Юртимиз бетакрор бўлгани каби, ўзбек кишиси ҳам бетакрордир. Биз эъзозлаган қадриятларнинг кўпини бошқалар англаёлмайди. Тоғай Муроднинг “Ойдинда юрган одамлар” асари эсингиздами? Ўзбек кишисининг ҳаётидаги энг муҳими фарзанд эканини намоён қилган бебаҳо асар. Тагмаъносида “Авлодим давом этсин, жаҳонда номим ўчиб кетмасин” деган ёруғ орзулар ётади.

ИСТЕЪДОД- НАМОЁН БЎЛИШНИ,
ЭЪТИРОФ ЭТИЛИШНИ ИСТАЙДИГАН МЎЪЖИЗА
Ёзувчи Исажон Султон билан суҳбат

1.Исажон ака, бадиий адабиёт ёзув кашф этилмасдан аввал ҳам бор эди, фақат у оғзаки тарзда, тилдан-тилга, дилдан-дилга кўчиб юрар эди. Халқ оғзаки ижодиёти ёзма бадиий адабиётнинг туғилишига замин ҳозирламаганми?

-Халқ оғзаки ижодига, яъни достону эртакларга, латифалару маталларга шубҳасиз, эл ичидан етишиб чиққан истеъдодларнинг асрлар аро сайқалланган ижоди деб таъриф берилади. Лекин, китобларга жо айланмаган бошқа тур ижод намуналари ҳам бор – булар ҳар қишлоқнинг, ҳудуднинг ўз ижод намуналаридир. Халқимиз адабиётга жуда ўч, эл-улуснинг жуда оддий кишилари ҳанузгача ўз оғзаки ижод намуналарини яратиб келишмоқда. Бунга истаганча мисол келтиришимиз мумкин: қишлоқ теварагида яшайдиган хаёлий махлуқотлар ҳақидаги ривоятлардан то Ҳазрати Хизр афсоналаригача. Юртдошларимиздан ўз яшаб турган ҳудудларида оғиздан-оғизга ўтиб юрадиган маҳаллий маталу ривоятларни ёзиб юборишларини илтимос қилсак, “Ўзбек халқининг замонавий оғзаки ижоди” деган жилд-жилд китоблар пайдо бўлиши мумкин…

Эл орасидаги ижодкорлар мана шу булоқлардан “сув ичиб” улғаядилар-да. Лекин ҳар инсон дунёни ўзгача кўради-ку? Шу сабабдан ҳам “Ичимга дунёларни жо айлаганман, уларни аён қилгим келади” дейди ижодга ҳавасманд бир юрт боласи. “Теварагимдаги воқеа-ҳодисаларга, манзараларга қараб юрагим таърифсиз туйғуларга тўлади. Ҳаётимда ўзим гувоҳ бўлган ҳамма ҳолатни – севги-муҳаббатдан то садоқату хиёнатгача бўлган турли туйғу ва хулосаларимни изҳор айлагим келади. Шунақа ўй ва ҳислар аро умрим ўтиб бормоқда, уларнинг бирон-бир қадру қиймати бормикин?” деб сўрайди бошқа биров.

Истеъдод — намоён бўлишни, эътироф этилишни истайдиган мўъжиза-да.

Достонлару маталлар, айтимлару қўшиқлардан то қадим аждодларимиз қолдириб кетган тош суратларгача – ҳаммаси асрдан асрга билим ва хабар ташийдиган унсурлардир. Адабиётни бежизга халқнинг хотираси дейишмайди. Хотира эса ҳар доим ҳам азиз ва уйғоқдир.

2.Қайси бадиий асарни ўқимайлик, унда фольклор намуналарини учратамиз, ижодкорнинг халқ оғзаки ижодидан хабардорлигини, нафақат хабардорлигини мутаассирлигини ҳам англаймиз. Хусусан, бу хусусият сизнинг ижодингизда ҳам яққол сезилади. Шундай эмасми?

-Фольклорга мурожаат сезилишининг боиси ижодкор ўз халқининг бой хазинасидан “сув ичганидан”, дедик-ку? Фольклорда узун кечаларда ланғиллаб ёнган аланганинг, гулхан атрофида ўтирган кишиларнинг тафти бор.

