Ижод қилишни одамлар ўртасида ном қозониш ёки арзимас, арзон кечинмаларни тўкиб солиш воситасига айлантириб олган, адабиётнинг асл мақсади, миссияси нима эканлигини унутиб қўйган қаламкашлар ҳамма замонларда бўлган. Шу мулоҳазалар асносида яна мумтоз адабиётимизнинг муаззам сиймоларидан бири ҳазрат Алишер Навоийга юзланамиз.

НАВОИЙ ҲАҚИДА ИККИ МАҚОЛА
Алишер РАЗЗОҚОВ
Самарқанд Университети ўқитувчиси

«СЎЗНИ ЖАҲОН БАҲРИДА ДУРДОНА БИЛ…»

Маълумки, инсон кўксидаги қалбининг тириклиги, уйғоқлиги билан бошқа мавжудотлардан афзалдир. Қалбни уйғотадиган, жонлантириб турадиган энг яхши воситалардан бири бадиий адабиёт эканлиги кўпчиликка маълум, албатта. Шунинг учун ҳам қўлига қалам тутиб, ижод қилишни бошлаган ҳар бир киши қандай муҳим ишга ўзини чоғлаётганлигини ўйлаб кўрмоқлиги лозим. Ижод қилишни одамлар ўртасида ном қозониш ёки арзимас, арзон кечинмаларни тўкиб солиш воситасига айлантириб олган, адабиётнинг асл мақсади, миссияси нима эканлигини унутиб қўйган қаламкашлар ҳамма замонларда бўлган. Шу мулоҳазалар асносида яна мумтоз адабиётимизнинг муаззам сиймоларидан бири ҳазрат Алишер Навоийга юзланамиз.

Ҳазрат Навоийдек зотлар, аввало, адабиётнинг асосий қуроли бўлган сўзга шунчаки йўл-йўлакай ёзиб ёки айтиб айтиб кетилаверадиган ҳодиса сифатида қарамаганлар. Ҳар бир неъматнинг исрофидан сақланган донишманд мумтоз адабиётимиз сўзга ҳам Аллоҳнинг бир бебаҳо неъмати ўлароқ муносабатда бўлиб, унинг ҳам исрофидан тийилган.

Навоий сўз санъати борасида туғма даҳо эканлигини ўзи ҳам эътироф этарди. Буни у отахони Сайид Ҳасан Ардашерга ёзган шеърий мактубида шундай ифодалаган:

Фалак кўрмади мен киби нодире,
Низомий киби назм аро қодире.

Не назме дер эрсам мени дарднок,
Ки ҳар ҳарфи бўлғай ани дурри пок.

Етар Тенгридин онча қувват манга,
Ки бўлмас битирига фурсат манга.

Айни шу мактубида агар Фирдавсий ўз “Шоҳнома”сини ўттиз йилда ёзган бўлса, мен буни ўттиз ойда ёзишим мумкин, хос маънода бўлсин, ийҳом санъатида бўлсин кунда юз байт битиш мен учун ҳолвадек гап, дейди:

Ки ҳар неча нутқ ўлса коҳилсарой,
Битигаймен ўттуз йилин ўттуз ой.

Агар хосса маъно гар ийҳом эрур,
Анинг кунда юз байти ҳалвом эрур.

Дарҳақиқат, шоирнинг ҳали йигитлик чоғларида айтган ушбу сўзларини кейинчалик ортиғи билан бажарганлигини айтиб ўтирмаса ҳам бўлади. Йиллар ўтиб Султон Ҳусайн Бойқаронинг қистови билан “Хазойин ул-маоний” куллиётини тузар экан, унинг дебочасида яна ўзининг ижоди ҳақида ҳаммани ҳайрон қолдириб шундай ёзади:

Шоирлиғ ила шуҳра қилиб отимни,
Зоиъ қилдим шеър ила авқотимни.
Эмди тузайин Тенгрига тоотимни,
Кўп элга мушавваш этмай абётимни.

Қаранг, шоир нима демоқда: шоирлик билан ном чиқариб, умримни бекорга ўтказдим. Бас, энди ёзган шеърларим билан одамларга ташвиш бўлмай-да, қолган умримни ибодатга бағишлай. Инсоф билан айтганда, бугун ёки олдин қайси шоир ўз шеърлари билан одамларга ташвиш бўлмаслик ҳақида мулоҳаза қилган? Ижоди ҳақида бу даражада фахрланиш ва ўзини бу даражада камтарликка олиш ҳам Навоийдек улуғ зотларга хос фазилатдир.

Шоирнинг сўз ҳақидаги фалсафий-эстетик қарашлари унинг “Ҳайрат ул-аброр” достонида ҳам ўз аксини топган. Достоннинг шу ҳақдаги махсус бобида Навоий сўзни олам яралишининг асоси деб ҳисоблайди ва унинг мартабасини улуғлаб, сўздек қимматбаҳо нарсага ҳатто гавҳар ҳам садаф бўла олмайди, дейди:

Сўз гуҳарига эрур онча шараф,
Ким бўла олмас анга гавҳар садаф.

Сўзнинг олдида гавҳар донаси нима деган гап, бу афсонаку, сўзни жаҳон денгизининг дурдонаси деб бил, дейди шоир:

Донау дур сўзини афсона бил,
Сўзни жаҳон баҳрида дурдона бил.

