Бас аҳфод эрур ўзгалар ҳам санга.

Хирадға солиб ажз зотинг сенинг,
Хирад аҳлиға муъжизотинг сенинг.

Чу Мусоға2 «Таврот» этиб Ҳақ баён,
Санга ул баён ичра муъжиз аён.

Бўлуб чунки Довуд3 қисми «Забур»,
Сенинг муъжизинг анда айлаб зуҳур.

Чу Исоға4 «Инжил»5 нозил бўлуб,
Ҳақ анда сифотингға қойил бўлуб.

Каломеки сендин топиб интизом,
Анинг лафз бар лафзи муъжизнизом.

Нечаким кутуби осмоний келиб,
Борисинда сендин нишоний келиб.

Бўлуб чун зуҳури валодат санга,
Бўлуб фош нури саодат санга.

Анинг партавидин нечукким қуёш,
Мадойин бўлуб Макка6 аҳлиға фош.

Сужудунгға бутлар бўлуб ерга паст,
Анингдекки, бут оллида бутпараст.

Ангаким санга берди мундоқ вужуд,
Бу шукронаға сен ҳам айлаб сужуд.

Сени чунки сожид қилиб кирдигор,
Анга сажда қилмоқ бўлуб ошкор.

Сенинг туғмоғинг равшан айлаб жаҳон
Анингдекки, туққай қуёш ногаҳон.

Бу иштин фалак топқач огоҳлиқ,
Санга шаҳлар узра бериб шоҳлиқ.

Фалакка бу бахшиш қилурға не ҳад,
Сени Ҳақ шаҳ этмиш азал то абад.

Гувоҳ ўлди тожи футувват мунга,
Далил ўлди муҳри нубувват мунга.

Бу муҳреки нақшин тутуб ул китиф,
Қуёш ичрадур ахтари мунхасиф.

Не ахтарки, бир хотам этмиш нишон,
Ядуллоҳ7 аро хотам ўлғон ниҳон.

Вужудунгни чун қилди Ҳақ ганжи роз,
Ҳақиқат дуру лаълидин йўқ мажоз.

Қилиб фош маҳфузи асрор фанин,
Заруратки муҳр этти ўз махзанин.

Демай жисмким, ганжи шоҳийдур ул,
Не хотам, нигини илоҳийдур ул.

Ангаким илик берса мундоқ нигин,
Нигинида тонг йўқ замону замин.

Гини йўқки, ой узра пироядур,
Қуёш устида мушкдин соядур.

Қуёшнинг чу манъ айлади сояни,
Недин соя касб этти бу пояни.

Чу шамъингнинг ўлди адам сояси,
Нечук бўлди бу соя ҳамсояси.

Қилиб ҳар кун ул сояға рашк фош,
Тўкар сарғариб, титраб ашкин қуёш.

Қуёшингғаким банда юз бадрдур,
Ики зулф ики лайлатул-қадрдур.

Демай зулф, ики гесуйи анбарин,
Қарориб алар атридин мушки Чин.

Сабо Чин8 сари андин элтиб шамим,
Бўлуб Чин доғи нофаи мушкин насим.

Недин бўлди Чин нофаси мушкфом,
Булардин агар қилмади мушк вом.

Ўрулганда топиб чу тобу шиканж,
Ики анбарин афъи, ул жисм ганж.
Қачонким тарар чоғда тобин очиб,
Сабо барги гул узра сунбул сочиб.

Юзунг сунбули анбаринфом аро,
Саодат тазарви тушуб дом аро.

Қушеким санга бастаи дом эмиш,
Азозилдек фарруханжом эмиш.

Аёғингға тайреки афгандадур,
Агар чуғз бўлсунки, фархандадур.

Бировким эрур ганж вайронаси,
Не ғам аждаҳо бўлса ҳамхонаси.

Аларким ўлумга даво қилдилар,
Асо ташлабон аждаҳо қилдилар.

Очилғоч каломингдин оби ҳаёт,
Ани тўрт бурқаъға солди уёт.

Чу ҳабли матининг аён қилди зўр,
Мунунг айлади аждаҳосини мўр.

Не Мусо-ю, Исоки, бори милал,
Чу шаръинг аён бўлди топти халал.

Зиҳи офтоби рисолатпаноҳ
Ки, анжумдек эттинг русулдин сипоҳ.

Вале чунки хуршидинг этти зуҳур,
Кавокиб сипоҳин ниҳон қилди нур.

Неким чарху анжум санга жилвагоҳ
Ки, жилванг чоғи Арш9 ўлуб хоки роҳ.

Рикобингда човуш ўлуб Жабраил.
Бу маъниға меърож шоми далил.

IV
Ул ҳумойи баландпарвоз тайронининг суръати таърифидаким, меърож шабистонида кўзи наргиси била кўнгли ғунчаси «мозоғал-басару ва мо таро» жўйборидин шодобдурур ва тақарруб айвонида муқаввас қошлари « қоба қавсайни ав адно » эътиборидин баҳраёб

Не шом ул шабистони фархундафол,
Булуб офариниш узориға хол.

Демай холким, гесуйи мушкрез,
Қилиб офариниш уза мушкбез.

Чу онинг бўлуб ошкоро иси,
Жаҳонни тутуб мушкисоро иси.

Тааний била жунбиш айлаб насим,
Ёйиб мушк зимнида авроқи сим.

Не симин варақ, балки юз ламъа нур,
Қилиб ул шабистонда ҳар ён зуҳур.

Ул анвордин жирми ғабро ёруб,
Не ғабро, шабистони хазро ёруб.

Фалак гулшани равза бўстонидек,
Сипеҳр ахтари хулд ризвонидек.

Малойик иниб равшан ахтар киби,
Учуб даҳр даврида шабпар киби.

Бу қушлар жиноҳи ели чун етиб,
Шаётин ғуборини барбод этиб,

Бу янглиғ кеча ул чароғи сипеҳр,
Юзи тоза гулбарги боғи сипеҳр.

Қуёшдек улусдин ниҳоний бўлуб,
Ери ҳужраи уммаҳоний бўлуб

Ки, ногоҳ чоқилди бир тез барқ
Ки, офоқни қилди нур ичра ғарқ.

Демай барқким, тойири барқсайр,
Қўлида бир ул навъким барқтайр.

Бири Арш айвонининг тойири,
Бири хулд бўстонининг сойири.

Анга Сидра кохи навогоҳ ўлуб,
Мунга равза боғи чарогоҳ ўлуб,

Келиб ҳосилан Жабраили амин,
Етиб турфа товуси хулди барин.

Буроқи1 сабук сайри қудсий сиришт.
Бўлуб жилвагоҳи риёзи биҳишт.

Фалак сайридин тез ором анга,
Минг иллиқ фалак сайри бир гом анга.

Қаёнким солиб гом пайки назар,
Юз онча қилиб гоми онинг гузар.

Чу етти паёмовари раҳнавард,
Бўлуб жабҳадин хоки даргаҳнавард.

Юзин меҳрдек айлагач хоксуд,
Ҳабибиға еткурди Ҳақдин дуруд

Ки, ҳижрон бисотин тай этмак керак,
Қўпуб Ҳақ висолиға етмак керак.

Ешитгач бу сўз сойири чархгом,
Равон қўпти бўлмоққа гардунхиром.

Чекиб қосид ул рахшу айландуруб,
Сафар созни қўлдаб, отландуруб.

Чу отланди рокиб, нечукким дарахш,
Бурун сурди Байтул-ҳарам2 узра рахш.

Яна пўяда қўйди Ақсоға юз,
Не Ақсоға юз, чархи аълоға юз.

Ўтуб ҳамли аввалда бу боғдин,
Елу ўт била суву туфроғдин.

Чу жавлонгаҳи бўлди бу тийра фарш,
Бурун ҳамлада фаршдек қолди Арш.

Фалакдин демай ўтмак осон эди,
Қуйиғи тиҳи бирла яксон эди.

Бурунғидаким ойға қилди видоъ,
Қамар манзили бўлди тақташ-шиоъ.

Чу касб этти ул нури жовиддин,
Қамар пояси ўтти хуршиддин.

Чу рахши икинчига урди қадам,
Аторидға3 синди давоту қалам.

Кўруб уммийи илмлар махзани,
Равон илм касб этмак ўлди фани.

Учунчи сори чун шитоб айлабон,
Фалак Зуҳраға4 эҳтисоб айлабон.

Йўлидин қочиб зоҳир этмай суруд,
Равон ёшуруб чодири ичра руд5.

Чу тўртунчи сори таковар суруб,
Қуёшқа басе сарзаниш еткуруб.

Бўла олмайин ул шабистонда фош,
Кириб ер тубига уётдин қуёш6.

Бешинчига чун еткуруб гомни,
Қилиб бандаи амри Баҳромни7.

Ки, солиб улус таркидин қинға тиғ,
Қилиб тарк қон тўкмагин бедариғ.

Чу олтинчиға еткуруб раҳбари,
Ўқуб хутбаи давлатин Муштарий8.

Дуосиға минбарда чун қўл очиб,
Бошиға фалак нақди анжум сочиб.

Етинчига чун обир айлаб саманд,
Саодатдин ўлуб Зуҳал9 баҳраманд.

Бўлуб дафъ анинг борча наҳсияти,
Қули бўлуб анинг саодат оти.

Чу айлаб секизинчи сори мурур,
Савобит топиб мақдамидин сурур.