Улғайишимизнинг бебаҳо паллаларига уйғунлашиб кетгани учун ардоқлашимиздан ташқари, ўша парчани ичимизда олиб юришимиз ўзбеклигимизнинг бир парчасини олиб юриш билан тенг. Халқимиз ниҳоятда доно. Масалан, ҳамма биладиган Кенжа ботир эртакларини олайлик. У эртакларнинг кўздан яширин жиҳатига диққат қаратганмисиз? Эътибор беринг: Кенжа ботир бир эртакда аждарни ўлдириш учун, бошқасида девни ўлдиргани отланяпти. Ундан аввалроқ Катта ва Ўртанча ботир йўлга чиқишган эди. Косага сув қўйиб “Мана шунга қараб туринглар. Сув айниб қолса, дарҳол ортимдан боринг. Агар сув қонга айланса, аза тутинг” деб кетади. Энди тагмаънога қарайлик. Катта ботирлар қайтишмади, сулоланинг энг кичиги, сўнгги эркаги ёвга қарши бормоқда. Агар у ҳам қайтмаса, бир сулола тугаб кетади. “Сув айниб қонга айланса…” – бу гапнинг маъноси шуки, агар Кенжа қайтмаса, насл айнийди. Воқеанинг залворини, жиддиятини сезяпсизми? У эртак тарихимизнинг ҳам бир қисмини билдириб тургани ажаб. Бундан бир неча минг йиллар аввал тупроқларимизга бостириб келган айрим сулолаларнинг туғи аждар бошли эди, бошқа бирининг фольклоридан эса дев қиёфаси кириб келган эди. Фикримизни тадқиқотчилар қўллаб-қувватлашса ажабмас. Ҳар иккиси ҳам ғорат айлагувчи, зулмат махлуғи. Бири аланга пуркаса, бошқаси – эгнида лунгисидан бошқа нарсаси йўқ, баҳайбату оч бир ялангоёқ… Шу ишоралар замирида яна аллақанча маънолар яшириниб ётибди деб ўйлайман.

Мана шу сабабдан, бошқа адибларимиз қатори мен ҳам қадим эртакларимизни замонавий йўсинда талқин қилишга уринаман.

3. “Озод” романингизда шамол, “Онаизорим” қиссангизда ариқ суви, “Қисмат” ҳикоянгиздаги балиқ образ даражасига кўтарилган бадиий унсурлар. Шамол улуғ донишманд, ариқ суви маслаҳатгўй, дўст, балиқ ўз хато ва гуноҳлари учун аянчли тақдирга маҳкум этилган осий сифатида гавдаланади. Ҳар бир детал, штрих ва элемент бадиий асар ғояси йўлида хизмат қилиши, асар моҳиятини очиб бериш учун қўлланилиши шубҳасиз. Ўзингиз ойдинлик киритсангиз, мен юқорида таъкидлаб ўтган деталлар яна бирор мақсадда ҳам қўлланилганми?

-Мен улғайган диёрларда шамол жуда қаттиқ эсади. Дарахтларни синдириб, томларни учириб кетади. Ақлим тўлишгани сайин, оламда ундан ҳам кучли шамоллар борлигидан хабар топдим. Масалан, фикрларни учириб кетадиган тафаккур шамоли, ҳисларни уйғотадиган муҳаббат шамоли… Шамолнинг вазифаси битта: ҳаволарни янгилайди, баракат ва раҳмат булутларини суриб келади, шунинг баробарида дов-дарахтни ҳам чанглаб, эски япроқларни тўплайди. Бироқ, кези келганида вақт шамолига ҳам айланади, сочларимиздан тортқилаб юлқилаб ўтмиш онларидан ва тушунарсиз келажакдан дарак ҳам беради.

Гапингиз тўғри: адабиётда нарса-ҳодисаларнинг моҳияти ўзгариб кетади ва маъно таший бошлайди. Сув деймиз, у – марҳамат ва раҳмат, ризқу рўздир. Халқ эса умрга “сувдай оқди” деб таъриф беради. Шу жумланинг ўзидаёқ армон ва пушаймонлар балқиб турибди.

“Қисмат”га келсак, у хийла мураккаб. Баъзи кишиларни айнан шу мажоз ўзига жалб қилди. Кишилар балиққа ҳалол мавжудот деб таъриф беришади. Дунё улкан балиқ устида турибди деган энг қадимги тасаввурлардан то Юнус пайғамбарни ютиб юборган наҳанггача ёдимизда. Ўзимдан сўрасангиз, мен уни инсонларнинг адашишлари ҳақидаги ҳикоя деган бўлардим.

4. Исажон ака, бугунги кунда ўзбек ёзувчилари, шоирлари ҳам хорижда турли миқёсдаги халқаро адабий танловларда қатнашиб, озми-кўпми, ютуқларга эришишяпти. Жумладан, ўзингиз ҳам 2011 йилда Чикагода “Лексикон” журнали ўтказган танловда “Қисмат” ҳикоянгиз билан қатнашиб, фахрли ўринни олган эдингиз. Келинг, ўша ёруғ ва қувончли дамларни эслайлик. Таассуротларингизни яна бир бор биз билан бўлишсангиз…

-Бир ўзбек ёзувчисининг асари ғолиб деб топилиши қувонарли ҳодиса, албатта. Олис ўлкалардаги кишиларга бирданига Ўзбекистон деган юрт одамларининг тафаккур тарзи жозибадор кўринди.
Дунё бехабар жуда улкан хазиналаримиз бор. Баъзан ҳайрон ҳам коламан: бундан бир қанча асрлар олдин яшаб ўтган боболаримиз меросидаги биз кўниккан маънолар дунё адабиётида ярақлаб қолади. Гап мажозий маънолар ҳақида кетмоқда. Уни замонавий дунёнинг ҳисоб-китобли кишиларига етказиб беролмай хунобмиз.