Сўз бу мартабага ўзининг маъноси билан эришади, дейди Навоий. Унинг фикрича: “…сўздаги маъни жоне дурурким, сўз қолиби онсиз қолибе дурур жонсиз…”. Худди шу жумлалар “Хамса”нинг насрий баёнида бундай табдил қилинган: “…сўзнинг маъноси унинг жонидир, усиз сўз қолипи жонсиз қолипдир”. Лекин бу табдилда шоир айтмоқчи бўлган маъно бироз очилмай қолган назаримизда. Мумтоз адабиётга доир баъзи луғатларда “қолиб” сўзининг “тан”, “бадан”, “жисм” деган маънолари учрайди. Навоий жумласидаги “қолиб” сўзини шу маъносида тушунсак, мана бундай гўзал маъноли гап ҳосил бўлади: “Сўздаги маъно унинг жони, усиз сўз жисми жонсиз жисм кабидир…”. Навоий ҳам шу маънони кўзда тутган бўлса, ажаб эмас.

Навоий қўлига қалам ушлаган ҳар бир киши сўзининг маънили бўлмоқлигига жидду жаҳд қилиши лозимлигини, ўз устида тинимсиз ишлаши кераклигини доимо таъкидлаб келган. Умуман олганда, Навоий истеъдодсиз қаламкашларга нисбатан ўта танқидий муносабатда бўлган. Ҳатто баъзи тарихий манбаларда бунга далолат қилувчи бирмунча латифанамо парчалар ҳам учрайди. Масалан, Хондамирнинг “Макоримул ахлоқ” асарида айтилишича, Навоий Осафий деган шоирга ўз устида кам ишлаётганлигини айтиб танбеҳ берганида Осафий: “Ҳозирги фурсатда борган сари кўпроқ шеър айтишга машғул бўлаётирман. Масалан, ўтган кеча икки пуллик шам ёниб битгунича икки юз байт айтдим”, – дейди. Шунда Навоий: “Демак у тизмаларингизнинг ҳар юз байти бир пул эканда”, — деб жавоб қилган экан. Бу билан шоир нозик қочирим орқали шеър ҳажман қанча катта бўлса ҳам, агар у маънавий ва бадиий жиҳатдан саёз бўлса унинг баҳоси арзимасдир демоқда.

Алишер Навоийнинг ўзи сўз айтишдан мақсад маъно бўлиши керак эканлигини талаб қилар экан, ёзганларида бирор маъно-мазмун бўлмасада, ўзларини аҳли маъни деб даъво қилувчи кимсаларни қаттиқ маломат қилади:

Лафзлари бемаза, таркиби суст,
Носара маъни-ю адо нодуруст.

Борчасиға даъвийи маънийи хос,
Хосларим топмай алардин халос.

Навоий шеърни Чин гўзалига ўхшатади. Шоир бу гўзални шоирона истеъдоди билан баланд бир мақомга кўтариб қўйган бўлса-да, лекин ўзларини шоир деб атовчи бир гуруҳ жафокорлар бу гўзални ғорат қилиб, ўзини эса бедодлик билан асир олиб йиғлагудек аҳволга соладилар. Шоир кийдирган гўзал либослар ўрнига эски шол ёпадилар, яъни шеърни ҳам маънавий, ҳам бадиий гўзалликларидан маҳрум қиладилар:

Зоҳир этиб йиғлагудек ҳол анга,
Кийдурубон эски қаро шол анга…

Қизиғи бунинг номини шеър деб атайдилар ва мақтовини осмон қадар кўтарадилар:

Турфа буким, шеър қўюб отини,
Еткурубон кўкка мубоҳотини…

Яна ҳам қизиғи уни шеър қиган шоирнинг ўзи эканлиги, уни танишини билсаларда уялмай-нетмай мақтов ва таҳсин умидида шоирга намойиш этадилар:

Турфароқ улким, тониримни билиб,
Ҳақдин уялмай, манга зоҳир қилиб.

Ваҳки манга жилвагар айлар чоғи,
Истабон эҳсон доғи, таҳсин доғи.

Шеърга нисбатан бундай бедодлик шоирни, албатта, қаттиқ ранжитган. Бундай ҳолат шоирнинг жонидан ҳам ўтиб кетган. Буни у кўнглига қадалган жафо тиғи деб қабул қилган:

Кўнглума кўп тиғи жафо урдилар,
Дема кўнгул, жонима еткурдилар.

Навоийнинг бундай руҳий ҳолати адабиёт учун ўзини масъул деб билган барча давр кишилари учун хос бўлган. Бунга ҳамоҳангликни замондош шоиримиз Эркин Воҳидовнинг қуйидаги мисраларида ҳам кўринади:

Биз бир замон муҳаррир бўлдик,
Қисмат экан, бўлдик ноширлар.
Ўлсак ёмон шоирдан ўлдик,
Адо қилди нўноқ шоирлар…

Хуллас, бугун биз ҳаётимизнинг ҳар бир жабҳасида Ҳазрат Навоийга муҳтожмиз, у зотдан сўз кутамиз. Шоир ибораси билан айтганда ўзини “аҳли маъни”, яъни зиёлиман деб ҳисоблаган киши борки, ўз ҳаётини, маслагини Навоийсиз тасаввур қила билмаслиги керак. Айниқса ижод аҳли. Чунки сўз айтиш қаламкашлар учун шунчаки кўнгил иши бўлмаслиги лозим. Ижод кўнгил ишидан ҳам юқори бир баланд мақомга юксалиб, миллат, инсоният ғами, дарди миқёсига чиққандагина ўз вазифасини бажарган бўлади. Зеро, мутафаккир Навоий айтганидек, агар ўзингни одам деб билсанг, халқ ғамидан ғами йўқни одам демагин:

Одамий эрсанг демагил одами,
Ониким йўқ халқ ғамидин ғами.

