Бу маконларга уни қўярда-қўймай олиб келганман. Шу гўзалликларни, шу оромни жуда илинганман. Кўрса завқланади, қалби қувнайди деганман. Саҳролару тоғ-тошлар оша уча-уча, ниҳоят, манзилимизга қўндик.
Исажон Султон
МЕН, ОНАМ ВА ЎРТА ЕР ДЕНГИЗИ
Онам билан Ўрта Ер денгизи соҳилидамиз.
Поёни кўринмас яшилтоб сувлар тинмай долғаланади. Чағалайлар чийиллаб учишади. Узоқларда оппоқ яхта кўпикли из қолдириб сузиб бормоқда.
Чап томонимизда сув қаъридан бош кўтарган кичик тоғлар кўзга ташланади. Устида сийрак арчалар ўсган, ораларида оқиш қоялар кўриниб турибди. Бу ерларнинг ҳавоси тоза, чанг йўқ, балки намлик кўплиги туфайлимикин? Қизғиш йўлкалар йилтирайди, бахтиёр сайёҳлар тўда-тўда кезишади. Биронтасининг юзида ташвиш кўрмайсиз.
Бошига қизил қалпоқча кийган йигитча патнисда чой опкелади.
– Sorry, do you want a cup of tea or maybe drink some?
– Ҳа, яхшимисиз, болам, – дейди онам. Кейин савол назари билан менга қарайди:
– Чой-шарбат ичасизми деб сўраяпти.
– Қанақа чой экан?
– Аччиқ, қора.
– Сўра-чи, кўк чойи йўқмикин?
Куламан. Бу ердагилар унақасини ичишмайди.
– Ростданми? – ҳайрон бўлади онам.
Ўтган-кетганлар она-болага қизиқсиниб тикилишади.
Ўтирибмиз икковлон, тош устида.
– Роса чуқур бўлса кераг-а? – дейди онам, сув шовуллашига, оқ чағалайларга маҳлиё бўлиб. – Қара-я, қанақа экан денгиз деганлари?
– Ҳа, жуда чуқур.
– Тавба, худойим шунча сувни яратибди-ю ичиб бўлмайдиган қилиб қўйганини кўр!
Бу маконларга уни қўярда-қўймай олиб келганман. Шу гўзалликларни, шу оромни жуда илинганман. Кўрса завқланади, қалби қувнайди деганман. Саҳролару тоғ-тошлар оша уча-уча, ниҳоят, манзилимизга қўндик. Улкан аэропорт, одам қайнайди, ҳар турли кишилар оломони бир лаҳза бўлсин тинмайди. Тизилишиб кетган ялтир-юлтир дўконлар, охири кўринмас ўзиюрар зиналар…
– Your attention, please! Flyght Air France number five five two to Paris is boarding now. Passangers are requested to proceed to gate number two two one[1].
Бегона тиллардаги мана шу шовқин-сурон аро онам ҳар ёнга аланглайди.
– Роса сув ичким келди-я. Боядан бери излайман, бирор жойда кўрмадим?
– Бу ерларда сиз билган шарқираб оқиб ётган сувлар йўқ-да, – дейман кулиб. – Сотиб олиш керак.
– Йўғ-э? – ҳайрон бўлади онам. – Сувни-я?
– Сиз ўтириб туринг, мен ҳозир…
Бориб сув опкеламан. Одамлар сувни тўғридан-тўғри идиш оғзидан ичишаверади. Онам эса ўйланиб туриб “Пиёласи йўқмикин” деб атрофига аланглайди.
– Шундоқ ичаверинг, қаранг, ҳамма шунақа қиляпти.
– Э йўқ, қўйсанг-чи, уят бўлади.
Қайтиб бориб, қоғоз финжон олиб келиб, қуйиб узатаман.
– Бу ернинг суви ичишга ярамайди, – деб тушунтираман. – Шу сабабли тозаланганини ичишади.
– Вой, бечоралар…
Бир соатча вақт ўтгач, ўз учоғимизга чиқамизу кўзлаган манзилимизга етиб келамиз.
Бу – денгизнинг шимолий соҳили. Субтропик иқлимнинг нам ҳавоси бетга уради. Қайдандир шабада шўр исини олиб келади. Биз отини билмайдиган анвойи дарахтлар барқ урган, ҳар тараф озода, топ-тоза.
Сайёҳларни кутиб олиш хизмати аллақачон шай турган экан, тез орада сароймонанд муҳташам масканга етиб келамиз. Олтинкори нақшлар кўзни қамаштиради. Тўхташимиз билан хизматчилар чопиб келиб, юкларимизни олишади.
– Вой, қўйинг, болам, – дейди онаизор, бўхчасини олган йигитчага. – Енгилгина-ку, ўзим оборавераман. Сиз овора бўлманг.
Йигитча ҳайрон бўлиб қарайди, кейин аравасини ғилдиратиб бир дунё юк билан кутиб турган бошқа кишилар ёнига кетади.
– Одобли бола экан, таълим берган ота-онасига раҳмат, – дейди онам.
– Она, буларни вазифаси шу.
– Вазифаси шу бўлсаям-да, – дейди она. – Кулиб туришини қара. Хўмрайса нима қилардинг?
Икковлон “Оилавий” дейилган бир хонага жойлашамиз.
Бунақа хоналарга бир эшикдан кирилади, аммо ичкарисида ёнма-ён иккита хонаси бўлади. Ҳар тараф ораста, сочиқлар оққуш шаклида ўраб-тахлаб қўйилибди. Ётоқларни кўздан кечираман.
– Ҳой бола, – дейди онам. – Кап-катта бўлсанг ҳам эсинг кирмапти-я? Еч оёғингдагини!
Қарасам, ўзи оёқяланг бўлиб олибди.
– Бу ерда бўлаверади, она, – дейман. – Ҳар куни икки мартадан тозаланади.
– Бекор айтибсан, – дейди онам. – Тозалашар экан деб оёқ ости қилаверасанми? Ўша фаррошлар ҳам бировни боласи, меҳнатини қадрламайсанми?
– Хўп-хўп, – дейман кулиб.
* * *
Саҳарлаб онам мени уйғотади.