Аслида эса, менинг асаримми ёки бошқа бировнинг асарими – кўпам муҳим эмас. Исажон Султон бўлмаса, бошқа биров албатта етишиб чиқаверади. Чунки бу — жуда қадим илдизларга эга, қудратли халқ. Муҳими, мана шу элнинг эътироф этилишида. Ўзбекистонда истеъдод эгалари истаганингизча топилади. Истеъдоди кучли ёзувчилар ҳам етарлича.

5.Таржима ғоят мушкул иш. Таржимон асл асардаги руҳ, ҳарорат, ҳаётни таржимасига тўлалигича олиб кириши керак. Сизнинг ҳам романингиз, ҳикояларингиз чет тилларига таржима қилинди. Ўзингиз ҳам икки-уч тилни биласиз. Улардан кўнглингиз тўлдими? Чет эллик китобхонлар қандай фикрлар билдиришмоқда?

-Ҳикояни, шеърни таржима қилиш мумкиндир, лекин дунёқарашни таржима қилиш хийла мушкул иш. Таржималарнинг баъзиларидан ўзбекона руҳни тополмай хуноб бўламан. Баъзиларида эса “ўзим”ни кўрмайман, у асар меники эмасдай туюлади.

Сабаб шундаки, юртимиз бетакрор бўлгани каби, ўзбек кишиси ҳам бетакрордир. Биз эъзозлаган қадриятларнинг кўпини бошқалар англаёлмайди. Тоғай Муроднинг “Ойдинда юрган одамлар” асари эсингиздами? Ўзбек кишисининг ҳаётидаги энг муҳими фарзанд эканини намоён қилган бебаҳо асар. Тагмаъносида “Авлодим давом этсин, жаҳонда номим ўчиб кетмасин” деган ёруғ орзулар ётади. Дунёнинг баъзи ўлкаларидаги кишилар эса “Нима бўпти? Бола керак экан, етимхонадан биронтасини асраб олса олам гулистон-ку?” деб елка қисишади. Ана шунақа-да. Ёки кўпинча айтиб юрганим: бизлар нон увоғи ерга тушса, олиб кўзимизга сурамиз. Ризқимизни шунақа эъзозлаймиз. Бошқалар эса “Бечора” деб ачиниши мумкин. Чунки, исроф деган тушунчанинг ўзи йўқ. Тилимизга арабчадан кириб келган бу сўз “сарфлаш, харжлаш” маъносини билдирса-да, ўзбекчада асл маъноси ўзгариб, “увол” маъносига яқинлашиб келади. “Ерга тушган нон увоғини исроф-увол қилма, у ризқу рўзингдир” деган гап фақат ўзбекка хос жумла. Ҳатто арабларнинг ўзи ҳам уни “харж” маъносида қўллайверишади.

Шу сабабдан ҳам бизнинг ҳудудлар бошқа ўлкалар кишилари кўзига сирларга ўранган, донишманд, афсона ва ҳикматларга тўла, гоҳида тушунарсиз ҳудуд бўлиб кўринаверади. Шарқ кишиси феномени жуда чуқур таҳлилларга мавзу бўла олади. Чунки ҳар киши ўз ичида ўз маданиятининг бир парчасини олиб юради.

6. Исажон ака, кўплаб машҳур ижодкорларда кундалик тутиш одати бўлган. Масалан, ёзувчи Абдулла Қаҳҳор бир ўринда “Ўғри” ҳикоясидаги мингбоши тилидан келтирилган “Йўқолмасидан илгари бормиди?” халқ иборасини бир галда ўз кундалигига ёзиб қўйганини, мазкур ҳикояни ёзаётганда эса ундан фойдаланганини ёзганди. Сиз ҳам кундалик тутасизми? Бу одатга қандай қарайсиз?

-Кундалик ўй-фикрларни ёзиб юриш жуда зарур одат. Тўсатдан илғанган фикрдан асар пайдо бўлиши ҳам бор гап. Лекин афсуски кундалик тутишни сира ўрганолмадим. Фикрлар, тасаввурлар унутилади. Гоҳо эслаёлмай хуноб бўласиз.