Очиб гулларин ул мусамман чаман,
Боши узра сочиб гулу настаран.

Ҳамал чун анингдек топиб меҳрибон,
Керакмас дебон Мусо янглиғ шубон.

Бўлуб садқаси чархи даввор уйи,
Қилиб давра, андоқки ассор уйи.

Ики пайкар очиб дуосиға эл,
Тонгиб хизматиға ики ерда бел.

Мушарраф қилиб чунки харчангни,
Очиб рахши темориға чангни.

Қочиб Шер етган замон ул далер,
Қари тулку ул навъким етса шер.

Бўлуб Хўшаға дона гавҳар киби,
Не гавҳар киби, балки ахтар киби.

Аёғиға Мезон қўюб бошини,
Адолат юзидин тузуб тошини.

Чаён нўш сочмоқ қилиб ибтидо,
Етиб нишининг банд-банддин жудо.

Бўлуб қош учидин ишоратнамой,
Бериб қоби қавсайндин мужда Ёй.

Сути Ўчкунинг шираи жон бўлуб,
Анинг қатраси дурри ғалтон бўлуб.

Йўли устида Қубқаким сув сочиб,
Сочар вақти сув йўқки, инжу сочиб.

Фалак деб дамидин тирилганда Ҳут
Ки, «Субҳона ҳаййил-лази ло ямут»10.

Фалак боғи андоқ топиб зебу фар
Ки, бир чарх ўлуб анда ҳар нилуфар.

Чу гарм айлабон чархи атласқа от,
Тўшаб атласин оти оллинда бот.

Чу сайр айлаб ул неча торам сори,
Таковар суруб Арши аъзам сори.

Бўлуб муфтахир Арш анинг зотиға
Ки, наъл айлабон «айн»идин отиға.

Бериб чунки Курсига пирояе,
Уружиға Курси бўлуб пояе.

Мунаввар бўлуб Лавҳ анворидин,
Қилиб шамса хуршид рухсоридин.

Қаламға етиб мақдамидин кушод,
Ёзиб чашмзахми учун «ин якод»11.

Суруб барқсайрини жон мулкига,
Не жон мулкига, ломакон мулкига.

Гузаргоҳи ул дамки Рафраф бўлуб,
Юзидин дамо-дам мушарраф бўлуб.

Ўтуб доғи бир ерга тортиб алам
Ки, бўлмай анга ҳамраҳи ҳамқадам.

Қолиб пўядин пайки афлокгард,
Қадам олмайин рахши гардуннавард.

Буроқин тушуб пайкига топшуруб,
Қадамсиз юруб, пўясиз гом уруб.

Не тўрт аслдин кўнглига ёрлиқ,
Не олти тарафдин хабардорлиқ.

Ҳам олти-ю ҳам тўрт мавқуф эди,
Анинг хотири бирга машъуф эди.

Бўйидин вужуди либосин сўюб,
Бошидин таайюн ливосин қўюб.

Вужудин адам гарди айлаб соғинч,
Вужуду адамдин бўлуб кўнгли тинч.

Ўзидин чу жонида қолмай нишон,
Солиб ўзни жонон сори жонфишон.
Ўзидин ўзин токи қилмай халос,
Қила олмайин ўзни жононға хос.

Чу ўзлукни ўздин қилиб бартараф,
Қилиб жилва мақсуд анга ҳар тараф.

Бўлуб рафъ ўзлук аро пардаси,
Падид ўлди ваҳдат саропардаси.

Ниқоб анда етмиш минг этти зуҳур,
Анинг кўпраги зулмат, озроғи нур.

Ки, рафъ этти борин ҳидоят ели,
Ҳидоят ели йўқ, иноят ели.

Яқинроқ сиғинди висол истабон,
Висол авжиға иттисол истабон.

Неким истабон айлар эрди ҳавас,
Тамомиға Ҳақ еткуруб дастрас.

Ёруб васл хуршидидин айн анга,
Муайян бўлуб қоби қавсайн анга.

Тааллумға етмай «шадидул-қуво»,
Кўзи топти «мо зоғ», ўзи «мо тағо»12,

Неча икилик нақши нобуд ўлуб,
Бир-ўқ ваҳдати сирф мавжуд ўлуб.

Қилиб майл уммат низомиға ҳам,
Ёниб «Ли мааллоҳ» мақомиға ҳам.

Қилиб мустамиълиқда арзи ниёз,
Топиб Ҳақ таолодин исмои роз.

Агар махфий, ар фош ўлуб Ҳақ сўзи,
Ўзи айтибу ҳам эшитиб ўзи.

Кўруб баҳри ғуфронни чун мавжнок,
Тилаб осий уммат гуноҳини пок.

Бу мақсудини арз қилғон замон,
Талаб бирла топмоқ бўлуб тавъамон.

Чу топиб тилаб топмағонни киши,
Кириб кўнглига авд қилмоқ иши.

Келиб ғунчау боғи ризвон ёниб,
Етиб қатрау баҳри Уммон ёниб.

Топиб ҳар не мақсудким истабон,
Бўлуб борча мавжудким истабон.
Ёниб юз қўюб рахшу йўлдошиға,
Тонилмай етишгач алар қошиға.

Анинг шавкатин беадад топибон,
Неча Аҳмад истаб Аҳад топибон.

Яна секрибон маркаби узра чуст,
Қилиб пўя азми, нечукким нухуст.

Фалак аҳли ичра алоло тушуб,
Малак хайлиға шўру ғавғо тушуб.

Малоик тутуб йўл бошин жавқ-жавқ,
Тамошосида борча кўнглида шавқ.

Жамолиға чун кўзларин очибон,
Табақи нурлар бошиға сочибон.

Анга нур сочмоққа монанд бу
Ки, сочқай киши баҳри Уммонга сув.

Сочиб нуру бори аёғин ўпуб,
Аёғ неки, рахши тувоғин ўпуб.

Чу бир хайл этиб хайрбодиға майл,
Етиб, хайра мақдам, дебон ўзга хайл.

Булар қилмайин авд, побўс этиб
Ки, бир ўзга хайли малоик етиб.

Малакдин тўлуб, баски, ҳар қўл анга,
Нузул этгали боғланиб йўл анга.

Туман минг шарор ичра бир ламъа нур,
Ўкуш хайли нор ичра бир ламъа нур.

Вале нуриға нордин йўқ газанд,
Бўлуб нор ул нурдин баҳраманд.

Бу янглиғ кириб хайли афлок аро,
Гузар қилғали маркази хок аро.

Бошиға анинг эврулуб ҳар фалак.
Нечукким, фалак узра хайли малак.

Чароғиға парвоналардек нужум,
Ўзин ўртамакликка айлаб ҳужум.

Не парвонаким, борча шамъин тутуб,
Анинг машъали нуридин ёрутуб.

Фалак аҳлин айлаб чу нур ичра ғарқ,
Фалакдин иниб ерга андоқки барқ.

Гули чун қилиб тоза бу боғни,
Етиб ғайрати Арш туфроғни.

Тушуб бўлғоч оромгоҳи висоқ,
Ёниб пайку жаннатқа элтиб Буроқ.

Мунунгдек сафарким эмас халқ иши
Ки, шарҳин анинг айлай олмас киши.

Хирадни не тонг айласа бадгумон
Ки, боштин-оёқ бор эмиш бир замон.

Бориб келмак андоқ топиб иттисол
Ки, бўлмоқ бурун сўнгра лафзи маҳол.

Не ерга етишгай хирад билмаги,
Бор эрса борурдин бурун келмаги.

Даме сайр этардин бийик ҳиммати,
Муродини ҳосил қилиб уммати.

Бориға бериб муждаи шодлиғ,
Гунаҳ интиқомидин озодлиғ.

Навоийға бўлса гунаҳ беҳисоб,
Анга ҳам, гуноҳиға ҳам не ҳисоб.

Шафеъ ўлғон ўлса бу янглиғ расул,
Ҳақ ул навъ ани қилғон ўлса қабул,

Иши неча журм ичра мушкилдурур,
Бағишланғон эл ичра дохилдурур.

Қачон ҳожати бўлғай эрди раво,
Агар топмаса эрди мундоқ наво.

V
Бу «Хамса» такмилидаким, салавоти хамса адосидек аввал фажр сажадотидин «Сиймоҳум фи вужуҳиҳим мин асариссужуд» зумрасиға кирилди ва зуҳр ракаотидин «Варкау мааррокиин» хайлиға қўшулулди ва аср қиёмидин «Ва иқомас-саловот» жамоатиға юз қўюлди ва мағриб қироатидин «Иқраъ бисми раббикаллази халақ» халқиға бош индурулди ва эмди ишо ниятидин отил табъни ғафлат уйқусиға борғоли қўймайин

Кел, эй толеъи саъду бахти баланд
Ки, сиздин бўлур одами аржуманд.

Ангаким тушар қайсингиз сояси,
Қуёшдин бийикрак бўлур пояси.

Ангаким етар икингиздин мадад1,
Мададкори Ҳақдур азал то абад.

Карам айлаб ики қўлум қўлдангиз,
Сўз иқлими сори мени йўлдангиз.

Бу водий аро Хизри2 роҳим бўлунг,
Қаён юз кетурсам паноҳим бўлунг.

Бурундин чу кўргуздунгуз ёрлиқ,
Басе етти сиздин мададкорлиқ.

Кичик эрканимдин бўлуб қошима,
Улуғ муддао солдингиз бошима3.