Эҳ-ҳе, қанчалар соғинганман шу сасни, шу уйғотишни. Жилмайиб уйқудан кўз очиш саодати қанақа бўлишини билсайдингиз! Онангиз койиб уйғотишининг фароғатини туйсайдингиз!
– Ҳой бола, тур! Мусича кукулаяпти, кун ёйилиб кетди.
Мусича? Бу ерда мусича бор эканми?
Ростдан ҳам қайдандир – баҳайбат япроқли пальмалар, тўп-тўп шамшодгуллар орасидан ўша қадрдон сас эшитиляпти. Кўз ўнгимга айвонимиз, тоб ташлаган устунлар, михга илиб қўйилган чўпсават, хас-чўп ташиб кукулаган қушлар, барқ уриб гуллаган бодом келади.
Онам хушҳол, жилмайиб турибди.
Ўзимча ҳазиллашаман, онаизор эса қувнаб кулади. Бундай қувнашини кўп йиллардан бери энди кўрмоқдаман.
Мен университетга кирганимда шунақа қувнаган эди. Қизим туғилганида ҳам… Баъзан байрамларда, ҳайитларда кўйлак олиб берсам шунақа суюнарди.
Мана, узоқ эллардамизу аммо кўзида ўша, ўзим яхши кўрадиган севинч учқунлари.
Юради, аланглайди. Теваракка разм солади.
Арчалардаги олмахонлар шохдан-шохга чопишади. Онам уларни кўриб, боладай суюнади. Олмахонлар одамлардан ҳайиқишмайди, биттаси олд панжаларида бужурини тутиб, кичкина қора кўзларини бизга тикиб турибди.
– Вой, айланай, – дейди онам. – Мунчоқ кўзчаларини қара! Ҳай, жонивор келақол, ўргилай сендан!
…Овқат маҳали ресторанга кирамиз.
– Вой-бўй, – дейди онам, у ердаги неъматларни кўриб.
Ҳақиқатан ҳам, дунё миқёсидаги кўнгилочар масканларнинг мижозларга хизмат тизими беҳисоб егуликларни қалаштириб ташлаган. Тўртта ресторанда одам ғужғон. Кишилар қўлларида товоқчалари билан айланиб, кўнгиллари тусаган нарсани олишяпти. Таомларни саноғига етолмайсиз. Бир томонда тўп-тўп ширинликлару мевалар, турли халқларнинг тансиқ таомлари, итальянларнинг ҳар хил пиццасидан японларнинг “суши”сигача бор. Олавер, дейди замонавий маркетинг. Истаганингча завқлан, лаззатлан! Биз фақат сенинг ороминг учун хизмат қиламиз! Нарироқда анча-мунча киши қовурилаётган тухумга навбатга туришибди. Булар – эрталаблари қуймоқ еб ўрганган кишилар. Баъзилари бола-чақаси, оиласи билан келган, калта шим кийган чол-кампирларгача бор. Аммо онаси билан келган ўғил кўринмайди.
Онам озгина овқат олди. Бориб, гилос шарбати опкелиб бердим.
– Шу холосми? – дедим кам еганини кўриб. – Мўл-кўл-ку, тўйиб еб олмайсизми?
– Қўйсанг-чи, – деди онам. – Қорним озгина нарсага тўяди. Исроф бўлмасин…
* * *
Теваракни айланамиз. Пальмалар типпа-тик бўй чўзган, хитой атиргуллари бутадай бўлиб ўсиб кетган. Ҳавода чучмал ис бор. Дарахтлар орасидаги ғалати чирилдоқлар қаттиқ овоз чиқариб чириллашади.
– Мунча бақирмаса? – деб сўрайди онам. – Ўзимизнинг чирилдоқларми шулар?
– Йўқ, бошқача, – дейман. – Бор-йўғи икки кун яшайди. Жуда қаттиқ чириллаб, бақира-бақира ёрилиб кетади.
– Э тавба, ўзимизникилар эслироқ экан-да, – деб кулиб юборади.
Оқшом қўнган.
– Тавба, кечалариям бир бошқача-я, – дейди онам. – Худо кечаниям ҳар турли қилиб яратиб қўйганини кўрмайсанми?
– Нимаси бошқача экан?
– Билмадим. Чиройлию аммо бошқача-да… Одамлари-чи? Биров билан бировни иши йўғ-а…
Тунги кафелар атрофида оломон зич. Кайфу сафо масканларида ҳавога мушаклар отилади. Салдан кейин ёнгинамизда бир нима қаттиқ гумбурлайди: мусиқий кўнгилхушлик бошланади. “Оборайми?” деб сўрайман онаизордан.
– Йўқ, – дейди онам. – Ундан кўра юр, денгизга борамиз…
Сарин кечада она-бола қўл ушлашиб, соҳил томон кетамиз.
Чароғон чироқлар ёғдусида қорамтир тўлқинлар йилтирайди. Кечки шамол турган, уни “бриз” дейдилар. Соҳил тинч, ҳеч ким йўқ. Сал нарироқда, пальмалар остида севишган жуфт кўзга ташланади.
Онам ўйчан.
– Она, нималарни ўйлаяпсиз?
Индамайди.
Ҳавога булут чиқади. Биз билгандай эмас, паға-паға, қорамтир-кулранг. Уни денгиз ичкарисидан шамол суриб келади. Шамол сувни ҳам, булутларни ҳам бирдай суради.
Денгиз долғалана бошлайди.
– Балиқлари ҳам бўлса керак?
– Ҳа, албатта.
– Бўлади-да, – дейди онам. – Ҳовлимизни этак томонидаги кичкина ариқча бор-ку, баҳорда қарасанг, ўшани сувидаям минглаб майда балиқ милтиллаб сузиб юрарди. Шундай катта денгизда бўлмасинми?
Яна термилади.
– Она, бир жойингиз оғримаяптими?
– Йўқ, болам.
– Нимага бошқача бўлиб қолдингиз?
– Ўзим…
Икковлон жим қоламиз.
“Онам… ўзгариб қолибди-ку?” деб ўйлайман билдирмасдан разм солиб.
Қаддини тик тутиб, мағрур юришлари ўша-ўша, бироқ… аввалги шиддати сезилмайди. Секинроқ, авайлаброқ қадам босади. Мен олдин кўрмаган, пайқамаган кўп хавотирлар бор бу қиёфада.