Рухсат бўлса, шу мавзуда яна бир гап айтсам. Кундалик дедик, жуда ўзига хос, ажойиб бир кундалик яратса бўлади-ку? Ота-она фарзанди туғилганида алоҳида бир дафтар олиб, “Бугун сен дунёга келдинг” деб битса, ҳаяжону севинчларини изҳор айласа. Илк атак-чечак қилган куни, илк чулдирашлари, одатларию қилиқларини кундаликка муҳрласа… Вақти келиб, улғайганида ўша китобча фарзандга совға қилинса, бениҳоя қадрли бўлмайдими? Буям бир фикр, аммо гап боланинг тили қачон чиққанида ёки илк ўрганган сўзида эмаслиги очиқ-равшан. Гап ота-онанинг ҳис-туйғулари ҳақида кетмоқда. Умр оқар экан, қартайган ота-онанинг ёшлигидаги муқаддас онларини, севинчу қувончларини ўзида жо айлаган у китобча фарзанд учун қанчалар муқаддас? Бу ҳам адабиёт, лекин битта оилагагина хос адабиёт.

Энди, миллат адабиётини мана шу мисолдан келиб чиқан ҳолда тушуниб олаверинг.

7. Китоб азалий ва абадийдир. Гарчанд унинг вазифасини бугунги кунда техник мўъжизалар, жумладан интернет бажараётган, электрон кутубхоналар ишга тушган бўлса-да, китоб берадиган завқни ҳеч бир воситаларнинг роли билан тенглаштириб бўлмайди. Китоб мутолааси ҳақида шахсий қарашларингиз…

-Бир маҳаллар китобларни хаттотлар кўчиришган. Бир китобдан нусха яратиш учун йиллаб вақт сарфланган. Кейинчалик босма дастгоҳи пайдо бўлди. Шунда кишилар “Темирда қалб бўлармиди? Хаттот кўчирмаган китобда инсон юраги йўқ” дея босиш дастгоҳини рад қилинган. Униям қўяверинг, ҳатто “Терига ёзилган китоблар жонли, қоғоз жонсиз” деган баҳслар ҳам бўлган.

Менимча, ким қандай истаса ўшандай ўқийверсин. Муҳими — ўқилса бас. Матн қайда бўлишининг аҳамияти йўқ. Ким билсин, вақти келиб, фикрни тўғридан-тўғри онгга етказиб берадиган технологиялар ҳам пайдо бўлар? Ҳозирнинг ўзида визуал ва аудиокитоблар пайдо бўлди, ўқигингиз келмаса, эшита оласиз ҳам. Буларнинг бари мулоқот воситаларидир, ҳамма гап янги дунё инсонининг ўзаро самимий мулоқотида қолмоқда.

8.Ижод завқи, илҳом онлари ва ижодкорнинг бахти ҳақида фикр юритсангиз…

-Бахт, завқ, илҳом ҳақида гап кетса, ўйланиб қоламан. Мен ўсган муҳит бугунгидай эмас эди. Бугун қобилияти бор ёшлар рағбат кўрмоқда, кечаги кунда эса “Китоб ош-нон берармиди?” ва ҳатто “Ўқиган китобингдан нима фойда” дейдиганлар кўп бўларди. Улуғ аждодларидан бири – Абу Али ибн Синонинг отаси самарқандлик машҳур олимни уйига таклиф қилиб “Илтимос, боламга илм ўргатиб беринг” деб ўтинганини тарих айтиб турса-да, орадан минг йил ўтгач, “Нега биз бунақа бўлиб қолганмиз, нега тирикчиликдан ўзга ташвишимиз йўқ?” деб биров ўйламасди.

У маҳалда ижод шунақа бўлган бўлса бордир, бугун эса – озодликдир, эркинликдир. Мана шу йўл орқали ўзлигингизни, шахсиятингизни намоён қиласиз. Кимсиз, шахсиятингиз билиму эзгулик ила тўйинганми? Билимингиз, дунёқарашингиз ардоққа лойиқми? Ардоққа лойиқ бўлса, эл дуосини оласиз. Йўқса, назардан қолиш хавфи ҳам бор.

Ижодкор бахти шундан келиб чиқади. Элдан бошқа ким унга қиймат берарди?

9.Китобхонларга тилакларингиз…

-Барчамиз оилам-фарзандим деб тиришамиз, шу билан бирга, ўзбек деган халқни тамсил этиб турган миллионлаб кишилардан биримиз. Ўзбекистонда эса бугун ўттиз бир миллион киши бор. Халқ бир шукр қилса, ўттиз бир миллион шукр, бир дуо қилса – ўттиз бир миллион дуо дегани бу. Улуғларимиз дуоларини такрорлашдан ўзга чора йўқ.

Қадимгилар айтадиларки, кишиларнинг фаровон яшаши учун тўрт унсур етарли. У – шамол, ёмғир, бол ва сутдир. Шамол ҳаволарни алмаштиради, булутларни суриб келади, дов-дарахтни чанглайди. Ёмғир — баракотдир, чорваю ҳосил шу туфайли баракали бўлади. Асал – шифо, сут эса тирикликнинг ибтидоси, оқлик ва ризқ-рўздир.