АЛИШЕР НАВОИЙНИНГ ИШҚ ҲАҚИДАГИ
ИРФОНИЙ ҚАРАШЛАРИГА ДОИР

Ҳазрат Алишер Навоий ғазалларини ўқиб тушуниш, маънавий баҳраманд бўлиш махсус тайёргарликсиз бўлмайди, албатта. Шоир асарларини англаш йўлидаги биринчи тўсиқ – Навоий ижод қилган эски ўзбек тилини махсус луғатлар ёрдамида тушунганимиздан сўнг ҳам ўз навбатида шоир асарларининг маънолар оламини пардалаб турувчи бошқа тўсиқлар пайдо бўлаверади. Буларни, аввало, шоирнинг барча асарларини синчиклаб мутолаа қилиш, унинг онгига, дунёқарашига таъсир кўрсатган, илҳом олган ўз даврининг ижтимоий, фалсафий ғояларини, адабий анъаналарини ўрганиш орқали енгиб ўтиш мумкин. Мана шундай тинимсиз меҳнат, мутолаа орқали Алишер Навоийнинг биргина байти ҳам катта маъноларни ўзида жамлаган бутун бошли асар даражасига кўтарилганлигининг гувоҳи бўламиз.

Тарихдан яхши маълумки, Ҳазрат Алишер Навоий яшаган даврнинг етакчи фалсафий оқими тасаввуф таълимоти эди. Навоий ҳам ўз навбатида ўша даврдаги бу таълимотнинг етук намоёндаларидан бири бўлмиш Абдураҳмон Жомийнинг шогирди эди. Ўрта асрлар бадиий адабиётида ҳар бир мавзуга мана шу таълимот нуқтаи назаридан ёндашиш ўзига хос анъана эди. “…Навоийнинг аксарият шеърларида тасаввуфнинг ё зиёси, ё сафоси, ё маъноси ёки истилоҳ ва тимсоли эркин ўрин эгаллаган… Фақат ишқ, фақат ҳақиқатда эмас, ахлоқ-одоб, руҳ, тафаккур, маърифат, шахс тарбияси ва дунёга муносабат масалаларида ҳам тасаввуф Навоий дунёқарашини машъалдай ёритиб турган” [5, 26 – 27]. Хусусан, ишқ-муҳаббат мавзуси ҳам ирфоний адабиётнинг етакчи мавзуларидан бири бўлган. Навоийнинг қайси жанрдаги асарларини олиб қарамайлик, унда, албатта, ишқ-муҳаббат мавзуси қаламга олингандир.

Шоирнинг “Маҳбуб ул-қулуб” асарида ишқ башарият кўзига зиё ва нур бўлувчи порлоқ юлдузга, инсоният тожини безаб турувчи бебаҳо гавҳарга қиёсланади (Ишқ ахтаредур дурахшанда ва башарият кўзи нур ва зиёси андин ва гавҳаредур рахшанда, инсоният тожининг зеб ва баҳоси андин). Ҳатто маъносида ишқ ўтидан асар бўлмаган сўзни ҳаракати йўқ жонсиз баданга ўхшатади:

Сўзки маънисида ишқ ўти нишони бўлмағай,
Бир таҳарруксиз бадан онглаки, жони бўлмағай [3, 499].

Эътиборли жиҳати шундаки, Навоий маънавий нуқтаи назардан ишқни ҳам даражаларга бўлади. Инсонлар ақлий-маънавий жиҳатдан бир-бирларидан фарқланганларидек, шунга монанд ишқ ҳам даражаларга бўлинар экан. Ҳазрат Навоий ишққа мана шундай маънавий ҳодиса сифатида ёндашар экан, инсоний муҳаббатга ҳам мутлақ Идеал Зот – Аллоҳга бўлган муҳаббатнинг бир босқичи сифатида қарайди. Шу маънода “Ниҳояти ишқи мажозий бидояти ишқи илоҳист” [4, 376] – Мажозий ишқнинг ниҳояси ҳақиқий ишқнинг бошланишидир, дейилади тасаввуф фалсафасида. Шу аснода ўз асарларида ҳақиқий ошиқ қандай сифатларга эга бўлмоғи керак, деган саволга жавоб беради.

Навоий ўзининг қуйидаги рубоийларида ошиқликни даъво қилувчи кишига шундай насиҳат қилади:

Гар ошиқ эсанг зебу такаллуфни унут,
Яхшию ямон ишда тахаллуфни унут.
Ўтган гар эрур ёмон таассуфни унут,
Келган гар эрур яхши таассуфни унут [1, 727].

Маъноси: “Ўзингни ошиқ деб ҳисоблайсанми, демак, ўзингга бино қўйишни, оро беришни унут, яхши ишга ҳам, ёмон ишга ҳам хилофлик қилма, ўтган ёмон ишларни ҳам кўп ўйлама, келган яхшиликларни ҳам тасарруф қилишни ўйлама”.

Ёки:

Гар ошиқ эсанг, меҳру вафо қилма ҳавас,
Дард иставу дафъиға даво қилма ҳавас.
Ҳижрону висол мутлақо қилма ҳавас,
Дилдорингдин ғайри ризо қилма ҳавас [1, 732].

Маъноси: “Ошиқликнинг эвазига фақатгина меҳру вафо кўраман, деб ўйлама. Билакс, сен ўзингга фақат дард иста, даво қидирма, ҳижрону висолнику мутлақо ҳавас қилмай қўя қол. Ошиқликдаги ишинг дилдорингдан бошқанинг ризолигини кўзлаш бўлмасин”.

