Алишер Навоийнинг “Назм ул-жавоҳир” (Назму-л-жавоҳир) деб аталган тўртлик шеърлар тўпламининг сарлавҳасини “Шеър дурдоналари” ёки “Шеърий дурдоналар” дейилса бўлади. Бу тўртликлар Ҳазрат Алининг ривояти билан айтилган ва шеърга солинган пайғамбар (с.а.в.) ҳадислари — ҳикматли сўзларига бағишланган.

Азиз Қаюмов
ШЕЪР ДУРДОНАЛАРИ

Азиз Қаюмов 1926 йилда Қўқон шаҳрида туғилган. Ўрта Осиё университети Шарқ факультетида таҳсил олган (1944-49). Фанлар академияси Шарқшунослик институтида илмий ходим, Киномотогафия Давлат қўмитаси раиси, Тошкент маданият институти ректори, Ҳамид Сулаймон номидаги Қўлёзмалар институти директори вазифаларида ишлаган.
«Махмур ижодиёти» (1954), «Қўқон адабий муҳити» (1961) тадқиқотлари эълон қилинган. Ўн жилдда «Асарлар» тўплами (2008-2011), «Руҳафзо шеърлар ва дилкушо сатрлар» (2011), «Академиклар» (2012) китоблари чоп этилган. Ўзбекистон Республикаси Фан арбоби.

Aлишер Навоийнинг “Назму-л-жавоҳир деб аталган тўртлик шеърлар тўпламининг сарлавҳасини “Шеър дурдоналари” ёки “Шеърий дурдоналар” дейилса бўлади. Бу тўртликлар Ҳазрат Алининг ривояти билан айтилган ва шеърга солинган пайғамбар (с.а.в.) ҳадислари — ҳикматли сўзларига бағишланган. Алишер Навоий Ҳазрат Алининг адабий маҳоратига юксак баҳо берган. У ўзининг “Маҳбубу-л-қулуб” (“Кўнгилларнинг севгани”) асарида шеър аҳли тўғрисида сўз юритганда биринчи бўлиб Ҳазрати Алини тилга олган. Навоий бу асарида ёзади: “Бу азиз қавмнинг пешво ва муқтадоси ва бу шариф хайлнинг сардафтари ва сархайли валоят баҳрининг гавҳари ва каромат авжи мунир ахтари Амир ул мўмин Али навараллоҳу важҳаҳу (Аллоҳ унинг юзини нурли қилсин)дурким, назм девонлари мавжуддур ва анда асрор ва нукат нолиъдуд” (Адишер Навоий, 14-жилд. Б. 24-25). Маъноси: Бу азиз қавмнинг (шоирларнинг) пешво ва йўлбошчиси ва бу шариф гуруҳнинг илғори ва бошлиғи, азизлик денгизининг гавҳари ва каромат авжининг ёруғ юлдузи Амир ул мўмин Али…дурки, назм девонлари бор ва унда сирлар ва нозик маъноли сўзлар беҳисобдир.

Алишер Навоийнинг “Назму-л-жавоҳир” асари Ўзбекистонда чуқур ва ҳар томонлама ўрганилган эмас. “Назму-л-жавоҳир”нинг матни Навоий асарларининг ўн беш томлик тўпламида (1968) ва йигирма томлик мукаммал асарларида (1999) Тошкентда нашр этилган. Маъмура Рашидова “Назму-л-жавоҳир”нинг илмий-танқидий матнини тузиб чиқди ва уни филология фанлари номзоди илмий даражаси учун диссертация сифатида муваффақият билан ёқлади (1991).

“Назму-л-жавоҳир” ҳақида С.Ғаниева, М.Маҳмудовa, Т.Ғафуржонованинг ёзган мақолалари ҳам диққатга сазовордир. Ҳижрий 1387 йили Теҳронда “Назму-л-жавоҳир” сарлавҳасида Ҳазрати Алининг ҳикматлари ва уларнинг ўзбек, рус, инглиз тилларига таржималари алоҳида рисола сифатида чоп этилди (Тузувчилар Баҳман Акбарий, Суйима Ғаниева).  Бу аслида ҳазрати Алининг “Насру-л-лаъолий” (“Лаълилар насри”) асаридир.

Биз Навоийнинг “Назму-л-жавоҳир асари бошдан оёқ таълим-тарбияга доир. “Назму-л-жавоҳир”да Навоий элу юрт ҳаёти тажрибасидан келиб чиққан хулоса ва умумлашмалари орқали эзгулик, инсонийлик, адолат ғояларини кенг тарғиб этади. Кишиларни маънавий юксакликка кўтаришга ҳаракат қилади, моддий ва маънавий уйғунлик қандай бўлмоғи кераклиги тўғрисида йўл-йўриқлар кўрсатади.

Навоий “Назму-л-жавоҳир” муқаддимасида ёзган:

Ёраб, бу жавоҳирларники, манзум этдим,
Чекканим анга ҳар нуктаки, маълум этдим,

Ҳар нуктага бир тарона марқум этдим,
Кўп гавҳар анинг зимнида мактум этдим.

Маъноси:

Эй худо, бу жавҳарларни шеър билан ёзиб чиқдим,
Турли нозик маъноли сўзларни териб уларнинг
(мазмунини) маълум қилдим.
Ҳар бир шундай сўзга бир оҳанг бердим.
Уларнинг орасига кўп гавҳарларни беркитдим.

Энди биз “Назму-л-жавоҳир”даги тўртликларни кўрмакка ва уларда беркитилган гавҳарларни очмоққа киришамиз.

Ҳазрат Али ривоят қилганлардан биринчиси бундай: “Имону маръий йуърафу би иймониҳи”. Маъноси: Кишининг имони унинг аҳдига вафосида кўринади. Демак, кишидаги имон, яъни ишонч, эътиқод унинг ўз аҳдига вафодорлигида билинади. Шу фикрни Навоий шеър билан бундай баён этган:

Имони анингки, куфриға сотир (беркитувчи) эрур
Чин нукта демакка ул киши қодир эрур
Ҳар кимсаки, имон ишида моҳир эрур
Имонини билки, отидин зоҳир эрур.

Маъноси:

Ул кишики, имони куфрини йўқотар экан,
Чин тоза маъноли сўз демакка қодирдир.
Имон ишида маҳорат касб этган ҳар бир кимсанинг
Имони унинг отидан билиниб туради.

Ушбу тўртликдаги асосий масала нукта ва имондир. Нукта – чин тоза маъноли сўз. Бундай сўзни демакка қодир инсон соф имон эгаси бўлган инсондир. Кўриниб турибдики, Навоий асл нусхадаги маънони анча кенгайтирган. Асл нусхада “аймон” аҳдга вафо қилув тўғрисида боради. Навоий эса имонга эга бўлмоқни бош ўринга қўяди. Ҳақиқий чин маъноли сўзни демоққа фақат имон ишида моҳир бўлган зотгина қодирдир. Ким соф имон эгаси бўлса, бу унинг отиданоқ англашилиб туради. Демак, ҳамма гап имон, ишонч, эътиқодда саховатли бўлмоқликдадир.

“Ахука ман асока фил шиддати” (2). Фалокат етганда ёрдамга келган киши биродарингдир. Навоий бу ҳикматни бундай шарҳ қилади:

Қардошинг эмас улки қўюб бош санга,
Давлат чоғи қилғай ўзни қўлдош санга.
Ким қилди қатиғлиғда вафо фош санга,
Ул бўлди ҳақиқат ичра қардош санга.

Маъноси:

Сен давлатга эга бўлган чоғингда ёнингда
Сенга бош қўйиб турган киши қардош эмас.
Бошингга оғир кун келганида сенга вафо
Кўрсатган киши ҳақиқий чин қардошингдир.

“Изҳор ул ғаний мин аш шукри” (3). Бу ҳикмат ғоят ибратли. Бойликнинг кўриниши, изҳори шукр орқалидир. Демак, шукр қилган киши ғаний – бой кишидир. Бу маъно Навоий тўртлигида бундай шакл касб этган:

Шукр айлади шиддатда рижо изҳори
Ҳар меҳнат аро дафъи бало изҳори
Мол истасанг эт шукру сано изҳори
Ким шукр демак қилур ғино изҳори.

Маъноси:

(Кимки)Оғир кунда яхши умид билан шукр қилди
Ҳар бир қийинчиликда балолардан қутула олди.
Агар молу мулк тиласанг, шукрона изҳор қилгин
Кимки, шукр қилса, ўша бойликка эришган бўлади.

Маълум бўладики, том маънодаги бойлик борига шукр қилмоқдадир. Шундай қилган одам боридан ортиғига интилмайди, тинч ва шукр қилиб яшайди. Асл бойлик (ғино) ана шудир, деб уқдиради ушбу ҳикмат.

“Ад-диб айолака танфаъуҳум” (4). Бу ҳикмат кишининг ўз қарамоғида бўлганларга (оила, болалар, рафиқаси) адаб ўргатишни, уларга фойда етказмоқни ташвиқ этади. Бу фикрни Навоий анча кенгайтирган ҳолда ифодалайди:

Топтинг чу аёл, яхшилиқ еткургил,
Ўргат адабу яхши қилиқ еткургил,
Ҳар неча адаб бўлса қаттиғ еткургил,
Хайлингга адаб қилиб осиғ (фойда) еткургил.

Асар оила, қарамоғингдаги кишиларга эга бўлсанг уларга яхшилик қилгин. Адаб ўргат, яхши қилиқлардан тарбия бер. Адабни қаттиққўллик билан ўргатгин. Агар ўз оилангни адабли қилиб тарбияласанг, уларга фойда етказган бўласан. Кўриниб турибдики, асл ҳикмат араб тилида буйруқ феъли орқали баён этилган. Шунинг учун Навоий унинг маъносини қатъий ва кескин ифодалар орқали бермоқда.

“Адаб ул маръи хайрун заҳабиҳи”. Бу тўртлик ҳам адабга тегишли. – Адаб кўзга ташланиб кўриниб турса, у олтиндан яхшироқдир. Навоий ана шу фикрга шоирона либос кийгазган.

Олтин-кумуш этма касб давлат кунидин,
Ким тортар адаб улусни меҳнат тунидин,
Гар йўқтур адаб не суд олтун унидин,
Элнинг адаби хушроқ эрур олтунидин.

Давлат куни келганида олтин-кумуш эгалламоққа зўр берма. Чунки одамларни (улусни) оғирлик кечаларидан қутқарувчи уларнинг адабидир. Агар кишида адаб бўлмаса, олтиннинг жарақлаган овозидан нима фойда. Элнинг адаби унинг олтинидан кўра яхшироқдир.

Асл нусхадаги кўзга кўринувчи адаб олтиндан яхши деган фикрни Навоий кенгроқ шарҳ этмоқда. Даставвал шоир кишиларни бой, давлатли бўлган кунида олтин-кумушга ҳирс қўймасликка чақиради. Чунки одамларни оғир машаққатлар тунидан қутқарувчи куч уларнинг адабидир. Шуни унутмаслик керак. Бу ерда кун ва тун ёнма-ён келмоқда. Давлат куни келганда олтин-кумушга ҳирс қўймаслик панди ўша кунга етишганларга қаратилган. Чунки давлат куни келмаган шахс, умуман, олтин-кумушга алоқаси бўлмайди. Меҳнат тунига дуч келганларни эса уларнинг адаби бу оғирликлардан халос этаолади. Ана шундай тушунтиришлардан кейингина шоир якунловчи хулосани эълон қилади. Адабнинг олтиндан устунлигини барала айтади.

Эндиги тўртлик (6) бошқача мавзуда. Унда “дайн” – қарз тўғрисида сўз боради. Ҳикматнинг асл нусхасида “дайн” – бурч маъносида берилган. “Адо уд дайни мин ад дини” (“Бурчни ўташ диндандир”). Лекин Навоийнинг тўртлиги бу кенг тушунчани маълум равишда конкретлаштирган. Чунончи, Навоий бу ерда “дайн” сўзини “қарз” маъносида талқин қилади.

Хўб эрмас дайн муддаоси элга
Ким, қаттиғ эрур бурч балоси элга.
Қайтармоқ эрур анинг давоси элга
Ким диндин эрур бурч адоси элга.

Маъноси: Элга қарз олиш мақсади яхши эмас. Чунки қарз балоси элга қаттиғ бўлади. Унинг давоси қайтариб бермоқдир. Бурчни бажармоқ диннинг талабидир. Бу тўртликнинг аввалги уч мисрасидаги “дайн” – бу қарз. Уни олмоқни муддао этмоқ эл учун яхши эмас. Чунки бу қарзни узмоқ осон эмас. Қарз элга қаттиғ балодир. Бу балонинг бирдан бир давоси уни қайтармоқ. Ана шу кундалик ҳаётдаги ҳар бир кишига алоқадор фикрлар изҳоридан сўнг Навоий охирги тўртинчи мисрада ҳикматнинг асл нусхасидаги фикрнинг соф таржимасини беради: Ким диндин эрур бурч адоси элга.

Демак, Навоий талқинидаги “дайн” – қарз киши учун оғир, уятли, қаттиғ балонинг давосини қилмоқ, уни қайтариб тўламоқ ва бу балодан қутулмоқ кераклиги тўғрисидаги сўзлар юқори мисраларда айтилди. Умуман, мумкин қадар қарз олмаслик кераклиги уқдирилади. Шундан кейинги умумий хулоса бурчга оид бўлиб, унинг диндан эканлиги билан бу хулоса мустаҳкамланади.

Эндиги тўртлик ёмонликка яхшилик билан жавоб бермоққа ундайди. “Аҳсин илал муснъи тасуддуҳу” (7). Бу сўзма-сўз таржимада бундай бўлади: “Яхшилик қил ёмонликка, уни йўқотасан”.

Навоий бу ўгитни одатдагидек кенгроқ шарҳлаган ҳолда баён этади.

Гар хасм жафосидин сарандоз ўлғунг,
Доим таабу аламга анбоз ўлғунг,
Сен лутф этиб агар навосоз ўлғунг,
Бу важҳ ила анга сарафроз ўлғунг.

Маъноси:

Агар душманнинг жафосидан ғамгин бўлсангу
Доим қийинчилик, аламга тушсангу
(Жавобан) лутф этиб агар яхшилик қилсанг
Шу сабаб бўлиб ундан устун чиқасан.

Маълум бўладики, ёмонликка яхшилик билан жавоб қилган одам енгиб чиқади. Ёмонликка ёмонлик эса ёвузликнинг кучайишига олиб келади. Ана шу оддий ҳақиқатни Навоий лутф, навосозликни амалга оширувчи даъват орқали ташвиқ ва тарғиб этади.

Ҳикматлар мавзуъи турли-туман. Улар ҳаётнинг ҳар хил кўринишларини ўзида акс этдиради. Агар ҳозиргина кўрганимиз тўртликда ёмонликка яхшилик билан жавоб қайтариш кераклиги тўғрисида сўз борган бўлса, ундан кейинги саккизинчи тўртлик кишилар ўртасидаги садоқатсизликни кўрсатади. Уни “Ихвану” – қардошлар, биродарлар, яъни яқин кишиларинг сенинг айбингни пойлаб юрувчилардир деган фикр арабчада бундай: “Ихвану ҳаза аз замани ба васис ул уйуби”.

Даҳр элики, келди аҳли номус бари,
Қардошлар эрур макр ила маҳбус бари,
Олингда неча қилса заминбўс бари,
Лекин бордур айбинга жосус бари.

Маъноси:

Олам эли гарчи ўзларини ору номусли деб билсаларда
Қардошларинг ҳаммалари макр тузоғига тушган,унга тутқун бўлганлардир.
Улар сенинг олдингда ер ўпиб таъзим қилиб турсалар-да
Барчаси сенинг айбингни пойловчи жосуслардир.

Бундан хулоса шуки, ҳузурингда бош эгиб турган айрим яқинларингга кўп ишонаверма. Улар маккорлар, сенинг айбингни қидириб топувчилардир. Бас шундай экан, сирларингни улардан яширгин. Яхшиси эса умуман айбга йўл қўйма, беайб бўл, деган насиҳат келиб чиқади. Бу ўгит кишини ҳушёрликка ундайди, ҳар кимга ортиқча ишонч билдирабермасликка, атрофидагиларни билиб, уларнинг ана шундай садоқатсизлигидан ҳушёр бўлмоққа чорлайди. Яна асл нусхадаги “ҳаза аз замани” ифодаси “ҳозирги замон кишилари” демакдир. Демак, Навоий ана шундай маккорлар сифатида ўз замонидаги айрим шахсларни, ўз атрофини ўраган сохта “заминбўслар” – итоаткорлар ва таъзим қилувчи кимсаларни кўзда тутган.

Кишининг руҳий ҳолати турли кўринишларга эга. Гоҳ киши хурсанд, шўх, серкулги бўлади. Гоҳ эса ўйчан, хомуш кайфиятда. Эндиги ҳикмат кишининг руҳий ҳолати учун ёқимли ҳолат маъюслик экани тўғрисидадир. “Истироҳат ун нафси фил йаъси” (9).
Навоий бу фикрни бундай изҳор этган:

Ҳақдин дурур элга аҳли таъйид ўлмоқ,
Навмид ўлуб толиби тажрид ўлмоқ,
Чун яъс дурур осудаи жовид ўлмоқ,
Роҳат етурур нафсқа навмид ўлмоқ.

Маъноси:

Элни бирор ишда қувватловчи фақат ҳақдир,
Киши ноумид ҳам бўлади, тинчланмоқни ҳам тилайди
Доимий тинч, хотиржамликни маъюслик келтиради
Руҳга роҳат етказувчи ана шу маъюсликдир.

Ҳақдан инсонга бериладиган турли-туман ҳолат ва кайфиятлар ичида энг ёқимлиси ва роҳатбахши маъюслик, ҳазинлик, хомушлик экани шу ҳикмат ва унинг асосида яратилган тўртликнинг туб мазмунидир.

Умуман, Шарқ таълим ва тарбия қоидалари орасида бу омил муҳим ўрин тутади. Маъюслик деганда хафалик, зиқликни кўзда тутмаслик керак. Бу худди камтаринлик каби катта бир фазилатдир. Маъюслик жимжит, камтарона ўзни четда тутмоқ, беҳуда олди-қочди ишлар ва гаплардан четланиш, ортиқча кўзга ташланмаслик, тинч ва ювош муомала демоқдир. Ана шундай ҳолат киши руҳига роҳат бағишлайди, деб хулоса қилади Навоий.

Бу ҳикмат (10) қийинчилик бошга тушганда уни яширмоқ кераклиги тўғрисида. Агар шундай қилсанг мурувват (мардлик, одамгарчилик, сахийлик)дан бўлади, деб уқдиради бу ҳикмат. “Ихфоъ уш шада оидун мин ал муруввати”.
Навоий шарҳи:

Олам тарки кишига ҳимматдин эрур-
Ким, кўп шиддат ул сари рағбатдин эрур,
Нафсингға қаю аламки, шиддатдин эрур,
Махфий тутмоқ ани мурувватдин эрур.

Маъноси:

Агар киши олам ишидан бош тортиб чекинса,бу унинг ҳимматидандир.
Чунки кимки бу ишларга кўп рағбат кўрсатса,шунча кўп оғирчиликларга учрайди.
Агар сенга қанча оғирликлар туфайли алам-изтироб етса,
Уни яширсанг шу мардлик, одамгарчиликдандир.

Навоий ўз шарҳида аввало одамни олам ишларини тарк этмоққа чақиради. Чунки олам ишларига рағбат кўрсатмоқ кишини кўп қийинчиликларга дуч келтиради. Лекин мабодо шу туфайли кўп қийинчиликларга учраб алам тортсанг, дейди насиҳатчи, уларни махфий тут, бошқаларга билдирма. Ана шу сенинг мардлигинг, одамгарчилигинг белгисидир. Демак, бу мусибатга учраган киши оҳ-воҳ тортиб ҳар бир учраган одамга бу тўғрида шикоят қилабермоғи тўғри эмас. Балки чинакам инсон бўлган мард кишилар бундай аҳволни сир тутадилар, уни бировга изҳор этмайдилар, аксинча мардлик ва чидам билан бошдан кечирадилар.

“Бирр ул волидайни салафун” (11). Бу ҳикматни Навоийнинг мукаммал асарлар тўплами 15-жилдида “Ота-онага меҳрибонлик меросдир” деб таржима қилинган (Б. 230).
Навоий шарҳи эса бундай:

Иста ота йўлида жон фидо қилмоқ,
Қуллуқ онага ҳам улча имкон қилмоқ,
Зуҳри абад истасанг фаровон қилмоқ,
Бил они ота-онаға эҳсон қилмоқ.

Маъноси:

Ота йўлида жонингни фидо қилмоқни иста,
Онага ҳам имкон борича қуллиқ қилгин.
Агар ёруғ кунларинг мўл бўлмоғини истасанг
Доимо ота-онага эҳсон қилғил.

Бу тўртликда ота-онани, ўтмиш аждодларни эъзозлаш, уларнинг иззат-ҳурматини баланд тутмоқ кераклиги тўғрисида сўз боради. Ота йўлида киши жонини фидо қилсин. Онага ҳам имкон борича қул сингари хизматда бўлсин, унинг таъзим ва эҳтиромини жойига қўйсин. Агар, дейди шоир, сен ёруғ кунларингнинг кўп ва мўллигини тиласанг уни ота ва онага эҳсон қилмоқликда кўр. Ота ва онанинг ҳурматини жойига қўймоқ, уларга сидқидил билан хизматда бўлмоқ энг юксак, олижаноб инсоний бурч. Ҳар бир йигит ва қиз, ҳар бир фарзанд бу бурчни шараф билан ижро этмоғи шарт.

Бир жойда ажойиб ёзувни ўқиган эдим: “Мин сабри зафарун” (12). Яъни “Сабрдан зафар келади”. Ўн иккинчи ҳикматда шу мазмун ётади. “Башшир нафсика биз зафари баъд ас сабри”. “Билдиргин ўзинггаки, сабр туфайли зафарга эришасан”. Демак, барча ютуқ ва зафар сабрдан кейин келади. Сабр муваффақиятларга асосдир.
Навоий бу тўғрида ёзади:

Нафс уйига сабр ила иморат англа,
Бесабрлиғин анинг шарорат англа,
Иш сабр сори анга ишорат англа
Сабрни зафар сори башорат англа.

Маъноси:

Ўз уйингга сабр билан иморат қилгин
Бесабрликни эса ёмонлик деб бил.
Сабр билан бориши кераклигини кўрсат
Сабр зафарга элтувчи хушхабар эканини англа.

Шундан келиб чиқадики, киши ўз ҳаёт учун сабр иморатини тикламоғи лозим. Ҳар қандай ишнинг бориши сабр билан боғлиқ. Бесабрлик ёмонликка, сабр эса зафарга етказади.
Ўн учинчи ҳикмат яхши ишнинг фойдаси тўғрисида: “Баракат ул умри фи ҳусн ил амали” (“Умрнинг баракаси чиройли ишлар билан амалга ошади”). Демак, инсоннинг бутун фаолияти эзгу ишлардан иборат бўлмоғи керак. Унинг иши гўзал бўлсин. Ўшанда инсоннинг умри ҳам узун бўлади.

Навоий бу пандни изоҳлаб ёзади:

Ҳақ йўлида ҳар кимга ибодат бўлғай,
Яхши амал асбоби саодат бўлғай,
Гар яхши амал кишига одат бўлғай,
Умри бу амал бирла зиёдат бўлғай.