Шу маҳалгача онам ҳали тетик, ўзини олдирмаган деб ўйлар эканман. Бир оз юрса тинкаси қуриётгани, оғзи қуруқшаб “Сув йўқмикин” дейишлари, салдан кейин ўтиргани жой излаб аланглашлари… Қўлини кўзларига соябон қилиб узоқ-узоқларга қийналиб термилишлари… кексалик деган бир куз фасли онамнинг умр боғига етиб келганини кўрсата бошлабди.
Ҳа, онам ўзгарибди. Менга боладай итоат қилиши-чи? Бошқа йўлакка қараб кетаверса “У ёққа борманг” десам, “Хўп” деб ортига қайтишлари, қайга борсам эргашишлари, худди боламдай итоаткор бўлса-да, бу ҳам етмагандай, чиройли манзаралару хуштаъм егуликларни илинишлари… бир завқимни келтирса, бир хавотиримни оширади. Ҳар дийдор онида ёнида бўлиб, шуларни сезмаганимни қаранг.
Қуш товуши яна хаёлимни бўлади.
“Тавба”, дейди онам.
– Ўзимизда Зуҳра ая деган бир хотин бор, – дейди кейин. – Тошкентга келаётганида томоғига нон увоғи тиқилиб қолибди. Сув ичсаям кетмасмиш, йўталсаям чиқмасмиш. Тошкентга етиб келиб, энди дўхтирга оборамиз деб туришса, ўғли елкасига бир урган экан, отилиб чиқиб кетибди дегин. Бир мусича нон увоғини шундоқ чўқибдию пир этиб учиб кетибди. Худойим ўша қушчани ризқини шунча жойдан томоғимнинг ичида олиб келди-я, битта мусичани ризқи деб жоним қанча қийналганинини айтмайсизми, дейди. Биз ҳам эл-юртдан узилиб шунча олисга келганимизнинг бир ҳикмати бордир, йўлимизни бежиз шу ёққа бурмагандир?
* * *
Онам ҳардамхаёл, қошларини чимириб-чимириб, бир нималарни ўйлаяпти.
Тик қадли шамшодларга, улкан чинни атиргулларга термилади, ям-яшил барқут япроқларини силаб кўрадию хаёли ўзида эмас.
Тағин денгиз бўйига чиқамиз, ўша ердаги тахта ўриндиқлардан бирига ўтирамиз.
– Яна нималарни ўйлаяпсиз, она?
Тириш юзларига, ўзим яхши кўрадиган ғадир-будир қўлларига тўйиб-тўйиб қарайман. Онам узоқларга тикилади, ўйларини билиб бўлмайди.
Бир маҳал кўзидан ёши дув этиб оқиб кетади.
– Она? Нима бўлди?
– Билмасам, – дейди ўзини тўхтатолмай. – Ўпкам тўлиб кетди, жон болам.
Теваракка термилади, рўмолининг учи билан мижжаларини артадию ҳеч ўзини босолмайди.
– Нима бўлди, ахир?
– Энанг… – дейди ёш боладай ҳиқиллаб. – Келишимизда дунёда шунақа чиройли жойлар бор, сизга илиндим девдинг-ку? Мен ҳам энангга илиниб кетяпман…
Елкалари силкиниб-силкиниб, ўпкаси тўлиб-тўлиб йиғлайди. Не қиларимни билмайман.
Бир гапиради, бир ўксинади.
– Болам-чақам деб сира тинмасди бояқиш. Иссиқлардаю совуқларда жонини жабборга бериб уринарди. Далаларда ишларди, етмаганига сигирга емиш бўлсин деб тутқатор ораларида ўт ўриб, ўшанча жойдан бошига қўйиб кўтариб ҳам келарди. Шом қўниб-қўнмай овқатга уриниб кетарди, эрталаблари аллақачон сут соғиб, ҳовлини супуриб, ўчоқда чой қайнатиб улгурган бўларди. Шу жойларга қараганим сайин эсимга энанг келяпти…
Денгиз шовуллайди, тўлқинлари кўпикланиб оёқлари остига бош уради-да, ортига қайтади.
– Меҳнатлар, заҳматлар, қанчадан қанча қийин-машаққатли кунлар, ўйласам, ичим тўлиб кетяпти. Отанг, сингилларинг, қўни-қўшниларим… бари кўз олдимга келиб туришибди. Болажон, бу жойлар ниҳоятда ажойиб экан… Умрим бино бўлиб кўрганим дастурхонда бир бурда нон-чой, нонпалов, ёвғон бўлди. Етти пуштим етти ухлаб тушига кирмаган жойларга опкеб қўйдинг-у… Мана, эртага тонг ҳам отади. Шу чиройли сувлар адоғидан қуёш чиқиб келади…
Ўксинишларини кўриб, меҳр билан бағримга босаман, уммонларнинг эркин шамоли юлқилаётган рўмолини тузатаман. Муштдайгина, ёш боладай бўлиб бир нималарни гапираётган онаизоримни юпатолмай ҳалакман.
– Жон болам, кетайлик ўзимизни юртларга, – дейди она. – Сен сира хафа бўлма, аммо мен бунақа жойларда юролмас эканман.
* * *
Саҳарлаб яна соҳилга чиқамиз.
– Вой, тўлқинланишини! – деди онам, соҳилга шовуллаб урилаётган катта-катта долғаларга боқиб. Кейин худди одамдай ҳол-аҳвол сўрайди. – Ҳай, яхши ётиб турдингми сен ҳам?
Онаизорнинг кайфияти яхши.
– Денгиздан ҳам ҳол-аҳвол сўрайдими?
– Сўрамайдими? Шу бечораям худойимни махлуғи…
Тўлқинлар келиб, яна оёғига бош уришади.
Онам денгизга қарата шундай дейди:
– Бўпти, биз кетяпмиз. Яхши қол.
Қирмизи йўлаклардан бораётсак, онаизор бирданига тўхтайди. Дарахт шохида бир нимани кўриб, жилмаяди. Қарасам – олмахон! Қўлида ҳануз бужури, мунчоқ кўзларини тикиб турибди.