Навоий бу рубоийларда ошиқ учун зарур бўлган асосий ахлоқий сифатларни тавсиф қилган. Яъни, ошиқ, аввало, зебу зийнатга берилиб, ўзига бино қўймаслиги керак, акс ҳолда унинг муҳаббати ўзигагина қаратилган бўлади. Сўнгра ҳақиқий ошиқ маҳбубасини яхшию ёмонликлари билан биргаликда севади, фақатгина меҳру вафоси учун эмас, жабру жофоси учун ҳам севади, ошиқликдан мақсади дард исташ, висол эмас, фақтагина маъшуқанинг ризолигини исташдир. Мавзуга ирфоний нуқтаи назардан ёндашсак, ҳақиқий ошиқ – бу Ҳақнинг муқарраб бандалари, орифлардир. Улар Ҳақдан етадиган лутфни ҳам, қийинчиликларни ҳам бирдек қабул қиладилар. Бу орқали Ҳақ ризолигини топишни кўзлайдилар, Ундан ўзганинг ризолигини мутлақо хаёллларига ҳам келтирмайдилар.

Ҳар бир нарсанинг яхши-ёмон томони бўлганидек, чин ошиқликка қарама-қарши бўлган ишқдаги сохтакорлик ҳам мавжудки, Навоий асарларида буни кўп бора танқид қилган. Мисол тариқасида шоирнинг “Фавойид ул-кибар” девонидан қуйидаги байтни келтириш мумкин:

Қатл доғи ҳайф ангаким, ишқ даъво айлабон,
Бийми қатл ўлғач, бу даъвосидин инкор айлади [2, 652].

Мазмуни: “Ошиқликни даъво қилиб, эвазига ўлим хавф солганда ўз жонини ўйлаб, бу даъвосидан кечгувчига қатл ҳам ҳайф!”.

Шоирнинг “Лисон ут-тайр” достонида шу маънога далолат қилувчи қуйидагича ҳикоят келтирилади: Шоҳ сайр учун отланар экан, йўлда уни бир беқарор, енгилтак гадо кўриб ошиқ бўлиб қолди. Ўзини йўқотиб қўйган гадо ҳар томонга ўзини уриб ғавғою тўполон қила бошлади. Бу ҳол шоҳнинг қулоғига етиб, уни синаб кўришни истади ва гадони тутиб қатл этишни буюрди. Бу фармондан гадонинг ҳуши бошидан учиб, қўрққанидан ўзини гулханга ташлаб ҳалок бўлди. Шоҳнинг бу синовдан мақсади гадонинг ишқда содиқлигини синаш эди. Агар у шоҳ буюрган қатлни бажонудил, қўрқмасдан қабул қилганида эди шоҳ унинг содиқлигини тан олган, унга илтифотлар кўрсатиб, ўзига хос мулозим этиб тайинлаш ниятида эди. Лекин гадо бу синовдан ўта олмади. Сабаб:

Ул гадо чун ишқ аро эрди дағал,
Бўлди расволиққа аҳволи масал [3, 60].

Яъни, гадо ўзини ёлғондан ошиқ кўрсатиб фирибгарлик йўлини тутган эди, оқибатда расвоси чиқиб шарманда бўлди. Мазкур ҳикоят келтирилган достон – “Лисон ут-тайр”нинг тасаввуфий мавзудаги асар эканлигини ҳисобга олсак масала янада ойдинлашади: ҳикоятда тасвирланган ҳолат ҳаётда ҳам учраши мумкин, лекин бунда подшоҳнинг қатлидан қўрқиб, ўзини гулханга отган гадо – Яратганга муҳаббатни даъво қилиб, лекин Унга чин бандаликни ўрнига қўя олмаган, синовларига бардош беришни истамаган кимсалар тимсолидир.

Навоий наздида фақат зоҳирий гўзаликка шайдо бўлганлар ҳам пок ишққа мансуб эмаслар. Шоир бундай кимсаларни покланмай туриб ибодат қилувчи фосиққа ўхшатади:

Улки эрмас ишқи поку сажда айлар кўрса ҳусн,
Ўйладурким, айлагай фосиқ таҳоратсиз намоз [1, 234].

Чунки зоҳирий гўзаллик ҳеч қачон инсонга вафо қилмаган, бугун бор бўлса, эртага йўқ. Шундай экан, бундай гўзалликка кўнгил қўйиш ақл эгаларининг иши эмас. Шоир бу фикрни таъкидлаб дейди:

Ҳусни зоҳирнинг вафоси йўқтурур,
Ҳам саботу ҳам бақоси йўқтурур.

Ошиқу шайдо бўлурға арзимас,
Ишқидин расво бўлурға арзимас [3, 160].

Бу мулоҳазалардан маълум бўлмоқдаки, Ҳазрат Навоий ишқ-муҳаббат мавзусига ҳам соф маънавий ҳодиса сифатида ёндашади, шоир асарларида таърифу тавсиф этилган муҳаббат билан “эркин муҳаббат” деб аталувчи ғарбона севги ўртасида ер билан осмонча фарқ бор экан. Фақатгина Шарқ фалсафаси ва адабиётидагина ишқ маънавий мезонлар асосида даражаларга ажратилган. Шу тариқа Навоий ижодида ишқ-муҳаббат заминий ва осмоний маъно касб этганлигининг гувоҳи бўламиз.