Маъноси:

Ҳақ йўлида ҳар ким ибодат қилгани сингари
Яхши иш, амал бахту саодатга сабаб бўлади.
Агар инсон яхши иш қилмоқни ўзига одат қилса
Бу яхши иш орқали унинг умри ҳам узун бўлади.

Демак, одам яхши иш қилмоққа одатланмоғи лозим. Бу унга худди ҳақ йўлида ибодат қилмоғи қандай зарур бўлса, шундай заруриятга айланмоғи керак. Яхши иш бахту саодатга олиб келади. Яхши иш туфайли одам узоқ умр кўради.

Шундай қилиб, бу ҳикмат кишиларни яхши ишлар қилмоққа ундайди. Яхши иш деганда тўғрилик, ҳалоллик, муҳтожларга ёрдам, одамларнинг оғирини енгил қилиш, ўксиган кишининг кўнглини кўтариш, ҳеч қачон бировга ёмонлик қилмаслик кўзда тутилади.
Инсон боласи ҳеч кимга ёмонликни раво кўрмасин. Қўлидан келса яхшилик қилсин, қўлидан яхшилик қилмоқ келмаса, ёмонлик қилмасин. Ушбу ҳикматнинг том маъноси ана шундай. Бу ҳаққа ибодат қилмоқ қанча зарур бўлса, шунчалар зарур бўлган бир ҳолатдир.

“Баракат ул маоли фи адоъ из закоти” (14). Молу дунё баракаси закотни адо этишда. Бу ўгитни Навоий бундай баён этади:

Гар молни асбоби нажот айлагасен
Дарвешга садқасини бот айлагасен
Молингдин агар сарфи закот айлагасен
Кўпрак бўлуриға илтифот айлагасен.

Маъноси:

Агар молу мулкингни (муҳтожликдан) қутулишга сабаб қилмоқчи бўлсанг,
тезда дарвешларга бериладиган садақани бергин.
Агар молингнинг бир бўлагини закот бермоққа ажратсанг,
ўшанда молингнинг кўпаймоғига ҳаракат қилган бўласан.

Шундан кўринадики, муҳтожларга хайру садақа қилган киши ўзи ҳам муҳтожликка учрамайди. Агар ўз молидан закот бериб турса, охири бориб унинг молу давлати ортса ортадики, камаймайди. Хайру саховат, садақа, закот тўламоқ ана шундай яхши оқибатларга олиб келади. Шунинг учун киши улардан узоқлашмаслиги, аксинча хайру саховатда, садақа қилмоқ ва закот бермоқда қойим бўлмоғи керак.

Ўн бешинчи ҳикмат дунё ишига муносабатга оид. Ҳикматда айтиладики, дунёнинг ишига берилиб кетиб ортиқча ясаниш, безатишга киришиб келмоқ хато. Бу билан гўё дўзах ўтини пайдо қилгандек бўласан. Агарда дунёдан чекиниш, тарки дунё қилмоқ мумкин бўлмаса, охират билан савдода бўл. Яъни бу дунёда ишини охиратниўйлаб савдолаш. “Баъд ад дунё бил охирати тарбиҳу” (15).

Навоий шарҳида бу хулоса бундай баён этилган:

Дунё била неча зебу оро қилмоқ,
Ул зеб ила дўзах ўти бирпо қилмоқ.
Мумкин эмас эрса тарки дунё қилмоқ
Уқбо била хушдур ани савдо қилмоқ.

Маъноси:

Дунёга зебу зийнат бермоқ,
ўша зеб билан дўзах ўти яратмоқдир.
Агар тарки дунё қилмоқ мумкин бўлмаса,
Уни (бу дунёни) нариги дунёга сотиб қўяқолмоқ керак.

Албатта, Навоий кишиларни дунё ишидан бутунлай кечмоққа чақираётгани йўқ. У дунё ишида ортиқча зебу зийнатга берилмасликка даъват этмоқда. Ҳаётда кераги йўқ, зарур бўлмаган, ҳатто зарарли ҳашамат, дабдаба асъаса, ақл бовар қилмайдиган исрофгарчиликдан четланмоққа, тортинишга ундамоқда. Агарда, дейди шоир, тарки дунё қилмоқ оғир туюлса уқбони — оқибатни ўйла, унинг тадорикини кўр, яъни кишиларга яхшилик қил, одамларни эзгуликка жалб эт, хайру саҳоватли бўл. Шу нарса сенинг охиратингни обод қилади.

Ҳар кимки, хушуъ уйини маскан қилғай,
Олам сижинин ҳақ анга маъман қилғай.
Ҳақ ваҳмидин улки йиғламоқ фан қилғай,
Ул ашк анинг кўзини равшан қилғай (16).

Маъноси:

Кимки, (худога) сиғиниш, қуллиқ қилиш уйини  ўзига маскан этса,
Худо унга олам ишидан омонлик беради.
Кимки ҳақ ваҳмидан ҳайиқиб кўз ёши тўкса
Ўша кўз ёши унинг кўзини равшан этади.

Кўриниб турибдики, бу тўртликда шоир кишиларни худога сиғинмоққа, унга қуллик қилмоққа чақирмоқда. Шунда худо уларга олам ишларида баракот беради, уларни омонликда асрайди. Худо ваҳмидан қўрқиб йиғлаган кимсанинг кўз ёшларидан унинг кўзи нур топади, ривожланади. Аммо бу ҳикматнинг шакли бошқачароқ. “Буқоул маръий мин ҳашйат иллаҳи қурратул айни”. Бу ҳикмат “Кишининг оллоҳдан қўрқиб йиғлаши кўзни равшан қилади” деб таржима қилинган (Навоий, МАТ, 15-жилд. Б. 230). Бу фикр тўртликнинг учинчи ва тўртинчи мисраларидаги мазмунга тўғри келади. Аммо биринчи ва иккинчи мисралардаги фикр таржимада тушириб қолдирилган. Ҳолбуки, ҳикматда бошланғич фикр “Буқоул маръий” “Назарга олинган ҳаёт”дан иборат. Демак, “назарга олинган”, “эътиборга лойиқ” ҳаёт кўзларнинг (“қуррат ул айн”) “худодан” (“ҳашйат-иллоҳи”) қўрқишидадир.
Маълум бўладики, Навоий бу ҳикматни кенг талқин ва шарҳ этади.

Аввало, кишининг “хушуъ уйи”ни, яъни худодан қўрқув уйини ўзига маскан этиши тўғрисида сўз боради. Шунда худо унга олам юзасини унга тинч, осойишта бошпанага айлантиради. Ана шундан кейингина кўзларнинг худодан қўрқиши тўғрисидаги фикр келади. Буни Навоий тушунарли ва аниқ ифодаларда баён этган.

”Батнул маръий адувваҳу”. Тўла қорин кишининг душманидир” маъносида (17).) Бу ҳикмат соғлиқни сақлашга оид. Асл нусха ғоят қисқа ва лўнда. Бу образли ифодани Навоий жуда ўринли, аниқ тушунчалар орқали ифодалаган:

Ҳар кимгаки, кўп таом емоқ фандур,
Билгилки, нажосатқа тани маскандур
Қорнинг била дўст бўлмасанг аҳсандур
Невчунки, эр ўғлиға қорин душмандур.

Маъноси:

Кимки, кўп таом емоқни ўзига ҳунар қилиб олса,
Билиб қўйки, унинг тани нажосат уяси бўлиб қолади.
Қорнинг билан дўст бўлмаганинг яхшироқ,
Чунки йигит кишига унинг қорни душмандир.

Шоир кишига қорни унга душман экани тўғрисидаги панд-ўгитни конкрет мисоллар орқали асослайди. Кўп таом ейдиган одам ўз танасини ахлатгоҳга айлантириб қўяди. Шунинг учун бундай машғулотга одатланмаслик керак. Яхшиси қорин билан дўстлашмаслик керак. Ана шундан сўнг тўртликнинг юқоридаги ҳикматнинг таржимаси келтирилган. Демак, Навоий ўз ўқувчисини бу хулосага олдин тайёрлайди. Унга кўп овқат емоқнинг зарарини тушунтиради. Бу зарарнинг қандай ва нимада кўринишини очиқ-ойдин айтади. Фақат шундан кейингина умумий хулосани баён этади. Бу ҳикмат асарнинг умумий мундарижасига мос келади: “Эр ўғлига қорни душмандир”.

АЛИШЕР НАВОИЙ
НАЗМ УЛ-ЖАВОҲИР

БИСМИЛЛОҲИР-РАҲМОНИР-РАҲИМ

МУҚАДДИМА

Ҳар лаолийи мансураким, фикрат ғаввоси сафо зужжожасини бошиға, тартиб риштасини қўлиға тутуб, ҳамду сано уммонидин ҳосил қилғай, ул тенгрининг шонидадурким: «Ҳал оти алал-инсона ҳийна мин ад-даҳри лам якун шайан мазкуран»1 анинг каломи фархунда фаржомидин оятдурур.

Р у б о и я:

Ул тенгрики, жовид бақо келди анга,
Ончаки бақо жуду ато келди анга,
Бир дўстға нукта «Ҳал ато»2 келди анга
Ким, зот аро васфи «лофато»3 келди анга.

Ва жавоҳири манзумаким, хирад сайрафиси басорат айнакин кўзиға қўюб, ихлос нуқудин оллиға тўкуб, наът ва дуо бозоридин иликка кивургай, ул расул бобинда бўла олурким «Ана мадинат ал-олам ва ала бобиҳа»4 анинг ҳадиси мўжиз низомидин ривояте бўла олур.

Р у б о и я:

Ул шамъки, «ваззуҳо»5 қуёш юзидур,
Мазоғ била сурма чекилган кўзидур,
Анинг сариким, ўзи улу ул ўзидур,
Борча «инна минка анта минйи»6 сўзидур.

«Фақул салавотил-лиллаҳи алайҳа ва ала асҳобиҳи билисонил ажзварризо. Хусусан алас-Сиддиқ вал-Форуқ ва зун-нурайн вал-Муртазо»7.

Р у б о и я:

Аввалғини фазл дурриға уммон бил,
Сонийсини адл гавҳариға кон бил,
Солисни ҳаё гулбуниға бўстон бил,
Робиъни валоят баданиға жон бил.

Робиъким, аносири арбаа таркиби анинг махзаниға чаҳор девор ва рубъи маскун чаҳор девори анинг панжаи валояти била барқарор дурур.

Р у б о и я:

Дарёйи улумиу меҳри бўржи карам ул,
Олам танининг жонию жонони ҳам ул,
Султони русул бирла қадам барқадам ул,
Фарзанду рафиқу куёву ибн-амм ул.
«Разиоллоҳу анҳу ва карамаллоҳу важҳа»8.

Аммо баъд бу саҳифаки, «Ваш-шамс ва зуҳаҳо»9 кофурий сафҳасидин ёруқроқ келди «Вал-лайли иза яғша»10 мушки била нукта тироз қилғувчи бу ҳадиқаким, «Жанота таҳарри мин таҳтиҳа ан-анҳорун»11 дин очуғроқ кўрунди» ва фокиҳатун ва наҳлун ва руммо-нун»12 била сеҳрпардозлиқ кўргузувчи, йўқ-йўқким, ул саҳифа нуктаоройларининг гадойи ва бу ҳадиқа чаманпиройларининг дарюзанамойи фақири ҳақир, яъни Навоий (саттараллоҳу уюбаҳу)13.

Р у б о и я:

Улким, баданиға токи жон бўлғусидур,
Жондин бадани ичра нишон бўлғусидур,
Килки нечаким нуктафишон бўлғусидур,
Ҳар нуктада манқабат аён бўлғусидур.

Азизу ниёз гулчеҳралари юзидин бу навъ парда очар ва аларнинг зулфи сунбулларин чеҳралари гуллари узра сочарким, ҳақ субҳонаҳу ва таолоким, инсонни сойири махлуқотдин мумтоз ва мажмуи офаринишға сарвар ва сарафроз қилдиким: «Ва лақад карамно бани Одама»14 каримаси андин мухбирдурур, «Ва лақад халақно ал-инсона фи аҳсани тақвими»15 анга мушъир. Мунга жиҳат шарафи нутқ ва мақол эрди ва мужиби лутфи каломи фархунда маол. Ҳар ойина бу жавҳари жонбахш башар хилқати конидин ва бу лулуи равонбахш инсон вужуди уммонидин зоҳир бўлмаса эрди — Исо16 била маркаби аросида не тафовут ва Солиҳ17 била ноқаси ўртасида не муғоярат бўлғай эрди.

Р у б о и я:

Сўздурки нишон берур ўлукка жондин,
Сўздурки берур жонға хабар жонондин,
Инсонни сўз айлади жудо ҳайвондин,
Билким, гуҳаре шарифроқ йўқ андин.

Бу сўзким, сойири ҳайвонот билан инсон орасида дағи тафовут анинг сабабидиндур. Турфа буким, анинг орасидаға тавофут беҳадду фарқ беададдурки, «Каламу ан-носу ала қадри уқулиҳим»18 андин хабар берур.

Маълум бўлдиким, сўзга маротиб бор ва ҳар мартабада ҳунар маъйиб ва ул маротиб ижмоли юзидин идрок ва диққатойинлари ва уқул хурдабинлари қошида уч қисм бирла мунқасимдурур. Ва лекин тафсил ҳисобида кўпрак мутафарриъ бўлур.

Чун мухтасар мақолотда сўз маротиби мабоситининг кушойиши йўқ эрди ва муҳаққар калимотда сўз мадорижи рифъатининг оройишн сиғмас эрди, ҳар оинаким, ижмол тариқи била ихтисор қилдиким, аъло ва авсат ва адно бўлғай, аъло бобида кўпдур ва сўз йўқ деганнинг ҳам сўзи хўбдур, ул кундин аввалини малики қадим каломида ва сўзи таърифида ўз расулидин халойиққа пайғомидурким, ваҳй котиблари лавҳан ваҳйосор ўз қалами мўъжиз нигори билан: «Фаату бисуратин мин мислиҳи»19 салоси урубдурлар. Ва балоғат бобида якқаламалиқ садосин сипеҳр муншисидин ошурубтурлар. Ва мундин сўнгра нубувват тилининг осориким: «Ва ма янтиқу ан алҳо»20 анинг шонидадур. Рисолат лисонининг гуфториким: «Инна ҳу илло вуҳу юқо»21 анинг баёнидадурким, назмда балоғат ва насрда фасоҳат таърифида «Инна мин аш-шеъри ли ҳикматун ва инна мин ал-баёнис-сеҳран»22 буюрубдурур ва сеҳр демайким, мўъжиза кўргузубдур.
Мундин сўнгра ҳидоят гулистонининг булбули ҳушилҳони ва валоят шакаристонининг тўтийи ширинзабони, каромат сарпанжаси била балоғат Хайбари эшикин очқон ва карам зўрдасти била каромат баҳри лаолисин замона аҳли бошиға сочқон: икки забоналиқ килки зулфиқоридин нишона ва ул килки забоналари суръатда дулдулидек равона бу баргузиданинг назми гавҳарнишони ва насри луълуфишонидур. Андин сўнгра машойих ва авлиё («Рази аллоҳу анҳу») сўзи бўла олур.

— Ва авсат сўз жамоати фусаҳойи балоғатшиор ва булағойи фасоҳатдисор иборати фархунда ишоратларидурким, зоҳир юзидин саноеъ ойин ва бадоеъ тазйин воқеъ бўлубтур: «ало қадри маротибиҳим»24.

Ва адно сўз хайли авом такаллуми, балки сойир уннос тараннумидурким, баъзининг алфозидин кишига маъни маълум бўлур ва баъзидин бўлмас. Ва баъзи кишининг балиғ маънилиқ алфозини маълум қилмас, балки маънисиз алфозини сурмакдин ҳам ғарази бемаъни эрканин билмас.

Оллоҳ, оллоҳ! Сўз маротиби таҳқиқи не бало дақиқдурким, анинг силкидаги жавоҳир ўзин ҳарфи тирзиққа еткурур.

Р у б о и я:

Рифъат аро фавқи Арши аъзам сўз эмиш,
Жонбахш дами Масиҳи Марям сўз эмиш,
Маъни дурри анда барча мудғам сўз эмиш,
Улким анга маъни ўлмағай ҳам сўз эмиш.

Сўз боғи ажаб гулистонедурким, анда жонбахш атрлиқ ашжори мавзун ва руҳпарвар ройиҳалик раёҳини гуногун кўпдурур ва лекин фойдасиз хасу хошоки, балки зарарлиқ хори ҳалоки ҳам бордур.

Р у б о и я:

Лекин бу баҳор жилва оғоз қилур,
Бўстон аро гул игухлари ноз қилур,
Гар зоғ тикан аро ватан соз қилур,
Булбул бори гул баргига парвоз қилур.

Чун бу нотавоннинг булбули табъи сўз гулистонин нишиман қилди ва андалиби руҳи сўз гулшанин ватан айлади — гул иси ройиҳаси димоғиға жўш солди ва гулбун насими жониға анча хуруш юзландурдиким, хасу хошок сори кўз солмади ва тикан осибидин кўнглига парво қилмади, яъни бу заифи ҳақирға чун инояти азалий ва саодати лам назалий сўз жамиласин марғуб этти ва маъни турфасин маҳбуб, ҳодийи тавфиқ борча сўзнинг тузрак тариқиға йўл кўргузди ва маънийи таҳт қиқ борча маънининг ростроқ навосин базмида тузди: ложарамким, кўпрак авқотим Каломуллоҳ иштиғоли ва анинг тафосири қийлу қоли била ўтар эрди, то аҳодис дарёсиға ғавс қилур эрдим ва андин гаронмоя гавҳарлар иликка кивурур эрдим, то Ҳазрати амир сўзлари равзалари томошосиға қадам қўяр эрдим ва ҳар равзада «Ва ҳур атника мисол суллуълу ал-макнуна»25 висолларидин баҳра топар эрдим: батахсис «Наср ул-лаолий»26ким, ул Ҳазратнинг валоят дарёсидин чиққон самин лаълулардир ва каромати уммонидин ҳосил бўлғон гаронмоя инжулар. Ва абнойи замондин ва афозили даврондин баъзидинким, табъи қасри рафиъ ул-бино27 ва илми муаскари бадеъ ул-ливо28 бўлғай, андоқ маълум бўлур эрдиким, бу луълуларниким, ғайрати шоҳи вилоятининг баҳри кафи сочибдур, форсий услуб била назм силкига тортадур. Ва ул инжуларниким, мағриб дарёси ёқасиға тўкулубдур, интизом риштасиға чекадур.

Ва паришон хотирға ва ошуфта замирға бу орзу кўп дағдаға солур эрдиким, туркий тили била мен ҳам ул лаолини ораста қилғаймен ва бу муддао кўп тараддуд еткурур эрдиким, мўғул услуби била мен ҳам ул жавоҳирни пироста этгаймен, то замона нав аруси зеболиқ либоси ул мурассаъ била зийнат топқай ва сипеҳр маснадида анжум шоҳининг сарафрозлиқ тожи ул тарсиъ била мукаллал бўлғай, то андин турк улусиға ҳам ҳаззи шофи ва баҳраи вофи муяссар бўлғай. Аммо машаққат ва меҳнат касратидин, балки бизоат ва фароғат қиллатидин бу мурод этагига илик ура олмас эрдим ва қўлумни бу мақсуд зайлиға еткура олмас эрдим, то бу файз замонким, тарих секиз юз тўқсон эрдиким, «файз»29 ҳуруфининг ҳосили бўлғай, адам ниҳонхонасидин ажаб ганже вужуд жилвагоҳига жилваи зуҳур кўргузди, латойифи лаолийи самини била мамлу ва зароифи явоқити оташини била машҳун ва инояти баҳористонидин ғариб равза очилди, маони сарву гуллари била рухпарвар мақосиди шамшод ва сунбуллари бирла руҳгустар, йўқ, йўқким жузве30, балки дафтаре, не дафтарким, жунге, қайси жунгким, баҳре! Жузв десам, қайси жузвнинг ҳар ҳарфи мазҳари кулл бўла олғай. Агар жунг десам, қайси жунгда юз дарё топи либдур ва агар дарё десам, қайси дарёнинг ҳар дурри қуёш гавҳариға ортуқчилиқ қилибдур.

Р у б о и я:

Ҳар сафҳаси гулбарги тари келдиму де,
Ё сафҳаи рухсори пари келдиму де,
Ёламъаи меҳри ховари келдиму де,
Ул меҳрга жони муштари келдиму де.

Ақл анинг идрокидин ожиз бўлиб, бу таронаға тараннум туздиким,

Р у б о и я:

Не сафҳаи иқболу саодатдур бу,
Алфози аро не зебу зийнатдур бу,
Маънисида ҳар сори не диққатдур бу,
Олам элига мужиби ҳайратдур бу.

Ва нотиқа анинг баёнидин мабҳут қолиб, бу фасонаға такаллум кўргуздиким,

Р у б о и я:

Оллоҳ, Оллоҳ! Бу дағи иншому экин,
Ёруҳи қудс файзидин иймому экин,
Иншо демай, анфоси Масиҳому экин,
Ё қудрати Оллоҳу таолому экин.

Сипеҳр муншисидинким, иккинчи торам кишвари анга якқаламадур, қалам тили била бу навъ садо келдиким,

р у б о и я:

Бу худ эмас аҳли хиттаи хок сўзи,
Ҳам буйла бийик йўқ аҳли афлок сўзи,
Бу тил била эрмас эзиди пок сўзи,
Сўз демаки, эрмас аҳли идрок сўзи.

Ва афлок хатибидинким, олам эли анинг ҳумоюн юзидин касби саодат қилур, бу нидо эшитилдиким:

Улким бу сўз исноди анинг зотиғадур,
Давлат юзи акси ройи миръоатиғадур,
Ҳар хутбаки кўкта давлат исботиғадур,
Барча анинг алқоби била отиғадур.

Яъни, ул кишиким, анинг хомаи дурбори, бу номани гавҳарнигор қилибдурур ва ул кимсаким, бу номаи гавҳарнигор дуррлари анинг ҳомаи дурборидин сочилибдурур Шаҳе31дурким, олам шоҳлари анга фармонпазирдурлар ва Шаҳедурким, даврон шаҳаншоҳлари рибқаи ҳукмида асир, хилофатпаноҳеким, «Инна жоила филарзи халифата»32 тирозидурур, анинг қомати иқболиға лойиқ адолат дастгоҳеким, «Адл соатин хайрун мин ибодати ситийна суннатун»33 давожидурким, анинг тах ти фалак мисоли китобасиға мувофиқ раиятнавозеким, «Иннал-лоҳу яъмуру бил-адли вал эҳсони»34 ламъадур анинг миръоти ломиъ мухолифгузоре «Ва янҳи ан алфуҳашо вал-мункар ва буғо»35 ашиъадурур анинг тиғи қаҳрида сотеъ, сафшиканеким: «Инна фатҳно лака мубинан»36 дебочадурур қазо килкидин анинг шуққаи ливосиға ёқилғон аъдо афганиким: «Ва янсурака Аллоҳу насран азизан»37 ояти дурур қадар хомасидин анинг тиғи юзига қазилғон фасоҳат шиореким: «Айнан тасаммо Салсабилан»38 зулоли анинг дарёйи ҳаёт табъидин рашҳаи бўла олғай, балоғатдисореким: «Ва қийл ёрзи аблағи маъҳуди»39 анинг ҳуққаи пур гавҳариға такаллум вақти диққати калом била татаббуъ қила олғай.