– Сен ҳам боргин биз томонларга, хўпми? – дейди онам, олмахонга.
Юкларимизни тартибга келтираман. Ҳа, онаизорнинг кайфияти яхши, ҳужжатларни тўғрилагунимча бўхчасини тиззасига қўйиб, шоҳлар саройидан қолишмайдиган ором ўриндиқларининг бир четида ўтирибди.
Бепоён денгиз соҳиллари шу тариқа ортда қолиб кетади.
Эҳ она, дейман. Қадимий шаҳарларни, сув устидаги манзилгоҳларни, ғор-қишлоқларни, шоҳ саройларинию кўҳна ибодатхоналарнинг улуғворлигини, бепоён уммонлардаги улкан юнусбалиқларни, кечалари ўзидан нур таратиб сузадиган денгиз ажойиботларини кўрсатаман деган эдим. Ҳақиқатан ҳам узоқ йиллар сира тиним билмадингиз, томорқалардаю далаларда жонингизни жабборга бериб меҳнат қилдингиз. Иссиқ қайта бошлаган ёз оқшомларида оила жамулжам, кўнглингиз қониқиш ила тўлиб-тўлиб овқатлар пиширдингиз, шунча болани вояга етказаман деб уриниб-тиришдингиз. Ажойиб елканли кемаларни, куй чаладиган қоятошларни кўрсатаман деган эдим-ку? Ҳа, дунё шунақа кенг, ажойиб, шуларга маҳлиё бўлиб, қалбингиз бир дам яйрайди, деган эдим…
Бўлмади-ку?
* * *
…Аэропортга келамиз. Сафар қариди.
Нотаниш тиллардаги турли туман эълонлар орасидан бирданига иссиқ, қайноқ бир сўз янграйди:
– Your attention, please! Flyght Uzbekistan Airlines number two seven two to Tashkent is boarding now. Passangers are requested to proceed to gate number two two five[2].
– Вой, Ўзбекистон дедими? – атрофига аланглаб сўради онам.
– Ҳа она. Тошкентга учадиганлар фалон жойга борсин, деяпти.
– Отингдан айланиб кетай, қулоғимга бирам иссиқ эшитилди-я, – дейди онам. – Юрақол, болам.
Онам менга хушҳол қараб турар, нигоҳида севинч балқирди. Ўша, мен университетга ўқишга кирганимдаги, қизалоғим туғилганидаги, янги кўйлак олиб берганимдаги севинч…
– Умрим бино бўлиб денгизни кўрмаган эдим, – дейди онам, ўйчан. – Қара-я, ниҳоятда бепоён, шовуллайдиган бўлар экан. Халқини шу боқар экан-да…
— Тавба, кимдир шунақа жойларга келиб маҳлиё бўлиб, маза қилиб дам олиб кетса, мени ўйлаганларимни қара, – деб хушҳол кулади. – Энди, шунақаман-да, болам. Эл-юртсиз денгизиям, тоғиям татирмиди?
– Мана, шунча кун юрдигу еганим ичимга тушмади. Худо яратиб қўйган шу мўъжизаларни бир ўзим кўраётганимдан иймандим. Сингилларинг, амма-холаларинг, тоғаю амакиларинг, тумонат халқ турибди у ёқда. Қўшни тўй бошлаб қўювди, тоғанг қиз чиқармоқчийди…
Кейин чиғаноқ парчасини кўрсатди.
– Шуни олволдим, – деди. – Сувда чиройли кўринади дединг-ку? Обориб кўрсатай, қулоғига тутиб шовуллашиниям эшитишсин. Худо хоҳласа, кейинги гал ҳаммамиз келамиз, ўшанда маза қилиб яйраймиз.
Нимаям дердим? Ўҳ-ҳў, шунча одамни олиб келиш осонми? Лекин онамнинг сўзлари қалбимга қувват бахш этди. Ҳа, албатта келамиз. Ахир, бир ўзим учун эмас, яқинларим, жигарларим учун тер тўкаман-ку? Шуларнинг қувнаши, яйрашини истайман-ку? Бир менгина эмас, юртда ҳеч ким ёлғиз ўзи учун уринмайди. Кўпчилик учун, рўзғорим, болам-чақам, отам-онам, қавму қариндошим деб заҳмат чекади-ку?
– Албатта келамиз, – дедим онаизорга. – Дунё гўзалликларини кўриш учун, ажойиботларни ҳайрат ила томоша қилиш учун, яқинларимиз, жигарларимиз, меҳрибонларимиз, бола-чақамиз билан келамиз.
– Ҳаммамиз биргалашиб-а? – сўради онаизор.
– Ҳаммамиз биргалашиб, ўзимизнинг одамлар билан!
– Ҳа-а, яхши бола бўпсан, – деб алқаб қўяди мени…
Текширувлардан ўтарканмиз, хизматчи қизлардан бири онамга қарай-қарай, ниҳоят ёнимизга келиб сўради:
– Sorry, where do you fly? Er-Riyadh? Paris? Jeddah?
– Кечирасиз, қаёққа кетяпсизлар, Ар-Риёдгами, Парижгами, Жиддагами деб сўраяпти, – деб тушунтирдим онамга.
– Уйга! – деб жавоб қилди онам менга бир қараб, ёйилиб жилмайиб. – Уйимизга-да, болам…
______________________________________________
[1] Диққат қилингиз! 552-рейс билан учувчи “Эйр Франс” Париж учоғига чиқиш эълон қилинади. Йўловчилар 221-учиш йўлагидан самолётга чиқишлари мумкин.
[2] Диққат қилингиз! “Ўзбекистон Ҳаво йўллари”нинг 272-рейс билан Тошкентга учадиган учоғига чиқиш эълон қилинади. Йўловчилар 225-учиш йўлагидан самолётга чиқишлари мумкин.
Манба: “Ўзбекистон адабиёти ва санъати” газетаси, №5, 29.01.2016.
Isajon Sulton
MEN, ONAM VA O’RTA YER DENGIZI
Onam bilan O’rta Yer dengizi sohilidamiz.