Адабиётлар

1. Алишер Навоий. Тўла асарлар тўплами. 10 жилдлик: 1-жилд. – Тошкент: Ғ.Ғулом, 2011.
2. Алишер Навоий. Тўла асарлар тўплами. 10 жилдлик: 4-жилд. – Тошкент: Ғ.Ғулом, 2011.
3. Алишер Навоий. Тўла асарлар тўплами. 10 жилдлик: 9-жилд. – Тошкент: Ғ.Ғулом, 2011.
4. Зарринкӯб А. Ҷустиҷӯ дар тасаввуфи Эрон. – Душанбе: Ирфон, 1992.
5. Ҳаққул И. Навоийга қайтиш. – Тошкент: Фан, 2007.

NAVOIY HAQIDA IKKI MAQOLA
Alisher RAZZOQOV
Samarqand Universiteti o’qituvchisi

«SO’ZNI JAHON BAHRIDA DURDONA BIL…»

Ma’lumki, inson ko’ksidagi qalbining tirikligi, uyg’oqligi bilan boshqa mavjudotlardan afzaldir. Qalbni uyg’otadigan, jonlantirib turadigan eng yaxshi vositalardan biri badiiy adabiyot ekanligi ko’pchilikka ma’lum, albatta. Shuning uchun ham qo’liga qalam tutib, ijod qilishni boshlagan har bir kishi qanday muhim ishga o’zini chog’layotganligini o’ylab ko’rmoqligi lozim. Ijod qilishni odamlar o’rtasida nom qozonish yoki arzimas, arzon kechinmalarni to’kib solish vositasiga aylantirib olgan, adabiyotning asl maqsadi, missiyasi nima ekanligini unutib qo’ygan qalamkashlar hamma zamonlarda bo’lgan. Shu mulohazalar asnosida yana mumtoz adabiyotimizning muazzam siymolaridan biri hazrat Alisher Navoiyga yuzlanamiz.

Hazrat Navoiydek zotlar, avvalo, adabiyotning asosiy quroli bo’lgan so’zga shunchaki yo’l-yo’lakay yozib yoki aytib aytib ketilaveradigan hodisa sifatida qaramaganlar. Har bir ne’matning isrofidan saqlangan donishmand mumtoz adabiyotimiz so’zga ham Allohning bir bebaho ne’mati o’laroq munosabatda bo’lib, uning ham isrofidan tiyilgan.

Navoiy so’z san’ati borasida tug’ma daho ekanligini o’zi ham e’tirof etardi. Buni u otaxoni Sayid Hasan Ardasherga yozgan she’riy maktubida shunday ifodalagan:

Falak ko’rmadi men kibi nodire,
Nizomiy kibi nazm aro qodire.

Ne nazme der ersam meni dardnok,
Ki har harfi bo’lg’ay ani durri pok.

Yetar Tengridin oncha quvvat manga,
Ki bo’lmas bitiriga fursat manga.

Ayni shu maktubida agar Firdavsiy o’z “Shohnoma”sini o’ttiz yilda yozgan bo’lsa, men buni o’ttiz oyda yozishim mumkin, xos ma’noda bo’lsin, iyhom san’atida bo’lsin kunda yuz bayt bitish men uchun holvadek gap, deydi:

Ki har necha nutq o’lsa kohilsaroy,
Bitigaymen o’ttuz yilin o’ttuz oy.

Agar xossa ma’no gar iyhom erur,
Aning kunda yuz bayti halvom erur.

Darhaqiqat, shoirning hali yigitlik chog’larida aytgan ushbu so’zlarini keyinchalik ortig’i bilan bajarganligini aytib o’tirmasa ham bo’ladi. Yillar o’tib Sulton Husayn Boyqaroning qistovi bilan “Xazoyin ul-maoniy” kulliyotini tuzar ekan, uning debochasida yana o’zining ijodi haqida hammani hayron qoldirib shunday yozadi:

Shoirlig’ ila shuhra qilib otimni,
Zoi’ qildim she’r ila avqotimni.
Emdi tuzayin Tengriga tootimni,
Ko’p elga mushavvash etmay abyotimni.

Qarang, shoir nima demoqda: shoirlik bilan nom chiqarib, umrimni bekorga o’tkazdim. Bas, endi yozgan she’rlarim bilan odamlarga tashvish bo’lmay-da, qolgan umrimni ibodatga bag’ishlay. Insof bilan aytganda, bugun yoki oldin qaysi shoir o’z she’rlari bilan odamlarga tashvish bo’lmaslik haqida mulohaza qilgan? Ijodi haqida bu darajada faxrlanish va o’zini bu darajada kamtarlikka olish ham Navoiydek ulug’ zotlarga xos fazilatdir.

Shoirning so’z haqidagi falsafiy-estetik qarashlari uning “Hayrat ul-abror” dostonida ham o’z aksini topgan. Dostonning shu haqdagi maxsus bobida Navoiy so’zni olam yaralishining asosi deb hisoblaydi va uning martabasini ulug’lab, so’zdek qimmatbaho narsaga hatto gavhar ham sadaf bo’la olmaydi, deydi:

So’z guhariga erur oncha sharaf,
Kim bo’la olmas anga gavhar sadaf.

So’zning oldida gavhar donasi nima degan gap, bu afsonaku, so’zni jahon dengizining durdonasi deb bil, deydi shoir:

Donau dur so’zini afsona bil,
So’zni jahon bahrida durdona bil.