Чу олимға келган бийик тоғ эди,
Тоши итигу йўли бўртоғ эди.

Бу бўртоғлиқ бирла юз печ анга,
Чиқа олмағудек киши ҳеч анга.

Чиқар йўлида тўрт оромгоҳ4,
Бешинчиси мақсад билоиштибоҳ.

Ҳар оромгоҳида юз навъ ранж,
Вале тутқач ором зимнида ганж.

Анга чиқмоқ ўлмай кишининг иши,
Магарким чиқиб бир, ики, уч киши5.

Манга чунки сиздин мадад бор эди,
Не сиздинки, Тенгри мададкор эди.

Чиқорға чу қилдим азимат дуруст,
Қадам урдум ул ақба йўлиға чуст.

Қилай деб мақом ул фалакваш сарир,
Итик тош аёғимға эрди ҳарир.

Қадам урмоғим бемадоро бўлуб
Ким, ул хора йўлумда хоро бўлуб.

Қилиб танға осудалиғни ҳаром,
Ҳамул тўрт манзилни қилдим хиром.

Йўлум ичра манзил чу бу тўрт эди,
Чиқорим бийик, ўйлаким ўрт эди.

Солиб чун бийик йўлға чиқмоққа хез,
Макон тай қилиб, ўт киби гарму тез.

Не манзилға етгунча гар ранж ўлуб,
Вале баҳра манзилда бир ганж ўлуб.

Қўюлди чу тўртунчи манзилға гом,
Дедимким, қилай тўрт-беш кун мақом

Ки, йўл ранжидин нотануманд эдим,
Тинорға, басе орзуманд эдим.

Неча кунки дафъ ўлди фарсудалиқ,
Мизожимға юзланди осудалиқ.

Табиатки хўйи касолатдурур,
Тараддуд анга саъб ҳолатдурур.

Хусусанки товшолмиш ўлғай басе,
Қотиғ пўядин толмиш ўлғай басе.

Беш-ўн кунчаким бўлдум оромжўй.
Нишоти маю нуқлдин комжўй.

Ҳаво андоқ айлабдур они лаванд,
Тараб танбалу, кому ғафлат тананд,

Ки, жуз майли кому мурод айламас,
Қадам йўлға урмоғни ёд айламас.

Десам азм тарғибиға юз масал,
Анинг дафъиға кўргузуб минг ҳиял.

Йўл эмгакларин ёд қилғон замон,
Бўлур хотири азм этардин рамон.

Даме бемаю нуқл масрур эмас,
Манга онинг ислоҳи мақдур эмас.

Азимат анга мундин ар қолса кеч,
Не эмгакки чектим, эрур борча ҳеч.

Хусусанки занжирлар бирла ҳам,
Агар чексалар, йўлға қўймас қадам.

Насиҳат мизожиға даргир йўқ,
Кучум етмасу ўзга тадбир йўқ.

Ярим йўлда қолмоқ эрур мушкил иш,
Манга тушган иш кимсага тушмамиш.

Бу достонки сурдум–киноятдурур,
ғараз андин, ушбу ҳикоятдурур

Ки, Ҳақдин ато чу манга бор эди,
Яна бахту иқбол ҳам ёр эди

Ки, чун «Хамса» азмин дуруст айладим,
Камаргоҳиға панжа руст айладим.

Етишмай кўп ул ишта панжамға ранж,
Насиб ўлди беш ганжидин тўрт ганж.

Не васф айлайин, чунки ҳар ким етар,
Тааммул агар қилса, маълум этар.

Ки ганж, ўйла йўқтур Фаридунға ҳам.
Фаридун демай, балки Қорунға6 ҳам.

Ва лекин бешинчида табъи нажанд,
Неча кун бўлуб лаҳвға пойбанд.

Қадаҳ дурдиға қўл узотибдурур,
Аёғи бу лой ичра ботибдурур.

Ани тортмоғлиқни бу лойдин,
Ҳамул бодаи хотиролойдин.

Неча ўз қошимдин қилурмен хаёл,
Хирад ул хаёлимни айтур маҳол.

Уйеким, ваҳалдин чекар юз киши,
Ани чекмак эрмасдурур мўр иши.

Бу ишдинки табъим ҳаросон эрур,
Агар Тенгри лутф этса осон эрур.

Қачон чекса они иноят қўли,
Илайинда очса ҳидоят йўли.

Талаб йўлида толпина, тирмана,
Не душвор манзилға етмак янағ

Чу Ҳақдин эди ул саодат манга,
Бу душвор иш ичра жалодат манга.

Бу дам ҳамки, мушкилрак ўлмиш ишим,
Ерур Тенгри оллинда-ўқ нолишим.

Агар лутфини айласа ёварим,
Тилимни ёзуғларга узроварим.

Чекиб борча олудалиғдин аёқ,
Тутуб бори беҳудалиғдин қироқ.

Надомат кўзин ашкнок айлабон,
Ҳамул сув била ғусли пок айлабон.

Солиб кўнглума сўз демак ниятин,
Кийиб эгнима доғи сўз кисватин.

Суханварлиғ асбобини соз этиб,
Дури назм сочмоғлиғ оғоз этиб.

Тузай назм мулкида шоҳона базм,
Ҳамул базм сори қилай ёна азм.

Билик тахти узра чиқиб ўлтурай,
Хаёл элчисин ҳар тараф чоптурай.

Намудори расми раёсат қилиб,
Ибо айлаганга сиёсат қилиб.

Маоний сипоҳини жон мулкидин,
Не жон мулкидин, ломакон мулкидин,

Ясоқ бирла еткуртайин фавж-фавж
Ки, тутсун черик не ҳазизу не авж.

Йиғилғоч сипаҳ, тарки базм айлайин,
Жаҳонгирлик сори азм айлайин.

Солиб танға сўз жавшану багтарин,
Қўюб бош уза пок назм афсарин.

Минай кўшишу саъй рахшиға тез,
Сипаҳ зийнатиға қилойин ситез.

Ясолни тузай андоқ ороста
Ки, бир туз чаман сарви навхоста.

Мамоликки, табъ айламиш эрди фатҳ,
Ул иқлимким бўлмамиш эрди фатҳ.

Не иқлим, балким жаҳон кишвари
Ки, топмиш эди фатҳи Искандарий.

Скандардек айлаб сипаҳдорлиғ,
Сипаҳни халалдин нигаҳдорлиғ.

Нечукким, Скандар7 кезиб хушку тар,
Мусаххар қилай назм ила баҳру бар

Ки, яъни чекиб хомаи хушхиром,
Скандар ишига қилай эҳтимом.

Илоҳи Навоийға тавфиқ бер,
Қаро шомиға шамъи таҳқиқ бер

Ким, ул шоми дайжур офотидин,
Не офотидин, балки зулмотидин,

Чиқорсун Хизр янглиғ оби ҳаёт,
Етурсун Скандар жанобиға бот.

Неча зойил ўлсун ҳаёти анинг,
Тирилсун бу дам бори оти анинг.

„Xamsa“ tarkibidagi „Sabʼai sayyor“ va „Saddi Iskandariy“da shohlik bilan bogʻliq masalalarni birinchi oʻringa olib chiqdi. Bu dostonlar xamsanavislik anʼanasida oʻzining ijtimoiy-siyosiy xarakteri va originalligi bilan ajralib turadi. „Xamsa“ga ustoz Abdurahmon Jomiy (1414—1492) yuqori baho berdi.