Р у б о и я:

Жисм ўлди жаҳон бу жисмнинг жони ҳам ул,
Тахт ўлди фалак бу тахт султони ҳам ул,
Баҳр ўлди маони гуҳарафшони ҳам ул,
Олам элининг шоҳи сухандони ҳам ул.

Офоқ ганжи зоти фархундасй бил,
Афлок чароғи ройи рахшандаси бил,
Жамшедни ҳашмат ичра шармандаси бил,
Донишда Скандарни камин бандаси бил.

Ҳар кимки заиф дилнавози де ани,
Ҳар кимки фитода чорасози де ани,
Ҳар кимки ғамин маҳрами рози де ани,
Шоҳики бу навъ Шоҳи Ғози де ани.

Яъни, зилиллоҳи таоло ал-арзин ва қаҳрамони алмаъ ва л-тийн ас-султон ибн ас-султон Абулғози Султон Ҳусайн Баҳодурхондурким,

р у б о и я:

Кўп йил ани ҳақ жаҳонда тутсун, ёраб,
Ва ҳар офатдин омонда тутсун, ёраб,
Ҳам ҳашмати бегарона тутсун, ёраб,
Ҳам давлати жовидона тутсун, ёраб.

Офоқ мулуки хоки роҳ ўлсун анга,
Кўк маснади тахти иззу жоҳ ўлсун анга,
Анжум адади хайлу сипоҳ ўлсун анга
Ул элга яна тенгри паноҳ ўлсун анга.

Чун маълум бўлдиким, мундоқ шоҳи фалаксарирким, сипеҳр муншиси анинг авсофи иншойи била гардун авроқи ложувардисин мушкин қилса, таърифининг юзидин бирин қилмамиш бўлғай, бу янглиғ рангин иншо қилибдурур. Ва чун шубҳа қолмадиким, бу навъ хуршеди жаҳонгирким, олтинчи поялиғ минбар хатиби анинг дуосининг жавоҳири била тўқуз фалак ҳуққаларини мамлу этиб, ончаким керак мингдин бирин адо этмамиш бўлғай, бу навъ жузви сеҳройин ароға ки вурубдурур. Фотиҳасидин хотимасиға дегинча оёти каломи малики аллом била музайян ва аҳодиси расули аном алайҳиссалоту вас-саллам била мубайян ва абёти мўъжиза монанди тарокибидин Заҳир40 ва Анварий41 руҳи шарманда ва фиқароти сеҳр пайванди салосатидин Вассоф42 била Табарий43 равони сарафканда.

Чун мақсудиға мулоҳаза қилди ва мазмуниға назар солди, ул рафиъ иборатға мазмун ҳазрати бори шукри неъматини вожиб билмак ва ул бадеъ ишоратдин мақсуд нимаеки, мужиби шукргузорлиқдурур, теъдод айламак эрди.

Ул жумладин, рубъи маскун салотиниға сарафрозлиғ, балки ақолими сабъа фуқаросиға навосозлиқ ва бавужуди бу салтанат ахлоқи ҳамида ва ҳисоли писандидаким, алар била Каюмарс ва Жамшид замонидин бу вақтқа дегинча жамиъ салотини комгоридин мумтоз бўла олмоқ ва борча хавоқини олий миқдорин имтиёз топмоқ эрди. Нечукким, бори тоало авомир ва навоҳисининг тамшияти ва саййид ул-мурсалин шариат ва сунанининг тақвияти ва адолат айни партавидин зулм зулумотин итурмак ва сиёсат «син»и аррасидин бидъат ва фасод дарахти бўйнин қатъға еткурмак ва шужоат қиличи сунидин мулк бўстонин сарсабз ва шодоб қилмоқ ва саховат саҳоби ёғинидин садафдек оғзи қуруғон софи замирларға дурри ноб сочмоқ ва ҳаводиси жигарсўз биёбонидағи сўхталарни марҳамат шодурвони соясиға тортмоқ ва навойиби ғамандузи намандуз зиндонидағи меҳнат андухталарни навозиш кирёс ва айвони паноҳиға сиғурмоқ ва нотавон раоёға ҳар кун шафқати тоза ва бехонумон ғурбоға марҳамати беандоза зоҳир қилмоқ.

Ва сойир бу навъ афъол ва бу янглиғ хисолким, ҳам ул номи ва фиҳраст ва кироми дебочада мазкур ва мастурдурурким, тафсили мужиби татвил ва таъвили боиси қийлу қол бўлурким, борча мужиби шукри беҳад ва ҳамди беададдурлар.

Ва яна ул жумладин, фазлу камол ва ҳусни мақол аҳли марқум эрдиким, илмлари дарёсидин сипеҳрнинг гунбади обгуни ҳубоб ва анжумнинг қатороти сиймобтуни дурри ноб бўла олғай ва фазллари гулистонидин ҳар ҳақир гулбунни гунбади нилуфари ва ҳар камина сариқ гулни хуршеди ховари деса бўлғай ва назмлари жонбахш ва равонлиғидин чашмаи ҳаёт оғзида сув ва насрлари тафриқ ва нишотангизлиғидин субҳи содиқ лабида кулгу ва бу жамъ аржуманд зумрасида ва бу ҳайли бемонанд орасида жавоҳир силкида чашм захм дафъи учун шабани тортқондек бу тийра рўзгорни ҳам сиғуруб ва раёҳин дастасидин айн ул-камол газанди манъи учун хошокни чеккандек бу хоксорни ҳам кивуруб эрдилар. Агарчи жавоҳир аро шаба кирса аларнинг қийматиға нуқсон бўлмас ва раёҳин ичра хошок тушса аларнинг накҳатиға зиёне юз қўймас.

Аммо гавҳар аросики, жавоҳир силкига шабани чекса, бу тартибининг муқобаласида шаба ғайри қуллуғ не қилғай, балки анинг қуллуғидин ҳам не келгай. Ва гулдаста бандеки, раёҳин орасида хошокни сиғурғай, бу тақвияти ўтрусида хошокдин ғайри афтодалиқ не келгай, балки анинг афтодалиғидин ҳам не очилғай. Оллоҳ, оллоҳ! Не ёвадурурки, дермен: ҳайҳот, ҳайҳот! Не ҳазаёндурки, айтурмен!

Саҳоби мутири тар доман қатрани манзалатда дарёға еткурубдурур. Сипеҳри даввор шабнам рашошасиға анжум зиёси берибдурур ва чархи зул-иқтидор туфроқ ажзосини қуёшдин ўткарибдурур.
Яъни, ул Ҳазрати гардун рифъат авсофин битирға котиби лавҳи қалам илгига олса, варақ сафҳасидин ўзга лойиқ эрмас, бу хоксори беэътибор васфида кофуркирдор варақ узра мушкбор хома сурубдурур ва ул жаноби малакий интисобким, таърифин қилурда ақли кулл натиқаси лол бўлуб, ажздин такаллумга ёри; бермас ва хошоки таърифида баёзваш сафҳа баёзида ахтар монанд жавоҳир тўкубдурур.

Р у б о и я:

Бир заррани меҳри зарфишон васф этмиш,
Бир қатрани баҳри бекарон васф этмиш,
Бир хастани Исойи замон васф этмиш,
Бир бандасини шоҳи жаҳон васф этмиш.

Бир зорки туфроғ айлади ғам ани,
Эл қадрда кўрди заррадин кам ани,
Чекти фалак узра Арши аъзам ани,
Хуршеддек айлади мукаррам ани.

Хар хаски ишин чарх мазаллат қилғай,
Туфроғ аро поймоли меҳнат қилғай,
Давлат анга онча қадру рифъат қилғай —
Ким, поя аро тубийи жаннат қилғай.

Басорат аҳли тааммул қилсунлар ва ҳамият хайли тафаккур айласунларки, бу пашшаи заиф юз пили боло мавҳибат муқобаласида не қила олғай ва бу гадойи наҳиф минг ганжи сипеҳросо саховат узрин нетиб қўла олғай. Агар дуоға иктифо қилсам, фаразанки ҳаётим минг йил бўлса ва ҳар сари мўюм ўрнига минг тил ва ул тиллар борча дуоға жори ва ул дуолар ўқи истижобат сайдиға кори, юз мингдин бирининг муқобаласида бўлмағай. Ва агар маҳол муддаоға йўл бериб, қўлумдин келса, афлокнинг тўққиз хонида кавокиб жавҳарин ва анжум лаолисин ул Ҳазратнинг бошиға сочсам, балки аёғиға тўксам, ул Ҳазрат сочқон дуррлар олдида не кўрунгай ва анинг ҳиммати жанобида бу фулкиёна муҳаққар не бўла олғай.

Р у б о и я:

Бу фикр ғам ўтиға кабоб этти мени,
Бу дағдаға бетоқату тоб этти мени,
Бу қайғу асири изтироб этти мени,
Ҳосилки, бу андеша хароб этти мени.

Боқиб турай десам ҳамият рухсат бермас ва боқиб турмасам ҳеч иш анинг чораси эрмас, ҳайрат илгида лол ва машаққат хайлиға поймол эрдимки,

р у б о и я:

Иқбол ионат ибтидо қилди манга,
Афлок гуҳарларин фидо қилди манга,
Ҳотифки башорати нидо қилди манга,
Мазмунини бу навъ адо қилди манга —

ким, бу навъ луълуларки, шоҳ бошининг нисориға лойиқ бўлғай т-иларсен ва андоқ инжуларким, шаҳаншоҳ фарқининг ийсориға мувофиқ бўлғайки, истарсен — каромат уммонидин тила ва валоят баҳри бекаронидин иста.

Р у б о и я:

Гавҳар керак эрса бенаволиқ айла,
Эҳсони била комраволиқ айла,
Баҳи қафидин анинг гадолиқ айла,
Дарёйи карамға ошнолиқ айла.

Дарёйи карам кимгаки огоҳдурур,
Билдикки, валоят аҳлиға шоҳдурур,
Гумроҳларға барандаи роҳдурур,
Бу бешада яъни Асадуллоҳ44дурур.

Ҳотифи фархунданафас чун ишоратин билдим — Ҳазрати Амир «Наср ул-лаолий»45си таржимаси азимати қилдим.

Ул валоят дарёсининг ғаввосй ҳар лаоликим, дуррфишон хомасидин наср қилибдурур ва ул ҳидоят лужжасининг шиноси ҳар дурреким гавҳаррез илигидин сочибдурур, борчасин бу ҳумоюн Ҳазратнинг меҳрпартав тожиға муносиб ва бомиқдор кўрдум ва мажмуин бу рўзафзун давлатнинг насиҳатшунав қулоғиға мувофиқ ва сазовор топтим. Ул сочилган дуррларни бу Ҳазратнинг олий исмиға вазн қаффасиға қўйдум ва тўкулган лаолини бу махдумнинг бийик алқобиға назм риштасиға чектим. Агарчи силки бир-биридин гусиста ва дурари шикаста ва бастадурур, умид улким, қабул хозинларининг қўлиға тушгай ва ижобат ганжурларининг махзани қабулиға киргай ва бурунғи нозим таржима қилғондек ҳар нуктани бир рубоий адо қилилди ва ҳар рубоийнинг тўрталаси мисраъини муқаффои мураддаф маръи тутулди.

Р у б о и я:

Ҳар бириси тўрт риштаи дуррму экин?
Ёлуълуи дарёйи тафаккурму экин?
Ё ҳар биридин дуррға тафохурму экин?
Сўз руҳиға йўқса тўрт унсурму экин?

Ҳар бирини тўрт дурри шаҳвор дегил,
Тўртунчи фалакда меҳри заркор дегил,
Рубъи маскунда Каъбаи осор дегил,
Байт ул-муқаддасқа тўрт девор дегил.

Алҳамду лиллоҳи таолоки, бу рубъи маскунда шоҳнинг чаҳор болиш салтанати солди ва чаҳор болиш салтанат узра тўртунчи фалакнинг гирд болишин муттако қилди, яъни бу рубоийлар шоҳ алқобиға назм силкида интизом топтилар ва бу тароналар шоҳи хусрави жам жоҳ отиға шароити ихтитоми ўзлариға топтилар, чун «Наср ул-лаолий»ни назм силкиға тортилди, отин «Назм ул-жавоҳир» қўюлди.

Р у б о и я:

Ёраб, ул жавоҳирларники, манзум эттим,
Чекканим анга ҳар нуктаки, маълум эттим,
Ҳар нуктага бир тарона марқум эттим,
Кўп гавҳар анинг зимнида мактум эттим.

Сен доғи улус кўнглига марғуб эт ани,
Ошиқвашлар қошида маҳбуб эт ани,
Толиб қилибон халқни матлуб эт ани,
Мазмуни киби боштин-оёқ хўб эт ани.

Сўз бирла Навоий этма бедод эмди,
Бер маърифат авроқини барбод эмди,
Шаҳ нуктасидин халқни қил шод эмди,
Мақсудни яъни айла бунёд эмди.

1. Иймону маръи йуърафу биаймониҳи*

Иймони анингки куфриға сотир эрур,
Чин нукта демакка ул киши қодир эрур,
Ҳар кимсаки иймон ишида моҳир эрур,
Иймонини билки, отидин зоҳир эрур.
————————
* Ҳазрат Алига нисбат берилган ҳадисларни Тошкент Давлат Шарқшунослик институти аспиранти Абулфаиз Саидасқаров тар-жимасида изоҳлар аввалида келтирамиз ва миннатдорчилик билди-рамиз.

2. Аху-ка ман ва асока фил-шиддати

Қардошинг эмас улки қўюб бош санга,
Давлат чоғи қилғай ўзни қўлдош санга,
Ким, қилди қатиғлиғда вафо фош санга,
Ул бўлди ҳақиқат ичра қардош санга.

3. Изҳор ул-ғанйи минаш-шукри

Шукр айлади шиддатда рижо изҳори,
Ҳар меҳнат аро дафъи бало изҳори,
Мол истасанг эт шукру сано изҳори-
Ким, шукр демак қилур ғино изҳори.

4. Аддиб ийолака танфаъуҳум

Топтинг чу аёл яхшилиқ еткургил,
Ўргат адабу яхши қилиқ еткургил,
Ҳар неча адаб бўлса, қатиғ еткургил,
Хайлингға адаб қилиб асиғ еткургил.

5. Адаб ул-маръи хайрун мин заҳабиҳи

Олтин-кумуш этма касб давлат кунидин-
Ким тортар адаб улусни меҳнат тунидин,
Гар йўқтур адаб, не суд олтун унидин,
Элнинг адаби хушроқ эрур олтунидин.

6. Адоъ уд-дайнн мин ад-дини

Хўб эрмас дайн муддаоси элга-
Ким, қаттиғ эрур бурч балоси элга,
Қайтармоқ эрур анинг давоси элга-
Ким, диндин эрур бурч адоси элга.

7. Аҳсин илал-мусиъи тасуддуҳу

Гар хасм жафосидин сарандоз ўлғунг,
Доим таабу аламға анбоз ўлғунг,
Сен лутф этиб агар навосоз ўлғунг,
Бу важҳ била анга сарафроз ўлғунг.

8. Ихвану ҳаза аз-замани бавасис ул-уйуби

Даҳр элики келди аҳли номус бори,
Қардошлар эрур макр ила маҳбус бори,
Олингда неча қилса заминбўс бори,
Лекин бордур айбинга жосус бори.

9. Истироҳат ун-нафси фил-йаъси

Ҳақдин дурур элга аҳли таънид ўлмоқ,
Навмид ўлуб толиби тажрид ўлмоқ,
Чун яъс дурур осудаи жовид ўлмоқ,
Роҳат етурур нафсқа навмид ўлмоқ.

10. Ихфоъ уш-шада оиддун мин ал-муруввати

Олам тарки кишига ҳимматдин эрур-
Ким, кўп шиддат ул сори рағбатдин эрур,
Нафсингға қаю аламки шиддатдин эрур,
Махфий тутмоқ ани мурувватдин эрур.

11. Бирр ул-волидайни салафун

Иста ато йўлида жон фидо қилмоқ,
Қуллуқ анога ҳам улча имкон қилмоқ,
Зуҳри абад истасанг фаровон қилмоқ,
Бил они ато-аноға эҳсон қилмоқ.

12. Башшир нафсака биз-зафари баъд ас-сабри

Нафс уйига сабр ила иморат англа,
Бесабрлиғин анинг шарорат англа,
Иш сабр сори анга ишорат англа,
Сабрни зафар сори башорат англа.

13. Баракат ул-умри фи ҳусн ил-амали

Ҳақ йўлида ҳар кимга ибодат бўлғай,
Яхши амал асбоби саодат бўлғай,
Гар яхши амал кишига одат бўлғай,
Умри бу амал бирла зиёдат бўлғай.

14. Баракат ул-маоли фи адоъ из-закоти

Гар молни асбоби нажот айлагасен,
Дарвешга садқасини бот айлагасен,
Молингдин агар сарфи закот айлагасен,
Кўпрак бўлуриға илтифот айлагасен.

15. Баъ ад-дунё бил охирати тарбаҳу

Дунё била неча зебу оро қилмоқ,
Ул зеб ила дўзах ўти барпо қилмоқ,
Мумкин эмас эрса тарки дунё қилмоқ,
Уқбо била хушдур ани савдо қилмоқ.

16. Буқоъ ул-маръи мин хашйат-иллоҳи қуррату айнии

Ҳар кимки хушуъ уйини маскан қилғай,
Олам сижинин ҳақ анга маъман қилғай;
Ҳақ ваҳмидин улки йиғламоқ фан қилғай,
Ул ашк анинг кўзини равшан қилғай.

17. Батн ул-маръи адувваҳу

Ҳар кимгаки кўп таом емак фандур,
Билгилки, нажосатқа тани маскандур,
Қорнинг била дўст бўлмасанг аҳсандур,
Невчунки эр ўғлиға қорин душмандур.

18. Букрат ус-сабти вал-хамиси баракатун

Кўп келди замонанинг мукаррар субҳи,
Баракат дуридан топмади зевар субҳи,
Кўргузмади они чархнинг ҳар субҳи,
Жуз шанбау панжшанбаи анвар субҳи.

19. Бало ул-инсони мин ал-лисони

Сўзидин кишиким ғаму бало ҳосилдур,
Ҳар нуктада тили деса бало дохилдур,
Бесирфа деган кишига тили қотилдур,
Алқиссаки, кимсанинг балоси тилидур.

20. Баррик ло тубтилҳу бил-манни

Жуз жуду сахо уйини манзил қилма,
Имсокни сахо юзига ҳойил қилма,
Қил яхшилиқу демакни дохил қилма,
Миннат била яхшилиғни ботил қилма.

21. Башошат ул-маръи атийматун-сониййатун

Эҳсонки бировга сийрату сон келди,
Ашколи спеҳр олдида осон келди,
Эҳсон ҳар неча зеби инсон келди,
Эҳсонда тараб икинчи эҳсон келди.

22. Таваккал алаллоҳи йакфика

Ҳар ишдаки ҳаққа мултамас бўлғусидур
Иш саъб эса тенгри чорарас бўлғусидур,
Ҳар йўлгаки кўнглунгга ҳавас бўлғусидур,
Тенгрига таваккул санга бас бўлғусидур.

23. Таъхир ул-асръати мин ал-иқболи

Не ишки ёмонлиғ ўлди таъсири анинг,
Йўқ дарду надамдин ўзга тавфири анинг,
Муқбил агар истар ўлса тадбири анинг,
Иқболдурур кишиға таъхири анинг.

24. Тадорака фи охир ил-умри мо фотака фи аввалиҳи

Қуллуқ ишида қисмати авқот айла,
Чун умрға эътимод йўқ бот айла,
Умр аввалида ҳисоби мофот айла,
Умр охирида қазойи мофот айла.

25. Такосул ул-маръи фис-салоти мин даъф ил-иймони

Ҳар кимки эрур тамом таваккул анда,
Бўлғуси намоз бетааммул анда,
Ҳар кимки аён этар тағофул анда,
Иймон заъфидур такосул анда.

26. Таффала бил-хайри танулҳу

Бас кимсаки меҳнат ичра солди ғам ани
Ким, яхши тафаъул айлади хуррам ани,
Фолеки ёмондурур айлагил мубҳам ани,
Ўз фолини яхшиким топарсен ҳам ани.

27. Тағафал анил-макруҳн тавфирун

Гар даҳр элидин етишса макруҳ санга,
Албатта керак бўлмаса андуҳ санга,
Ул ишда тағофул ўлса анбуҳ санга,
Ортар тавқир кўҳ то кўҳ санга.

28. Тараҳума ал-аёдийа ало ат-таъоми баракатун

Меҳмоннинг меҳрин асрағил жон ичра,
Неъмат қалин айла хони эҳсон ичра,
Ҳар неча адад ўксук эса нон ичра,
Баракат етурур қалин илик хон ичра.

29. Татруф битарк из-зунуби

Кўнглунгга хирад йўлин падидор айла,
Бу нақдқа жонингни харидор айла,
Ҳар ишда хирадни ўзунгга ёр айла,
Журмунг таркидин хирад изҳор айла.

30. Тавозуъ ул-маръи юкримуҳу

Таъзимда улки эҳтимоми бўлғай,
Ул мужиби иззу эҳтироми бўлғай,
Ҳар кимки тавозуъ амри коми бўлғай,
Ул феъл ила халқ аро киромий бўлғай.

31. Салосун муҳкотун бухлун ва ҳаван ва ужбун

Уч феъл эрур кишига қотил охир,
Қотиллиқ аро заҳри ҳалоҳил охир,
Бухл англа бирин.бирин ҳаво бил охир,
Қил ужбни ҳам аларға дохил охир.

32. Сулс ул-иймони ҳайоъун ва сулсуҳу вафоун ва сулсуҳу сахоъун

Уч қисм ила иймонға бино фаҳм айла,
Аввалғисини анинг ҳаё фаҳм айла,
Иккинчисини дағи вафо фаҳм айла,
Учунчини билмасанг, сахо фаҳм айла.

33. Сулмат уд-дини мавт ул-уламоъи

Илм ўлди шараф дин аро ҳар ойинға,
Бормоқ бўлур ўргангали ани Чинға,
Динда уламо мужиб эрур тазйинға,
Ўлмоқлик аларға рахна солди динға.

34. Сулмат ул-ҳирси ло йасуддуҳо иллот-туроби

Ҳирс ўлса қаноат ўтиға ёқ ани,
Яъники адам риштасиға тоқ ани,
Не рахнаки ҳирс айлагай боқ ани,
Маҳкам қилғай магарки туфроқ ани.

35. Субот ул-мулки фил-адли

Адл айлаки, ул халқ ҳаёти бўлмиш,
Хуш ул кишиким, адл сифоти бўлмиш,
Ҳам мулк била адл жиҳоти бўлмиш,
Ҳам адл била мулк саботи бўлмиш.

36. Савоб ул-охирати хайрун мин наъиймид-дунё

Дунёки ўтар юрт мисоли бўлғай,
Анда не иқомат эҳтимоли бўлғай,
Уқбо хабарики лоязоли бўлғай,
Хушроқ бу наимдинки холи бўлғай.

37. Сун иҳсонака било-иътизори

Эҳсонки қилурсен ифтихор айлаб ани,
Оламда улуқ иш эътибор айлаб ани,
Ҳеч айлама элга гирудор айлаб ани,
Қилғил ики онча эътизор айлаб ани.