So’z bu martabaga o’zining ma’nosi bilan erishadi, deydi Navoiy. Uning fikricha: “…so’zdagi ma’ni jone dururkim, so’z qolibi onsiz qolibe durur jonsiz…”. Xuddi shu jumlalar “Xamsa”ning nasriy bayonida bunday tabdil qilingan: “…so’zning ma’nosi uning jonidir, usiz so’z qolipi jonsiz qolipdir”. Lekin bu tabdilda shoir aytmoqchi bo’lgan ma’no biroz ochilmay qolgan nazarimizda. Mumtoz adabiyotga doir ba’zi lug’atlarda “qolib” so’zining “tan”, “badan”, “jism” degan ma’nolari uchraydi. Navoiy jumlasidagi “qolib” so’zini shu ma’nosida tushunsak, mana bunday go’zal ma’noli gap hosil bo’ladi: “So’zdagi ma’no uning joni, usiz so’z jismi jonsiz jism kabidir…”. Navoiy ham shu ma’noni ko’zda tutgan bo’lsa, ajab emas.

Navoiy qo’liga qalam ushlagan har bir kishi so’zining ma’nili bo’lmoqligiga jiddu jahd qilishi lozimligini, o’z ustida tinimsiz ishlashi kerakligini doimo ta’kidlab kelgan. Umuman olganda, Navoiy iste’dodsiz qalamkashlarga nisbatan o’ta tanqidiy munosabatda bo’lgan. Hatto ba’zi tarixiy manbalarda bunga dalolat qiluvchi birmuncha latifanamo parchalar ham uchraydi. Masalan, Xondamirning “Makorimul axloq” asarida aytilishicha, Navoiy Osafiy degan shoirga o’z ustida kam ishlayotganligini aytib tanbeh berganida Osafiy: “Hozirgi fursatda borgan sari ko’proq she’r aytishga mashg’ul bo’layotirman. Masalan, o’tgan kecha ikki pullik sham yonib bitgunicha ikki yuz bayt aytdim”, – deydi. Shunda Navoiy: “Demak u tizmalaringizning har yuz bayti bir pul ekanda”, — deb javob qilgan ekan. Bu bilan shoir nozik qochirim orqali she’r hajman qancha katta bo’lsa ham, agar u ma’naviy va badiiy jihatdan sayoz bo’lsa uning bahosi arzimasdir demoqda.

Alisher Navoiyning o’zi so’z aytishdan maqsad ma’no bo’lishi kerak ekanligini talab qilar ekan, yozganlarida biror ma’no-mazmun bo’lmasada, o’zlarini ahli ma’ni deb da’vo qiluvchi kimsalarni qattiq malomat qiladi:

Lafzlari bemaza, tarkibi sust,
Nosara ma’ni-yu ado nodurust.

Borchasig’a da’viyi ma’niyi xos,
Xoslarim topmay alardin xalos.

Navoiy she’rni Chin go’zaliga o’xshatadi. Shoir bu go’zalni shoirona iste’dodi bilan baland bir maqomga ko’tarib qo’ygan bo’lsa-da, lekin o’zlarini shoir deb atovchi bir guruh jafokorlar bu go’zalni g’orat qilib, o’zini esa bedodlik bilan asir olib yig’lagudek ahvolga soladilar. Shoir kiydirgan go’zal liboslar o’rniga eski shol yopadilar, ya’ni she’rni ham ma’naviy, ham badiiy go’zalliklaridan mahrum qiladilar:

Zohir etib yig’lagudek hol anga,
Kiydurubon eski qaro shol anga…

Qizig’i buning nomini she’r deb ataydilar va maqtovini osmon qadar ko’taradilar:

Turfa bukim, she’r qo’yub otini,
Yetkurubon ko’kka mubohotini…

Yana ham qizig’i uni she’r qigan shoirning o’zi ekanligi, uni tanishini bilsalarda uyalmay-netmay maqtov va tahsin umidida shoirga namoyish etadilar:

Turfaroq ulkim, tonirimni bilib,
Haqdin uyalmay, manga zohir qilib.

Vahki manga jilvagar aylar chog’i,
Istabon ehson dog’i, tahsin dog’i.

She’rga nisbatan bunday bedodlik shoirni, albatta, qattiq ranjitgan. Bunday holat shoirning jonidan ham o’tib ketgan. Buni u ko’ngliga qadalgan jafo tig’i deb qabul qilgan:

Ko’ngluma ko’p tig’i jafo urdilar,
Dema ko’ngul, jonima yetkurdilar.

Navoiyning bunday ruhiy holati adabiyot uchun o’zini mas’ul deb bilgan barcha davr kishilari uchun xos bo’lgan. Bunga hamohanglikni zamondosh shoirimiz Erkin Vohidovning quyidagi misralarida ham ko’rinadi:

Biz bir zamon muharrir bo’ldik,
Qismat ekan, bo’ldik noshirlar.
O’lsak yomon shoirdan o’ldik,
Ado qildi no’noq shoirlar…

Xullas, bugun biz hayotimizning har bir jabhasida Hazrat Navoiyga muhtojmiz, u zotdan so’z kutamiz. Shoir iborasi bilan aytganda o’zini “ahli ma’ni”, ya’ni ziyoliman deb hisoblagan kishi borki, o’z hayotini, maslagini Navoiysiz tasavvur qila bilmasligi kerak. Ayniqsa ijod ahli. Chunki so’z aytish qalamkashlar uchun shunchaki ko’ngil ishi bo’lmasligi lozim. Ijod ko’ngil ishidan ham yuqori bir baland maqomga yuksalib, millat, insoniyat g’ami, dardi miqyosiga chiqqandagina o’z vazifasini bajargan bo’ladi. Zero, mutafakkir Navoiy aytganidek, agar o’zingni odam deb bilsang, xalq g’amidan g’ami yo’qni odam demagin:

Odamiy ersang demagil odami,
Onikim yo’q xalq g’amidin g’ami.