INSTITUTDAN

O’zbekiston SSJ Fanlar akademiyasi qoshidagi Adabiyot instituti hamisha o’z ilmiy-tematik rejalarida ulug’ o’zbek shoiri va mutafakkiri Alisher Navoiy asarlarini, ayniqsa uning «Xamsa»si tarkibidagi dostonlarni matnshunoslik jihatidan o’rganishga va nashr etishga katta ahamiyat berib keldi.
«Xamsa» dostonlari o’tmishda, xususan XV— XVIII asrlarda qo’lyozma holida, so’nggi XIX asr oxiri va XX asr boshlarida toshbosma nashrlarda xalq orasida tarqaldi. Navoiy «Xamsa»sining ilk nashri to’la holda Xevada (1880 yil), so’ngroq Toshkentda (1904, 1905 yillar) amalga oshirilgan.
Sovet davrida «Xamsa» dostonlari birinchi marta Til va adabiyot instituti ilmiy xodimlari tomonidan 1939—1940 yillarda birmuncha qisqartirilgan va sharhlangan holda lotin alfavitida nashrga tayyorlanib, nasriy bayon bilan yonma-yon holda e’lon qilindi. Bu ishga G’afur G’ulom, Solih Mutallibov, G’ulom Karimov, Amin Umariy, Husaynzoda, To’xtasin Jalolov kabi shoir va olimlar katta hissa qo’shdilar. «Xamsa» dostonlari, «Hayratul-abror»ni mustasno qilganda, 1948 yilda ulug’ shoir tavalludining 500 yilligini nnshonlash bilan bog’liq ravishda, nasriy bayonlarsiz yangi — rus alfavitida ikkinchi marta chop etildi. Bu nashr ham ommaviy nashr bo’lib, ma’lum darajada qisqartirilgan va yetarli darajada ilmiy sharhlanmagan edi.
Ulug’ Vatan urushi arafasida Sadriddin Ayniy Til va adabiyot instituti bilan bog’langan holda Navoiy «Xamsa»sining qisqartirilgan, tushib qolgan qismlari mazmuni nasrda berilgan va izohlangan nashrini tayyorladi va chop ettirdi. Bu kitob 1947 yili yangitdan nashr etildi.
Alisher Navoiy asarlarining ilmiy-tanqidiy matnlarini tayyorlash navoiyshunoslikda, xususan uning asarlari matnini ilmiy qat’iylashtirishda alohida ahamiyatga ega. Shu ma’noda birinchi marta «Xamsa»ning ilk dostoni — «Hayratul-abror» dostonining ilmiy-tanqidiy teksti S. Mutallibov, «Layli va Majnun» dostoni ilmiy-tanqidny teksti G’ulom Karimov tomonidan tayyorlangani muhim ishning boshlanishi bo’ldi. Biroq, bu tekstlarning o’z vaqtida e’lon qilinmagani afsuslanishga loyiqdir.
«Xamsa» dostonlarining ilmiy-tanqidiy matnlarini yangi qo’lyozmalar asosida yangitdan tuzish qirqinchi yillar oxiri, elliginchi yillar boshida navoiyshunos Porso Shamsiyev (1897—1972) tomonidan boshlandi. Olim 1956 yili «Sab’ai sayyor»ning, 1963 yili «Farhod va Shirin»ning, 1970 yili «Hayratul-abror»ning ilmiy-tanqidiy matnlarini e’lon qildi. U «Layli va Majnun», «Saddi Iskandariy» dostonlarining ilmiy-tanqidiy matnlarini ham tayyorlagan holda ularni chop etishga ulgurmadi.
P. Shamsiyevning Navoiy dostonlarini nashrga tayyorlash bilan bog’liq ishlari orasida «Xamsa»ni to’la holda 1959 va 1960 yillarda chop ettirgani fanda va ulug’ shoir merosini o’rganish va targ’ib etishda katta ahamiyatga ega bo’ldi. Bunda institutning yetakchi matnshunos olimi bo’lgan Porso Shamsiyevning ilmiy fazilatlari yanada to’laroq namoyon bo’ldi.
Lekin Navoiy asarlari, xususan «Xamsa» dostonlarining tom ma’nodagi ilmiy matnlarini yaratish va e’lon qilish murakkab jarayon. Buning uchun matn tuzish ishiga jahon qo’lyozma fondlarida mavjud barcha qimmatli qo’lyozmalardan foydalanish talab etiladi. Porso Shamsiyev «Xamsa» matnlari ustida tadqiqot olib borgan vaqtlarda esa buning imkoni yo’q edi. Shuning uchun u «Xamsa»ning Ittifoqda mavjud qo’lyozma nusxalari asosidagina ishlashga majbur bo’ldi. «Xamsa»ning chet ellardagi, xususan, Parij, Stambul nusxalari tadqiqotdan chetda qoldi. Shuni nazarda tutib, Adabiyot instituti, Qo’lyozmalar instituti ilmiy xodimlari hozir olim boshlagan ishni davom ettirmoqdalar va «Xamsa» dostonlarining yanada mukammal tekstlarini yaratish ustida tadqiqot ishlari olib bormoqdalar.
Alisher Navoiyning yigirma jildlik «Mukammal asarlar to’llami»ni yaratish muammosi Adabiyot insituti ilmiy xodimlari oldiga «Xamsa» dostonlarining ilmiy tekshirilgan va izohlangan nashrini tuzish vazifasini qo’ydi. Bunda ular o’z ustozlari — Porso Shamsiyev tuzgan matnlarni asos qilib oldilar aa tekstlarga ma’lum darajada tuzatishlar hamda aniqliklar kiritishga muvaffaq bo’ldilar.

SADDI ISKANDARIY

I
Xudoyo, musallam xudoliq sanga1,
Birov shahki, da’bi gadoliq sanga.

Xudovandi bemislu monandsen,
Xudovandlarga xudovandsen.

Zabardastlar zerdasting sening,
Biyiklar kelib borcha pasting sening.

Sanki ko’rguzub mavj daryoyi jud,
Sen aylab ayon korgohi vujud.

Vujud ahlining komi judung bila,
Kelib jud qoyim vujudung bila2.

Vujudung qachon qilsa zohir qidam,
Bo’lub borcha ashyo vujudi adam.

Zamoneki kavnayn ma’dum edi,
Adam tangnoyida maktum edi.

Ne kun orazidin bor erdi nishon,
Ne tun turrasi anda anbarfishon.

Sahardin falak zoli ro’ toza yo’q,
Shafaqdin yuziga aning g’oza yo’q.

Ne afloku, ne muttasil anda davr,
Ne el, ne aning davridin elga javr.

Ne olam diyoridin osor ham,
Ne paydo diyor ichra dayyor ham.

Sen ul nav’ mavjud eding, bal vujud
Ki, budungg’a yo’q erdi nangi nabud.

Ayon bo’lmayin bahri zotingg’a mavj,
Aning mavjig’a ne hazizu ne avj.

Jamolingki mehri jahontob o’lub
Xafo pardasi ichra noyob o’lub.

Jamolingg’a chunkim zuhur istading,
Quyoshingg’a ifshoyi nur istading.

Bu nav’ iqtizo ayladi xo’blug’
Ki, qilg’aysen izhori mahbublug’.

Chu mahbubluq amri pinhon emas
Ki, to bo’lmag’ay oshiq imkon emas.

Chu bori husng’a ishq loyiq base,
Kerak bo’ldi husnungg’a oshiq base.

Chu bir junbush etti ayon bahri zot,
Padid o’ldi amvojdin koinot.

Iki harf amrin qilib nuktavar,
Ayon aylading muncha dilkash suvar.

Chu qilding malak xaylini jilvasoz,
Alar qismati bo’ldi zikru niyoz.

Iki, uchu to’rt ochilib parlari,
Harimi jaloling kabutarlari.

Tilab ul kabutarlar oromini,
Yasading falak qasrining tomini.

Chu aflok tarhig’a chekting qalam,
Havo safhasig’a chekildi raqam.

To’quz gunbad ul nav’ chekting baland
Ki, vahm anda rust aylay olmas kamand.

Kelib bir-biri ichra har bir nihon,
Fazo har biriga jahon dar jahon.

Alar javharini basit aylading,
Birin sekiziga muhit aylading.

Bori bir-biri javfida to’-bato’,
Biri birga vobast o’lub mo’-bamo’.

Borin tab’ bir jonib aylandurub,
Burung’i borin tab’ ila yondurub.

Bo’lub ul sekizning madori anga,
Taharruk aro ixtiyori anga.

Yana birda sabt aylading sobitot,
Anga sayr, ammo bularg’a sabot.

Tushub davr aro jomi nilufariy,
Anga berk yuz ming sharaf gavhari.

Murassa’ javohir bila bo’lsa jom,
Vale davr aro jom topsa xirom.

Necha bor esa sayr zohir anga,
Ne tong mahkam o’lsa javohir anga.

Bo’lub jilvagar yuz tuman mohvash,
Vale jilva ichra sukun birla xush.

Yana birni undur hisor aylading,
Birovni anga qal’ador aylading.

Muhandis shiori taammul ishi,
Tahammulliq ul nav’ bo’lmay kishi.

Batiyravlig’i hilm ayog’i kibi,
Garonjonlig’i sabr tog’i kibi.

Ko’zidin balo raxnasi ochilib,
Damidin nuhusat o’ti sochilib,

Qaro yuz bila charxi gardunnishin,
Nechukkim, xaros uyi ichra chibin.

Yana birni bir ma’bad etting vase’,
Aning obidi qadr aro bas rafe’.

Saodat ziyosin sochib mehrson,
Yuzinda sharaf hullasi taylason.

Topib «Kimiyoyi saodat»qa yo’l,
Falak xonaqohida g’azzoliy ul3.

Falak gunbadi ichra qandildek,
Vayo Arsh burjida Jibrildek.

Bo’lub yaxshiliqqa munir axtare,
Xaridor, ya’ni deyin Mushtariy.

Yana birni bir maqtal etting ajib,
Aning sokini qotili, bas muhib.

Kishi tig’idin topmayin bahr amon,
Beshinchi mamolikda ul qahramon.

Kelib lam’ai tig’i barqi balo,
Hamul suv aro xalq g’arqi balo.

Bo’lub sheva el bo’ynin urmoq anga,
Itik tig’ ila bosh uchurmoq anga.

Kesuk boshning kosasin jom etib,
Vale qon may o’rnig’a oshom etib.

Kelib ish anga charx davrida qahr,
Qadah davrida, o’ylakim qatra zahr.

Yana birni bir ravza qilding nazih,
Muqimi aning hurdin ham farih.

Demay hurkim, charx mulkida shoh,
Anga taxti feruza oromgoh.

Sipehr ahlining zeb ila zayni ul,
Demay ayni ul, qurratul-ayni ul.

Bo’lub zoti raxshanda mir’ot anga,
Guvoh ushbu da’voda zarrot anga.

Biri gunbadi charxi gardon aro,
Aningdekki, zar shamsa ayvon aro.

Yana birni toqi baland aylading,
Muqim anda bir no’shxand aylading.

Quyosh chehralik sho’xi barbatnavoz
Ki, jon rishtasi tor anga, cholsa soz.

Chu torig’a daston guzorish berib,
Bag’irlarg’a tirnog’i xorish berib.

Qachon xushnavo lahn bunyod etib,
Agar Aqli Kull bo’lsa faryod etib.