Фаровонлик унсурларимиз ҳар доимо мукаммал, юртимиз тинч бўлсин, тупроқларимизга раҳматлар мўл-кўл ёғилсин, эл ўз болаларининг камолини, меҳнатларининг роҳатини кўрсин.

Умид Али суҳбатлашди

ISTE’DOD- NAMOYON BO’LISHNI,
E’TIROF ETILISHNI ISTAYDIGAN MO»JIZA
Yozuvchi Isajon Sulton bilan suhbat

1.Isajon aka, badiiy adabiyot yozuv kashf etilmasdan avval ham bor edi, faqat u og’zaki tarzda, tildan-tilga, dildan-dilga ko’chib yurar edi. Xalq og’zaki ijodiyoti yozma badiiy adabiyotning tug’ilishiga zamin hozirlamaganmi?

-Xalq og’zaki ijodiga, ya’ni dostonu ertaklarga, latifalaru matallarga shubhasiz, el ichidan yetishib chiqqan iste’dodlarning asrlar aro sayqallangan ijodi deb ta’rif beriladi. Lekin, kitoblarga jo aylanmagan boshqa tur ijod namunalari ham bor – bular har qishloqning, hududning o’z ijod namunalaridir. Xalqimiz adabiyotga juda o’ch, el-ulusning juda oddiy kishilari hanuzgacha o’z og’zaki ijod namunalarini yaratib kelishmoqda. Bunga istagancha misol keltirishimiz mumkin: qishloq tevaragida yashaydigan xayoliy maxluqotlar haqidagi rivoyatlardan to Hazrati Xizr afsonalarigacha. Yurtdoshlarimizdan o’z yashab turgan hududlarida og’izdan-og’izga o’tib yuradigan mahalliy matalu rivoyatlarni yozib yuborishlarini iltimos qilsak, “O’zbek xalqining zamonaviy og’zaki ijodi” degan jild-jild kitoblar paydo bo’lishi mumkin…

El orasidagi ijodkorlar mana shu buloqlardan “suv ichib” ulg’ayadilar-da. Lekin har inson dunyoni o’zgacha ko’radi-ku? Shu sababdan ham “Ichimga dunyolarni jo aylaganman, ularni ayon qilgim keladi” deydi ijodga havasmand bir yurt bolasi. “Tevaragimdagi voqea-hodisalarga, manzaralarga qarab yuragim ta’rifsiz tuyg’ularga to’ladi. Hayotimda o’zim guvoh bo’lgan hamma holatni – sevgi-muhabbatdan to sadoqatu xiyonatgacha bo’lgan turli tuyg’u va xulosalarimni izhor aylagim keladi. Shunaqa o’y va hislar aro umrim o’tib bormoqda, ularning biron-bir qadru qiymati bormikin?” deb so’raydi boshqa birov.

Iste’dod — namoyon bo’lishni, e’tirof etilishni istaydigan mo»jiza-da.

Dostonlaru matallar, aytimlaru qo’shiqlardan to qadim ajdodlarimiz qoldirib ketgan tosh suratlargacha – hammasi asrdan asrga bilim va xabar tashiydigan unsurlardir. Adabiyotni bejizga xalqning xotirasi deyishmaydi. Xotira esa har doim ham aziz va uyg’oqdir.

2.Qaysi badiiy asarni o’qimaylik, unda fol`klor namunalarini uchratamiz, ijodkorning xalq og’zaki ijodidan xabardorligini, nafaqat xabardorligini mutaassirligini ham anglaymiz. Xususan, bu xususiyat sizning ijodingizda ham yaqqol seziladi. Shunday emasmi?

-Fol`klorga murojaat sezilishining boisi ijodkor o’z xalqining boy xazinasidan “suv ichganidan”, dedik-ku? Fol`klorda uzun kechalarda lang’illab yongan alanganing, gulxan atrofida o’tirgan kishilarning tafti bor.

Ulg’ayishimizning bebaho pallalariga uyg’unlashib ketgani uchun ardoqlashimizdan tashqari, o’sha parchani ichimizda olib yurishimiz o’zbekligimizning bir parchasini olib yurish bilan teng. Xalqimiz nihoyatda dono. Masalan, hamma biladigan Kenja botir ertaklarini olaylik. U ertaklarning ko’zdan yashirin jihatiga diqqat qaratganmisiz? E’tibor bering: Kenja botir bir ertakda ajdarni o’ldirish uchun, boshqasida devni o’ldirgani otlanyapti. Undan avvalroq Katta va O’rtancha botir yo’lga chiqishgan edi. Kosaga suv qo’yib “Mana shunga qarab turinglar. Suv aynib qolsa, darhol ortimdan boring. Agar suv qonga aylansa, aza tuting” deb ketadi. Endi tagma’noga qaraylik. Katta botirlar qaytishmadi, sulolaning eng kichigi, so’nggi erkagi yovga qarshi bormoqda. Agar u ham qaytmasa, bir sulola tugab ketadi. “Suv aynib qonga aylansa…” – bu gapning ma’nosi shuki, agar Kenja qaytmasa, nasl ayniydi. Voqeaning zalvorini, jiddiyatini sezyapsizmi? U ertak tariximizning ham bir qismini bildirib turgani ajab. Bundan bir necha ming yillar avval tuproqlarimizga bostirib kelgan ayrim sulolalarning tug’i ajdar boshli edi, boshqa birining fol`kloridan esa dev qiyofasi kirib kelgan edi. Fikrimizni tadqiqotchilar qo’llab-quvvatlashsa ajabmas. Har ikkisi ham g’orat aylaguvchi, zulmat maxlug’i. Biri alanga purkasa, boshqasi – egnida lungisidan boshqa narsasi yo’q, bahaybatu och bir yalangoyoq… Shu ishoralar zamirida yana allaqancha ma’nolar yashirinib yotibdi deb o’ylayman.