Poyoni ko’rinmas yashiltob suvlar tinmay dolg’alanadi. Chag’alaylar chiyillab uchishadi. Uzoqlarda oppoq yaxta ko’pikli iz qoldirib suzib bormoqda.
Chap tomonimizda suv qa’ridan bosh ko’targan kichik tog’lar ko’zga tashlanadi. Ustida siyrak archalar o’sgan, oralarida oqish qoyalar ko’rinib turibdi. Bu yerlarning havosi toza, chang yo’q, balki namlik ko’pligi tufaylimikin? Qizg’ish yo’lkalar yiltiraydi, baxtiyor sayyohlar to’da-to’da kezishadi. Birontasining yuzida tashvish ko’rmaysiz.
Boshiga qizil qalpoqcha kiygan yigitcha patnisda choy opkeladi.
– Sorry, do you want a cup of tea or maybe drink some?
– Ha, yaxshimisiz, bolam, – deydi onam. Keyin savol nazari bilan menga qaraydi:
– Choy-sharbat ichasizmi deb so’rayapti.
– Qanaqa choy ekan?
– Achchiq, qora.
– So’ra-chi, ko’k choyi yo’qmikin?
Kulaman. Bu yerdagilar unaqasini ichishmaydi.
– Rostdanmi? – hayron bo’ladi onam.
O’tgan-ketganlar ona-bolaga qiziqsinib tikilishadi.
O’tiribmiz ikkovlon, tosh ustida.
– Rosa chuqur bo’lsa kerag-a? – deydi onam, suv shovullashiga, oq chag’alaylarga mahliyo bo’lib. – Qara-ya, qanaqa ekan dengiz deganlari?
– Ha, juda chuqur.
– Tavba, xudoyim shuncha suvni yaratibdi-yu ichib bo’lmaydigan qilib qo’yganini ko’r!
Bu makonlarga uni qo’yarda-qo’ymay olib kelganman. Shu go’zalliklarni, shu oromni juda ilinganman. Ko’rsa zavqlanadi, qalbi quvnaydi deganman. Sahrolaru tog’-toshlar osha ucha-ucha, nihoyat, manzilimizga qo’ndik. Ulkan aeroport, odam qaynaydi, har turli kishilar olomoni bir lahza bo’lsin tinmaydi. Tizilishib ketgan yaltir-yultir do’konlar, oxiri ko’rinmas o’ziyurar zinalar…
– Your attention, please! Flyght Air France number five five two to Paris is boarding now. Passangers are requested to proceed to gate number two two one[1].
Begona tillardagi mana shu shovqin-suron aro onam har yonga alanglaydi.
– Rosa suv ichkim keldi-ya. Boyadan beri izlayman, biror joyda ko’rmadim?
– Bu yerlarda siz bilgan sharqirab oqib yotgan suvlar yo’q-da, – deyman kulib. – Sotib olish kerak.
– Yo’g’-e? – hayron bo’ladi onam. – Suvni-ya?
– Siz o’tirib turing, men hozir…
Borib suv opkelaman. Odamlar suvni to’g’ridan-to’g’ri idish og’zidan ichishaveradi. Onam esa o’ylanib turib “Piyolasi yo’qmikin” deb atrofiga alanglaydi.
– Shundoq ichavering, qarang, hamma shunaqa qilyapti.
– E yo’q, qo’ysang-chi, uyat bo’ladi.
Qaytib borib, qog’oz finjon olib kelib, quyib uzataman.
– Bu yerning suvi ichishga yaramaydi, – deb tushuntiraman. – Shu sababli tozalanganini ichishadi.
– Voy, bechoralar…
Bir soatcha vaqt o’tgach, o’z uchog’imizga chiqamizu ko’zlagan manzilimizga yetib kelamiz.
Bu – dengizning shimoliy sohili. Subtropik iqlimning nam havosi betga uradi. Qaydandir shabada sho’r isini olib keladi. Biz otini bilmaydigan anvoyi daraxtlar barq urgan, har taraf ozoda, top-toza.
Sayyohlarni kutib olish xizmati allaqachon shay turgan ekan, tez orada saroymonand muhtasham maskanga yetib kelamiz. Oltinkori naqshlar ko’zni qamashtiradi. To’xtashimiz bilan xizmatchilar chopib kelib, yuklarimizni olishadi.
– Voy, qo’ying, bolam, – deydi onaizor, bo’xchasini olgan yigitchaga. – Yengilgina-ku, o’zim oboraveraman. Siz ovora bo’lmang.
Yigitcha hayron bo’lib qaraydi, keyin aravasini g’ildiratib bir dunyo yuk bilan kutib turgan boshqa kishilar yoniga ketadi.
– Odobli bola ekan, ta’lim bergan ota-onasiga rahmat, – deydi onam.
– Ona, bularni vazifasi shu.
– Vazifasi shu bo’lsayam-da, – deydi ona. – Kulib turishini qara. Xo’mraysa nima qilarding?
Ikkovlon “Oilaviy” deyilgan bir xonaga joylashamiz.
Bunaqa xonalarga bir eshikdan kiriladi, ammo ichkarisida yonma-yon ikkita xonasi bo’ladi. Har taraf orasta, sochiqlar oqqush shaklida o’rab-taxlab qo’yilibdi. Yotoqlarni ko’zdan
kechiraman.
– Hoy bola, – deydi onam. – Kap-katta bo’lsang ham esing kirmapti-ya? Yech oyog’ingdagini!
Qarasam, o’zi oyoqyalang bo’lib olibdi.
– Bu yerda bo’laveradi, ona, – deyman. – Har kuni ikki martadan tozalanadi.
– Bekor aytibsan, – deydi onam. – Tozalashar ekan deb oyoq osti qilaverasanmi? O’sha farroshlar ham birovni bolasi, mehnatini qadrlamaysanmi?
– Xo’p-xo’p, – deyman kulib.
* * *
Saharlab onam meni uyg’otadi.
Eh-he, qanchalar sog’inganman shu sasni, shu uyg’otishni. Jilmayib uyqudan ko’z ochish saodati qanaqa bo’lishini bilsaydingiz! Onangiz koyib uyg’otishining farog’atini tuysaydingiz!
– Hoy bola, tur! Musicha kukulayapti, kun yoyilib ketdi.
Musicha? Bu yerda musicha bor ekanmi?