Qayonkim yetib barbatidin nag’am,
Ne yo’l anda topib kudurat, ne g’am.

Falak toqida un chekib ko’ngli tinch,
Bo’lub, o’ylakim doira ichra sinch.

Yana birni qilding kutubxonaye,
Ichinda kitobatda farzonaye.

Mudaqqiq zamirida mamlu funun,
Kelib diqqat ahli aro zufunun.

Ishi sarbasar la’bu nayrang o’lub,
Suvdek qaydakim yetsa, ul rang o’lub.

Shiori xaroshi qalam aylamak,
Nukat safha uzra raqam aylamak.

Falak durjida lavhi darkordek,
Davot uzra bir naqshi pargordek.

Yana birni soz aylading turfa dayr,
Aning sokinin aylading tezsayr.

Boridin itikrak xiromi aning,
Vale tegmayin yerga gomi aning.

Manozilg’a bot-bot qilib intiqol,
Otin goh etib badru, gohi hilol.

Vubolu sharaf ko’rguzub sur’ati,
Gahi za’fi ortib, gahi quvvati.

Falak davrida sur’ati ichra zo’r,
Tegirmon toshi uzra andoqki mo’r.

Chu obog’a bu nav’ berding sifot,
Alar tahtida aylading ummahot.

A’to yetti-yu, to’rt qilding ano,
Natija uch etting bulardin yano4.

Ne tong, gar ano to’rt qilding muboh
Ki, to’rt o’ldi shar’ ichra joyiz nikoh.

Birining mizojini tez aylading,
Aning tab’ini shu’laxez aylading.

Biriga berib lutfi tab’i hayot,
Hayot ahlig’a berding andin najot.

Birin soyir etting, nechukkim samo,
Safo ichra mir’oti getinamo.

Yasoding kasofat birining ishin
Kim, ul bo’ldi bu ishdin asfalnishin

Berib bu tazavvujg’a payvand ham,
Padid aylading necha farzand ham.

Biriga hajar jismidin to’shadur,
Anga naqd balkim jigargo’shadur.

Biriga numu jilvasidin hayot,
Qadi jilvada nayshakar, bal nabot.

Birin lutf aro javhari jon deyin,
Anga obxo’r obi hayvon deyin.

Munga tegru g’ilding marotibnavard
Ki, ochting bashar gulbuni ichra vard.

Ochilg’och bu gulshanda inson guli,
Ne inson guli, bog’i rizvon guli.

Tanig’a sharafdin duvoj aylading,
Boshin ham sazovori toj aylading.

Qilib ko’nglini roz ganjinasi,
Yuzin aylading zot oyinasi.

Anga aylagach nuri husnung zuhur,
O’qubon malak xayli Alloh nur.

Chu bu nav’ mavjud qilding ani,
Maloyikka masjud qilding ani.

Qayu ko’zguda tutsa aksing vujud.
Maloyik nechuk qilmag’aylar sujud.

Bosh indurmagan aylab izhori ta’n,
Ne tong ta’m nuni anga tavqi la’n.

Chu berding anga rutba mundoq baland,
Qilib ko’nglini sevmaging arjumand.

Chu ishqing o’ti soldi ko’ngliga tob,
Quyoshning yuzidin ketordi sahob.

Quyoshingg’a xud mone’i yo’q edi,
Hijobi aning o’zlugi-o’q edi.

Chu raf’ aylading ul hijobin aning,
Fuzun aylading ishqi tobin aning.

Seni ko’rdi har yonki soldi ko’zin,
Chu bori sen o’ldung, iturdi o’zin.

Ajab holkim, bo’lsa ayni shuhud,
Chiqorg’oy birov jonidan shavqi dud.

Zihi turfa ma’shuqi oshiqnavoz
Ki, qilmoqqa o’z husnini jilvasoz.

Karam birla xalq aylagay olame,
Bu olamda maqsud anga odame.

g’araz odame anga olam tufayl,
Nekim g’ayri olamdur, ul ham tufayl.

Kishi ko’rmamish hargiz andoq kishi
Ki, oshiqqa oshiqlik o’lg’ay ishi5.

Yaqin anglasam g’ayr bordur adam,
O’zung oshiqu ishqu ma’shuq ham.

Chu ma’shuqu oshiq sen o’ldung tamom,
Sanga ishqu ushshoqdin vassalom.

II
Munojot ul Karimi Xalloq va mukarrami alal-itloqqakim, karamining «kof»i sarkashlik bila yozuq «qof»ini yerga past qilur va «ro»si royi olamoro bila ma’siyat «ayn»in ko’r etar va «mim»i lutfi emim bila xato xattig’a afv raqami chekar va o’z jurmi oloyishin demak va bahri g’ufronidin amon istamak

Lakal-hamd, yo Akramal-Akramin,
Karam ahlin etgan gadoyi kamin.

Karim o’lsa olamda har nav’ shoh,
Anga sen karam qilding ul dastgoh.

Karamdin kishi qayda sochqay diram,
Diram sen anga qilmog’uncha karam.

Karam ahli gar sohibi toj erur,
Ki, xoni navolingg’a muhtoj erur.

Anga sen xazoyin eshigin ochib,
Chu sochmoqqa amr aylabon, ul sochib.

Bas, ul filhaqiqat karamkesh emas,
O’zung Mukrim, ul bir sabab besh emas.

Chu sen Mukrim, ahli karamdur sabab,
Desam Akramul-Akramin ne ajab.

Munga o’zga ma’ni dog’i bordur,
Akobir so’zidin namudordur

Ki, ayni karamdin qachonkim Iloh,
Gunahkordin o’tkarur bir gunoh.

Karam fartidin budur oning ishi,
Kim ul ishga o’zga tutulmas kishi.

Ulusqa agar ul gunoh ishdurur,
Qiyomatqacha afvu baxshishdurur.

Bu yanglig’ karamdin rasuli amin
Seni etmish ul Akramul-Akramin.

Ilohiy, alarkim gunahkor ekin,
Sen o’tkarmagan ne gunah bor eking’

Chu har mujrimekm, sen etting karam,
So’rulmas hamul jurm ila o’zga ham.

Agar afv birla karam budurur,
Bori xalqning jurmi ma’fudurur.

Sangakim karamdur bu g’oyatqacha
Kim el ma’fu o’lsa nihoyatqacha.

Chu daryoyi rahmatqa solg’anda mavj,
Quruq qolmamish ne hazizu ne avj.

Necha menda jurm o’lsa behad padid,
Ne yanglig’ bo’la olg’amen noumid.

Necha ma’siyatdin tabahkormen,
Nihoyatdin ortuq gunahkormen.

Qadimni xijolat yuki xam qilib
Anga jurm sarborliq ham qilib.

Tutoshib vujudumg’a hirmon o’ti,
Ne hirmon o’ti, balki isyon o’ti.

Bu isyon o’ti ichra kuymak aro,
Bo’lub dudidin ro’zgorim qaro.

Ne isyon o’ti, balki otashkada,
Anga hema bu jismi mehnatzada.

Ne otashkadakim tomug’din nishon,
Zabonalari ko’kka otashfishon.

Gunah shu’lasin chun chekib ul tomug’,
Kuyub abri rahmat nechukkim momug’.

Sharardin kavokib yuzi o’rtanib,
Ne kavkab, maloyik pari cho’rkanib.

Qarortib tutun charx javfin tamom,
Zamona qo’yub oning otini shom.

Demay shom, mehnat palosi deyin,
Jahon kiydi motam libosi deyin.

Gunahda meni o’ltururga qazo,
Kiyib dahr shaxsi libosi azo.

Ichin ham qaro qayg’u g’amnok etib,
Yaqosin dog’i subhdin chok etib.

O’kush tiyraliklar aro turfa boq
Ki, charx etti mushkum savodini oq.

Savodim bayozig’a so’rsang dalil,
Yerur shomi isyong’a subhi rahil.

Fano paxtasi bil namudor anga,
Kafan rishtasi angla har tor anga.

Ajal xaylig’a chun hujum ortibon,
Adam sori har toridin tortibon.

Nechuk bo’lmay ohimdin otashfishon,
Menikim ajal eltgay mo’kashon.

g’amim yo’qtur o’lmakda emgak uchun,
Nedinkim tug’ar kimsa o’lmak uchun.

Va lekin bu jonimg’a emgakdurur,
Ki asru yomon nav’ o’lmakdurur.

Munga tegru andinki, o’zni bilib,
Zalolat aro umr zoyi’ qilib.

Nafas urmay aylar zamon xiyralik
Ki, topmay ko’ngul ko’zgusi tiyralik.

Qadam urmayin g’ayri berohg’a
Ki, andin tushub bosh tuban chohg’a.

Tunu kun xarobot aro mayparast,
Qilib o’zni isyon mayi birla mast.

Musallo garavda mayolo bo’lub,
Rido go’shasi bodapolo bo’lub.

Bo’lub maykada dayri zulmat asos,
Men anda qari gabri haqnoshinos.

Agar muncha yuz bo’lsa rasvolig’im,
Siyahro’lug’u besaru polig’im.

Vale sendin uzmaymen aslo umid
Ki, ermon karam bahridin noumid.

Bu dargohda har kim gunahkorroq,
Inoyat qilurg’a sazovorroq.

Muni anglag’ach bo’ldi holim taboh
Ki, ummid ila ko’prak ettim gunoh.

Yeshittimki, Horuni daryoato
Demishkim, chu afv aylasam bir xato.