Mana shu sababdan, boshqa adiblarimiz qatori men ham qadim ertaklarimizni zamonaviy yo’sinda talqin qilishga urinaman.

3. “Ozod” romaningizda shamol, “Onaizorim” qissangizda ariq suvi, “Qismat” hikoyangizdagi baliq obraz darajasiga ko’tarilgan badiiy unsurlar. Shamol ulug’ donishmand, ariq suvi maslahatgo’y, do’st, baliq o’z xato va gunohlari uchun ayanchli taqdirga mahkum etilgan osiy sifatida gavdalanadi. Har bir detal, shtrix va element badiiy asar g’oyasi yo’lida xizmat qilishi, asar mohiyatini ochib berish uchun qo’llanilishi shubhasiz. O’zingiz oydinlik kiritsangiz, men yuqorida ta’kidlab o’tgan detallar yana biror maqsadda ham qo’llanilganmi?

-Men ulg’aygan diyorlarda shamol juda qattiq esadi. Daraxtlarni sindirib, tomlarni uchirib ketadi. Aqlim to’lishgani sayin, olamda undan ham kuchli shamollar borligidan xabar topdim. Masalan, fikrlarni uchirib ketadigan tafakkur shamoli, hislarni uyg’otadigan muhabbat shamoli… Shamolning vazifasi bitta: havolarni yangilaydi, barakat va rahmat bulutlarini surib keladi, shuning barobarida dov-daraxtni ham changlab, eski yaproqlarni to’playdi. Biroq, kezi kelganida vaqt shamoliga ham aylanadi, sochlarimizdan tortqilab yulqilab o’tmish onlaridan va tushunarsiz kelajakdan darak ham beradi.

Gapingiz to’g’ri: adabiyotda narsa-hodisalarning mohiyati o’zgarib ketadi va ma’no tashiy boshlaydi. Suv deymiz, u – marhamat va rahmat, rizqu ro’zdir. Xalq esa umrga “suvday oqdi” deb ta’rif beradi. Shu jumlaning o’zidayoq armon va pushaymonlar balqib turibdi.

“Qismat”ga kelsak, u xiyla murakkab. Ba’zi kishilarni aynan shu majoz o’ziga jalb qildi. Kishilar baliqqa halol mavjudot deb ta’rif berishadi. Dunyo ulkan baliq ustida turibdi degan eng qadimgi tasavvurlardan to Yunus payg’ambarni yutib yuborgan nahanggacha yodimizda. O’zimdan so’rasangiz, men uni insonlarning adashishlari haqidagi hikoya degan bo’lardim.

4. Isajon aka, bugungi kunda o’zbek yozuvchilari, shoirlari ham xorijda turli miqyosdagi xalqaro adabiy tanlovlarda qatnashib, ozmi-ko’pmi, yutuqlarga erishishyapti. Jumladan, o’zingiz ham 2011 yilda Chikagoda “Leksikon” jurnali o’tkazgan tanlovda “Qismat” hikoyangiz bilan qatnashib, faxrli o’rinni olgan edingiz. Keling, o’sha yorug’ va quvonchli damlarni eslaylik. Taassurotlaringizni yana bir bor biz bilan bo’lishsangiz…

-Bir o’zbek yozuvchisining asari g’olib deb topilishi quvonarli hodisa, albatta. Olis o’lkalardagi kishilarga birdaniga O’zbekiston degan yurt odamlarining tafakkur tarzi jozibador ko’rindi.
Dunyo bexabar juda ulkan xazinalarimiz bor. Ba’zan hayron ham kolaman: bundan bir qancha asrlar oldin yashab o’tgan bobolarimiz merosidagi biz ko’nikkan ma’nolar dunyo adabiyotida yaraqlab qoladi. Gap majoziy ma’nolar haqida ketmoqda. Uni zamonaviy dunyoning hisob-kitobli kishilariga yetkazib berolmay xunobmiz.