Rostdan ham qaydandir – bahaybat yaproqli pal`malar, to’p-to’p shamshodgullar orasidan o’sha qadrdon sas eshitilyapti. Ko’z o’ngimga ayvonimiz, tob tashlagan ustunlar, mixga ilib qo’yilgan cho’psavat, xas-cho’p tashib kukulagan qushlar, barq urib gullagan bodom keladi.
Onam xushhol, jilmayib turibdi.
O’zimcha hazillashaman, onaizor esa quvnab kuladi. Bunday quvnashini ko’p yillardan beri endi ko’rmoqdaman.
Men universitetga kirganimda shunaqa quvnagan edi. Qizim tug’ilganida ham… Ba’zan bayramlarda, hayitlarda ko’ylak olib bersam shunaqa suyunardi.
Mana, uzoq ellardamizu ammo ko’zida o’sha, o’zim yaxshi ko’radigan sevinch uchqunlari.
Yuradi, alanglaydi. Tevarakka razm soladi.
Archalardagi olmaxonlar shoxdan-shoxga chopishadi. Onam ularni ko’rib, boladay suyunadi. Olmaxonlar odamlardan hayiqishmaydi, bittasi old panjalarida bujurini tutib, kichkina qora ko’zlarini bizga tikib turibdi.
– Voy, aylanay, – deydi onam. – Munchoq ko’zchalarini qara! Hay, jonivor kelaqol, o’rgilay sendan!
…Ovqat mahali restoranga kiramiz.
– Voy-bo’y, – deydi onam, u yerdagi ne’matlarni ko’rib.
Haqiqatan ham, dunyo miqyosidagi ko’ngilochar maskanlarning mijozlarga xizmat tizimi behisob yeguliklarni qalashtirib tashlagan. To’rtta restoranda odam g’ujg’on. Kishilar qo’llarida tovoqchalari bilan aylanib, ko’ngillari tusagan narsani olishyapti. Taomlarni sanog’iga yetolmaysiz. Bir tomonda to’p-to’p shirinliklaru mevalar, turli xalqlarning tansiq taomlari, ital`yanlarning har xil pitstsasidan yaponlarning “sushi”sigacha bor. Olaver, deydi zamonaviy marketing. Istaganingcha zavqlan, lazzatlan! Biz faqat sening oroming uchun xizmat qilamiz! Nariroqda ancha-muncha kishi qovurilayotgan tuxumga navbatga turishibdi. Bular – ertalablari quymoq yeb o’rgangan kishilar. Ba’zilari bola-chaqasi, oilasi bilan kelgan, kalta shim kiygan chol-kampirlargacha bor. Ammo onasi bilan kelgan o’g’il ko’rinmaydi.
Onam ozgina ovqat oldi. Borib, gilos sharbati opkelib berdim.
– Shu xolosmi? – dedim kam yeganini ko’rib. – Mo’l-ko’l-ku, to’yib yeb olmaysizmi?
– Qo’ysang-chi, – dedi onam. – Qornim ozgina narsaga to’yadi. Isrof bo’lmasin…
* * *
Tevarakni aylanamiz. Pal`malar tippa-tik bo’y cho’zgan, xitoy atirgullari butaday bo’lib o’sib ketgan. Havoda chuchmal is bor. Daraxtlar orasidagi g’alati chirildoqlar qattiq ovoz chiqarib chirillashadi.
– Muncha baqirmasa? – deb so’raydi onam. – O’zimizning chirildoqlarmi shular?
– Yo’q, boshqacha, – deyman. – Bor-yo’g’i ikki kun yashaydi. Juda qattiq chirillab, baqira-baqira yorilib ketadi.
– E tavba, o’zimiznikilar esliroq ekan-da, – deb kulib yuboradi.
Oqshom qo’ngan.
– Tavba, kechalariyam bir boshqacha-ya, – deydi onam. – Xudo kechaniyam har turli qilib yaratib qo’yganini ko’rmaysanmi?
– Nimasi boshqacha ekan?
– Bilmadim. Chiroyliyu ammo boshqacha-da… Odamlari-chi? Birov bilan birovni ishi yo’g’-a…
Tungi kafelar atrofida olomon zich. Kayfu safo maskanlarida havoga mushaklar otiladi. Saldan keyin yonginamizda bir nima qattiq gumburlaydi: musiqiy ko’ngilxushlik boshlanadi. “Oboraymi?” deb so’rayman onaizordan.
– Yo’q, – deydi onam. – Undan ko’ra yur, dengizga boramiz…
Sarin kechada ona-bola qo’l ushlashib, sohil tomon ketamiz.
Charog’on chiroqlar yog’dusida qoramtir to’lqinlar yiltiraydi. Kechki shamol turgan, uni “briz” deydilar. Sohil tinch, hech kim yo’q. Sal nariroqda, pal`malar ostida sevishgan juft ko’zga tashlanadi.
Onam o’ychan.
– Ona, nimalarni o’ylayapsiz?
Indamaydi.
Havoga bulut chiqadi. Biz bilganday emas, pag’a-pag’a, qoramtir-kulrang. Uni dengiz ichkarisidan shamol surib keladi. Shamol suvni ham, bulutlarni ham birday suradi.
Dengiz dolg’alana boshlaydi.
– Baliqlari ham bo’lsa kerak?
– Ha, albatta.
– Bo’ladi-da, – deydi onam. – Hovlimizni etak tomonidagi kichkina ariqcha bor-ku, bahorda qarasang, o’shani suvidayam minglab mayda baliq miltillab suzib yurardi. Shunday katta dengizda bo’lmasinmi?
Yana termiladi.
– Ona, bir joyingiz og’rimayaptimi?
– Yo’q, bolam.
– Nimaga boshqacha bo’lib qoldingiz?
– O’zim…
Ikkovlon jim qolamiz.
“Onam… o’zgarib qolibdi-ku?” deb o’ylayman bildirmasdan razm solib.
Qaddini tik tutib, mag’rur yurishlari o’sha-o’sha, biroq… avvalgi shiddati sezilmaydi. Sekinroq, avaylabroq qadam bosadi. Men oldin ko’rmagan, payqamagan ko’p xavotirlar bor bu qiyofada.