Agar bilsalar xalqkim begumon,
Ne chog’lig’ toparmen farah ul zamon.

Toparg’a inoyat bila parvarish,
Ulus qilmag’ay jurmdin o’zga ish.

Ilohiy, tuman ming bu Horun kibi,
Ne Horunki, Ashku Faridun kibi.

Sening dargahingda ne bo’lg’ay xase,
Demay xaski, ul xasdin o’ksuk base.

Alar qilsalar muncha arzi karam,
Bu ma’razda ne nav’ atay seni ham.

Alar gar shah o’lsa, gadomen yamon,
O’lar vaqti soyil hamon, shah hamon.

Yorurda quyosh partavidin saro,
Qachon farq o’lur fahm zarrot aro.

Qilur vaqt bu zarralarg’a karam,
Navoiyg’a lutf ayla bir zarra ham.

Sazo andin ar jurmu pindor erur,
Sen ul qilki sendin sazovor erur.

Xato aylaganni hisob aylama,
Xatosig’a loyiq azob aylama.

Karam birla jurmini kam aylagil,
Garu ul qildi kamm, lek karam aylagil.

Agar qilmading zuhdu toat nasib,
Habibingdin etgil shafoat nasib.

III
Ul Rasuli amin na’tikim, risolat xutbasida muborak alqobi sayyid ul-mursalin keldi va ul shafe’ ul-muzannibin vasfikim, humoyun sifoti «Va mo arsalnoka illo rahmatan lil-olamin» yozildi, alayhi afzalus- salavot va akmalut — tahiyot

Zihi anbiyo xaylining sarvari,
Boshing uzra sarxaylliq gavhari.

Demay anbiyo qavmu xayling sening,
Bori ofarinish tufayling sening.

Tutub gavhari zoting avval vujud,
Bo’lub so’ngra mavjud budu nabud.

Zamoneki nurungg’a bo’lmay zuhur,
Ne zulmat bo’lub zohir ul dam, ne nur.

Chu Haq aylab ul nurni sham’i jam’,
Aning nuridin yorutub jam’i sham’.

Bu mash’al chu o’z shu’lasin yorutub,
Rusul sham’i andin yorug’luq tutub.

Demaykim rusul, har nekim topti ruh,
Bu kibritdin borcha topib futuh.

Ne kibrit, gugirdi ahmar ham ul.
Ne gugird, iksiri akbar ham ul.

Vujudingdin aylab qazo kimiyo,
Misin oltun aylab bori anbiyo.

Bu sabqatki, zotingg’a berdi Ahad,
Sanga Bul-bashar tong yo’q o’lmoq valad.

Atoliqqa suratda payvand erur,
Vale asli fitratda farzand erur.

Ajab yo’q sen o’lmoq ato, ul sabiy,
Bu ma’nig’adur dol «Kuntun-nabiy»1.

Qachonkim, valad bo’lsa Odam sanga,
Bas ahfod erur o’zgalar ham sanga.

Xiradg’a solib ajz zoting sening,
Xirad ahlig’a mu’jizoting sening.

Chu Musog’a2 «Tavrot» etib Haq bayon,
Sanga ul bayon ichra mu’jiz ayon.

Bo’lub chunki Dovud3 qismi «Zabur»,
Sening mu’jizing anda aylab zuhur.

Chu Isog’a4 «Injil»5 nozil bo’lub,
Haq anda sifotingg’a qoyil bo’lub.

Kalomeki sendin topib intizom,
Aning lafz bar lafzi mu’jiznizom.

Nechakim kutubi osmoniy kelib,
Borisinda sendin nishoniy kelib.

Bo’lub chun zuhuri valodat sanga,
Bo’lub fosh nuri saodat sanga.

Aning partavidin nechukkim quyosh,
Madoyin bo’lub Makka6 ahlig’a fosh.

Sujudungg’a butlar bo’lub yerga past,
Aningdekki, but ollida butparast.

Angakim sanga berdi mundoq vujud,
Bu shukronag’a sen ham aylab sujud.

Seni chunki sojid qilib kirdigor,
Anga sajda qilmoq bo’lub oshkor.

Sening tug’mog’ing ravshan aylab jahon
Aningdekki, tuqqay quyosh nogahon.

Bu ishtin falak topqach ogohliq,
Sanga shahlar uzra berib shohliq.

Falakka bu baxshish qilurg’a ne had,
Seni Haq shah etmish azal to abad.

Guvoh o’ldi toji futuvvat munga,
Dalil o’ldi muhri nubuvvat munga.

Bu muhreki naqshin tutub ul kitif,
Quyosh ichradur axtari munxasif.

Ne axtarki, bir xotam etmish nishon,
Yadulloh7 aro xotam o’lg’on nihon.

Vujudungni chun qildi Haq ganji roz,
Haqiqat duru la’lidin yo’q majoz.

Qilib fosh mahfuzi asror fanin,
Zaruratki muhr etti o’z maxzanin.

Demay jismkim, ganji shohiydur ul,
Ne xotam, nigini ilohiydur ul.

Angakim ilik bersa mundoq nigin,
Niginida tong yo’q zamonu zamin.

Gini yo’qki, oy uzra piroyadur,
Quyosh ustida mushkdin soyadur.

Quyoshning chu man’ ayladi soyani,
Nedin soya kasb etti bu poyani.

Chu sham’ingning o’ldi adam soyasi,
Nechuk bo’ldi bu soya hamsoyasi.

Qilib har kun ul soyag’a rashk fosh,
To’kar sarg’arib, titrab ashkin quyosh.

Quyoshingg’akim banda yuz badrdur,
Iki zulf iki laylatul-qadrdur.

Demay zulf, iki gesuyi anbarin,
Qarorib alar atridin mushki Chin.

Sabo Chin8 sari andin eltib shamim,
Bo’lub Chin dog’i nofai mushkin nasim.

Nedin bo’ldi Chin nofasi mushkfom,
Bulardin agar qilmadi mushk vom.

O’rulganda topib chu tobu shikanj,
Iki anbarin af’i, ul jism ganj.
Qachonkim tarar chog’da tobin ochib,
Sabo bargi gul uzra sunbul sochib.

Yuzung sunbuli anbarinfom aro,
Saodat tazarvi tushub dom aro.

Qushekim sanga bastai dom emish,
Azozildek farruxanjom emish.

Ayog’ingg’a tayreki afgandadur,
Agar chug’z bo’lsunki, farxandadur.

Birovkim erur ganj vayronasi,
Ne g’am ajdaho bo’lsa hamxonasi.

Alarkim o’lumga davo qildilar,
Aso tashlabon ajdaho qildilar.

Ochilg’och kalomingdin obi hayot,
Ani to’rt burqa’g’a soldi uyot.

Chu habli matining ayon qildi zo’r,
Munung ayladi ajdahosini mo’r.

Ne Muso-yu, Isoki, bori milal,
Chu shar’ing ayon bo’ldi topti xalal.

Zihi oftobi risolatpanoh
Ki, anjumdek etting rusuldin sipoh.

Vale chunki xurshiding etti zuhur,
Kavokib sipohin nihon qildi nur.

Nekim charxu anjum sanga jilvagoh
Ki, jilvang chog’i Arsh9 o’lub xoki roh.

Rikobingda chovush o’lub Jabrail.
Bu ma’nig’a me’roj shomi dalil.

IV
Ul humoyi balandparvoz tayronining sur’ati ta’rifidakim, me’roj shabistonida ko’zi nargisi bila ko’ngli g’unchasi «mozog’al-basaru va mo taro» jo’yboridin shodobdurur va taqarrub ayvonida muqavvas qoshlari « qoba qavsayni av adno » e’tiboridin bahrayob

Ne shom ul shabistoni farxundafol,
Bulub ofarinish uzorig’a xol.

Demay xolkim, gesuyi mushkrez,
Qilib ofarinish uza mushkbez.

Chu oning bo’lub oshkoro isi,
Jahonni tutub mushkisoro isi.

Taaniy bila junbish aylab nasim,
Yoyib mushk zimnida avroqi sim.

Ne simin varaq, balki yuz lam’a nur,
Qilib ul shabistonda har yon zuhur.

Ul anvordin jirmi g’abro yorub,
Ne g’abro, shabistoni xazro yorub.

Falak gulshani ravza bo’stonidek,
Sipehr axtari xuld rizvonidek.

Maloyik inib ravshan axtar kibi,
Uchub dahr davrida shabpar kibi.

Bu qushlar jinohi yeli chun yetib,
Shayotin g’uborini barbod etib,

Bu yanglig’ kecha ul charog’i sipehr,
Yuzi toza gulbargi bog’i sipehr.

Quyoshdek ulusdin nihoniy bo’lub,
Yeri hujrai ummahoniy bo’lub

Ki, nogoh choqildi bir tez barq
Ki, ofoqni qildi nur ichra g’arq.

Demay barqkim, toyiri barqsayr,
Qo’lida bir ul nav’kim barqtayr.

Biri Arsh ayvonining toyiri,
Biri xuld bo’stonining soyiri.

Anga Sidra koxi navogoh o’lub,
Munga ravza bog’i charogoh o’lub,

Kelib hosilan Jabraili amin,
Yetib turfa tovusi xuldi barin.

Buroqi1 sabuk sayri qudsiy sirisht.
Bo’lub jilvagohi riyozi bihisht.

Falak sayridin tez orom anga,
Ming illiq falak sayri bir gom anga.