Aslida esa, mening asarimmi yoki boshqa birovning asarimi – ko’pam muhim emas. Isajon Sulton bo’lmasa, boshqa birov albatta yetishib chiqaveradi. Chunki bu — juda qadim ildizlarga ega, qudratli xalq. Muhimi, mana shu elning e’tirof etilishida. O’zbekistonda iste’dod egalari istaganingizcha topiladi. Iste’dodi kuchli yozuvchilar ham yetarlicha.

5.Tarjima g’oyat mushkul ish. Tarjimon asl asardagi ruh, harorat, hayotni tarjimasiga to’laligicha olib kirishi kerak. Sizning ham romaningiz, hikoyalaringiz chet tillariga tarjima qilindi. O’zingiz ham ikki-uch tilni bilasiz. Ulardan ko’nglingiz to’ldimi? Chet ellik kitobxonlar qanday fikrlar bildirishmoqda?

-Hikoyani, she’rni tarjima qilish mumkindir, lekin dunyoqarashni tarjima qilish xiyla mushkul ish. Tarjimalarning ba’zilaridan o’zbekona ruhni topolmay xunob bo’laman. Ba’zilarida esa “o’zim”ni ko’rmayman, u asar meniki emasday tuyuladi.

Sabab shundaki, yurtimiz betakror bo’lgani kabi, o’zbek kishisi ham betakrordir. Biz e’zozlagan qadriyatlarning ko’pini boshqalar anglayolmaydi. Tog’ay Murodning “Oydinda yurgan odamlar” asari esingizdami? O’zbek kishisining hayotidagi eng muhimi farzand ekanini namoyon qilgan bebaho asar. Tagma’nosida “Avlodim davom etsin, jahonda nomim o’chib ketmasin” degan yorug’ orzular yotadi. Dunyoning ba’zi o’lkalaridagi kishilar esa “Nima bo’pti? Bola kerak ekan, yetimxonadan birontasini asrab olsa olam guliston-ku?” deb yelka qisishadi. Ana shunaqa-da. Yoki ko’pincha aytib yurganim: bizlar non uvog’i yerga tushsa, olib ko’zimizga suramiz. Rizqimizni shunaqa e’zozlaymiz. Boshqalar esa “Bechora” deb achinishi mumkin. Chunki, isrof degan tushunchaning o’zi yo’q. Tilimizga arabchadan kirib kelgan bu so’z “sarflash, xarjlash” ma’nosini bildirsa-da, o’zbekchada asl ma’nosi o’zgarib, “uvol” ma’nosiga yaqinlashib keladi. “Erga tushgan non uvog’ini isrof-uvol qilma, u rizqu ro’zingdir” degan gap faqat o’zbekka xos jumla. Hatto arablarning o’zi ham uni “xarj” ma’nosida qo’llayverishadi.

Shu sababdan ham bizning hududlar boshqa o’lkalar kishilari ko’ziga sirlarga o’rangan, donishmand, afsona va hikmatlarga to’la, gohida tushunarsiz hudud bo’lib ko’rinaveradi. Sharq kishisi fenomeni juda chuqur tahlillarga mavzu bo’la oladi. Chunki har kishi o’z ichida o’z madaniyatining bir parchasini olib yuradi.

6. Isajon aka, ko’plab mashhur ijodkorlarda kundalik tutish odati bo’lgan. Masalan, yozuvchi Abdulla Qahhor bir o’rinda “O’g’ri” hikoyasidagi mingboshi tilidan keltirilgan “Yo’qolmasidan ilgari bormidi?” xalq iborasini bir galda o’z kundaligiga yozib qo’yganini, mazkur hikoyani yozayotganda esa undan foydalanganini yozgandi. Siz ham kundalik tutasizmi? Bu odatga qanday qaraysiz?

-Kundalik o’y-fikrlarni yozib yurish juda zarur odat. To’satdan ilg’angan fikrdan asar paydo bo’lishi ham bor gap. Lekin afsuski kundalik tutishni sira o’rganolmadim. Fikrlar, tasavvurlar unutiladi. Goho eslayolmay xunob bo’lasiz.

Ruxsat bo’lsa, shu mavzuda yana bir gap aytsam. Kundalik dedik, juda o’ziga xos, ajoyib bir kundalik yaratsa bo’ladi-ku? Ota-ona farzandi tug’ilganida alohida bir daftar olib, “Bugun sen dunyoga kelding” deb bitsa, hayajonu sevinchlarini izhor aylasa. Ilk atak-chechak qilgan kuni, ilk chuldirashlari, odatlariyu qiliqlarini kundalikka muhrlasa… Vaqti kelib, ulg’ayganida o’sha kitobcha farzandga sovg’a qilinsa, benihoya qadrli bo’lmaydimi? Buyam bir fikr, ammo gap bolaning tili qachon chiqqanida yoki ilk o’rgangan so’zida emasligi ochiq-ravshan. Gap ota-onaning his-tuyg’ulari haqida ketmoqda. Umr oqar ekan, qartaygan ota-onaning yoshligidagi muqaddas onlarini, sevinchu quvonchlarini o’zida jo aylagan u kitobcha farzand uchun qanchalar muqaddas? Bu ham adabiyot, lekin bitta oilagagina xos adabiyot.