38. Субот ун-нафси бил гизоъи ва субот ур-руҳи билғиноъи

Кўз топти жамол дилрабо бирла сабот,
Кўнгул доғи васли жонфизо бирла сабот,
Нафс уйлаки касб- этти ғизо бирла сабот,
Руҳ айлади жонфизо ғино бирла сабот.

39. Саноъ ур-ражули ала муътийҳи мустазийдун

Куфрон била ҳар кимки ўзи дун қилғай,
Камлик сори неъматини вожун қилғай,
Чун шукрга ўз тилини мақрун қилғай,
Ўз неъматин ул шукр ила афзун қилғай.

40. Жуд бимо тажиду садақ ал-амри

Майдони саҳо ичра жалодат кўргуз,
Топқонни берур амриға одат кўргуз,
Бухл айласа, нафсингға адоват кўргуз,
Ҳар нимаки топилса саховат кўргуз.

41. Жаҳд ул-муқилли касирун

Ҳар кимдаки даҳр ибтилоси кўпдур,
Йўқ бок агар ҳаққа ризоси кўпдур,
Борлиқда агар даҳр жафоси кўпдур,
Йўқсизда вале фоқа балоси кўпдур.

42. Жамол ул-маръи фил-ҳилми

Ҳар кимдаки даҳр ичинда донолиқ эрур,
Ҳилм ила иш анга мажлисоролиқ эрур,
Ойини таҳаммулда тавонлиқ эрур,
Юк чекмак уйла кишига зеболиқ эрур.

43.Жалис ус-суъи шайтонун

Яхшилиқдин топса нишон ҳамсуҳбат,
Берур санга осойиши жон ҳамсуҳбат,
Чун бўлди малак нафърасон хамсуҳбат,
Шайтон сангаким дурур ёмон хамсуҳбат.

44. Жавлат ул-ботили соатун ва жавлат ул-ҳаққи илас-соати

Ботилки чақилса барқи тобони анинг,
Кўзини юмуб очқунча имкони анинг,
Ҳаққим йўқ нафъ ичинда поёни анинг,
Бўлғуси қиёматқача жавлони анинг.

45. Жалис ул-маръи мислуҳу

Йўқ олам ичинда фардлиқ меҳнатидек-
Ким, кимсага қилса ёрлиқ нисбатидек,
Бўлғуси хисоли ёрининг хислатидек,
Бордур кишининг чу феъли ҳамсуҳбатидек.

46. Жавдат ул-каломи фил-ихтисори.

Ҳар кисаки сўз демак шиорида дурур,
Маъни гули нутқининг баҳорида дурур,
Сўзким десун улки ихтиёрида дурур,
Сўз яхшилиғи чу ихтисорида дурур.

47. Жалис ул-хайри ғаниматун

Ёреки тегар бировга озори анинг,
Ақл олдида тенгдурур йўқу бори анинг,
Ёреки эрур ҳамида атвори анинг,
Кўрмакка ғанимат ўлди рухсори анинг.

48. Жуд бил-касири ва қониъ бил-калили

Жудеки хирад буюрса тобеъ бўлғил,
Нафс айласа бухл мариға монеъ бўлғил,
Озу кўп аро бир сўзумга сомеъ бўлгил,
Кўп бергилу озға лек қонеъ бўлгил.

49. Жолас ал-фуқарои таздад шукран

Жаҳл аҳли била кимгаки улфат бўлғай,
Ул улфати ичра юз минг офат бўлғай,
Фақр аҳли била ангаки суҳбат бўлғай,
Шак йўқки, зиёда шуки неъмат бўлғай.

50. Жалла ман ло ямуту

Гардунки халойиққа вафоси йўқ анинг,
Жавр ичра кичик-улуққа поси йўқ анинг,
Ҳар кимки кичик бўлса бақоси йўқ анинг,
Сен они улуқ билки, фаноси йўқ анинг.

51. Ҳилм ул-маръи авнуҳу

Ҳар кимки иши таҳаммул изҳори эрур,
Албатта муқорин анга кирдори эрур,
Йўқким мадад ичра улу бу ёри эрур —
Ким, ҳилми таҳаммули мададгори эрур.

52. Хулй ир-рижол ил-адабу

Зевар кишига не тожу не афсар бил,
Ул зевар адаб бирла ҳаё дархар бил,
Ҳар кимки адабсиздур, ишин абтар бил,
Алқисса эранларга адаб зевар бил.

53. Ҳаё ул-маръи сатруҳу

Авжи шараф узра офтоб ўлди ҳаё,
Бўстони саодатға сахоб ўлди ҳаё,
Мазмум хасоилга ҳижоб ўлди ҳаё,
Эл айниға гўёки ниқоб ўлди ҳаё.

54. Ҳамузот ит-таъоми хайрун мин хамузот ил-каломи

Гар заҳр била кишига ком ўлса ачиғ,
Юз ончаки сўз била мудом ўлса ачиғ,
Ҳар неча мазоқ аро таом ўлса ачиғ,
Хушроқдурур андинки, калом ўлса ачиғ.

55.Ҳиддат ул-маръи туҳликуҳу

Табъ ичра эрур таҳаммуломизлиги,
Андин ортуқки ваҳшатангизлиги,
Жон қасди этар кимса ғазабрезлиги,
Алқисса, кишини ўлтурур тезлиги.

56.Ҳаррам ал-вафоу лиман аслалаҳу

Беасл халойиққа сафо келди ҳаром,
Ҳар ишки эрур ғайри жафо келди ҳаром,
Ҳам жавр асл эл аро келди ҳаром,
Ҳам асли йўқ эл ичра вафо келди ҳаром.

57. Хуснул-лулқи ғаниматун

Бадхўйки, ўз қилғанн раҳматдур анга,
Ором халойиқ сори туҳматдур анга,
Ким хўйи ямон бўлса, машаққатдур анга,
Ким хўйи анинг яхши ғаниматдур анга.

58. Ҳирфат ул-маръи канзуҳу

Косиб кунжи кафи зар олғинчи эрур,
Икки қўли мезони дирамсанжи эрур,
Ким бўлса ҳунарсиз иши-ўқ ранжи эрур,
Бу важҳ илаким, ҳунари ганжи эрур.

59. Хавф аллоҳу таъмана ғайруҳу

Ҳақдин эмин бўлубки жон топқайсен,
Ғайридин хавфи бегарон топқайсен,
Андинки ражойи жовидон топқайсен,
Хавф айлаки, ғайридин амон топқайсен.

60. Хайр ул-асҳоби ман йадуллука алал-хайрн

Асҳоб аросида ани бил шарлик-
Ким, шар сори анлагай далиловарлиқ,
Яхши ул эрурки, айлабон боварлиқ,
Қилғай санга яхшилик сори ёварлиқ.

61. Холаф нафсака тастариҳу

Нафс амрида ҳар нечаки толпинғайсен,
Кўп гарчи бутунлук тиласанг, синғайсенг
Ком истаю неча элга ёлинғайсен,
Нафсингға хилоф айлаким, тинғайсен.

62. Халил ул-маръи далил уд-диниҳи

Ҳар кимки, назари шамъ яқин келди анга,
Дин аҳли гадойи хўшачин келди анга,
Қил анга назарки, ҳамнишин келди анга-
Ким, соҳиби-ўқ далили дин келди анга.

63. Хулув ул-қалби хайрун мин малаъ ил-кийси

Ҳар нечаки кимса фақр помоли эса,
Ғам йўқтур агар сафо кўнгул олий эса,
Гар кисса аро тўла жаҳон моли эса,
Хушроқ андин агар кўнгул холи эса.

64. Хулус ул-вадди мин ҳусн ил-аҳди

Аҳдингнинг агар бор эса мезони дуруст,
Асра ани иқбол нигаҳбони дуруст,
Ҳар дўстки, сўз ичра десанг они дуруст,
Холисдур агар бор эса паймони дуруст.

65. Хайр ун-нисо ил-вадуд ил-валуди

Хайли зуафоки бевафолиқ фанидур,
Ҳийла уйи ул гуруҳнинг масканидур.
Яхшиси деса киши кўп севганидур,
Кўп севса ва кўп туғса аҳсанидур.

66. Хайр ул-моли мо анфақа фи сабил ил-лоҳи

Молингки эрур, кому ҳаво йўлида харж
Жоми маю лаҳни жонфизо йўлида харж,
Бордур ямон айламак риё йўлида харж,
Яхшиси эрур, бўлса худо йўлида харж.

67. Даво ўл-қалб ир-ризоу бил-қазои

Ҳар кимга ливойи чарх фарсуд керак,
Кўнглида сипеҳр дарди мавжуд керак,
Ҳар кимгаки, кўнгли дарди нобуд керак,
Ҳар неки қазодин ўлса, хушнуд керак.

68. Доъун-нафси ил-ҳирсу

Гар айтур эсанг, бўлай жувонмард охир,
Қил ҳирсни фақр йўлида гард охир,
Ҳирс ўтидин бўлма дардпарвард охир-
Ким, нафсға ҳирсдин етар дард охир.

69. Доъун-нафси ва наъл-ҳирсу

Ҳирс офатини нафс ҳавоси билғил,
Қўймоқ ани нафс муддаоси билғил,
Нафсингға алам ҳирс балоси билғил,
Кечмак мундин анинг давоси билғил.

70. Дори ман жафока таҳжилан лаҳу

Ҳар кимки, сени раво кўрар шиддатиға,
Сен кўпрак иштиғол эт анинг хизматиға,
Гар тутмас ул ҳариф ўз хислатиға,
Сен лек мадори қил анинг хижлатиға.

71. Далилу ақл ил-маръи қавлуҳу

Одамки, демак била киромийдуру бас,
Сўз дурри ишининг интизомидуру бас,
Сиҳҳат ончаки, аҳли ақл комидуру бас
Ақлиға далил анинг каломидуру бас.

72. Далилу асл ил-маръи фаълуҳу

Кимни тиласанг билай, мақолин англа,
Аслин десанг англайин, фиолин англа,
Кирдориға боқиб, асл ҳолин англа,
Аслиға далил анинг хисолин англа.

73. Давом ус-сурури бируят ил-ихвони

Қардошлар очилмасунким оралари,
Фаррух бўлсун кавкаби сайёралари,
Васл ила йироқлиқларининг чоралари-
Ким, келди фарах мужиби наззоралари.

74. Давлат ун-наводи офат ил-рижоли

Муқбиллар ишида кўп латофат билгил.
Идборда ул эл аро масофат билгил,
Нокаслар ишин айни касофат билгил,
Давлатларини эранга офат билгил.

75. Дайн ул-маръи ҳузнуҳу

Ҳар кимсаким, бурч ранжининг дарҳамидур,
Ғамнинг ёрию дарднинг ҳамдамидур,
Кўрмаклик вомхоҳни мотамидур,
Алқиссаки, бурч одамининг ғамидур.

76. Давлат ул-мулуки фил-адли

Шаҳуббаҳату ҳашматидур адли била,
Иқбол доғи шавкат эрур адли била,
Олам эли амниятидур адли била,
Султонларнинг давлатидур адли била.

77. Динор уш-шажиҳи ҳажарун

Жайъ этмак азалда топти тақсим бахил-
Ким, этмади сийм элга таслим бахил,
Чун харж қилур чоғда курар бийм бахил,
Тош ҳукмидадурки, жамъ этар сийм бахил.

78. Дум ала казам ил-ғайзи таҳмуду авоқибака

Таврунгда гунаҳ кечурмокин мавжуд эт,
Cуд қилибон бу навъ беҳад суд эт,
Эл ғуссасини сингурмокин мақсуд эт,
Бу шева била оқибатинг маҳмуд эт.

79. Зарр ут-тоғи фи туғёниҳи

Фармон хатин айлагил рақам жон ичра,
Туғён рақамини ташла найрон ичра,
Тоғеки, ўзин солмади фармон ичра,
Қўй нофармон халқни туғён ичра.

80. Занобун воҳидун касирун ва алфу тоъатин қалили

Гар эмас эсанг зуҳдға дамсоз ҳануз,
Фисқ ичра қилур эсанг таку тоз ҳануз,
Кўп англа бир ўлса журм носоз ҳануз,
Гар минг ўлса тоат эрур оз ҳануз.

81. Зикр ул-авлиёоъи тунзил ур-раҳмата.

Халқ ичра ҳақ авлиёсини бил раҳмат,
Ул хайлдин ўлди элга мойил раҳмат,
Зикр айлаб аларни ҳосил раҳмат-
Ким, зикрлари айлади нозил раҳмат.

82. Зулл ул-маръи фит-тамаъи

Ҳар кимки, тамаъдурур гирифторлиғи,
Не суд анга аҳли сахо ёрлиғи,
Иззат бермас нақду дирам борлиғи-
Ким, бўлди тамаъдин кишининг хорлиғи.

83. Завақат ус-салотини муҳрифат уш-шафатайни

Шаҳ хони ғамин қўйки, тарабни ўртар,
Иссиғ оши турку арабни ўртар,
Топмоғлиғ ани аҳли адабни ўртар,
Тотмоғлиғ ани худ икки лабни ўртар.

84. Далил ул-фақри ғаризун индал-лоҳи

Ҳаргиз бўлмас жоҳу дирам зори азиз,
Жон нақди бериб сийм харидори азиз,
Халқ оллидадур фақр талабгори азиз,
Ҳақ оллида фақрнинг эрур хори азиз.

85. Зикр уш-шабоби ҳасратун

Қарики эрур, кўнглига синмоқ ҳасрат,
Жониға йигитликни қилинмоқ ҳасрат,
Ҳар ишда йигитларга ёлинмоқ ҳасрат,
Сўз ичра йигитликни соғинмоқ ҳасрат.

86. Залоқат ул-лисони зот ул-моли

Сокит бўлур офоқ аро ҳол ияси,
Ойини фанода турфа аҳвол ияси,
Мол ўлса яқин билки эмас мол ияси,
Невчунки анинг лек эрур мол ияси.

87. Зикр ул-мавти-жалоъ ул-қулуби

Ҳар кимки, ўлум сўзин демак фан айлар,
Уз ҳолиға бу сўз била шеван айлар,
Таврини сулук ичинда аҳсан айлар-
Ким, руҳни ўлмак сўзи равшан айлар.

88. Руъйат ул-ҳабиби жилоъ ул-айни

Ҳар кимки, муҳаббат уйини маскан этар,
Кўнглига ҳабиб кўйини гулшан этар,
Кўз касби зиё дўст юзидин фан этар,
Маҳбуб юзин кўрмаги кўз равшан этар.

89. Роъа абока юроъука-биука

Фарзанд ато қуллуғин чу одат қилғай,
Ул одат ила касби саодат қилғай,
Ҳар кимки, атоғи кўп риоят қилғай,
Ўғлидин анга бу иш сироят қилғай.

90. Рафоҳият ул-айши фил-амни

Даврон аро кимса ранж паймудалиғи,
Бушмас гар эмас фароғ камбудалиғи,
Ноамнлиқ ўлди халқ фарсудалиғи.
Амн ичра бўлур маош осудалиғи.

91. Рутбут ал-илми алар-рутбати

Ҳақ берди чу элга илм сармоясини,
Хуршед уза солди уламо соясини,
Олғанлар анинг рутбасидин воясини,
Билдик боридин бийик анинг поясини,

92. Ризқука юатлубка фастарих.

Айлар чу сукут топса тил осойиш,
Ҳам бўлмаса дастранж эл осойиш,
Рўзини тилар таркини бил осойиш,
Рўзи тилар эрмиш сени қил осойиш.

93. Расул ул-мавт ил-вал одату

Танга ҳаёт жомидур комрасон,
Бўл танға нишот комидин жомрасон,
Жонға ҳам ўлумдин бурун оромрасон
Ким, туғмоқ эрур ўлумга пайғом расон.

94. Раъунот ин-нафси таъабуҳо

Ишдур санга ҳақ-сори қадамфарсолиқ,
Қилма тилабон лаҳв жаҳонпаймолиқ,
Кўп нафсга бермагил жамолоролиқ-
Ким, ранжга солур ани кўп раънолиқ.

95. Роъ ал-ҳаққа инди ғалабот ин-нафси

Ўрмоқта амал заръи фано досини тут.
Иблис бу йўлда ақл васвосини тут,
Ҳақ йўлида нафсингға ўлум косини тут,
Нафсинг ғалаботи вақти ҳақ посини тут,

96. Рифқ ул-маръи далилу ақлиҳи

Ким ақл йўлида тутса маъво охир,
Тонг йўқ эл ичинда бўлса доно охир,
Рифқ айламаги ҳар ишта авло оҳир-
Ким, ақл далилидур мадоро охир.

97. Зин ур-рижоли мавози йафҳум

Маҳрам. тиласанг сидқ ила гуфториға боқ,
Пир истар эсанг сулуку атвориға боқ,
Ғавр айла кишига доғи кирдориға боқ,
Не қилсанг анинг шонида миқдориға боқ.

98. Зир ул-маръи ала қадри киромиҳи

Ёрингни тонир ишта маҳорат айла,
Диққат била ҳолиға басорат айла,
Мукрим эса изҳори башорат айла,
Жудиға кўра они зиёрат айла.

99. Завоё-ад-дунё машҳунатун би-р-разоё

Гардунки, анинг жавфида мамлу ғамдур,
Ҳар бир ғамида юз ибтило мудғамдур,
Дунёдаки, эл навҳаси зеру бамдур,
Ҳар зовияси анинг тўла мотамдур.

100. Зиёрат ул-ҳабиб ил-ҳарроъ ул-муҳаббати

Ҳар кимки ҳабибинг ўлса эврул бошиға,
Маҳв ўл юзиға, жонни фндо қил қошиға,
Тош урса, равонингни туфайл эт бошиға,
Таждиди муҳаббат англа бормоқ қошиға.

101. Зиёрат уз-зуъафоъи миннаттавозуъи

Заъф аҳлиға алтоф таваққуъ билгил,
Лутфунг била ул элга тараффуъ билгил,
Бу нуктани нас йўқ, тасомуъ билгил,
Ул қавм зиёратин тавозуъ билгил.

102. Зийнат уботини хайрун мин зийнат из-зоҳири

Эйким, қиласен жилвау ишрат чоғи зеб,
Мустаҳсан эмас эр кишининг қилмоғи зеб
Гар бўлса ишинг кўпраги ё озроғи зеб,
Зоҳирдин эрур сутуда ботиндоғи зеб.

103. Зуҳд ул-омий музиллатун

Ким бор эса ҳаққа даргоҳ хоклиғи,
Илм ортуқким, икки жаҳон шоҳлиғи,
Олам фисқида бордур огоҳлиғи,
Оми киши бўлди зуҳди гумроҳлиғи.

104. Суъ уз-занни минал-ҳазми

Хуштурур бу жаҳонда бенишонлиқ кишига,
Фақр аҳли йўлида нотавонлиқ кишига,
Ҳожат эмас асру хурдадонлиқ кишига,
Кўп ҳазмдан ўлди бадгумонлиқ кишига.

105. Сурурука бид-дунё ғурурука

Ганж узра аёғингға мурур ўлди ғурур,
Гулгашт эта гулшанда ҳузур ўлди ғурур,
Дунё соридин санга сурур ўлди ғурур,
Бу борча ғурур ўлди, ғурур ўлди ғурур.

106. Суъ ул-хулқи ло халоса фиҳо

Кўнглунгни арит борча ямон хислатдин-
Ким, яхши қилиғ далил эрур раҳматдин,
Бадхўйлиқ ул ваҳшат эрур шиддатдин-
Ким, элга халослиқ йўқ ул ваҳшатдин.

107. Сийрат ул-маръи табни ан сариратҳи

Десанг топай эл замиридин боре хабар,
Сирридин эрур таври намудори хабар,
Таврин кўру равшан айла ҳар сори хабар-
Ким, кўнглидагидин берур атвори хабар.

108. Саломат ул-инсони фи ҳифз ул-лисони

Ким истаса мазҳари каромат бўлмоқ,
Ҳар навъ ишда истиқомат бўлмоқ,
Сўздур анга мужиби гаромат булмоқ,
Тил забтидадур анга саломат бўлмоқ.

109. Содат ул-уммат ил-фуқаҳоъу

Қолғон киши касби илмдин заҳмат аро,
Фиқҳ ўргансун саъй ила ул меҳнат аро,
Илм ичра шараф фиқҳда бил нисбат аро-
Ким, сарвар эрур фақиҳ бу уммат аро.

110. Сакрат ул-аҳёъи суъ ул-хулқи

Нохуш қилсанг кишига маълум қилиғ,
Билким, ани зоеъ айлар ул шум қилиғ,
Дун бўлса эрур кишига масмум қилиғ,
Душвордурур кишига мазмум қилиғ.

111. Силоҳ уз-зуъафоъи шикойатун

Ким дардидин этса меҳрибонларға гила,
Осойиш эрур ғамзада жонларға гила,
Эрмастур яхши паҳлавонларға гила-
Ким, бўлди силоҳ нотавонларға гила.

112. Самм ул-маъа фит-тавозуъи

Кўп етти шикаст сарбаланд ўлмоқ аро,
Ул навъки қадар мустаманд ўлмоқ аро,
Касб айла бийикликни нажанд ўлмоқ аро-
Ким, рифъат эрур ниёзманд ўлмоқ аро.

113. Сукут ул-лисони саломат ул-инсони

Тил илдомидин бўлур ғаромат ҳосил,
Юз навъ надомату маломат ҳосил,
Оз сўзлаганидин истиқомат ҳосил,
Сокитлигидин вале саломат ҳосил.

114. Шайн ул-илм ис-салафу

Ҳар кимгаки табъ жоми соф ўлди яқин,
Билмак сори анга иттисоф ўлди яқин,
Ҳар нукта аро лофу газоф ўлди яқин-
Ким, илмға айбу шайн лоф ўлди яқин.

115. Шарр ул-умури ақрабуҳо мин аш-шарри

Хар ишки улус оллида мавзун бўлғай,
Килғон ани ҳар бахт ҳумоюн бўлғай,
Иш поёники зишту вожун бўлғай.
Улдурки ямон иш била мақрун бўлғай.

116. Шаммир фи талаб ил-жаннати

Нутқунгни улусқа уйлаким шаҳд айла,
Сўз талх демасга ҳақ била аҳд айла,
Жонингни маҳзи худо учун маҳд айла,
Жаннат талабида жид била жаҳ айла.

117. Шаҳҳ ал-ғанийю уқубатун

Хар кимсаки жуд иктисобидур анинг,
Эл мафхари зот комёбидур анинг,
Ҳар кимсаки, бухл иртикобидур анинг,
Гар бўлса ғани, бухл азобидур анинг.

118. Шамматун минал-маърифати хайрун мин касир ил-амали

Ирфон аҳлиға эл ниёзи яхши,
Таъзим ила лутфи дилнавози яхши,
Гар маърифат ўлса чорасози яхши,
Тоат кўпидин, маърифат ози яхши.

119. Шайбука ноъийка

Қўйғувчи боғирға ҳузн доғи қарилиқ,
Солғувчи ғаму бало сўроғи қарилиқ,
Тутқувчи тўло фано аёғи қарилиқ,
Ўлмак хабарин бергувчи доғи қарилиқ.

120. Шафоъ ул-жинони мин қироъат ил-қуръони

Қуръонки эрур муждаи жони ўқумоқ,
Йўқ, йўқки, ҳаёти жовидони ўқумоқ
Бил кўнглунга истасанг шифони ўқумоқ-
Ким, келди кўнгул шифоси они ўқумоқ.