Shu mahalgacha onam hali tetik, o’zini oldirmagan deb o’ylar ekanman. Bir oz yursa tinkasi quriyotgani, og’zi quruqshab “Suv yo’qmikin” deyishlari, saldan keyin o’tirgani joy izlab alanglashlari… Qo’lini ko’zlariga soyabon qilib uzoq-uzoqlarga qiynalib termilishlari… keksalik degan bir kuz fasli onamning umr bog’iga yetib kelganini ko’rsata boshlabdi.
Ha, onam o’zgaribdi. Menga boladay itoat qilishi-chi? Boshqa yo’lakka qarab ketaversa “U yoqqa bormang” desam, “Xo’p” deb ortiga qaytishlari, qayga borsam ergashishlari, xuddi bolamday itoatkor bo’lsa-da, bu ham yetmaganday, chiroyli manzaralaru xushta’m yeguliklarni ilinishlari… bir zavqimni keltirsa, bir xavotirimni oshiradi. Har diydor onida yonida bo’lib, shularni sezmaganimni qarang.
Qush tovushi yana xayolimni bo’ladi.
“Tavba”, deydi onam.
– O’zimizda Zuhra aya degan bir xotin bor, – deydi keyin. – Toshkentga kelayotganida tomog’iga non uvog’i tiqilib qolibdi. Suv ichsayam ketmasmish, yo’talsayam chiqmasmish. Toshkentga yetib kelib, endi do’xtirga oboramiz deb turishsa, o’g’li yelkasiga bir urgan ekan, otilib chiqib ketibdi degin. Bir musicha non uvog’ini shundoq cho’qibdiyu pir etib uchib ketibdi. Xudoyim o’sha qushchani rizqini shuncha joydan tomog’imning ichida olib keldi-ya, bitta musichani rizqi deb jonim qancha qiynalganinini aytmaysizmi, deydi. Biz ham el-yurtdan uzilib shuncha olisga kelganimizning bir hikmati bordir, yo’limizni bejiz shu yoqqa burmagandir?
* * *
Onam hardamxayol, qoshlarini chimirib-chimirib, bir nimalarni o’ylayapti.
Tik qadli shamshodlarga, ulkan chinni atirgullarga termiladi, yam-yashil barqut yaproqlarini silab ko’radiyu xayoli o’zida emas.
Tag’in dengiz bo’yiga chiqamiz, o’sha yerdagi taxta o’rindiqlardan biriga o’tiramiz.
– Yana nimalarni o’ylayapsiz, ona?
Tirish yuzlariga, o’zim yaxshi ko’radigan g’adir-budir qo’llariga to’yib-to’yib qarayman. Onam uzoqlarga tikiladi, o’ylarini bilib bo’lmaydi.
Bir mahal ko’zidan yoshi duv etib oqib ketadi.
– Ona? Nima bo’ldi?
– Bilmasam, – deydi o’zini to’xtatolmay. – O’pkam to’lib ketdi, jon bolam.
Tevarakka termiladi, ro’molining uchi bilan mijjalarini artadiyu hech o’zini bosolmaydi.
– Nima bo’ldi, axir?
– Enang… – deydi yosh boladay hiqillab. – Kelishimizda dunyoda shunaqa chiroyli joylar bor, sizga ilindim devding-ku? Men ham enangga ilinib ketyapman…
Yelkalari silkinib-silkinib, o’pkasi to’lib-to’lib yig’laydi. Ne qilarimni bilmayman.
Bir gapiradi, bir o’ksinadi.
– Bolam-chaqam deb sira tinmasdi boyaqish. Issiqlardayu sovuqlarda jonini jabborga berib urinardi. Dalalarda ishlardi, yetmaganiga sigirga yemish bo’lsin deb tutqator oralarida o’t o’rib, o’shancha joydan boshiga qo’yib ko’tarib ham kelardi. Shom qo’nib-qo’nmay ovqatga urinib ketardi, ertalablari allaqachon sut sog’ib, hovlini supurib, o’choqda choy qaynatib ulgurgan bo’lardi. Shu joylarga qaraganim sayin esimga enang kelyapti…
Dengiz shovullaydi, to’lqinlari ko’piklanib oyoqlari ostiga bosh uradi-da, ortiga qaytadi.
– Mehnatlar, zahmatlar, qanchadan qancha qiyin-mashaqqatli kunlar, o’ylasam, ichim to’lib ketyapti. Otang, singillaring, qo’ni-qo’shnilarim… bari ko’z oldimga kelib turishibdi. Bolajon, bu joylar nihoyatda ajoyib ekan… Umrim bino bo’lib ko’rganim dasturxonda bir burda non-choy, nonpalov, yovg’on bo’ldi. Yetti pushtim yetti uxlab tushiga kirmagan joylarga opkeb qo’yding-u… Mana, ertaga tong ham otadi. Shu chiroyli suvlar adog’idan quyosh chiqib keladi…
O’ksinishlarini ko’rib, mehr bilan bag’rimga bosaman, ummonlarning erkin shamoli yulqilayotgan ro’molini tuzataman. Mushtdaygina, yosh boladay bo’lib bir nimalarni gapirayotgan onaizorimni yupatolmay halakman.
– Jon bolam, ketaylik o’zimizni yurtlarga, – deydi ona. – Sen sira xafa bo’lma, ammo men bunaqa joylarda yurolmas ekanman.
* * *
Saharlab yana sohilga chiqamiz.
– Voy, to’lqinlanishini! – dedi onam, sohilga shovullab urilayotgan katta-katta dolg’alarga boqib. Keyin xuddi odamday hol-ahvol so’raydi. – Hay, yaxshi yotib turdingmi sen ham?
Onaizorning kayfiyati yaxshi.
– Dengizdan ham hol-ahvol so’raydimi?
– So’ramaydimi? Shu bechorayam xudoyimni maxlug’i…
To’lqinlar kelib, yana oyog’iga bosh urishadi.
Onam dengizga qarata shunday deydi:
– Bo’pti, biz ketyapmiz. Yaxshi qol.