Qayonkim solib gom payki nazar,
Yuz oncha qilib gomi oning guzar.

Chu yetti payomovari rahnavard,
Bo’lub jabhadin xoki dargahnavard.

Yuzin mehrdek aylagach xoksud,
Habibig’a yetkurdi Haqdin durud

Ki, hijron bisotin tay etmak kerak,
Qo’pub Haq visolig’a yetmak kerak.

Yeshitgach bu so’z soyiri charxgom,
Ravon qo’pti bo’lmoqqa gardunxirom.

Chekib qosid ul raxshu aylandurub,
Safar sozni qo’ldab, otlandurub.

Chu otlandi rokib, nechukkim daraxsh,
Burun surdi Baytul-haram2 uzra raxsh.

Yana po’yada qo’ydi Aqsog’a yuz,
Ne Aqsog’a yuz, charxi a’log’a yuz.

O’tub hamli avvalda bu bog’din,
Yelu o’t bila suvu tufrog’din.

Chu javlongahi bo’ldi bu tiyra farsh,
Burun hamlada farshdek qoldi Arsh.

Falakdin demay o’tmak oson edi,
Quyig’i tihi birla yakson edi.

Burung’idakim oyg’a qildi vido’,
Qamar manzili bo’ldi taqtash-shio’.

Chu kasb etti ul nuri joviddin,
Qamar poyasi o’tti xurshiddin.

Chu raxshi ikinchiga urdi qadam,
Atoridg’a3 sindi davotu qalam.

Ko’rub ummiyi ilmlar maxzani,
Ravon ilm kasb etmak o’ldi fani.

Uchunchi sori chun shitob aylabon,
Falak Zuhrag’a4 ehtisob aylabon.

Yo’lidin qochib zohir etmay surud,
Ravon yoshurub chodiri ichra rud5.

Chu to’rtunchi sori takovar surub,
Quyoshqa base sarzanish yetkurub.

Bo’la olmayin ul shabistonda fosh,
Kirib yer tubiga uyotdin quyosh6.

Beshinchiga chun yetkurub gomni,
Qilib bandai amri Bahromni7.

Ki, solib ulus tarkidin qing’a tig’,
Qilib tark qon to’kmagin bedarig’.

Chu oltinchig’a yetkurub rahbari,
O’qub xutbai davlatin Mushtariy8.

Duosig’a minbarda chun qo’l ochib,
Boshig’a falak naqdi anjum sochib.

Yetinchiga chun obir aylab samand,
Saodatdin o’lub Zuhal9 bahramand.

Bo’lub daf’ aning borcha nahsiyati,
Quli bo’lub aning saodat oti.

Chu aylab sekizinchi sori murur,
Savobit topib maqdamidin surur.

Ochib gullarin ul musamman chaman,
Boshi uzra sochib gulu nastaran.

Hamal chun aningdek topib mehribon,
Kerakmas debon Muso yanglig’ shubon.

Bo’lub sadqasi charxi davvor uyi,
Qilib davra, andoqki assor uyi.

Iki paykar ochib duosig’a el,
Tongib xizmatig’a iki yerda bel.

Musharraf qilib chunki xarchangni,
Ochib raxshi temorig’a changni.

Qochib Sher yetgan zamon ul daler,
Qari tulku ul nav’kim yetsa sher.

Bo’lub Xo’shag’a dona gavhar kibi,
Ne gavhar kibi, balki axtar kibi.

Ayog’ig’a Mezon qo’yub boshini,
Adolat yuzidin tuzub toshini.

Chayon no’sh sochmoq qilib ibtido,
Yetib nishining band-banddin judo.

Bo’lub qosh uchidin ishoratnamoy,
Berib qobi qavsayndin mujda Yoy.

Suti O’chkuning shirai jon bo’lub,
Aning qatrasi durri g’alton bo’lub.

Yo’li ustida Qubqakim suv sochib,
Sochar vaqti suv yo’qki, inju sochib.

Falak deb damidin tirilganda Hut
Ki, «Subhona hayyil-lazi lo yamut»10.

Falak bog’i andoq topib zebu far
Ki, bir charx o’lub anda har nilufar.

Chu garm aylabon charxi atlasqa ot,
To’shab atlasin oti ollinda bot.

Chu sayr aylab ul necha toram sori,
Takovar surub Arshi a’zam sori.

Bo’lub muftaxir Arsh aning zotig’a
Ki, na’l aylabon «ayn»idin otig’a.

Berib chunki Kursiga piroyae,
Urujig’a Kursi bo’lub poyae.

Munavvar bo’lub Lavh anvoridin,
Qilib shamsa xurshid ruxsoridin.

Qalamg’a yetib maqdamidin kushod,
Yozib chashmzaxmi uchun «in yakod»11.

Surub barqsayrini jon mulkiga,
Ne jon mulkiga, lomakon mulkiga.

Guzargohi ul damki Rafraf bo’lub,
Yuzidin damo-dam musharraf bo’lub.

O’tub dog’i bir yerga tortib alam
Ki, bo’lmay anga hamrahi hamqadam.

Qolib po’yadin payki aflokgard,
Qadam olmayin raxshi gardunnavard.

Buroqin tushub paykiga topshurub,
Qadamsiz yurub, po’yasiz gom urub.

Ne to’rt asldin ko’ngliga yorliq,
Ne olti tarafdin xabardorliq.

Ham olti-yu ham to’rt mavquf edi,
Aning xotiri birga mash’uf edi.

Bo’yidin vujudi libosin so’yub,
Boshidin taayyun livosin qo’yub.

Vujudin adam gardi aylab sog’inch,
Vujudu adamdin bo’lub ko’ngli tinch.

O’zidin chu jonida qolmay nishon,
Solib o’zni jonon sori jonfishon.
O’zidin o’zin toki qilmay xalos,
Qila olmayin o’zni jonong’a xos.

Chu o’zlukni o’zdin qilib bartaraf,
Qilib jilva maqsud anga har taraf.

Bo’lub raf’ o’zluk aro pardasi,
Padid o’ldi vahdat saropardasi.

Niqob anda yetmish ming etti zuhur,
Aning ko’pragi zulmat, ozrog’i nur.

Ki, raf’ etti borin hidoyat yeli,
Hidoyat yeli yo’q, inoyat yeli.

Yaqinroq sig’indi visol istabon,
Visol avjig’a ittisol istabon.

Nekim istabon aylar erdi havas,
Tamomig’a Haq yetkurub dastras.

Yorub vasl xurshididin ayn anga,
Muayyan bo’lub qobi qavsayn anga.

Taallumg’a yetmay «shadidul-quvo»,
Ko’zi topti «mo zog’», o’zi «mo tag’o»12,

Necha ikilik naqshi nobud o’lub,
Bir-o’q vahdati sirf mavjud o’lub.

Qilib mayl ummat nizomig’a ham,
Yonib «Li maalloh» maqomig’a ham.

Qilib mustami’liqda arzi niyoz,
Topib Haq taolodin ismoi roz.

Agar maxfiy, ar fosh o’lub Haq so’zi,
O’zi aytibu ham eshitib o’zi.

Ko’rub bahri g’ufronni chun mavjnok,
Tilab osiy ummat gunohini pok.

Bu maqsudini arz qilg’on zamon,
Talab birla topmoq bo’lub tav’amon.

Chu topib tilab topmag’onni kishi,
Kirib ko’ngliga avd qilmoq ishi.

Kelib g’unchau bog’i rizvon yonib,
Yetib qatrau bahri Ummon yonib.

Topib har ne maqsudkim istabon,
Bo’lub borcha mavjudkim istabon.
Yonib yuz qo’yub raxshu yo’ldoshig’a,
Tonilmay yetishgach alar qoshig’a.

Aning shavkatin beadad topibon,
Necha Ahmad istab Ahad topibon.

Yana sekribon markabi uzra chust,
Qilib po’ya azmi, nechukkim nuxust.

Falak ahli ichra alolo tushub,
Malak xaylig’a sho’ru g’avg’o tushub.

Maloik tutub yo’l boshin javq-javq,
Tamoshosida borcha ko’nglida shavq.

Jamolig’a chun ko’zlarin ochibon,
Tabaqi nurlar boshig’a sochibon.

Anga nur sochmoqqa monand bu
Ki, sochqay kishi bahri Ummonga suv.

Sochib nuru bori ayog’in o’pub,
Ayog’ neki, raxshi tuvog’in o’pub.

Chu bir xayl etib xayrbodig’a mayl,
Yetib, xayra maqdam, debon o’zga xayl.

Bular qilmayin avd, pobo’s etib
Ki, bir o’zga xayli maloik yetib.

Malakdin to’lub, baski, har qo’l anga,
Nuzul etgali bog’lanib yo’l anga.

Tuman ming sharor ichra bir lam’a nur,
O’kush xayli nor ichra bir lam’a nur.

Vale nurig’a nordin yo’q gazand,
Bo’lub nor ul nurdin bahramand.

Bu yanglig’ kirib xayli aflok aro,
Guzar qilg’ali markazi xok aro.

Boshig’a aning evrulub har falak.
Nechukkim, falak uzra xayli malak.

Charog’ig’a parvonalardek nujum,
O’zin o’rtamaklikka aylab hujum.

Ne parvonakim, borcha sham’in tutub,
Aning mash’ali nuridin yorutub.

Falak ahlin aylab chu nur ichra g’arq,
Falakdin inib yerga andoqki barq.