121. Шарт ул-ўлфати тарк ул-кулфати

Улфат ишида эрур тахаллуф қилмоқ,
Дилжўйлуқ айларда таваққуф қилмоқ,
Улфат шартини бетаассуф қилмоқ,
Билгилки, эрур тарки такаллуф қилмоқ.

122. Шарр ун-носи ман ятқийҳ ин-носу

Эл қочса бировдин эл ямони бил они,
Аҳволида идбор нишони бил они,
Феъл ичра улус балойи жони бил они,
Олам элининг ямон ямони бил они.

123. Сидқ ул-маръи нажотуҳу

Сидқ ичра қачонки чиқса оти эрнинг,
Фош ўлса садоқатда сифоти эрнинг,
Хушроқки тавил ўлса ҳаёти эрнинг-
Ким, сидқдин-ўқ дурур нажоти эрнинг.

124. Сиҳҳат ул-бадани фис-савми

Доим тут ўзунга рўзанинг меҳнатини-
Ким, руҳқа еткурур сафо давлатини,
Сиҳҳат тиласанг қилғил анинг ниятини-
Ким, рўзада қўйдилар бадан сиҳҳатини,

125. Сабрука юврас уз-зафару

Сабр арчи кишига ранж афзун айлар,
Охир киши фолини ҳумоюн айлар,
Сабринг нечаким кўнгулни маҳзун айлар,
Ҳам сабр сени зафарға мақрун айлар.

126.Салавут л-лайли баҳоъун бин-наҳори

Кўп қилма намоз амрида бепарволиқ,
Ракъат била қил оҳ хадангин ёлиқ,
Қилсанг кеча саждаға жабинфарсолиқ,
Кундузунга ул намоз эрур зеболиқ.

127. Салоҳ ул-бадани фис-сукути

Дахр ичра сукут жомидин мадҳуш ўл,
Лаб бирла сўзунг юзига бурқаъпўш ўл,
Демонки, сўз айтурға балоғат кўш ўл,
Нафсингға салоҳ истар эсанг хомуш ўл.

128.Салоҳ ул-инсони фи ҳифз ил-лисони

Оз нукта дегил, тилар эсанг жонға салоҳ,
Ташвишли ғалдт биймидин иймонға салоҳ,
Инсон ани билки, ком эрур онга салоҳ,
Тил ҳифзидадур зумраи инсонға салоҳ.

129. Соҳиб ул-ахёри яъману ул-ашрора

Асли мақсуд соридур йўл суҳбат,
Фархунда кишики топқай ўшул суҳбат,
Яхши кишилар бирла тутар бўл суҳбат,
То бергай амон шарирдин ул суҳбат.

130. Самт ул-жоҳили сутруҳу

Жоҳилки ғараздур ашҳабу жарда анга,
Сўз рахши батидур тараб айларда анга,
Эрмас чун нутқ нуктапарварда анга,
Хомушлуғи ҳолиғадур парда анга.

131. Сила раҳмака таксуру ҳашамака

Ҳар неча қаробатдин алам кўплугидур,
Суҳбатлари андуҳу ситам кўплугидур,
Вуслатлари гарчи элга ғам кўплугидур,
Қил вуслат аларғаким ҳашам кўплугидур.

132. Салоҳ уд-динн фил-зароъи ва фасодҳу фит-тамаъи

Динкнм, анга афъоли табаъдин бўлди,
Қалқон анга «азза ман қанаъ»дин бўлди.
Андоқки салоҳ анга вараъдин бўлди,
Билгилки, фасод анга тамаъдин бўлди.

133. Залла саъйу ман ражаъа ғайр ул-лоҳи

Ҳақдин кишиким йўқ орзухоҳлиғи,
Билгилки, гадоликдур анинг шоҳлиғи,
Жуз ҳақдин анингки бўлса огоҳлиғи,
Уммиди эрур ғояти гумроҳлиғи.

134. Замман ал-лоҳу ризқа кулла аҳадин

Ҳар кимки, яқин анга муҳаққақ бўлди,
Оллида маош ишида равнақ бўлди,
Қилмоқ тамаъ элга саҳви мутлақ бўлди,
Эл қисматининг кафили чун ҳақ бўлди.

135. Зарб ал-ҳабиби авжаъу

Ким дўст дурур нозу наим англа ани,
Душман эса нийрони жаҳим англа ани,
Тан хок эса хасмдин, салим англа ани,
Зарбеки ҳабиб урар, алим англа ани.

136. Зиё ул-қалби мин акл ил-ҳалоли

То ишқ балосиға фақир ўлди кўнгул,
Ҳар кўзи ҳаримиға асир ўлди кўнгул,
Ҳурмат аро тийра масир ўлди кўнгул,
Маъқули ҳалолдин мунир ўлди кўнгул,

137. Зарб ул-лисони ашадду-мин таън ис-синони

Чун синса кўнгул захми забон оғриғидин-
Ким, эрмас анинг оғриғи жон оғриғидин,
Ҳар неки санга етар лисон оғриғидин,
Билгилки, қатиқдурур синон оғриғидин.

138.Залла ман ракана илал-ашрари

Майл айла ҳамиша меҳрибонлар сори,
Яхшилару турфа кордонлар сори,
Дол ўлди ямон кишига қонлар сори,
Озди кишиким, борди ямонлар сори.

139. Залла ман боъ ад-дина бид-дунё

Дунё сориким майл ўқин отти, ахий,
Анинг ваҳлиға белича ботти, ахий,
Гумроҳ улус ичра ўзин қотти, ахий,
Дунёға бировки дунёни сотти, ахий.

140. Зоқа садруҳу ман зоқа ядуху

Улким қўлида дурри лаоли бўлғай,
Ғамнинг анга қайда эҳтимоли бўлғай,
Муфлис бўлмоқ тараб заволи бўлғай,
Ғамгиндурур улки, илги холи бўлғай.

141. Зоқат ид-дунё алал-мутаноқизина

Хайлеки маваддат ошкор айладилар,
Авқот хазонини баҳор айладилар,
Жамъики мухосамат шиор айладилар,
Кенг даҳр ўзига тангу тор айладилар.

142. Тоба вақту ман васақа бил-лоҳи

Улким, туну кун кўнгли муроди ҳақдур,
Ҳар ғуссада ороми фуоди ҳақдур,
Юз ҳар сориким, кетурса ҳоди ҳақдур,
Хуш вақти анингки, эътимоди ҳақдур.

143.Тубо лиман рўзиқа бил-офийяти

Дардиға анингки ҳақ даво қилди насиб,
Мақсудини айламак раво қилди насиб,
Ул кимсага ойини худо қилди насиб—
Ким, офият ишин анго қилди насиб.

144. Тул ул-умри минат-тоъати мин халиъ ил-анбиёи

Тоат сори қил тилингни жорий охир-
Ким, андин эрур эл эътибори охир,
Тоатда узун умр шумори охир,
Топқонға бил анбиё шиори охир.

145. Тола умру ман қасара таъабаҳу

Хуш вақти фано базми сори борғоннинг,
Йўлдин ўзлук қайдини қайтарғоннинг,
Қисқорди ҳаёти ғам ичин ёрғоннинг,
Умри узун ўлди ранжи қисқорғоннинг.

146. Талаб ул-адаби авло мин талаб из-заҳаби

Ҳақ йўлида нафсинға таабдур яхши,
Неким санга амри этти, талабдур яхши,
Дема тараб айларда занабдур яхши-
Ким, андин эл истарга адабдур яхши.

147.Тир маъ ал-ашколи

Ножинс ила лутфу инбисот оз -айла,
Ҳампешани ҳамнишину ҳамроз айла,
Ҳаммашраб ила нишот оғоз айла,
Ҳамжинс била ҳамиша парвоз айла.

148.Тола умру ман қасара ражаъуҳу

Дунё сори бормаву бўл ондин навмид,
Бўлғил йўқса азиз жондин навмид,
Ҳар кимсаки ул бўлди жаҳондин навмид,
Ул бўлмади умри жовидондин навмид.

149.Тоъат ул-адувви ҳалакун

Тут ҳақ тарафи касби саноат қилмоқ,
Ҳақдин неки юзланса, қаноат қилмоқ,
Жон топмоқ эрур дўстға тоат қилмоқ,
Душманға ўлумдурур итоат қилмоқ.

150.Тоъат ул-лоҳи ғаниматун

Шайтон йўлидин айла ҳазимат зинҳор,
Қилғил раҳмон сори азимат зинҳор,
Тоат била бер ўзунгга қиймат зинҳор,
Ҳақ тоатини англа ғанимат зинҳор.

151.Зулм ул-маръи язруъуҳу

Даврон кишига зулм фузун айламагай,
То они таабға раҳнамун айламагай,
Эл зулм ила халқии забун айламагай-
Ким зулму-ўқ они сарнигун айламагай.

152.Заломат ул-мазлуми ло тузиъу

Золимки, тилар айласа олам зоеъ,
Мазлумни бедоди этар кам зоеъ,
Мазлумни гарчи айлагай ғам зоеъ,
Ул ранжки чекти бўлмағай ҳам зоеъ.

153.Зулм уз-золими яудуҳу илал-ҳалоки

Золимки, эрур зулму жафо ҳосил анга,
Зулм этгали-ўқ хотир ўлур мойил анга,
Бўлмоқ хуш эмас қилғонидин хушдил анга,
Ўз зулмидин-ўқ ўлғусидур қойил анга.

154.Замаъ ул-моли ашадду мин замаъ ил-моъ

Дунё сори ҳирс ҳар ямондин ортуқ,
Тарк этмак ани кавну маконднн ортуқ,
Сувсизға сув шавқи бўлса жондин ортуқ
Бил, сифлаға мол шавқи ондин ортуқ.

155.Зиллу умр из-золими қасирун

Золимки, шиор этти жафо поясини,
Ўз воясин истаб олди эл воясини,
Қайдин топқай ҳаёт сармоясини,
Ҳақ айлади қисқа умрин соясини.

156.Зилл ул-карими васиъун

Мукрим ишини кўрки, бадеъ ўлди басе,
Боғида хариф анга рабеъ ўлди басе,
Чун гули мурод анга рафеъ ўлди басе,
Ул нахлға ҳам соя васеъ ўлди басе.

157. Зилл ул-аъвижи аъважу

Ким эгри эса, тузлук эмас пояси ҳам,
Бор ўзидек эгри суду сармояси ҳам,
Тузлук эрмас шифосию вояси ҳам-
Ким, эгри кишининг эгридур сояси ҳам.

158. Иш қаниъан такун маликан

Қилсанг тамаъ элдин ҳадафи хузлон бўл,
Саргаштау хору бесару сомон бўл,
Тарки тамаъ айла, ҳокими даврон бўл,
Яъники, қаноат айлаву султон бўл.

159. Улувв ил-ҳиммати минал-иймони

Гар бўлса асоси қасри давлат олий,
Иймонға бўлур равони ҳашмат олий,
Ҳиммат топар иймон била рутбат олий,
Иймондин эрур гар ўлса ҳиммат олий.

160. Айб ул-каломи тавийлуҳу

Бермас татвил чун сухандон сўзга,
Қил мухтасар улча бўлғай имкон сўзга,
Кўп айб топар кимса фаровон сўзга,
Чун чекти узоққа, етти нуқсон сўзга.

161. Оқибат уз-золими ваҳиматун

Одил кўзига бу каъба, ул дайр ўлмас,
Золимда жафо қилурда эл ғайр ўлмас,
Одилға бажуз хайр сори сайр ўлмас,
Золим кишининг оқибати хайр ўлмас.

162.Адуввун оқилун хайрун мин садиқин жоҳилин

Ҳар кимки, хирад йўли сори мойил эса,
Бу дўст анга ҳар нечаким қойил эса,
Бир дўстдин ортуқдур агар жоҳил эса,
Андоқ душманки, зийраку оқил эса.

163.Уср ул-амри муқаддамат ул-юсри

Мушкиллик илаки иш адоси келди,
Сўнгра анга «ал-айш» нидоси келди,
Иш саъбки, одами балоси келди,
Осонлиғу айши ибтидоси келди.

164. Алайка бил-ҳифзи дун ал-жамъи минал-кутуби

Дониш тилаю ҳар сори гар кетгайсен,
Ҳифз айламасанг варақ йиғиб нетгайсен,
Саъй айлаки, ҳифзи ганжиға етгайсен,
Йўқ улки, кутуб саъй ила жамъ этгайсен.

165. Уқубат уз-золими суръат ул-мавти

Ким ила бўлса тийра авқотлиғи
Бор лозими умр тулининг ётлиғи,
Бот бўлғай ажал бисотиға мотлиғи,
Золимға уқубатдур ўлум ботлиғи.

166. Ақийбу кулли явмин лайлатун

Кофур қошида мушк соро эрмиш,
Гул жанбида сунбул ошкоро эрмиш,
Ҳар юз била бир зулфи сумансо эрмиш,
Ҳар кун сўнгида бир кеча пайдо эрмиш.

167. Ғанима ман салама

Гардунки эрур тиғзани жоҳилдек,
Ҳар кун анга узундурур бир йилдек,
Тонгдин оқшомға қон тўкар қотилдек,
Солимлиғин андин эл ғанимат билдик.

168. Ала қадр ил-муттақина ва ала қадр ил-мутаваккалина

Не бўлғусидур аҳли тажоҳул қадри,
ЁЕ зумраи аъвону такосул қадри,
Йўқ дайрда арбоби тағофул қадри,
Беҳад бўлур асҳоби таваккул қадри.

169.Ғамрат ул-мавти аҳвану мин мажолисати ман ло яҳвоҳу қалбука

Гар кўрса ўлум ғамин ниҳоний кўнглунг,
Ул ранжда қолса жовидоний кўнглунг,
Ул кимсача эрмас ўлса фоний кўнглунг-
Ким, суҳбат аро истамас они кўнглунг.

170. Ғуломун оқилун хайрун мин шайхин жоҳилин

Гар кимсада зоҳир ўлса тамкини хирад,
Андин билгилки топти тазйини хирад,
Андоқ қариким йўқ анда ойини хирад,
Ул ёш ортуқки, топти талқини хирад.

171. Ғоба хаттуҳу ман ғоба нафсаҳу

Эй ҳажр, мени сен айла жондин ғойиб,
Лекин қилма ул остондин ғойиб,
Ҳар кимсаки, бўлди бир макондин ғойиб,
Ҳам бўлди анинг баҳраси ондин ғойиб.

172. Ғадрука ман даллака алал-усоъати

Ғаддорки қисмингни малолат қилди,
Ғам кишваридин санга рисолат қилди,
Уз жонини қадрингға ҳаволат қилди-
Ким, сени ямонлиққа далолат қилди.

173.Ғашшака манис-хатака бил-ботили

Шукр айлаки, ҳақ аҳли яқин қилди сени,
Гар сабру таҳаммулға қарин қилди сени,
Узр этти санга доғи ҳазин қилди сени,
Ботил била улки ҳашмгин қилди сени.

174. Ғазабука анил-ҳаққи муқбиҳатун

Доим тилаган айшу тараб нохуштур,
Нўш айламаган ранжу тааб нохуштур,
Ёлғонға киши қилса ғазаб нохуштур,
Чиндин ғазаб этмагинг ажаб нохуштур.

175. Ғанимат ул-мўъмин важдон ул-ҳикмати

Мўъмин бори элдин ўзини кам билса, керак,
Ҳақдин не анга келса, карам билса керак,
Беҳикматлиғини дарду ғам билса керак,
Ҳикмат топарини муғтанам билса керак.

176. Фоза ман зафара бид-дини

Бор аҳли жаҳонға шоҳу сарвар бўлғон,
Дин маъракасида гурду сафдар бўлғон,
Фируз эмас бошида афсар бўлғон,
Фируздурур динға музаффар бўлғон.

177. Фаҳо ул-маръи бифазлиғи авло мин фахриҳи биаслиҳи

Ҳар кимки, халойиқ ичра доно кўрунур,
Ойини хирад аро тавоно кўрунур,
Фахр асл била ажаб таманно кўрунур,
Фахр айласа фазл бирла авло кўрунур.

178. Фалажука ала хасмика фил-иҳтимоли

Ҳар ком санга етса тааммулдин бил,
Нокомлиқ урса, юз тағофулдин бил,
Мақсудға етмагинг таваккулдин бил,
Хасмингға зафар ҳилму, таҳаммулдин бил.

179. Фитнат ул-маръи ядуллу ала аслиҳи

Нодонлиғ арур элда малолатға далил,
Доно улус оллида хижолатға далил,
Беасл иши-бўлмади адолатқа далил,
Донолиғ эрур элда асолатға далил.

180. Фоза ман салама мин шарри нафсиҳи

Нодонға эрур ҳамиша олим фируз,
Одил кишига бўлмади золим фируз,
Бордур дер эсанг халқ ароким фируз-
Ким, нафс шарридин ўлди солим фируз.

181. Фаръ уш-шайъи юхбиру ан аслиҳи

Йўқ лаззати сабрдек мукаддар ниманинг,
Ўз хурдиғадур завқи муқаррар ниманинг,
Беаслға йўқ фаҳми муяссар ниманинг,
Фаръи берур аслдин хабар ҳар ниманинг.

182. Фикак ул-маръи фис-сидқи

Олам элиға ҳаёт эрур тузлукдин,
Етмак ғаразиға бот эрур тузлукдин,
Норостқа кўп уёт- эрур тузлукдин,
Лек эр кишига нажот эрур тузлукдин.

183. Фи кулли қалбин шуғлун

Анинг қаро қошу кўзга машғуллиги,
Мунунг доғи пок сўзга машғуллиғи,
Бирнинг тўқумоғда бўзга машғуллиғи,
Ҳар қайси кўнгулнинг ўзга машғуллиғи.

184. Ҳасадат неъмату ман кафараҳо

Доно киши шукри неъмат айтур жондин-
Ким, неъмати ортуқроқ ўлур яздондин,
Доим бу сифат амр келур ёд ондин-
Ким, неъматини фосид этар куфрондин.

185. Қавл ул-маръи юхбиру аммо фи қалбиҳи

Сўз зоҳир этар замир иши кўпрагидин,
Тил мухбир эрур кўнгул ниҳон эмгагидин.
Фаҳм айла киши ҳолини сўз демагидин-
Ким, берди хабар ҳадиси кўнглидагидин.

186. Қувват ул-қалби мини сиҳҳат ил-иймони

Иймон топқон кишига ҳақ раҳматидин,
Ғам йўқ шайтон васвасау заҳматидин,
Иймонға мадор ўлди кўнгул қувватидин,
Кўнгул аро қувват ўлди дин сиҳҳатидин.

187. Қаддир фил-амали танажжа мин аз-залали

Улким, иши бевақту маҳал бўлмағуси,
Ҳар иштаки, саъий этса ҳалал бўлмағуси,
Қонун била кимгаким, амал бўлмағуси,
Ул қилмоғи жуз ранжу залал бўлмағуси.

188. Қарин ул-маръи далилу диниҳи

Ҳақ кимгаки рўзий этти дин давлатини,
Шак йўқки, қилур икки жаҳон ишратини,
Ҳамсуҳбат ила топар чу дин қувватини,
Диниға далил англа ҳам сиҳҳатини.

189. Қурб ул-ашрори мудирратун

Бордур ямон элга ҳамнишинлиғда зарар,
Хуррамлиқ-аро ранжу хазинлиғда зарар,
Касб этма шарр аҳлидин қаринлиғда зарар-
Ким, келди ямонларға яқинлнғда зарар.

190. Қасват ул-қалби минаш-шабаъи

Кўп тўъма ер эл аросидин ихрож ўл,
Савм аҳли аро бош қўю соҳиб тож ўл,
Ким қалби дақиқ эрур, анга муҳтож ўл,
Тўқлуқ чу кўнгулни қатиқ айлар, оч ўл.

191. Қадр ул-маръи мою ҳиммуҳу

Эл поясин англай десанг асрорини бил,
Кўнглидаги муддаосин изҳорини бил,
Қалбиға кўра таши намудорини бил,
Матлубиға боқу кимса миқдорини бил.

192. Каломуллоҳи давоъ ул-қулуби

Олам эли ичра гар гадо, гар шоҳ эрур,
Не дардки, ул кўнгли аро ҳамроҳ эрур,
Қуръонни тиловат этсун ар огоҳ эрур,
Эл кўнглига чун даво Каломуллоҳ эрур.

193. Куфрон ун-неъмати мазилуҳо

Ҳар, шукрки, гар шаҳу, гар сойил этар,
Ўз неъматин, ортмоқ сори мойил этар,
Неъмат шукрига ким тилини қойил этар,
Ортар куфрони, лек ани зойил этар.

194. Кафо биш-шайби доъун

Ёш улғайса тоқи муқарнасдур дард,
Балқим мамлу сипеҳри атласдур дард,
Қари кишига балки кам эмасдур дард,
Юз сиҳҳати бўлса, қарилиқ басдур дард.

195. Кафо лил-ҳасуди мин ҳасудиҳи

Ҳар кимки ҳасуд эрур сазодур ҳасади
Ҳақдин бўлғон ямон қазодур ҳасади,
Ўз жониға етгунча балодур ҳасади,
Балким, анга дарди бедаводур ҳасади.

196. Камол ул-илми фил-ҳилми

Олимии, писандадур хисоли билгил,
Ҳилмин тан аро руҳ мисоли билгил,
Комилда керак ҳилм хаёли билгил-
Ким, ҳилмдадур илм камоли билгил.

197. Камол ул-жуд ил-эътизору минҳу

Йўқ феъл кишига яхшироқ эҳсондин,
Офоқ элига жуди бепоёндин,
Гар мужтаниб ўлса давр аро нуқсондин,
Жудиға камоли узр билгил ондин.

198. Кафока мин уйюб, ид-дунё ан лоябқо

Бу даҳр ажузеки, вафоси йўқ анинг,
Бир фоҳишадекдурки, ҳаёси йўқ анинг,
Дема муниким, айбу хатоси йўқ анинг,
Айби бас эрур буким, бақоси йўқ анинг.

199. Қафока ҳамман илмука бил-мавти

Эй улки, эмас махзани олам санга бас,
Базл этгали бир хизона ҳардам санга бас,
Ёдингға ўлум кирмаги-мотам ранга бас,
Ўлмакни яқин айламагинг ғам санга бас.

200. Лаййин ул-каломи қайду қулуби

Ҳар кимки, чучук сўз элга изҳор айлар,
Ҳар нечаки ағёрдурур, ёр айлар,
Сўз қаттиғи эл кўнглига озор айлар,
Юмшоғи кўнгулларни гирифтор айлар.

201. Лаййин қавлака таҳбуб

Хўб эл била суҳбат тутубон хўб ўлғил,
Яхшини талаб қилғилу матлуб ўлғил,
Ширин сўз ила халққа марғуб ўлғил,
Юмшоқ де ҳадисингнию маҳбуб ўлғил.

202. Лайс аш-шайбу минал-умри

Қариға бажуз даҳр азоби эрмас,
Боғида йигитлик обу тоби эрмас,
Одамға ҳаёт жуз шабобий эрмас,
Яъни, қарилиқ умр ҳисоби эрмас.

203. Лайса ли-султон ил-олими заволун

Ҳар кимдаким илм қийлу қоли бўлмас,
Илм аҳлиға сўз дерга мажоли бўлмас,

Олим мулкининг интиқоли бўлмас,
Шаҳ олим агар бўлса, заволи бўлмас.

