Бугунги саҳифамизда Алишер Навоий ижодига оид иккита мақолани тақдим этмоқдамиз. Бири устоз олим, профессор Баҳодир Саримсоқов қаламига мансуб. Иккинчиси шоира ва адабиётшунос олима Нодира Афоқованинг “Хазойин ул-маоний”нинг илк девонидан жой олган 288-ғазалга ёзган шарҳидир.

АЛИШЕР НАВОИЙ ПОЭТИК 
СИНТАКСИСИДАГИ  БИР УСУЛ ХУСУСИДА
Баҳодир Саримсоқов
Фил. фанлари доктори, профессор

Поэтик синтаксис масалалари ўзбек адабиётшунослигида жуда заиф ўрганилган илмий соҳадир. Ҳолбуки, поэтик нутқ ва унинг шакллари, бадиий кечинманинг ифодаланишида ижодкорнинг маҳорати назарий поэтиканинг долзарб муаммоларини ташкил этади. Чунки бадиий сўз санътида фавқулодда поэтик фикр кашфиёти қанчалар муҳим бўлса, ана шу фикрни ўзига хос тарзда ифодалаш ҳам шунчалар аҳамиятли. Мана шу икки жиҳатнинг, бошқача айтганда, шакл ва мазмуннинг уйғунлиги азал-азалдан адабиёт назариясида етакчи мавзу саналиб келади.

Гап Алишер Навоийдек даҳо санъаткорнинг поэтиc синтаксиси ҳақида кетар экан, ушбу масаланинг қамрови, таҳрирга тортиладиган сатҳларни олдиндан белгилаб олиш лозим. Шу боис ушбу мақоламизда биз Навоий шеъриятидаги поэтик синтаксиснинг икки сатҳи мавжудлигини ва бу сатҳларнинг поэтик жанрлар спецификаси билан алоқадорликда ҳал этилишини алоҳида таъкидлаб ўтишни лозим топамиз.

Биринчи сатҳ – маснавий, мураббаъ, рубоий, туюқ, мухаммас, мусаддас, мусамман каби шеърий жанрларда поэтик фикрнинг ифодаланишига асос бўлган апперцептив ўчоқларни белгилаб олиш. Мана шу жиҳатдан қараганда, маснавий, ғазал, қитъа, рубоий, туюқ, мураббаъ, фард каби жанрларда апперцептив ўчоқлар вазифасини байт бирлиги адо этади. Чунки ушбу жанрларда поэтик фикр қамрови ва унинг ифодаланишини бевосита байтлар таҳлили орқали ҳал қилиш мумкин.

Иккинчи сатҳ – мухаммас, мусаддас, мусамман каби жанрларда эса апперцептив ўчоқлар вазифасини мисра ва шеърий банд доирасида белгилаш маъқул. Чунки уларда фикрий ифода бевосита мустақил синтактик қурилишга эга мисралар орқали амалга ошади ва якуний поэтик хулоса банд орқали ифодаланади. Мусаммат шеърий шакллар поэтик синтаксиси алоҳида кузатишларни талаб этади. Шу боис биз асосан Алишер Навоий ғазалларидаги поэтик синтаксис масалалари ҳақида тўхталамиз.

Маълумки, ғазал – беш байтдан ортиқ нисбий фикрий ва синтактик мустақилликка эга бўлган байтлардан ташкил топувчи ва албатта ягона поэтик хулоса билан якунланувчи жанр. Шу боис ғазал жанрига хос поэтик синтаксиснинг ҳам икки аспектдаги тадқиқот йўналиши мавжуд. Биринчиси –ғазал матласидан бошлаб мақтасигача бўлган байтларнинг синтактик шакллари, улар ўртасидаги мазмуний ҳамда мантиқий алоқадорликни очиш. Бундай аспект ҳам махсус тадқиқот талаб этувчи соҳа ҳисобланади. Иккинчиси – ғазал таркибидаги ҳар бир байтнинг синтактикаси ва унинг икки мисрада ифодаланишидан иборат. Бизнинг мулоҳазамиз бевосита мана шу аспеcт доирасида кетади.

Алишер Навоий ғазалларида апперцептив ўчоқ ҳисобланмиш байтда сўз қўллаш, поэтик жумла тузиш, ҳар бир поэтик жумланинг байт доирасидаги шакли ва лирик кечинмани ифодалашдаги шоирнинг маҳоратини кузатиш ўзига хос қизиқарли муаммо. Чунки поэтик синтаксис, айниқса, унинг байт доирасидаги инкишофи шоирнинг фикрий қамрови ва уни ифодалашдаги эвфоник, ритмик ва ҳиссий уйғунлик бевосита маҳорат масалалари билан алоқадордир. Демак, ғазалдаги энг кичик апперцептив ўчоқ ҳисобланмиш байтнинг ҳам поэтик синтактик табиатида жуда кўплаб усуллар, поэтик фигуралар мавжуд. Биз улардан бири – байтнинг биринчи мисрасидаги фикрнинг иккинчи мисрага кўчиши, яъни анжамбеман – фикрий кўчув ҳодисаси ҳақида тўхталамиз.