ALISHER NAVOIYNING ISHQ HAQIDAGI
IRFONIY QARASHLARIGA DOIR

Hazrat Alisher Navoiy g’azallarini o’qib tushunish, ma’naviy bahramand bo’lish maxsus tayyorgarliksiz bo’lmaydi, albatta. Shoir asarlarini anglash yo’lidagi birinchi to’siq – Navoiy ijod qilgan eski o’zbek tilini maxsus lug’atlar yordamida tushunganimizdan so’ng ham o’z navbatida shoir asarlarining ma’nolar olamini pardalab turuvchi boshqa to’siqlar paydo bo’laveradi. Bularni, avvalo, shoirning barcha asarlarini sinchiklab mutolaa qilish, uning ongiga, dunyoqarashiga ta’sir ko’rsatgan, ilhom olgan o’z davrining ijtimoiy, falsafiy g’oyalarini, adabiy an’analarini o’rganish orqali yengib o’tish mumkin. Mana shunday tinimsiz mehnat, mutolaa orqali Alisher Navoiyning birgina bayti ham katta ma’nolarni o’zida jamlagan butun boshli asar darajasiga ko’tarilganligining guvohi bo’lamiz.

Tarixdan yaxshi ma’lumki, Hazrat Alisher Navoiy yashagan davrning yetakchi falsafiy oqimi tasavvuf ta’limoti edi. Navoiy ham o’z navbatida o’sha davrdagi bu ta’limotning yetuk namoyondalaridan biri bo’lmish Abdurahmon Jomiyning shogirdi edi. O’rta asrlar badiiy adabiyotida har bir mavzuga mana shu ta’limot nuqtai nazaridan yondashish o’ziga xos an’ana edi. “…Navoiyning aksariyat she’rlarida tasavvufning yo ziyosi, yo safosi, yo ma’nosi yoki istiloh va timsoli erkin o’rin egallagan… Faqat ishq, faqat haqiqatda emas, axloq-odob, ruh, tafakkur, ma’rifat, shaxs tarbiyasi va dunyoga munosabat masalalarida ham tasavvuf Navoiy dunyoqarashini mash’alday yoritib turgan” [5, 26 – 27]. Xususan, ishq-muhabbat mavzusi ham irfoniy adabiyotning yetakchi mavzularidan biri bo’lgan. Navoiyning qaysi janrdagi asarlarini olib qaramaylik, unda, albatta, ishq-muhabbat mavzusi qalamga olingandir.

Shoirning “Mahbub ul-qulub” asarida ishq bashariyat ko’ziga ziyo va nur bo’luvchi porloq yulduzga, insoniyat tojini bezab turuvchi bebaho gavharga qiyoslanadi (Ishq axtaredur duraxshanda va bashariyat ko’zi nur va ziyosi andin va gavharedur raxshanda, insoniyat tojining zeb va bahosi andin). Hatto ma’nosida ishq o’tidan asar bo’lmagan so’zni harakati yo’q jonsiz badanga o’xshatadi:

So’zki ma’nisida ishq o’ti nishoni bo’lmag’ay,
Bir taharruksiz badan onglaki, joni bo’lmag’ay [3, 499].

E’tiborli jihati shundaki, Navoiy ma’naviy nuqtai nazardan ishqni ham darajalarga bo’ladi. Insonlar aqliy-ma’naviy jihatdan bir-birlaridan farqlanganlaridek, shunga monand ishq ham darajalarga bo’linar ekan. Hazrat Navoiy ishqqa mana shunday ma’naviy hodisa sifatida yondashar ekan, insoniy muhabbatga ham mutlaq Ideal Zot – Allohga bo’lgan muhabbatning bir bosqichi sifatida qaraydi. Shu ma’noda “Nihoyati ishqi majoziy bidoyati ishqi ilohist” [4, 376] – Majoziy ishqning nihoyasi haqiqiy ishqning boshlanishidir, deyiladi tasavvuf falsafasida. Shu asnoda o’z asarlarida haqiqiy oshiq qanday sifatlarga ega bo’lmog’i kerak, degan savolga javob beradi.

Navoiy o’zining quyidagi ruboiylarida oshiqlikni da’vo qiluvchi kishiga shunday nasihat qiladi:

Gar oshiq esang zebu takallufni unut,
Yaxshiyu yamon ishda taxallufni unut.
O’tgan gar erur yomon taassufni unut,
Kelgan gar erur yaxshi taassufni unut [1, 727].

Ma’nosi: “O’zingni oshiq deb hisoblaysanmi, demak, o’zingga bino qo’yishni, oro berishni unut, yaxshi ishga ham, yomon ishga ham xiloflik qilma, o’tgan yomon ishlarni ham ko’p o’ylama, kelgan
yaxshiliklarni ham tasarruf qilishni o’ylama”.

Yoki:

Gar oshiq esang, mehru vafo qilma havas,
Dard istavu daf’ig’a davo qilma havas.
Hijronu visol mutlaqo qilma havas,
Dildoringdin g’ayri rizo qilma havas [1, 732].

Ma’nosi: “Oshiqlikning evaziga faqatgina mehru vafo ko’raman, deb o’ylama. Bilaks, sen o’zingga faqat dard ista, davo qidirma, hijronu visolniku mutlaqo havas qilmay qo’ya qol. Oshiqlikdagi ishing dildoringdan boshqaning rizoligini ko’zlash bo’lmasin”.