204. Лайс аш-шуҳрату мин ар-руъунати

Доноға такаллуф тўни киймак қиндур,
Ҳар чини сори оразида бир чиндур,
Шуҳрат тўни киймагинг руунатдиндур,
Кий хирқаи фақру. хотирингни тиндур.

205. Ликулли адоватин муслиҳатун илло адоват илҳусуди

Ислоҳ бўлур жуҳуд душманлиғиға,
Топмас чу гумон суд душманлиғиға,
Муслиҳ тилагил рабуд душманлиғиға,
Лек этма талаб ҳасуд душманлиғига.

206. Ман касара каломуҳу касара маломуҳу

Ким оз деди нукта айшу ком ўлди анга,
Сўз қоидасида интизом ўлди анга,
Ҳаддин ўта ҳар кимки калом ўлди анга,
Ул навъ каломдин малом ўлди анга.

207. Машраб ул-азби муздаҳимун

Ҳар кимгаки, ачиғ бўлди сўз илқоси,
Бор суҳбатидин халқнинг истиғноси,
Ҳар кимки, чучук нукта эрур иншоси,
Қошидадур, албатта, улус ғавғоси.

208. Ман аллат ҳимматуҳу тола ҳамумуҳу

Ҳар кимки анинг ҳиммати дунроқ бўлди,
Билки, ғамининг нахли нигунроқ бўлди-
Ким, ҳиммати рифъати фузунроқ бўлди,
Қайғуларининг тори узунроқ бўлдй.

209. Мусоҳибат ул-ашрори рукуб ул-баҳри

Ҳар важҳ ила нотавонға ҳамсуҳбатлиқ
Кўп яхшики, қомронға ҳамсуҳбатлиқ,
Киши хатари ямонға ҳамсуҳбатлиқ,
Дарё сафари ҳамонға ҳамсуҳбатлиқ.

210. Мо надама ман саката

Ҳар кимсаки, нуктаси фаровон бўлмас,
Тил ранжига қолмоғлиғи имкон бўлмас,
Кўп сўзлагучиға ғайри нуқсон бўлмас,
Ҳар кимки хамуш бўлди, пушаймон бўлмас.

211. Мажлис ул-илми равзат ул-жаннати

Ким олим эса, нуқтада барҳақ де они,
Гар базм тузар, биҳишти мутлақ де они,
Ҳар кимсаки, йўқ илм анга аҳмақ де они,
Мажлисдаки илм бўлса учмақ де они.

212. Мажлис ул-кироми ҳусун ул-каломи

Яхши эл ила эрур мадорй ҳикмат,
Ҳар сўзлари дури шоҳвори ҳикмат,
Қил базмларида ихтиёри ҳикмат,
Мажлислари чун эрур ҳисори ҳикмат.

213. Манқабат ул-маръи тахта лисониҳи

Ҳар кимсаки, оллиға ёзилди ҳунари,
Сўз пардаси устида ёпилди ҳунари,
Чу нуктада деди элга ёйилди ҳунари,
Невчунким тил остида келди ҳунари.

214. Нур ул-мўъмини мин қиём ил-лайли

Ҳар кимсаки, матлуби кўнгул соғлиғидур,
Тун эҳёси илож қилмоғлиғидур,
Эл шамъи замирики вафо боғлиғидур,
Равшанлиғи тийра туннинг уйғоғлиғидур.

215. Нисён ул-мавти садоъ ул-қалби

Ҳар кимки, мақоми умр авранги эмиш,
Ғафлат майининг хамиша дилтанги эмиш,
Ёд этмак ўлум ёруғлуқ оҳанги эмиш,
Ўлмакни унутмоғинг кўнгул занги эмиш.

216. Наввир қабрака бис-салоти физ-зилами

Уйқу неча ишрату сурурунг бирла,
Кўзунг қаро айламак ғурурунг бирла,
Тийра кеча тоат эт ҳузурунг бирла,
Қабринг уйини ёрут бу нурунг бирла.

217. Наъийта ила нафсика хина шабоби раъсика

Неча ўчашиб бу нафси худ кома санга,
Нома қаро бўлғай уйлаким хома санга,
Чун бошинг оқормоқ бўлди ҳангома санга,
Оқ хат била ўлмакдин эрур нома санга.

218. Нум оминан такун фи маҳд ил-фароши

Неча юммай кўзунгни ҳар зевар аро,
Ғафлат била кирмак неча баҳру бар аро,
Эмин уюбон бу олами пур шарар аро,
Қил хобгаҳингни яхшироқ бистар аро.

219. Найл ул-манйи фил-ино

Ғамдин дурур ўзни шод топмоқ билгил,
Бетўшалиқ ичра зод топмоқ билгил,
Меҳнат ародур кушод топмоқ билгил,
Ранж ичрадурур мурод топмоқ билгил.

220. Нор ул-фирқати аҳарру мин нори жаҳаннама

Ҳижрон аро бир рафиқи маҳрам ўтидин,
Ким куйса томуғни ўртагай ғам ўтидин,
Фурқатки кўнгулни куйдурур ҳам ўтидин,
Билгил ани тезрак жаҳаннам ўтидин.

221. Нуру шайбика ло тазлимуҳу бил-мавсийяти

Келди қарилиқ нури хато айламагил,
Жуз узр йўлиға илтижо айламагил,
Нурини анинг зулмат аро айламагил,
Исён била яъники қаро айламагил.

222. Назрат ул-важҳи фис-сидқи

Ҳар кимгаки эгриликта овоза дурур,
Туз жодда ичра йўлидин оза дурур,
Тузлукта тараб беҳаду андоза дурур,
Ким ростдурур, юзи анинг тоза дурур.

223. Вазъ ул-эҳсони фи ғайри мавзиъиҳи зулмун

Яхшилиқ эрур ямонға маҳкам бедод,
Воқиф бўлу зоҳир этма ҳар дам бедод,
Эҳсон эрур андинқи, керак кам бедод,
Ўз ерида қилмоғондуру ҳам бедод.

224. Вазру садақат ил-маннони аксару мин ажриҳи

Ким садқа берур агарчи Афридундур,
Гар миннат этар бу феъл ила матъундур,
Миннат била улки садқа айлар дундур-
Ким, журми анинг савобидин афзундур.

225. Вилоят ул-аҳмақи сариъ уз-заволи

Ҳар кимга хирад тариқининг нисбати бор,
Давлатқа агар етса анинг муддати бор,
Аҳмаққа чу етса салтанат шанъатн бор,
Султонлиғининг заволиға суръати бор.

226. Вайлун лиман соъа хулқаҳу ва қабаҳа халқаҳу

Хушхўйлиқ илаки, сарнавишт ўлди анга,
Дўзах сўзи лутфидин биҳишт ўлди анга,
Вой ул кишигаким, хулқи зишт ўлди анга,
Бу хулқи била ямон сиришт ўлди анга.

227. Ваҳдат ул-маръи хайрун мин жалис ис-суъи

Бекаслигу дард кўйида гард ўлмоқ,
Хушроқки, ямон била ҳамовард ўлмоқ,
Ёлғиз бўл, топма ранжпарвард ўлмоқ,
Хушроқ чу ямон рафиқдин фард ўлмоқ.

228. Ва асока ман тағофала анка

Нафсинг нечаким ишта тажоҳул қилди,
Давронда ташаддуддек тасалсул қилди,
Бор ўлди санга улки, таҳаммул қилди,
Қўргузди мувосову тағофул қилди.

229. Волока ман лам юъодука

Давр аҳлиға лутфи жонфизо кўргузгил,
Эл қилса ямон, яхши жазо кўргузгил,
Йўқ, ёринга сидқ ила сафо кўргузгил-
Ким, қилмаса хасмлиқ вафо кўргузгил.

230. Вайлун лиман ватар ал-аҳзону

Даҳр уйида улки ранжпарвард ўлғай,
Кўп яхшики бедардға ҳамдард ўлғай,
Жон гулшанида чу яхши эл вард ўлғай,
Вой ангаки, яхшилардин ул фард ўлғай.

231. Вайлум дил-ҳасудиман ҳасадаҳу

Ҳар кимки, ҳасад хислатидур, вой анга,
Иқбол ила фарқ ўлса фалаксой анга,
Ҳеч офатдин бўлмаса парвой анга,
Ҳам ўз ҳасади офатидин вой анга.

232. Валлоъ ут-тифли марзуқун

Ҳар кимгаки, тифл ўлса эрур кўзи очуқ,
Шуғли била хотири ғамандузи очуқ,
Бўлмоқ не ажаб базми дилафрузи очуқ,
Ким тифли бор эрса ё анга рўзи очуқ.

233. Ҳумум ул-маръи биқадри ҳимматиҳи

Ҳиммат эли кўзда қурутуб намларини,
Неча қилур ошом фалак самларини,
Ҳар кимки урар ҳиммат ила дамларини,
Ҳимматларининг хуридадур ғамларини.

234. Ҳамм ас-саъиду охиратаҳу ва ҳамм аш-шақнйю дунёҳу

Уқбо ғами ул ер ани доно бил,
Егонни жаҳоннинг ғамини доно бил,
Ким бўлса саид анинг ғамин уқбо бил,
Бўлғонға шақи ғамин бозайи дунё бил.

235. Ҳалок ул-маръи фил-усби

Касб айла нишот меҳнатойинлик аро-
Ким, ишрат умиди келди ғамгинлик аро,
Кўрма арода ўзингни мискинлик аро-
Ким, бўлди, киши ҳалоки худбинлик аро.

236. Ҳурубука мин нафсики анфаъу мин ҳарубика минал-асади

Ким кинавар ўлса, иста ондин қочмоқ,
Невчунки, зарурдур ямондин қочмоқ,
Эр ўғлиға нафси кинарондин қочмоқ,
Нафъдурким, шери жаёндин қочмоқ.

237. Ҳоммат ул-маръи ҳимматуҳу

Ҳар кимсаки иқбол анинг ёваридур,
Ҳар ёнки юз урса, ҳиммати раҳбаридур,
Ҳиммат дури фахр тожининг гавҳаридур,
Чун ҳиммати одам ўғлининг сарваридур.

238. Ҳалак ал-ҳарису ва ҳува ло яъламу

Ҳирс аҳлиға ғайри неш сончилмас ҳеч,
Бағридин анинг бу неш айрилмас ҳеч,
Бу маҳлака ичра фикрини қилмас ҳеч,
Ҳирс ани ҳалок этти, ул билмас ҳеч.

239. Ҳиммат ул-маръи қийматуҳу

Ҳиммат элининг гарчи хулқ кисвати бор,
Чарх атласидин вале бийик рифъати бор,
Беқиймат эрур улки бийик ҳиммати бор,
Гарчи неча кам ҳиммати бор қиймати бор.

240. Ҳота мо индака таърифу биҳи

Ҳам лофу газоф дафтарин куйдургил,
Ҳам хомани инсоф хатиға сургил,
Ҳар неки санга биликдур келтургил,
Ҳолингни ҳам андин эл аро билдургил.

241. Ло дина лиман ло иймоната лаҳу

Ким олам аро уёти йўқтур анинг,
Дин нуктасида фатонати йўқтур анинг,
Диндор улким, ҳиёнати йўқтур анинг,
Йўқ дин ангаким, амонати йўқтур анинг.

242. Ло дина лиман ло муруввата лаҳу

Хар кимсаки, дин ичинда қувват йўқ анга,
Жазм айлаки, ойини футувват йўқ анга
Дин аҳли била расми ухувват йўқ анга,
Ул кимсада йўқ динки, мурувват йўқ анга.

243. Ло фақра лил-оқили

Ҳар кимсаки ақл кўнглидин зойилдур,
Қорун эса, оқил қошида сойилдур,
Юз ганж кишига ақлдин ҳосилдур,
Йўқтур анга фақру фоқаким оқилдур.

244. Ло роҳата лил-ҳасуди

Олам элида биров саодатсиз ўлур-
Ким, фақр йўлида иститоатсиз ўлур,
Иззат топмаским қаноатсиз ўлур,
Ҳар кимса ҳасуд бўлса, роҳатсиз ўлур.

245. Ло ғамма лил-қониъи

Қонеъға махзани саодат кам йўқ,
Жуз зумраи эъзозу шараф ҳамдам йўқ,
Хурсандлиқ ойини киби олам йўқ,
Ҳар кимсадаким бўлса қаноат, ғам йўқ.

246. Ло ҳурмата лил-фосиқи

Фисқ аҳлиға бўлмас киши қилмоқ ҳурмат-
Ким, эрмас анинг ҳолиға равнақ ҳурмат,
Фосиққа насиб этмади чун ҳақ ҳурмат,
Хушроқтур ани тутмаса мутлақ ҳурмат.

247. Ло қазафа лил-фоҳиши

Ҳар ким сўзи фаҳш-ақл анга ром ўлмас,
Бу навъ неку киши саранжом ўлмас,
Дашномдин ўзга ақлға ком ўлмас,
Бу турфаким, дашном анга дашном ўлмас.

248. Яътика мо қадара лака

Қисматда насиб хайр ё шарр бўлмиш,
Саъй этмайин ул санга муяссар бўлмиш,
Топмас тағайюр улча мукаддар бўлмиш,
Етгай санга ҳарнеки, муқаррар бўлмиш.

249. Язид ус-садақату фил-умри

Ҳар садқаки, толеингни маймун айлар,
Қатрангни ҳавоси дурри макнун айлар,
Жисминг уйига ҳаёт мақрун айлар,
Яъники, бақоу умр афзун айлар.

250. Яъман ул-хойифу изо васала ила мо хофаху

Хоифғаки хавф юз зиёндин эрди,
Бал ҳам анга хонумондин эрди,
Эмин бўлур ар хавф анга жондин эрди,
Чун етти ангаки хавфи ондин эрди.

251. Юсир ул-амр ус-сабуру ила муродиҳи

Ҳар кимки фалак зулму инодиға етар,
Сабр айлаган охир эътиқодиға етар,
Чун бўлди сабур тенгри додиға етар,
Собир киши оқибат муродиға етар.

252. Яблуғ ул-маръу бис-сидқи манозил ал-кибори

Норостки қолди хору зор эл ерга,
Ўлтурди лаиму хоксор эл ерга,
Десанг нетай аҳли эътибор эл ерга,
Сидқ айлаки, етгайсен канор эл ерга.

253. Ясуд ул-маръу қавмуҳу бил-инсони алайим

Ким элга жафо чоҳин томуғ зайли қилур,
Кавсар суйин ўзига ўлум сайли қилур,
Ўз хайлиға кимки яхшилиқ майли қилур,
Эҳсон ани билки, қавм сархайли қилур.

254. Яъс ул-қалби роҳат ун-нафси

Истар эсанг осудлиқ иш тажрид эт,
Фақр ичра ўзунгни мойили тафрид эт.
Кўнглунгни замон баҳрасидин навмид эт,
Нафсингға бу ишни роҳиби жовид эт.

255. Ясъад ур-ражулу бимусоҳабат ис-саъиди

Уббод аро бўлғон мойил ибодатға етар,
Бўлғон киши мустаид ифодатға етар,
Хуш одат-эл ичра яхши одатға етар,
Ким, кимса саъиддин саодатға етар.

ИЗОҲ ВА ТАРЖИМАЛАР

Бу асарни Навоий Ҳазрат Алининг ҳикматларини рубоийларда талқин қилган. Муқаддимада тилга олинган Ҳазрат Амир – Ҳазрат Алидир. Асар Ҳусайн Бойқаро «Рисола»сига жавобан 1485 й.да ёзилган.
1. а.: Инсон бошидан бирор бир он ўтганлиги, эслашга лойиқ бирор нарса содир бўлмаган бўлсин (Қуръони мажид, Сура, Ал-инсони, 1-оят).
2. а.: ўтдими (бердими?)?
3. а.: Ўтмадими (бермадими?)?
4. а.:Мен олам марказиман (шаҳримдан) ва унинг эшиги менинг устимда.
5. а.: Оллоҳнинг кунига қасам.
6. а.: Мен сендаман, сен мендадурсан.
7. а.: Мамнун тил ва ёлворишлик била дегилким, Оллоҳнинг дуоси унга ва саҳобаларига бўлғай, хусусан, Сиддиқ (Абу Бакр) ва Фаруққа (Умар) ва Зун-нурайи (Усмон) ва ал-Муртазо (Али)га ҳам бўлган.
8. а.: Оллоҳ ундан рози бўлсин ва Оллоҳ юзини ёрлақасин.
9. а.: Қуёш ва тонг нури билан қасамёд қиламан (Сура, Ал-шамс, 1-оят).
10. а.: Тун билан унинг зулматида қасамёд қиламан (Сура, Ал-лайл, 1-оят).
11. а.: Боғлар ичидан дарёлар оқиб ўтади.
12. а.: Мевалар етилади, хурмолар, анорлар ўсади.
13. а.: Унинг айбларини Оллоҳ яширсин.
14. а.: Одам болаларини сийладик.
15. а.: Биз инсонни энг яхши тузилиш билан яратамиз.
16. Исо пайғамбар – Диний ривоятларга кўра унинг нафаси ўликни тирилтирар экан. Лақаби Масиҳ.
17. Солиҳ пайғамбар – Нуҳнинг ўғли Сом фарзандларидан. Навоий демакчики, агар инсон сўз сўзламаса, Исо билан унинг оти ва Солиҳ билан унинг туяси орасида фарқ бўларми эди?!
18. а.: Инсонлар ақлларига яраша гапирадилар.
19. а.: Шунга ўхшаш сурани келтиришлари (га).
20. а.: У ўз хоҳиши билан гапирмаяпти.
21. а.: Унга очилаётган вақт келаяпти.
22. а.: Ҳақиқатан ҳам шеърда, ҳикмат баёнида сеҳр бор.
23. а.: Оллоҳ улардан рози бўлсин!
24. а.: Мартабаларига лойиқ ҳолда.
25. а.: ва кўз қораси яширин дурдек.
26. а.: Сочма дурлар.
27. а.: Кенг бино.
28. а.: Моҳир қўмондон.
29. «Файз» – сўзидан абжад ҳисобида «Назм ул-жавоҳир» ёзилган 880 – 1485 йил чиқади.
30. «Жузв», «дафтар», «жунг», «баҳр» – сўзлари замирида Навоий Ҳусайн Бойқаронинг «Рисола»сини назарди тутмоқда.
31. Мазкур «Рисола»ни ёзган шоҳ – Ҳусайн Бойқародир.
32. а.: Мен ерга халифа қилиб тайинлайман.
33.а.: Бир соатлик адолат олтмиш йиллик ибодатдан яхшидир.
34. а.: Ҳақиқатда Оллоҳ адолат ва яхшилик қилишни буюради.
35. а.: Ва фахш, ифлослик ва адолатсизликни рад этади.
36. а.: Ва Оллоҳнинг сенга кучли ёрдам бериши учун.
37. а.: Ва оллоҳнинг азизларга ёрдами сураси.
38. а.: У ердаги Салсабил аталмиш чашмадан.
39. а.: Айтилдики, эй ер-сувингни ютгил.
40. Заҳир – Заҳир Фаробий, машҳур шоир (ваф. 598 – 1201 – 1202, Табриз). Асли Фарёбдан. Ёшлигидан илм-фан, шеър, адабиёт, ҳикмат, илми нужумни ўрганишга киришади. Хуросон Мозандарон, Озарбайжонга сафар қилади. Қасидалар девони бор.
41. Анварий – Авҳадуддин Али ибн Муҳаммад (1105, Абивард 1187, Балх) машҳур форс шоири. Тус мадрасасида таҳсил топган. Илми нужум, ҳикмат, ҳандаса, фалсафа ва тиббиёт илмларини пухта билган. Марв ва Нишопурда истиқомат қилган. Анварийнинг ҳажвиялари ғоят ўткир. Шоирни қасиданавислиқнинг пайғамбари деб таърифлаганлар. 15000 байтли девонида қасида, ғазал, рубоий ва қитъалар мавжуд.
42. Вассоф – Шарафуддин Абдуллоҳ. Мўғул султонларидан Ғиёсиддин даврида яшаган олим, атоқли тарихнавис.
43. Табарий – Муҳаммад ибн Жориф, форс донишманд тарихчиларидан. У Абу Бакр Хоразмийнинг холаваччаси. «Тарихи Табарий» иоми билан машҳур асар муаллифи.
Навоий бу шоир ва муаррихларга Ҳусайн Бойқарони ўхшатмоқда.
44. Асадуллоҳ – Оллоҳнинг шери: Ҳазрат Алининг лақаби.
45. «Наср ул-лаолий» (сочма лаълу-марварид, қимматбаҳо тошлар).
Хазрат Али қаламига мансуб ҳикматлар мажмуаси.