Qirmizi yo’laklardan borayotsak, onaizor birdaniga to’xtaydi. Daraxt shoxida bir nimani ko’rib, jilmayadi. Qarasam – olmaxon! Qo’lida hanuz bujuri, munchoq ko’zlarini tikib turibdi.
– Sen ham borgin biz tomonlarga, xo’pmi? – deydi onam, olmaxonga.
Yuklarimizni tartibga keltiraman. Ha, onaizorning kayfiyati yaxshi, hujjatlarni to’g’rilagunimcha bo’xchasini tizzasiga qo’yib, shohlar saroyidan qolishmaydigan orom o’rindiqlarining bir chetida o’tiribdi.
Bepoyon dengiz sohillari shu tariqa ortda qolib ketadi.
Eh ona, deyman. Qadimiy shaharlarni, suv ustidagi manzilgohlarni, g’or-qishloqlarni, shoh saroylariniyu ko’hna ibodatxonalarning ulug’vorligini, bepoyon ummonlardagi ulkan yunusbaliqlarni, kechalari o’zidan nur taratib suzadigan dengiz ajoyibotlarini ko’rsataman degan edim. Haqiqatan ham uzoq yillar sira tinim bilmadingiz, tomorqalardayu dalalarda joningizni jabborga berib mehnat qildingiz. Issiq qayta boshlagan yoz oqshomlarida oila jamuljam, ko’nglingiz qoniqish ila to’lib-to’lib ovqatlar pishirdingiz, shuncha bolani voyaga yetkazaman deb urinib-tirishdingiz. Ajoyib yelkanli kemalarni, kuy chaladigan qoyatoshlarni ko’rsataman degan edim-ku? Ha, dunyo shunaqa keng, ajoyib, shularga mahliyo bo’lib, qalbingiz bir dam yayraydi, degan edim…
Bo’lmadi-ku?
* * *
…Aeroportga kelamiz. Safar qaridi.
Notanish tillardagi turli tuman e’lonlar orasidan birdaniga issiq, qaynoq bir so’z yangraydi:
– Your attention, please! Flyght Uzbekistan Airlines number two seven two to Tashkent is boarding now. Passangers are requested to proceed to gate number two two five[2].
– Voy, O’zbekiston dedimi? – atrofiga alanglab so’radi onam.
– Ha ona. Toshkentga uchadiganlar falon joyga borsin, deyapti.
– Otingdan aylanib ketay, qulog’imga biram issiq eshitildi-ya, – deydi onam. – Yuraqol, bolam.
Onam menga xushhol qarab turar, nigohida sevinch balqirdi. O’sha, men universitetga o’qishga kirganimdagi, qizalog’im tug’ilganidagi, yangi ko’ylak olib berganimdagi sevinch…
– Umrim bino bo’lib dengizni ko’rmagan edim, – deydi onam, o’ychan. – Qara-ya, nihoyatda bepoyon, shovullaydigan bo’lar ekan. Xalqini shu boqar ekan-da…
— Tavba, kimdir shunaqa joylarga kelib mahliyo bo’lib, maza qilib dam olib ketsa, meni o’ylaganlarimni qara, – deb xushhol kuladi. – Endi, shunaqaman-da, bolam. El-yurtsiz dengiziyam, tog’iyam tatirmidi?
– Mana, shuncha kun yurdigu yeganim ichimga tushmadi. Xudo yaratib qo’ygan shu mo»jizalarni bir o’zim ko’rayotganimdan iymandim. Singillaring, amma-xolalaring, tog’ayu amakilaring, tumonat xalq turibdi u yoqda. Qo’shni to’y boshlab qo’yuvdi, tog’ang qiz chiqarmoqchiydi…
Keyin chig’anoq parchasini ko’rsatdi.
– Shuni olvoldim, – dedi. – Suvda chiroyli ko’rinadi deding-ku? Oborib ko’rsatay, qulog’iga tutib shovullashiniyam eshitishsin. Xudo xohlasa, keyingi gal hammamiz kelamiz, o’shanda maza qilib yayraymiz.
Nimayam derdim? O’h-ho’, shuncha odamni olib kelish osonmi? Lekin onamning so’zlari qalbimga quvvat baxsh etdi. Ha, albatta kelamiz. Axir, bir o’zim uchun emas, yaqinlarim, jigarlarim uchun ter to’kaman-ku? Shularning quvnashi, yayrashini istayman-ku? Bir mengina emas, yurtda hech kim yolg’iz o’zi uchun urinmaydi. Ko’pchilik uchun, ro’zg’orim, bolam-chaqam, otam-onam, qavmu qarindoshim deb zahmat chekadi-ku?
– Albatta kelamiz, – dedim onaizorga. – Dunyo go’zalliklarini ko’rish uchun, ajoyibotlarni hayrat ila tomosha qilish uchun, yaqinlarimiz, jigarlarimiz, mehribonlarimiz, bola-chaqamiz bilan kelamiz.
– Hammamiz birgalashib-a? – so’radi onaizor.
– Hammamiz birgalashib, o’zimizning odamlar bilan!
– Ha-a, yaxshi bola bo’psan, – deb alqab qo’yadi meni…
Tekshiruvlardan o’tarkanmiz, xizmatchi qizlardan biri onamga qaray-qaray, nihoyat yonimizga kelib so’radi:
– Sorry, where do you fly? Er-Riyadh? Paris? Jeddah?
– Kechirasiz, qayoqqa ketyapsizlar, Ar-Riyodgami, Parijgami, Jiddagami deb so’rayapti, – deb tushuntirdim onamga.
– Uyga! – deb javob qildi onam menga bir qarab, yoyilib jilmayib. – Uyimizga-da, bolam…
______________________________________________
[1] Diqqat qilingiz! 552-reys bilan uchuvchi “Eyr Frans” Parij uchog’iga chiqish e’lon qilinadi. Yo’lovchilar 221-uchish yo’lagidan samolyotga chiqishlari mumkin.
[2] Diqqat qilingiz! “O’zbekiston Havo yo’llari”ning 272-reys bilan Toshkentga uchadigan uchog’iga chiqish e’lon qilinadi. Yo’lovchilar 225-uchish yo’lagidan samolyotga chiqishlari mumkin.
Manba: “O’zbekiston adabiyoti va san’ati” gazetasi, №5, 29.01.2016.