Navoiy bu ruboiylarda oshiq uchun zarur bo’lgan asosiy axloqiy sifatlarni tavsif qilgan. Ya’ni, oshiq, avvalo, zebu ziynatga berilib, o’ziga bino qo’ymasligi kerak, aks holda uning muhabbati o’zigagina qaratilgan bo’ladi. So’ngra haqiqiy oshiq mahbubasini yaxshiyu yomonliklari bilan birgalikda sevadi, faqatgina mehru vafosi uchun emas, jabru jofosi uchun ham sevadi, oshiqlikdan maqsadi dard istash, visol emas, faqtagina ma’shuqaning rizoligini istashdir. Mavzuga irfoniy nuqtai nazardan yondashsak, haqiqiy oshiq – bu Haqning muqarrab bandalari, oriflardir. Ular Haqdan yetadigan lutfni ham, qiyinchiliklarni ham birdek qabul qiladilar. Bu orqali Haq rizoligini topishni ko’zlaydilar, Undan o’zganing rizoligini mutlaqo xayolllariga ham keltirmaydilar.

Har bir narsaning yaxshi-yomon tomoni bo’lganidek, chin oshiqlikka qarama-qarshi bo’lgan ishqdagi soxtakorlik ham mavjudki, Navoiy asarlarida buni ko’p bora tanqid qilgan. Misol tariqasida shoirning “Favoyid ul-kibar” devonidan quyidagi baytni keltirish mumkin:

Qatl dog’i hayf angakim, ishq da’vo aylabon,
Biymi qatl o’lg’ach, bu da’vosidin inkor ayladi [2, 652].

Mazmuni: “Oshiqlikni da’vo qilib, evaziga o’lim xavf solganda o’z jonini o’ylab, bu da’vosidan kechguvchiga qatl ham hayf!”.

Shoirning “Lison ut-tayr” dostonida shu ma’noga dalolat qiluvchi quyidagicha hikoyat keltiriladi: Shoh sayr uchun otlanar ekan, yo’lda uni bir beqaror, yengiltak gado ko’rib oshiq bo’lib qoldi. O’zini yo’qotib qo’ygan gado har tomonga o’zini urib g’avg’oyu to’polon qila boshladi. Bu hol shohning qulog’iga yetib, uni sinab ko’rishni istadi va gadoni tutib qatl etishni buyurdi. Bu farmondan gadoning hushi boshidan uchib, qo’rqqanidan o’zini gulxanga tashlab halok bo’ldi. Shohning bu sinovdan maqsadi gadoning ishqda sodiqligini sinash edi. Agar u shoh buyurgan qatlni bajonudil, qo’rqmasdan qabul qilganida edi shoh uning sodiqligini tan olgan, unga iltifotlar ko’rsatib, o’ziga xos mulozim etib tayinlash niyatida edi. Lekin gado bu sinovdan o’ta olmadi. Sabab:

Ul gado chun ishq aro erdi dag’al,
Bo’ldi rasvoliqqa ahvoli masal [3, 60].

Ya’ni, gado o’zini yolg’ondan oshiq ko’rsatib firibgarlik yo’lini tutgan edi, oqibatda rasvosi chiqib sharmanda bo’ldi. Mazkur hikoyat keltirilgan doston – “Lison ut-tayr”ning tasavvufiy mavzudagi asar ekanligini hisobga olsak masala yanada oydinlashadi: hikoyatda tasvirlangan holat hayotda ham uchrashi mumkin, lekin bunda podshohning qatlidan qo’rqib, o’zini gulxanga otgan gado – Yaratganga muhabbatni da’vo qilib, lekin Unga chin bandalikni o’rniga qo’ya olmagan, sinovlariga bardosh berishni istamagan kimsalar timsolidir.

Navoiy nazdida faqat zohiriy go’zalikka shaydo bo’lganlar ham pok ishqqa mansub emaslar. Shoir bunday kimsalarni poklanmay turib ibodat qiluvchi fosiqqa o’xshatadi:

Ulki ermas ishqi poku sajda aylar ko’rsa husn,
O’yladurkim, aylagay fosiq tahoratsiz namoz [1, 234].

Chunki zohiriy go’zallik hech qachon insonga vafo qilmagan, bugun bor bo’lsa, ertaga yo’q. Shunday ekan, bunday go’zallikka ko’ngil qo’yish aql egalarining ishi emas. Shoir bu fikrni ta’kidlab deydi:

Husni zohirning vafosi yo’qturur,
Ham sabotu ham baqosi yo’qturur.

Oshiqu shaydo bo’lurg’a arzimas,
Ishqidin rasvo bo’lurg’a arzimas [3, 160].

Bu mulohazalardan ma’lum bo’lmoqdaki, Hazrat Navoiy ishq-muhabbat mavzusiga ham sof ma’naviy hodisa sifatida yondashadi, shoir asarlarida ta’rifu tavsif etilgan muhabbat bilan “erkin muhabbat” deb ataluvchi g’arbona sevgi o’rtasida yer bilan osmoncha farq bor ekan. Faqatgina Sharq falsafasi va adabiyotidagina ishq ma’naviy mezonlar asosida darajalarga ajratilgan. Shu tariqa Navoiy ijodida ishq-muhabbat zaminiy va osmoniy ma’no kasb etganligining guvohi bo’lamiz.

Adabiyotlar

1. Alisher Navoiy. To’la asarlar to’plami. 10 jildlik: 1-jild. – Toshkent: G’.G’ulom, 2011.
2. Alisher Navoiy. To’la asarlar to’plami. 10 jildlik: 4-jild. – Toshkent: G’.G’ulom, 2011.
3. Alisher Navoiy. To’la asarlar to’plami. 10 jildlik: 9-jild. – Toshkent: G’.G’ulom, 2011.
4. Zarrink?b A. ?usti?? dar tasavvufi Eron. – Dushanbe: Irfon, 1992.
5. Haqqul I. Navoiyga qaytish. – Toshkent: Fan, 2007.