ҲАЗРАТ АЛИ ҲИКМАТЛАРИНИНГ ТАРЖИМАСИ

1.Кишининг иймони аҳдига вафо қилишидан билинади.
2.Фалокат етканда ёрдамга келган киши – биродаринг.
3.Бойликнинг изҳори – шукрдир.
4.Болаларингни тарбия қил – уларга фойда келтирасан.
5.Кишининг одоби унинг бойлигидан яхшидир.
6.Бурчни ўташ – диндандир.
7.Ёмонга яхшилик қилиш билан уни қайтарган бўласан.
8.Бу замоннинг одамлари айб қидирувчилардир.
9.Руҳнинг роҳати маъюсликдадир.
10.Мурувват қийинчиликларни тўсади.
11.Ота-онага меҳрибонлик – меросдир.
12.Ўзингга сабрдан кейин зафар келишини билдириб қўй.
13.Умрнинг баракаси чиройли амаллардадир.
14.Мол-дунё баракаси закотни адо этишда.
15.Бу дунёни охират учун сотиб юбор, фойда кўрасан.
16.Кишининг Оллоҳдан қўрқиб йиғлаши кўзни равшан қилади.
17.Кишининг қорни – душманидир.
18. Шанба ва пайшанба тонглари баракадир.
19.Инсонга бало тилдан келур.
20.Эзгулик қил, аммо уни миннат қилиш билан йўқ қилма.
21.Кишининг мулойимлиги [эҳсондан сўнг] иккинчи совғадир.
22.Оллоҳга таваккал қил – шунинг ўзи кифоя.
23.Балонинг кечикиши – иқболдир.
24.Умринг аввалида ўтган ишлар хатосини умринг охирида тўғрила.
25. Кишининг номозда эринчоқлик қилиши – иймонининг заифлигидандир.
26.Яхшилик башоратини бер – уни ҳадя этгандай бўласан.
27.Макруҳ ишни рад этишда ғофиллик қилсанг, у кўпайиб бораверади.
28.Қўлларнинг таом билан меҳрибонлик қилиши барака келтиради.
29.Гуноҳларни тарк этишга ғайрат қил.
30.Кишининг камтаринлиги унга ҳурмат келтиради.
31.Уч нарса ҳалокатга олиб келади: бахиллик, худбинлик ва такаббурлик.
32.Уч нарса иймондандир: ҳаё, вафо ва саҳийлик.
33.Уламолар ўлими динга раҳнадир.
34.Ҳирс етказган раҳнани фақат тупроқ тўлдиради.
35.Ҳукмронлик адолат билан мустаҳкам бўлади.
36.Охират савоби дунё роҳатидан яхшидир.
37.Эҳсон қилсанг, уни хокисорлик билан яна такрор эт.
38.Тан овқат билан, руҳ эса куй билан тирикдир.
39.Кишининг берувчига раҳмати унинг неъматларига барака беради.
40.Нимаики топсанг, садақа қил.
41.Фақир учун оз бало ҳам кўпдир.
42.Кишининг ҳусни – мулойимлигидадир.
43.Ёмон дўст – шайтондир.
44.Ботилнинг умри бир соат, ҳақиқатники эса қиёмат соатигачадир.
45.Кишининг ҳамсуҳбати унинг ўзи каби бўлади.
46. Сўзнинг яхшиси – қисқадир.
47. Яхши ҳамсуҳбат – ғаниматдир.
48. Беришда кўп бер, олаётганда оз билан қаноатлан.
49. Камбағаллар билан суҳбатда бўлиш, шукрни кўпайтиради.
50.Улмайдиган нарса – улуғдир.
51.Кишининг юмшоқ феълли бўлиши унинг мададкоридир.
52.Кишиларнинг безаги – одобдир:
53.Кишининг ҳаёси – унинг пардасидир.
54.Аччиқ сўздан аччиқ овқат яхши.
55.Кишининг қизиққонлиги уни ҳалокатга бошлайди.
56.Ёмонга вафо – ҳаромдир.
57.Хулқ чиройлилиги – ғаниматдир.
58.Ҳунар – кишининг бойлигидир.
59.Худодан қўрқсанг бас, ундан бошқасидан омон бўласан.
60.Дўстларнинг яхшиликка бошлагани – яхшироқдир.
61. Нафсингга қарши тур – дам оласан.
62. Кишининг дўсти – унинг динига далилдир.
63. Қалбнинг холи бўлиши – чўнтакнинг тўла бўлишидан яхшидир!
64.Дўстнинг холислигини унинг ваъдасига амал қилишидан бил!
65.Хотиннинг яхшиси – суюмли ва кўп туғадиганидир.
66.Молнинг Оллоҳ йўлида сарф бўлгани – яхшироғидир.
67.Қалбнинг шифоси – қазога рози бўлиш.
68. Кишига алам – ҳирсдан етади.
69.Кишининг офати – ҳирсининг инжиқлигидан деб бил.
70.Кимса сенга жафо қилса ҳам, ундан уялиб муроса қил.
71.Кишининг сўзи – ақлига далолатдир.
72.Кишининг асл эканлигини феъли намоён қилади.
73.Дўстларни кўриш, хурсандчиликка хотима бермайди.
74.Нокасларнинг давлати – кишиларнинг офати.
75.Кишини бурчи – маҳзун бўлиш.
76.Шоҳларнинг давлати адолат узрадир.
77.Бахилнинг олтини фойдасиз тошдан ўзга нарса эмас.
78.Жаҳлга йўл берма – оқибатлари мақталади.
79. Исён қилувчини ўз исёни ҳалок қилади.
80.Гуноҳнинг биттаси ҳам кўп, ибодатнинг мингтаси ҳам камдир.
81.Авлиёларни эслаш – илоҳий раҳмат ёғдирада.
82.Кишининг тўғри йўлдан озиши – таъмадан.
83.Подшоларнинг овқати лабни куйдиради.
84.Фақирларнинг энг хори Оллоҳ ҳузурида азиздир.
85.Ёшликни эслаш – ҳасратдир.
86.Тилнинг равонлиги – бойлик эгасидир.
87.Ўлимни эслаш – қалб жилосидир.
88.Севимли кишини кўриш – кўзни равшан қилади.
89.Отангга риоят қил – болангдан қайтади.
90.Яшашнинг гўзаллиги – осойишталикнинг мавжудлигидадир.
91.Илмнинг даражаси – сифатидадир.
92.Хотиржам бўл – ризқингни ўзи сени топиб олади.
93.Ўлимнинг хабарини туғилиш беради.
94.Нафсга безак берма – уни чарчатасан.
95.Нафсинг ғалаба қилса, ҳақ йўлини тут.
96.Кишининг меҳрибонлиги ақлига далолатдир.
97.Кишиларнинг вазни – тарозиларидир.
98.Кишини зиёрат қилиш унинг саҳоватига қараб бўлади.
99.Дунё бурчаклари мотамларга тўладир.
100.Дўстларни зиёрат қилиш муҳаббатни оширади.
101.Заифларнинг ҳолидан хабар олиш – камтарликдандир.
102.Ботиний ҳусн зоҳирий ҳусндан яхшироқдир.
103.Авом кишининг зоҳидлиги – гумроҳликдир.
104.Бадгумонлик – кибрдандир.
105.Дунё билан фахрланиш – кибрдир.
106.Ёмон хулқдан халос бўлиш қийин.
107.Кишининг руҳий оламини унинг сийрати очиб беради.
108.Инсон тилига эҳтиёт бўлса саломат бўлади.
109.Фиқҳ уламолари – халқ сарваридирлар.
110.Қалбан уйғоқ кишининг маст бўлиши – хулқларнинг ёмонидир.
111.Нотавонларнинг кураши шикоят орқали бўлади.
112.Тавозеъли киши – улуғ кишидир.
113. Тил сукути – инсон саломатлиги.
114.Илмнинг заволи – мақтанишдадир.
115.Ёмонга яқин бўлган иш – ёмон ишдир.
116.Жаннат талабида белингни маҳкам боғла.
117.Бойнинг бахиллиги унинг азобидир.
118.Кўп тоатдан оз маърифат яхши.
119.Қарилик ўлим хабарини келтиради.
120.Жаннатий бўлишни истасанг Қуръон ўқи.
121.Улфатчилик шарти – кулфат йўқлигидир.
122.Кишиларнинг ёмонроғи – халқдан ўзини олиб қочувчисидир.
123.Кишининг тўғри сўзлилик фазилати унинг нажоткоридир.
124.Баданнинг сиҳати – рўзадан.
125.Сабр ғалаба келтиради.
126.Тунда ўқилган намоз кундузга ҳусн бўлади.
127.Тан сиҳатлиги – сукутдан.
128.Инсон саломатлиги – тилга эҳтиёт бўлишликда.
129.Яхши кишилар билан ҳамсуҳбат бўлиш – ёмонликдан асрайди.
130.Нодоннинг сукути – айбларига пардадир.
131.Меҳрибон бўл – ҳурматли бўласан.
132.Диннинг саломатлиги – худодан қўрқишда; фасоди эса – магирликдир.
133.Оллоҳдан ўзга кишига умид боғлаган киши – гумроҳдир.
134.Оллоҳ ҳар бир нарсанинг ризқига кафилдир.
135.Дўст ачитиб гапиради.
136.Қалб нури – ҳалол таомдан пайдо бўлади.
137.Тил зарбаси – тиш оғриғидан кучлироқ.
138.Ёмонга қайишган киши – залолатдадир.
139.Кимки динни дунёга алиштирган бўлса, йўлдан адашибди.
140.Қўли очиқ бўлмаган кишининг юраги тор бўлади.
141.Дунё – қалби торлар учунгина тордир.
142.Оллоҳга ишонганнинг вақти чоғ бўлади.
143.Офият ила ризқлантирилган киши қандай яхши!
144.Умр бўйи ибодат – набийлар шиоридир.
145. Ғам азоби қисқарганнинг умри узун бўлади.
146.Одоб талабида бўлиш – дунё талаб этишдан авлодир.
147.«Кабутар – кабутар билан учади, ғоз – ғоз билан».
148.Қаноатли кишининг умри узун бўлади.
159.Душманга итоат – ўлимдир.
150.Оллоҳга тоат – ғаниматдир.
151.Киши зулм қилса, ўзи хор бўлади.
152.Мазлумнинг ранж-уқубати зоеъ кетмайди.
153.Золимнинг зулми уни ҳалокатга йўллайди.
154.Мол-дунёга ташналик – сувга ташналикдан кучлироқдир.
155.Золим умрининг сояси қисқа бўлади.
156.Сахийликнинг сояси кенг бўлади.
157.Букри кишининг сояси ҳам эгридир.
158.Қаноат билан яшасанг, шоҳликка ҳам эришасан.
159.Олий ҳимматлик – иймондандир.
160.Узун гап – нуқсонли гапдир.
161.Золимнинг охири яхши бўлмайди.
162.Ақлли душман – аҳмоқ дўстдан яхшироқдир.
163.Ишнинг қийини – осонига эшик бўлади.
164.Китобларни йиққандан кўра, ундаги нарсаларни хотирангда сақлаганинг яхшироқ бўлади.
165.Золимнинг уқубати – ўлимининг тезкорлигидир.
166.Ҳар бир тундан сўнг албатта кун келади.
167.Соғлиқ – ғаниматдир.
168.Тақводордан ҳам кўра Оллоҳга таваккал қилувчиларнинг қадри кўпроқдир.
169.Ўлим ғами – қалбинг севмаган киши билан ҳамсуҳбат бўлишдан енгилроқдир.
170.Оқил гўдак – нодон кексадан яхшироқдир.
171.Йўлини йўқотган, ўзини ҳам йўқотибди.
172.Сени ёмонликка бошлаган киши душманингдир.
173.Ким сени ботил ишга йўллаган бўлса, сени алдабди.
174.Тўғри нарсадан жаҳлинг чиқиши – қабиҳликдан.
175.Ҳикматни ҳис қила олиш – мўъмин учун совғадир.
176.Дин орқали қозонилган ғалаба – ҳақиқий ғалабадир.
177.Кишининг фазилати билан фахрланиши–асл эканлиги билан фахрланишидан авлодир.
178.Душманинг устидан ғалаба қозонишинг осон нарса.
179.Кимки ақлли бўлса – у асл кишидир.
180.Кимки нафс ёмонлигидан омон қолган бўлса, ғалаба қилибди.
181.Нарсанинг бир кичик парчаси ҳам унинг асллигидан далолат бериши мумкин.
182.Кишининг эркин ва озод бўлиши – тўғри сўзлилиги шарофатидандир.
183.Ҳар бир қалбнинг ўз ташвиши бор.
184.Кимки неъматга куфр келтирса – фосид ҳукмидадир.
185. Кишининг гапи қалбидагини фош этиб қўяди.
186.Қалбнинг қуввати – иймон саломатлигидандир.
187.Амал – ибодат қилишни қадрла – шодлик, хушнудлик топасан.
188.Кишининг дўсти – унинг динига далилдур.
189.Ёмонларнинг яқинида юриш ҳам зарарлидир;
190.Тошюрак бўлиш – «тўқлик» оқибатидир.
191.Кишининг қадри, биров уни қадрласа билинади.
192.Оллоҳнинг каломи – қалбларнинг шифосидир.
193.Неъматга куфр қилиш – уни зойил қилади.
194.Қариликнинг ўзи сенга етарли касалликдир.
195.Ҳасадгўйга унинг ҳасадн [ҳалок бўлиши учун] кифоядир.
196.Илмнинг камоли – мулойимликдадир.
197.Яхшилик – узрлик бўлиш билан комил бўлади.
198.Дунёнинг айблари унда қолмаслик учун сенга етарли бўлади.
199.Ўлимни ёдга олиш ғами сенга етарлидир.
200.Юмшоқ сўз қалбларни маҳбуб қилади.
201.Сўзингни юмшоқ қил – севимли бўлиб қоласан.
202.Қарилик йилларини умр йилларим деб ҳисоблама.
203.Илмли шоҳга завол йўқдир.
204.Кибр билан шуҳрат топиб бўлмайди.
205.Ҳасад душманлигидан бошқа ҳамма душманликнинг иложи бор.
206.Кимки кўп сўзлабди – ўзига маломатни орттирибди.
207.Тиниқ булоқ атрофида ҳамма одамлар тўпланишади.
208.Ҳиммат даражаси баланднинг қайғу торлари узун бўлади.
209.Ёмон билан ҳамсуҳбат бўлиш – денгиз сафари каби хатарлидир.
210.Сукут сақлаган одам сўнг надомат қилмайди.
211.Илм мажлиси – жаннат боғига ўхшайди.
212.Жўмардлик мажлиси – сўз қалъасидир.
213. Кишининг ҳунари тили остида бўлади.
214.Тунни бедор ўтказиш мўъмин кишига нур ато этади.
215.Ўлимни унутиш – қалбнинг занглаганидан далолатдир.
216.Тунги намозлар билан қабрингни мунаввар эт.
217.Сочингга тушган оқ сенга ўлимдан хабар беради.
218. Иймон келтириб ухла, уйқунг яхши бўлади.
219.Мақсадга қийинчилик орқали эришилади.
220.Фироқ ўти дўзах ўтидан кучлироқдир.
221.Бадфеъллик ила кексалик нурини сўндирма!
222.Юз софлиги – тўғри сўзликдандир.
223.Ўз ўрнида қилинмаган яхшилик – зулм билан баробардир.
224.Миннат билан қилинган садақанинг гуноҳи савобидан кўпроқ бўлади.
225.Аҳмоқ юрт бошқарса, заволнинг келиши тезлашади.
226.Ҳулқи ёмон ва халқига «ҳурадиган» кишининг ҳолига вой!
227.Ёмон билан ҳамсуҳбат бўлгандан ёлғизлик яхши.
228.Сенга нисбатан ғофиллик қилишган бўлса, бу сен учун катта ёрдам!
229.Сени менсимаган киши – сенга ёрдам беради.
230.Яхшиларни тарк этган кишининг ҳоли вой бўлади!
231.Ҳасадчиларнинг ҳолига вой!
232.Болани худо ризқи билан беради.
233.Кишининг иши натижаси унинг ғайратига қараб бўлади.
234.Бахтли одам охират ғамини, бахтсиз одам бу дунё ғамини ўйлайди.
235.Кишининг худбинлиги уни ҳалок қилади.
236.Нафсингдан қочишинг, шердан қочишингдан кўра кўпроқ фойда беради.
237.Кишининг улуғлиги унинг ҳимматидан билинади.
238. Ҳирс бандаси ҳалокат сари кетаётганлигини билмайди.
239. Кишининг ҳиммати унинг қийматини белгилайди.
240.Борингни кўрсат, кимлигингни айтиб бераман.
241.Иймони йўқнинг дини ҳам йўқдир.
242.Мурувватсиз кимсада дин ҳам йўқ,
243.Оқил кишига фақирлик йўқдир.
244.Ҳасадгўйга роҳат йўқ.
245. Қаноат қилувчида ғам бўлмайди.
246.Фосиқ кишининг ҳурмати бўлмайди.
247.Фоҳиш кишига танбеҳ кор қилмайди.
248.Сенга тақдир этилган нарсагина берилади.
249.Садақа – умрни узайтиради.
250.Нимадан хавфсираб юрган бўлсанг, ўшанга учраганингдан сўнг эмин бўлиб қоласан.
251.Сабр соҳиби албатта муродига етади.
252.Киши ростгўйлик билан улуғлар даражасига етади.
253.Ким қавмига яхшилик қилса, уларнинг хожаси бўлиб қолади.
254.Қалб маъюслиги – жон роҳатидир.
255.Бахтли киши билан ҳамсуҳбат бўлган киши ҳам бахтиёр бўлади.

Aziz Qayumov
SHE’R DURDONALARI

Aziz Qayumov 1926 yilda Qo’qon shahrida tug’ilgan. O’rta Osiyo universiteti Sharq fakul`tetida tahsil olgan (1944-49). Fanlar akademiyasi Sharqshunoslik institutida ilmiy xodim, Kinomotogafiya Davlat qo’mitasi raisi, Toshkent madaniyat instituti rektori, Hamid Sulaymon nomidagi Qo’lyozmalar instituti direktori vazifalarida ishlagan.
«Maxmur ijodiyoti» (1954), «Qo’qon adabiy muhiti» (1961) tadqiqotlari e’lon qilingan. O’n jildda «Asarlar» to’plami (2008-2011), «Ruhafzo she’rlar va dilkusho satrlar» (2011), «Akademiklar» (2012) kitoblari chop etilgan. O’zbekiston Respublikasi Fan arbobi.

Alisher Navoiyning “Nazmu-l-javohir” deb atalgan to’rtlik she’rlar to’plamining sarlavhasini “She’r durdonalari” yoki “She’riy durdonalar” deyilsa bo’ladi. Bu to’rtliklar Hazrat Alining rivoyati bilan aytilgan va she’rga solingan payg’ambar (s.a.v.) hadislari — hikmatli so’zlariga bag’ishlangan. Alisher Navoiy Hazrat Alining adabiy mahoratiga yuksak baho bergan. U o’zining “Mahbubu-l-qulub” (“Ko’ngillarning sevgani”) asarida she’r ahli to’g’risida so’z yuritganda birinchi bo’lib Hazrati Alini tilga olgan. Navoiy bu asarida yozadi: “Bu aziz qavmning peshvo va muqtadosi va bu sharif xaylning sardaftari va sarxayli valoyat bahrining gavhari va karomat avji munir axtari Amir ul mo’min Ali navarallohu vajhahu (Alloh uning yuzini nurli qilsin)durkim, nazm devonlari mavjuddur va anda asror va nukat noli’dud” (Adisher Navoiy, 14-jild. B. 24-25). Ma’nosi: Bu aziz qavmning (shoirlarning) peshvo va yo’lboshchisi va bu sharif guruhning ilg’ori va boshlig’i, azizlik dengizining gavhari va karomat avjining yorug’ yulduzi Amir ul mo’min Ali…durki, nazm devonlari bor va unda sirlar va nozik ma’noli so’zlar behisobdir.

Alisher Navoiyning “Nazmu-l-javohir” asari O’zbekistonda chuqur va har tomonlama o’rganilgan emas. “Nazmu-l-javohir”ning matni Navoiy asarlarining o’n besh tomlik to’plamida (1968) va yigirma tomlik mukammal asarlarida (1999) Toshkentda nashr etilgan. Ma’mura Rashidova “Nazmu-l-javohir”ning ilmiy-tanqidiy matnini tuzib chiqdi va uni filologiya fanlari nomzodi ilmiy darajasi uchun dissertatsiya sifatida muvaffaqiyat bilan yoqladi (1991).

“Nazmu-l-javohir” haqida S.G’anieva, M.Mahmudov, T.G’afurjonovaning yozgan maqolalari ham diqqatga sazovordir. Hijriy 1387 yili Tehronda “Nazmu-l-javohir” sarlavhasida Hazrati Alining hikmatlari va ularning o’zbek, rus, ingliz tillariga tarjimalari alohida risola sifatida chop etildi (Tuzuvchilar Bahman Akbariy, Suyima G’anieva).
Bu aslida hazrati Alining “Nasru-l-la’oliy” (“La’lilar nasri”) asaridir.

Biz Navoiyning “Nazmu-l-javohir asari boshdan oyoq ta’lim-tarbiyaga doir. “Nazmu-l-javohir”da Navoiy elu yurt hayoti tajribasidan kelib chiqqan xulosa va umumlashmalari orqali ezgulik, insoniylik, adolat g’oyalarini keng targ’ib etadi. Kishilarni ma’naviy yuksaklikka ko’tarishga harakat qiladi, moddiy va ma’naviy uyg’unlik qanday bo’lmog’i kerakligi to’g’risida yo’l-yo’riqlar ko’rsatadi.

Navoiy “Nazmu-l-javohir” muqaddimasida yozgan:

Yorab, bu javohirlarniki, manzum etdim,
Chekkanim anga har nuktaki, ma’lum etdim,

Har nuktaga bir tarona marqum etdim,
Ko’p gavhar aning zimnida maktum etdim.

Ma’nosi:
Ey xudo, bu javharlarni she’r bilan yozib chiqdim,
Turli nozik ma’noli so’zlarni terib ularning
(mazmunini) ma’lum qildim.
Har bir shunday so’zga bir ohang berdim.
Ularning orasiga ko’p gavharlarni berkitdim.

Endi biz “Nazmu-l-javohir”dagi to’rtliklarni ko’rmakka va ularda berkitilgan gavharlarni ochmoqqa kirishamiz.

Hazrat Ali rivoyat qilganlardan birinchisi bunday: “Imonu mar’iy yu’rafu bi iymonihi”. Ma’nosi: Kishining imoni uning ahdiga vafosida ko’rinadi. Demak, kishidagi imon, ya’ni ishonch, e’tiqod uning o’z ahdiga vafodorligida bilinadi. Shu fikrni Navoiy she’r bilan bunday bayon etgan:

Imoni aningki, kufrig’a sotir (berkituvchi) erur
Chin nukta demakka ul kishi qodir erur
Har kimsaki, imon ishida mohir erur
Imonini bilki, otidin zohir erur.

Ma’nosi:

Ul kishiki, imoni kufrini yo’qotar ekan,
Chin toza ma’noli so’z demakka qodirdir.
Imon ishida mahorat kasb etgan har bir kimsaning
Imoni uning otidan bilinib turadi.

Ushbu to’rtlikdagi asosiy masala nukta va imondir. Nukta – chin toza ma’noli so’z. Bunday so’zni demakka qodir inson sof imon egasi bo’lgan insondir. Ko’rinib turibdiki, Navoiy asl nusxadagi ma’noni ancha kengaytirgan. Asl nusxada “aymon” ahdga vafo qiluv to’g’risida boradi. Navoiy esa imonga ega bo’lmoqni bosh o’ringa qo’yadi. Haqiqiy chin ma’noli so’zni demoqqa faqat imon ishida mohir bo’lgan zotgina qodirdir. Kim sof imon egasi bo’lsa, bu uning otidanoq anglashilib turadi. Demak, hamma gap imon, ishonch, e’tiqodda saxovatli bo’lmoqlikdadir.

“Axuka man asoka fil shiddati” (2). Falokat yetganda yordamga kelgan kishi birodaringdir. Navoiy bu hikmatni bunday sharh qiladi:

Qardoshing emas ulki qo’yub bosh sanga,
Davlat chog’i qilg’ay o’zni qo’ldosh sanga.
Kim qildi qatig’lig’da vafo fosh sanga,
Ul bo’ldi haqiqat ichra qardosh sanga.

Ma’nosi:

Sen davlatga ega bo’lgan chog’ingda yoningda
Senga bosh qo’yib turgan kishi qardosh emas.
Boshingga og’ir kun kelganida senga vafo
Ko’rsatgan kishi haqiqiy chin qardoshingdir.

“Izhor ul g’aniy min ash shukri” (3). Bu hikmat g’oyat ibratli. Boylikning ko’rinishi, izhori shukr orqalidir. Demak, shukr qilgan kishi g’aniy – boy kishidir. Bu ma’no Navoiy to’rtligida bunday shakl kasb etgan:

Shukr ayladi shiddatda rijo izhori
Har mehnat aro daf’i balo izhori
Mol istasang et shukru sano izhori
Kim shukr demak qilur g’ino izhori.

Ma’nosi:

(Kimki)Og’ir kunda yaxshi umid bilan shukr qildi
Har bir qiyinchilikda balolardan qutula oldi.
Agar molu mulk tilasang, shukrona izhor qilgin
Kimki, shukr qilsa, o’sha boylikka erishgan bo’ladi.

Ma’lum bo’ladiki, tom ma’nodagi boylik boriga shukr qilmoqdadir. Shunday qilgan odam boridan ortig’iga intilmaydi, tinch va shukr qilib yashaydi. Asl boylik (g’ino) ana shudir, deb uqdiradi ushbu hikmat.