Guli chun qilib toza bu bog’ni,
Yetib g’ayrati Arsh tufrog’ni.

Tushub bo’lg’och oromgohi visoq,
Yonib payku jannatqa eltib Buroq.

Munungdek safarkim emas xalq ishi
Ki, sharhin aning aylay olmas kishi.

Xiradni ne tong aylasa badgumon
Ki, boshtin-oyoq bor emish bir zamon.

Borib kelmak andoq topib ittisol
Ki, bo’lmoq burun so’ngra lafzi mahol.

Ne yerga yetishgay xirad bilmagi,
Bor ersa borurdin burun kelmagi.

Dame sayr etardin biyik himmati,
Murodini hosil qilib ummati.

Borig’a berib mujdai shodlig’,
Gunah intiqomidin ozodlig’.

Navoiyg’a bo’lsa gunah behisob,
Anga ham, gunohig’a ham ne hisob.

Shafe’ o’lg’on o’lsa bu yanglig’ rasul,
Haq ul nav’ ani qilg’on o’lsa qabul,

Ishi necha jurm ichra mushkildurur,
Bag’ishlang’on el ichra doxildurur.

Qachon hojati bo’lg’ay erdi ravo,
Agar topmasa erdi mundoq navo.

V
Bu «Xamsa» takmilidakim, salavoti xamsa adosidek avval fajr sajadotidin «Siymohum fi vujuhihim min asarissujud» zumrasig’a kirildi va zuhr rakaotidin «Varkau maarrokiin» xaylig’a qo’shululdi va asr qiyomidin «Va iqomas-salovot» jamoatig’a yuz qo’yuldi va mag’rib qiroatidin «Iqra’ bismi rabbikallazi xalaq» xalqig’a bosh induruldi va emdi isho niyatidin otil tab’ni g’aflat uyqusig’a borg’oli qo’ymayin

Kel, ey tole’i sa’du baxti baland
Ki, sizdin bo’lur odami arjumand.

Angakim tushar qaysingiz soyasi,
Quyoshdin biyikrak bo’lur poyasi.

Angakim yetar ikingizdin madad1,
Madadkori Haqdur azal to abad.

Karam aylab iki qo’lum qo’ldangiz,
So’z iqlimi sori meni yo’ldangiz.

Bu vodiy aro Xizri2 rohim bo’lung,
Qayon yuz ketursam panohim bo’lung.

Burundin chu ko’rguzdunguz yorliq,
Base yetti sizdin madadkorliq.

Kichik erkanimdin bo’lub qoshima,
Ulug’ muddao soldingiz boshima3.

Chu olimg’a kelgan biyik tog’ edi,
Toshi itigu yo’li bo’rtog’ edi.

Bu bo’rtog’liq birla yuz pech anga,
Chiqa olmag’udek kishi hech anga.

Chiqar yo’lida to’rt oromgoh4,
Beshinchisi maqsad biloishtiboh.

Har oromgohida yuz nav’ ranj,
Vale tutqach orom zimnida ganj.

Anga chiqmoq o’lmay kishining ishi,
Magarkim chiqib bir, iki, uch kishi5.

Manga chunki sizdin madad bor edi,
Ne sizdinki, Tengri madadkor edi.

Chiqorg’a chu qildim azimat durust,
Qadam urdum ul aqba yo’lig’a chust.

Qilay deb maqom ul falakvash sarir,
Itik tosh ayog’img’a erdi harir.

Qadam urmog’im bemadoro bo’lub
Kim, ul xora yo’lumda xoro bo’lub.

Qilib tang’a osudalig’ni harom,
Hamul to’rt manzilni qildim xirom.

Yo’lum ichra manzil chu bu to’rt edi,
Chiqorim biyik, o’ylakim o’rt edi.

Solib chun biyik yo’lg’a chiqmoqqa xez,
Makon tay qilib, o’t kibi garmu tez.

Ne manzilg’a yetguncha gar ranj o’lub,
Vale bahra manzilda bir ganj o’lub.

Qo’yuldi chu to’rtunchi manzilg’a gom,
Dedimkim, qilay to’rt-besh kun maqom

Ki, yo’l ranjidin notanumand edim,
Tinorg’a, base orzumand edim.

Necha kunki daf’ o’ldi farsudaliq,
Mizojimg’a yuzlandi osudaliq.

Tabiatki xo’yi kasolatdurur,
Taraddud anga sa’b holatdurur.

Xususanki tovsholmish o’lg’ay base,
Qotig’ po’yadin tolmish o’lg’ay base.

Besh-o’n kunchakim bo’ldum oromjo’y.
Nishoti mayu nuqldin komjo’y.

Havo andoq aylabdur oni lavand,
Tarab tanbalu, komu g’aflat tanand,

Ki, juz mayli komu murod aylamas,
Qadam yo’lg’a urmog’ni yod aylamas.

Desam azm targ’ibig’a yuz masal,
Aning daf’ig’a ko’rguzub ming hiyal.

Yo’l emgaklarin yod qilg’on zamon,
Bo’lur xotiri azm etardin ramon.

Dame bemayu nuql masrur emas,
Manga oning islohi maqdur emas.

Azimat anga mundin ar qolsa kech,
Ne emgakki chektim, erur borcha hech.

Xususanki zanjirlar birla ham,
Agar cheksalar, yo’lg’a qo’ymas qadam.

Nasihat mizojig’a dargir yo’q,
Kuchum yetmasu o’zga tadbir yo’q.

Yarim yo’lda qolmoq erur mushkil ish,
Manga tushgan ish kimsaga tushmamish.

Bu dostonki surdum–kinoyatdurur,
g’araz andin, ushbu hikoyatdurur

Ki, Haqdin ato chu manga bor edi,
Yana baxtu iqbol ham yor edi

Ki, chun «Xamsa» azmin durust ayladim,
Kamargohig’a panja rust ayladim.

Yetishmay ko’p ul ishta panjamg’a ranj,
Nasib o’ldi besh ganjidin to’rt ganj.

Ne vasf aylayin, chunki har kim yetar,
Taammul agar qilsa, ma’lum etar.

Ki ganj, o’yla yo’qtur Faridung’a ham.
Faridun demay, balki Qorung’a6 ham.

Va lekin beshinchida tab’i najand,
Necha kun bo’lub lahvg’a poyband.

Qadah durdig’a qo’l uzotibdurur,
Ayog’i bu loy ichra botibdurur.

Ani tortmog’liqni bu loydin,
Hamul bodai xotiroloydin.

Necha o’z qoshimdin qilurmen xayol,
Xirad ul xayolimni aytur mahol.

Uyekim, vahaldin chekar yuz kishi,
Ani chekmak ermasdurur mo’r ishi.

Bu ishdinki tab’im haroson erur,
Agar Tengri lutf etsa oson erur.

Qachon cheksa oni inoyat qo’li,
Ilayinda ochsa hidoyat yo’li.

Talab yo’lida tolpina, tirmana,
Ne dushvor manzilg’a yetmak yanag’

Chu Haqdin edi ul saodat manga,
Bu dushvor ish ichra jalodat manga.

Bu dam hamki, mushkilrak o’lmish ishim,
Yerur Tengri ollinda-o’q nolishim.

Agar lutfini aylasa yovarim,
Tilimni yozug’larga uzrovarim.

Chekib borcha oludalig’din ayoq,
Tutub bori behudalig’din qiroq.

Nadomat ko’zin ashknok aylabon,
Hamul suv bila g’usli pok aylabon.

Solib ko’ngluma so’z demak niyatin,
Kiyib egnima dog’i so’z kisvatin.

Suxanvarlig’ asbobini soz etib,
Duri nazm sochmog’lig’ og’oz etib.

Tuzay nazm mulkida shohona bazm,
Hamul bazm sori qilay yona azm.

Bilik taxti uzra chiqib o’lturay,
Xayol elchisin har taraf chopturay.

Namudori rasmi rayosat qilib,
Ibo aylaganga siyosat qilib.

Maoniy sipohini jon mulkidin,
Ne jon mulkidin, lomakon mulkidin,

Yasoq birla yetkurtayin favj-favj
Ki, tutsun cherik ne hazizu ne avj.

Yig’ilg’och sipah, tarki bazm aylayin,
Jahongirlik sori azm aylayin.

Solib tang’a so’z javshanu bagtarin,
Qo’yub bosh uza pok nazm afsarin.

Minay ko’shishu sa’y raxshig’a tez,
Sipah ziynatig’a qiloyin sitez.

Yasolni tuzay andoq orosta
Ki, bir tuz chaman sarvi navxosta.

Mamolikki, tab’ aylamish erdi fath,
Ul iqlimkim bo’lmamish erdi fath.

Ne iqlim, balkim jahon kishvari
Ki, topmish edi fathi Iskandariy.

Skandardek aylab sipahdorlig’,
Sipahni xalaldin nigahdorlig’.

Nechukkim, Skandar7 kezib xushku tar,
Musaxxar qilay nazm ila bahru bar

Ki, ya’ni chekib xomai xushxirom,
Skandar ishiga qilay ehtimom.

Ilohi Navoiyg’a tavfiq ber,
Qaro shomig’a sham’i tahqiq ber

Kim, ul shomi dayjur ofotidin,
Ne ofotidin, balki zulmotidin,

Chiqorsun Xizr yanglig’ obi hayot,
Yetursun Skandar janobig’a bot.

Necha zoyil o’lsun hayoti aning,
Tirilsun bu dam bori oti aning.