Endi, millat adabiyotini mana shu misoldan kelib chiqan holda tushunib olavering.

7. Kitob azaliy va abadiydir. Garchand uning vazifasini bugungi kunda texnik mo»jizalar, jumladan internet bajarayotgan, elektron kutubxonalar ishga tushgan bo’lsa-da, kitob beradigan zavqni hech bir vositalarning roli bilan tenglashtirib bo’lmaydi. Kitob mutolaasi haqida shaxsiy qarashlaringiz…

-Bir mahallar kitoblarni xattotlar ko’chirishgan. Bir kitobdan nusxa yaratish uchun yillab vaqt sarflangan. Keyinchalik bosma dastgohi paydo bo’ldi. Shunda kishilar “Temirda qalb bo’larmidi? Xattot ko’chirmagan kitobda inson yuragi yo’q” deya bosish dastgohini rad qilingan. Uniyam qo’yavering, hatto “Teriga yozilgan kitoblar jonli, qog’oz jonsiz” degan bahslar ham bo’lgan.

Menimcha, kim qanday istasa o’shanday o’qiyversin. Muhimi — o’qilsa bas. Matn qayda bo’lishining ahamiyati yo’q. Kim bilsin, vaqti kelib, fikrni to’g’ridan-to’g’ri ongga yetkazib beradigan texnologiyalar ham paydo bo’lar? Hozirning o’zida vizual va audiokitoblar paydo bo’ldi, o’qigingiz kelmasa, eshita olasiz ham. Bularning bari muloqot vositalaridir, hamma gap yangi dunyo insonining o’zaro samimiy muloqotida qolmoqda.

8.Ijod zavqi, ilhom onlari va ijodkorning baxti haqida fikr yuritsangiz…

-Baxt, zavq, ilhom haqida gap ketsa, o’ylanib qolaman. Men o’sgan muhit bugungiday emas edi. Bugun qobiliyati bor yoshlar rag’bat ko’rmoqda, kechagi kunda esa “Kitob osh-non berarmidi?” va hatto “O’qigan kitobingdan nima foyda” deydiganlar ko’p bo’lardi. Ulug’ ajdodlaridan biri – Abu Ali ibn Sinoning otasi samarqandlik mashhur olimni uyiga taklif qilib “Iltimos, bolamga ilm o’rgatib bering” deb o’tinganini tarix aytib tursa-da, oradan ming yil o’tgach, “Nega biz bunaqa bo’lib qolganmiz, nega tirikchilikdan o’zga tashvishimiz yo’q?” deb birov o’ylamasdi.

U mahalda ijod shunaqa bo’lgan bo’lsa bordir, bugun esa – ozodlikdir, erkinlikdir. Mana shu yo’l orqali o’zligingizni, shaxsiyatingizni namoyon qilasiz. Kimsiz, shaxsiyatingiz bilimu ezgulik ila to’yinganmi? Bilimingiz, dunyoqarashingiz ardoqqa loyiqmi? Ardoqqa loyiq bo’lsa, el duosini olasiz. Yo’qsa, nazardan qolish xavfi ham bor.

Ijodkor baxti shundan kelib chiqadi. Eldan boshqa kim unga qiymat berardi?

9.Kitobxonlarga tilaklaringiz…

-Barchamiz oilam-farzandim deb tirishamiz, shu bilan birga, o’zbek degan xalqni tamsil etib turgan millionlab kishilardan birimiz. O’zbekistonda esa bugun o’ttiz bir million kishi bor. Xalq bir shukr qilsa, o’ttiz bir million shukr, bir duo qilsa – o’ttiz bir million duo degani bu. Ulug’larimiz duolarini takrorlashdan o’zga chora yo’q.

Qadimgilar aytadilarki, kishilarning farovon yashashi uchun to’rt unsur yetarli. U – shamol, yomg’ir, bol va sutdir. Shamol havolarni almashtiradi, bulutlarni surib keladi, dov-daraxtni changlaydi. Yomg’ir — barakotdir, chorvayu hosil shu tufayli barakali bo’ladi. Asal – shifo, sut esa tiriklikning ibtidosi, oqlik va rizq-ro’zdir.

Farovonlik unsurlarimiz har doimo mukammal, yurtimiz tinch bo’lsin, tuproqlarimizga rahmatlar mo’l-ko’l yog’ilsin, el o’z bolalarining kamolini, mehnatlarining rohatini ko’rsin.

Umid Ali suhbatlashdi