“Ad-dib ayolaka tanfa’uhum” (4). Bu hikmat kishining o’z qaramog’ida bo’lganlarga (oila, bolalar, rafiqasi) adab o’rgatishni, ularga foyda yetkazmoqni tashviq etadi. Bu fikrni Navoiy ancha kengaytirgan holda ifodalaydi:

Topting chu ayol, yaxshiliq yetkurgil,
O’rgat adabu yaxshi qiliq yetkurgil,
Har necha adab bo’lsa qattig’ yetkurgil,
Xaylingga adab qilib osig’ (foyda) yetkurgil.

Asar oila, qaramog’ingdagi kishilarga ega bo’lsang ularga yaxshilik qilgin. Adab o’rgat, yaxshi qiliqlardan tarbiya ber. Adabni qattiqqo’llik bilan o’rgatgin. Agar o’z oilangni adabli qilib tarbiyalasang, ularga foyda yetkazgan bo’lasan. Ko’rinib turibdiki, asl hikmat arab tilida buyruq fe’li orqali bayon etilgan. Shuning uchun Navoiy uning ma’nosini qat’iy va keskin ifodalar orqali bermoqda.
“Adab ul mar’i xayrun zahabihi”. Bu to’rtlik ham adabga tegishli. – Adab ko’zga tashlanib ko’rinib tursa, u oltindan yaxshiroqdir. Navoiy ana shu fikrga shoirona libos kiygazgan.

Oltin-kumush etma kasb davlat kunidin,
Kim tortar adab ulusni mehnat tunidin,
Gar yo’qtur adab ne sud oltun unidin,
Elning adabi xushroq erur oltunidin.

Davlat kuni kelganida oltin-kumush egallamoqqa zo’r berma. Chunki odamlarni (ulusni) og’irlik kechalaridan qutqaruvchi ularning adabidir. Agar kishida adab bo’lmasa, oltinning jaraqlagan ovozidan nima foyda. Elning adabi uning oltinidan ko’ra yaxshiroqdir.
Asl nusxadagi ko’zga ko’rinuvchi adab oltindan yaxshi degan fikrni Navoiy kengroq sharh etmoqda. Dastavval shoir kishilarni boy, davlatli bo’lgan kunida oltin-kumushga hirs qo’ymaslikka chaqiradi. Chunki odamlarni og’ir mashaqqatlar tunidan qutqaruvchi kuch ularning adabidir. Shuni unutmaslik kerak. Bu yerda kun va tun yonma-yon kelmoqda. Davlat kuni kelganda oltin-kumushga hirs qo’ymaslik pandi o’sha kunga yetishganlarga qaratilgan. Chunki davlat kuni kelmagan shaxs, umuman, oltin-kumushga aloqasi bo’lmaydi. Mehnat tuniga duch kelganlarni esa ularning adabi bu og’irliklardan xalos etaoladi. Ana shunday tushuntirishlardan keyingina shoir yakunlovchi xulosani e’lon qiladi. Adabning oltindan ustunligini barala aytadi.

Endigi to’rtlik (6) boshqacha mavzuda. Unda “dayn” – qarz to’g’risida so’z boradi. Hikmatning asl nusxasida “dayn” – burch ma’nosida berilgan. “Ado ud dayni min ad dini” (“Burchni o’tash dindandir”). Lekin Navoiyning to’rtligi bu keng tushunchani ma’lum ravishda konkretlashtirgan. Chunonchi, Navoiy bu yerda “dayn” so’zini “qarz” ma’nosida talqin qiladi.

Xo’b ermas dayn muddaosi elga
Kim, qattig’ erur burch balosi elga.
Qaytarmoq erur aning davosi elga
Kim dindin erur burch adosi elga.

Ma’nosi: Elga qarz olish maqsadi yaxshi emas. Chunki qarz balosi elga qattig’ bo’ladi. Uning davosi qaytarib bermoqdir. Burchni bajarmoq dinning talabidir. Bu to’rtlikning avvalgi uch misrasidagi “dayn” – bu qarz. Uni olmoqni muddao etmoq el uchun yaxshi emas. Chunki bu qarzni uzmoq oson emas. Qarz elga qattig’ balodir. Bu baloning birdan bir davosi uni qaytarmoq. Ana shu kundalik hayotdagi har bir kishiga aloqador fikrlar izhoridan so’ng Navoiy oxirgi to’rtinchi misrada hikmatning asl nusxasidagi fikrning sof tarjimasini beradi: Kim dindin erur burch adosi elga.

Demak, Navoiy talqinidagi “dayn” – qarz kishi uchun og’ir, uyatli, qattig’ baloning davosini qilmoq, uni qaytarib to’lamoq va bu balodan qutulmoq kerakligi to’g’risidagi so’zlar yuqori misralarda aytildi. Umuman, mumkin qadar qarz olmaslik kerakligi uqdiriladi. Shundan keyingi umumiy xulosa burchga oid bo’lib, uning dindan ekanligi bilan bu xulosa mustahkamlanadi.

Endigi to’rtlik yomonlikka yaxshilik bilan javob bermoqqa undaydi. “Ahsin ilal musn’i tasudduhu” (7). Bu so’zma-so’z tarjimada bunday bo’ladi: “Yaxshilik qil yomonlikka, uni yo’qotasan”.

Navoiy bu o’gitni odatdagidek kengroq sharhlagan holda bayon etadi.

Gar xasm jafosidin sarandoz o’lg’ung,
Doim taabu alamga anboz o’lg’ung,
Sen lutf etib agar navosoz o’lg’ung,
Bu vajh ila anga sarafroz o’lg’ung.

Ma’nosi:

Agar dushmanning jafosidan g’amgin bo’lsangu
Doim qiyinchilik, alamga tushsangu
(Javoban) lutf etib agar yaxshilik qilsang
Shu sabab bo’lib undan ustun chiqasan.

Ma’lum bo’ladiki, yomonlikka yaxshilik bilan javob qilgan odam yengib chiqadi. Yomonlikka yomonlik esa yovuzlikning kuchayishiga olib keladi. Ana shu oddiy haqiqatni Navoiy lutf, navosozlikni amalga oshiruvchi da’vat orqali tashviq va targ’ib etadi.

Hikmatlar mavzu’i turli-tuman. Ular hayotning har xil ko’rinishlarini o’zida aks etdiradi. Agar hozirgina ko’rganimiz to’rtlikda yomonlikka yaxshilik bilan javob qaytarish kerakligi to’g’risida so’z borgan bo’lsa, undan keyingi sakkizinchi to’rtlik kishilar o’rtasidagi sadoqatsizlikni ko’rsatadi. Uni “Ixvanu” – qardoshlar, birodarlar, ya’ni yaqin kishilaring sening aybingni poylab yuruvchilardir degan fikr arabchada bunday: “Ixvanu haza az zamani ba vasis ul uyubi”.

Dahr eliki, keldi ahli nomus bari,
Qardoshlar erur makr ila mahbus bari,
Olingda necha qilsa zaminbo’s bari,
Lekin bordur aybinga josus bari.

Ma’nosi:

Olam eli garchi o’zlarini oru nomusli deb bilsalarda
Qardoshlaring hammalari makr tuzog’iga tushgan,  unga tutqun bo’lganlardir.
Ular sening oldingda yer o’pib ta’zim qilib tursalar-da
Barchasi sening aybingni poylovchi josuslardir.

Bundan xulosa shuki, huzuringda bosh egib turgan ayrim yaqinlaringga ko’p ishonaverma. Ular makkorlar,
sening aybingni qidirib topuvchilardir. Bas shunday ekan, sirlaringni ulardan yashirgin. Yaxshisi esa umuman aybga yo’l qo’yma, beayb bo’l, degan nasihat kelib chiqadi. Bu o’git kishini hushyorlikka undaydi, har kimga ortiqcha ishonch bildirabermaslikka, atrofidagilarni bilib, ularning ana shunday sadoqatsizligidan hushyor bo’lmoqqa chorlaydi. Yana asl nusxadagi “haza az zamani” ifodasi “hozirgi zamon kishilari” demakdir. Demak, Navoiy ana shunday makkorlar sifatida o’z zamonidagi ayrim shaxslarni, o’z atrofini o’ragan soxta “zaminbo’slar” – itoatkorlar va ta’zim qiluvchi kimsalarni ko’zda tutgan.

Kishining ruhiy holati turli ko’rinishlarga ega. Goh kishi xursand, sho’x, serkulgi bo’ladi. Goh esa o’ychan, xomush kayfiyatda. Endigi hikmat kishining ruhiy holati uchun yoqimli holat ma’yuslik ekani to’g’risidadir. “Istirohat un nafsi fil ya’si” (9).

Navoiy bu fikrni bunday izhor etgan:

Haqdin durur elga ahli ta’yid o’lmoq,
Navmid o’lub tolibi tajrid o’lmoq,
Chun ya’s durur osudai jovid o’lmoq,
Rohat yeturur nafsqa navmid o’lmoq.

Ma’nosi:

Elni biror ishda quvvatlovchi faqat haqdir,
Kishi noumid ham bo’ladi, tinchlanmoqni ham tilaydi
Doimiy tinch, xotirjamlikni ma’yuslik keltiradi
Ruhga rohat yetkazuvchi ana shu ma’yuslikdir.

Haqdan insonga beriladigan turli-tuman holat va kayfiyatlar ichida eng yoqimlisi va rohatbaxshi ma’yuslik, hazinlik, xomushlik ekani shu hikmat va uning asosida yaratilgan to’rtlikning tub mazmunidir.
Umuman, Sharq ta’lim va tarbiya qoidalari orasida bu omil muhim o’rin tutadi. Ma’yuslik deganda xafalik, ziqlikni ko’zda tutmaslik kerak. Bu xuddi kamtarinlik kabi katta bir fazilatdir. Ma’yuslik jimjit, kamtarona o’zni chetda tutmoq, behuda oldi-qochdi ishlar va gaplardan chetlanish, ortiqcha ko’zga tashlanmaslik, tinch va yuvosh muomala demoqdir. Ana shunday holat kishi ruhiga rohat bag’ishlaydi, deb xulosa qiladi Navoiy.
Bu hikmat (10) qiyinchilik boshga tushganda uni yashirmoq kerakligi to’g’risida. Agar shunday qilsang muruvvat (mardlik, odamgarchilik, saxiylik)dan bo’ladi, deb uqdiradi bu hikmat. “Ixfo’ ush shada oidun min al muruvvati”.
Navoiy sharhi:

Olam tarki kishiga himmatdin erur-
Kim, ko’p shiddat ul sari rag’batdin erur,
Nafsingg’a qayu alamki, shiddatdin erur,
Maxfiy tutmoq ani muruvvatdin erur.

Ma’nosi:

Agar kishi olam ishidan bosh tortib chekinsa,bu uning himmatidandir.
Chunki kimki bu ishlarga ko’p rag’bat ko’rsatsa,shuncha ko’p og’irchiliklarga uchraydi.
Agar senga qancha og’irliklar tufayli alam-iztirob yetsa,
Uni yashirsang shu mardlik, odamgarchilikdandir.

Navoiy o’z sharhida avvalo odamni olam ishlarini tark etmoqqa chaqiradi. Chunki olam ishlariga rag’bat ko’rsatmoq kishini ko’p qiyinchiliklarga duch keltiradi. Lekin mabodo shu tufayli ko’p qiyinchiliklarga uchrab alam tortsang, deydi nasihatchi, ularni maxfiy tut, boshqalarga bildirma. Ana shu sening mardliging, odamgarchiliging belgisidir. Demak, bu musibatga uchragan kishi oh-voh tortib har bir uchragan odamga bu to’g’rida shikoyat qilabermog’i to’g’ri emas. Balki chinakam inson bo’lgan mard kishilar bunday ahvolni sir tutadilar, uni birovga izhor etmaydilar, aksincha mardlik va chidam bilan boshdan kechiradilar.

“Birr ul volidayni salafun” (11). Bu hikmatni Navoiyning mukammal asarlar to’plami 15-jildida “Ota-onaga mehribonlik merosdir” deb tarjima qilingan (B. 230).
Navoiy sharhi esa bunday:

Ista ota yo’lida jon fido qilmoq,
Qulluq onaga ham ulcha imkon qilmoq,
Zuhri abad istasang farovon qilmoq,
Bil oni ota-onag’a ehson qilmoq.

Ma’nosi:

Ota yo’lida joningni fido qilmoqni ista,
Onaga ham imkon boricha qulliq qilgin.
Agar yorug’ kunlaring mo’l bo’lmog’ini istasang
Doimo ota-onaga ehson qilg’il.

Bu to’rtlikda ota-onani, o’tmish ajdodlarni e’zozlash, ularning izzat-hurmatini baland tutmoq kerakligi to’g’risida so’z boradi. Ota yo’lida kishi jonini fido qilsin. Onaga ham imkon boricha qul singari xizmatda bo’lsin, uning ta’zim va ehtiromini joyiga qo’ysin. Agar, deydi shoir, sen yorug’ kunlaringning ko’p va mo’lligini tilasang uni ota va onaga ehson qilmoqlikda ko’r. Ota va onaning hurmatini joyiga qo’ymoq, ularga sidqidil bilan xizmatda bo’lmoq eng yuksak, olijanob insoniy burch. Har bir yigit va qiz, har bir farzand bu burchni sharaf bilan ijro etmog’i shart.

Bir joyda ajoyib yozuvni o’qigan edim: “Min sabri zafarun” (12). Ya’ni “Sabrdan zafar keladi”. O’n ikkinchi hikmatda shu mazmun yotadi. “Bashshir nafsika biz zafari ba’d as sabri”. “Bildirgin o’zinggaki, sabr tufayli zafarga erishasan”. Demak, barcha yutuq va zafar sabrdan keyin keladi. Sabr muvaffaqiyatlarga asosdir.
Navoiy bu to’g’rida yozadi:

Nafs uyiga sabr ila imorat angla,
Besabrlig’in aning sharorat angla,
Ish sabr sori anga ishorat angla
Sabrni zafar sori bashorat angla.

Ma’nosi:

O’z uyingga sabr bilan imorat qilgin
Besabrlikni esa yomonlik deb bil.
Sabr bilan borishi kerakligini ko’rsat
Sabr zafarga eltuvchi xushxabar ekanini angla.

Shundan kelib chiqadiki, kishi o’z hayot uchun sabr imoratini tiklamog’i lozim. Har qanday ishning borishi sabr bilan bog’liq. Besabrlik yomonlikka, sabr esa zafarga yetkazadi.
O’n uchinchi hikmat yaxshi ishning foydasi to’g’risida: “Barakat ul umri fi husn il amali” (“Umrning barakasi chiroyli ishlar bilan amalga oshadi”). Demak, insonning butun faoliyati ezgu ishlardan iborat bo’lmog’i kerak. Uning ishi go’zal bo’lsin. O’shanda insonning umri ham uzun bo’ladi.

Navoiy bu pandni izohlab yozadi:

Haq yo’lida har kimga ibodat bo’lg’ay,
Yaxshi amal asbobi saodat bo’lg’ay,
Gar yaxshi amal kishiga odat bo’lg’ay,
Umri bu amal birla ziyodat bo’lg’ay.

Ma’nosi:

Haq yo’lida har kim ibodat qilgani singari
Yaxshi ish, amal baxtu saodatga sabab bo’ladi.
Agar inson yaxshi ish qilmoqni o’ziga odat qilsa
Bu yaxshi ish orqali uning umri ham uzun bo’ladi.

Demak, odam yaxshi ish qilmoqqa odatlanmog’i lozim. Bu unga xuddi haq yo’lida ibodat qilmog’i qanday zarur bo’lsa, shunday zaruriyatga aylanmog’i kerak. Yaxshi ish baxtu saodatga olib keladi. Yaxshi ish tufayli odam uzoq umr ko’radi.

Shunday qilib, bu hikmat kishilarni yaxshi ishlar qilmoqqa undaydi. Yaxshi ish deganda to’g’rilik, halollik, muhtojlarga yordam, odamlarning og’irini yengil qilish, o’ksigan kishining ko’nglini ko’tarish, hech qachon birovga yomonlik qilmaslik ko’zda tutiladi.
Inson bolasi hech kimga yomonlikni ravo ko’rmasin. Qo’lidan kelsa yaxshilik qilsin, qo’lidan yaxshilik qilmoq kelmasa, yomonlik qilmasin. Ushbu hikmatning tom ma’nosi ana shunday. Bu haqqa ibodat qilmoq qancha zarur bo’lsa, shunchalar zarur bo’lgan bir holatdir.

“Barakat ul maoli fi ado’ iz zakoti” (14). Molu dunyo barakasi zakotni ado etishda. Bu o’gitni Navoiy bunday bayon etadi:

Gar molni asbobi najot aylagasen
Darveshga sadqasini bot aylagasen
Molingdin agar sarfi zakot aylagasen
Ko’prak bo’lurig’a iltifot aylagasen.

Ma’nosi:

Agar molu mulkingni (muhtojlikdan) qutulishga sabab qilmoqchi bo’lsang,
tezda darveshlarga beriladigan sadaqani bergin.
Agar molingning bir bo’lagini zakot bermoqqa ajratsang,
o’shanda molingning ko’paymog’iga harakat qilgan bo’lasan.

Shundan ko’rinadiki, muhtojlarga xayru sadaqa qilgan kishi o’zi ham muhtojlikka uchramaydi. Agar o’z molidan zakot berib tursa, oxiri borib uning molu davlati ortsa ortadiki, kamaymaydi. Xayru saxovat, sadaqa, zakot to’lamoq ana shunday yaxshi oqibatlarga olib keladi. Shuning uchun kishi ulardan uzoqlashmasligi, aksincha xayru saxovatda, sadaqa qilmoq va zakot bermoqda qoyim bo’lmog’i kerak.

O’n beshinchi hikmat dunyo ishiga munosabatga oid. Hikmatda aytiladiki, dunyoning ishiga berilib ketib ortiqcha yasanish, bezatishga kirishib kelmoq xato. Bu bilan go’yo do’zax o’tini paydo qilgandek bo’lasan. Agarda dunyodan chekinish, tarki dunyo qilmoq mumkin bo’lmasa, oxirat bilan savdoda bo’l. Ya’ni bu dunyoda ishini oxiratnio’ylab savdolash. “Ba’d ad dunyo bil oxirati tarbihu” (15).

Navoiy sharhida bu xulosa bunday bayon etilgan:

Dunyo bila necha zebu oro qilmoq,
Ul zeb ila do’zax o’ti birpo qilmoq.
Mumkin emas ersa tarki dunyo qilmoq
Uqbo bila xushdur ani savdo qilmoq.

Ma’nosi:

Dunyoga zebu ziynat bermoq,
o’sha zeb bilan do’zax o’ti yaratmoqdir.
Agar tarki dunyo qilmoq mumkin bo’lmasa,
Uni (bu dunyoni) narigi dunyoga sotib qo’yaqolmoq kerak.

Albatta, Navoiy kishilarni dunyo ishidan butunlay kechmoqqa chaqirayotgani yo’q. U dunyo ishida ortiqcha
zebu ziynatga berilmaslikka da’vat etmoqda. Hayotda keragi yo’q, zarur bo’lmagan, hatto zararli hashamat, dabdaba as’asa, aql bovar qilmaydigan isrofgarchilikdan chetlanmoqqa, tortinishga undamoqda. Agarda, deydi shoir, tarki dunyo qilmoq og’ir tuyulsa uqboni — oqibatni o’yla, uning tadorikini ko’r, ya’ni kishilarga yaxshilik qil, odamlarni ezgulikka jalb et, xayru sahovatli bo’l. Shu narsa sening oxiratingni obod qiladi.

Har kimki, xushu’ uyini maskan qilg’ay,
Olam sijinin haq anga ma’man qilg’ay.
Haq vahmidin ulki yig’lamoq fan qilg’ay,
Ul ashk aning ko’zini ravshan qilg’ay (16).

Ma’nosi:

Kimki, (xudoga) sig’inish, qulliq qilish uyini
o’ziga maskan etsa,
Xudo unga olam ishidan omonlik beradi.
Kimki haq vahmidan hayiqib ko’z yoshi to’ksa
O’sha ko’z yoshi uning ko’zini ravshan etadi.

Ko’rinib turibdiki, bu to’rtlikda shoir kishilarni xudoga sig’inmoqqa, unga qullik qilmoqqa chaqirmoqda. Shunda xudo ularga olam ishlarida barakot beradi, ularni omonlikda asraydi. Xudo vahmidan qo’rqib yig’lagan kimsaning ko’z yoshlaridan uning ko’zi nur topadi, rivojlanadi. Ammo bu hikmatning shakli boshqacharoq. “Buqoul mar’iy min hashyat illahi qurratul ayni”. Bu hikmat “Kishining ollohdan qo’rqib yig’lashi ko’zni ravshan qiladi” deb tarjima qilingan (Navoiy, MAT, 15-jild. B. 230). Bu fikr to’rtlikning uchinchi va to’rtinchi misralaridagi mazmunga to’g’ri keladi. Ammo birinchi va ikkinchi misralardagi fikr tarjimada tushirib qoldirilgan. Holbuki, hikmatda boshlang’ich fikr “Buqoul mar’iy” “Nazarga olingan hayot”dan iborat. Demak, “nazarga olingan”, “e’tiborga loyiq” hayot ko’zlarning (“qurrat ul ayn”) “xudodan” (“hashyat-illohi”) qo’rqishidadir.
Ma’lum bo’ladiki, Navoiy bu hikmatni keng talqin va sharh etadi.

Avvalo, kishining “xushu’ uyi”ni, ya’ni xudodan qo’rquv uyini o’ziga maskan etishi to’g’risida so’z boradi. Shunda xudo unga olam yuzasini unga tinch, osoyishta boshpanaga aylantiradi. Ana shundan keyingina ko’zlarning xudodan qo’rqishi to’g’risidagi fikr keladi. Buni Navoiy tushunarli va aniq ifodalarda bayon etgan.

”Batnul mar’iy aduvvahu”. To’la qorin kishining dushmanidir” ma’nosida (17).) Bu hikmat sog’liqni saqlashga oid. Asl nusxa g’oyat qisqa va lo’nda. Bu obrazli ifodani Navoiy juda o’rinli, aniq tushunchalar orqali ifodalagan:

Har kimgaki, ko’p taom yemoq fandur,
Bilgilki, najosatqa tani maskandur
Qorning bila do’st bo’lmasang ahsandur
Nevchunki, er o’g’lig’a qorin dushmandur.

Ma’nosi:

Kimki, ko’p taom yemoqni o’ziga hunar qilib olsa,
Bilib qo’yki, uning tani najosat uyasi bo’lib qoladi.
Qorning bilan do’st bo’lmaganing yaxshiroq,
Chunki yigit kishiga uning qorni dushmandir.

Shoir kishiga qorni unga dushman ekani to’g’risidagi pand-o’gitni konkret misollar orqali asoslaydi. Ko’p taom yeydigan odam o’z tanasini axlatgohga aylantirib qo’yadi. Shuning uchun bunday mashg’ulotga odatlanmaslik kerak. Yaxshisi qorin bilan do’stlashmaslik kerak. Ana shundan so’ng to’rtlikning yuqoridagi hikmatning tarjimasi keltirilgan. Demak, Navoiy o’z o’quvchisini bu xulosaga oldin tayyorlaydi. Unga ko’p ovqat yemoqning zararini tushuntiradi. Bu zararning qanday va nimada ko’rinishini ochiq-oydin aytadi. Faqat shundan keyingina umumiy xulosani bayon etadi. Bu hikmat asarning umumiy mundarijasiga mos keladi: “Er o’g’liga qorni dushmandir”.

Asarning lotin alifbosidagi nusxasini yuklab oling