Одатда, шеърда мисралар мазмунан ва шаклан тугал бўлишлари талаб этилади. Бироқ шоир айтмоқчи бўлган поэтик фикр, у ифодаламоқчи бўлган лирик кечинма мураккаблиги туфайли байтдаги шеърий мисралар мустақиллиги бузилади; биринчи мисрада бошланган поэтик фикр иккинчи мисрада якунланади. Табиийки, шеърий жумланинг биринчи мисрадан иккинчи мисрага кўчиши ва байт мазмуни, вазни ва оҳангини бузмаган ҳолда давом этиши ижодкорнинг санъаткорлигини белгилайди. Алишер Навоий ғазаллари поэтик кўчув учун бениҳоя кўп материал беради. Чунки, ХY аср, ҳаттоки, ундан кейинги даврлар ўзбек ғазалчилигида ҳеч бир шоир Навоийчалик поэтик кўчув ҳодисасини кўп ва хўб қўлламаган. Айтиш мумкинки, синтактик кўчув ҳодисаси шоир ғазалиётида махсус поэтик ифода усули даржасига кўтарилган.

Алишер Навоий ғазалларида байт таркибидаги синтактик кўчувнинг қуйидаги кўринишлари мавжуд.

1. Синтактик кўчув биринчи мисрадаги икинчи ҳашвдан кейин, яъни аруз рукнидан бошланади. Бу кўчув тури шоир ғазалиётида етакчи ифода усули ҳисобланади. Мисоллар:

Яна ичимга магар ишқ солди ўтки,/ чиқар
Шарарлари қотилиб оҳ ила фиғонимга.
ҒС, 420-бет.

Чархи сойир гўйиё ошиқдурурким,/ кечалар
Бор анинг ҳам мен киби кўп ашкию оз уйқуси.
ҒС, 457-бет.

2. Синтактик кўчув биринчи мисрадаги ҳашвдан олдин, яъни садр рукнидан кейинги ўринга тўғри келади. Бундай кўчув турида баъзан биринчи ҳашвнинг бир ҳижоси ёки садрнинг бир ҳижоси вазн нуқтаи назаридан кўчув ҳодисасига ҳалал бергандек ҳолатда бўлади, аммо фикрий кўчув нуқтаи назаридан бу нарса эътиборга олинмайди. Мисоллар:

Май ичингким, // даҳр эли ичра кўп истаб топмадуқ
Аҳхду паймонида бўлғон устивор, эй дўстлар.
БВ, 106-бет.

Шамъ ҳамдардимдурур ҳижрон туниким, // мен киби
Ҳажр ўтида қоврулур ул доғи ўз ёғи била.
ҒС, 428-бет.

3. Синтактик кўчув иккинчи нисрадаги биринчи ҳашвнинг биринчи ҳижосидан кейинги ўринга тўғри келади. Мисоллар:

Риштайи зулфи хаёлидин ҳаво қилған кўнгил
Бир қушедурким, // қочибдур гўйиё боғи била.
ҒС, 427-бет.

Ҳажр шоми тийралик бирла мени девонани
Чун ҳалок этти, // яна бошинда савдоси недур.
БВ, 115-бет.

4. Синтактик кўчув биринчи мисрадаги биринчи ва икинчи ҳашвлар ўртасига тўғри келади. Бироқ бу хилдаги кўчув ниҳоятда кам учрайди. Мисол:

Хўбларға чун вафо йўқ, // авло улдурким, кўнгил
Ўзни ул қаттиғ кўнгуллугларга муътод этмаса.
ҒС, 437-бет.

5. Синтактик кўчув баъзан биринчи мисрадаги иккинчи ҳашвнинг биринчи ҳижосидан кейинги ўринга тўғри келади. Мисол:

Кечалар ҳажрингда бехудмен, // менинг ҳолимғадур
Шамънинг гоҳ куймаги, гоҳ ноласи, гоҳ риққати.
ҒС, 456-бет.

Навоий ғазаллари синтактик кўчуви нуқтаи назаридан кузатишлар олиб бориш ушбу ҳодисанинг юқорида қайд этилмаган, хусусан, иккинчи мисрадаги иккинчи ҳашвдан кейинги, яъни ажуз (зарб) рукнидан олдинги ўринларга тўғри келувчи кўринишларининг ҳам топилишига олиб келиши мумкин.

Поэтик кўчув ҳодисаси шунчаки кўчув ҳодисаси эмас, у – байтдаги поэтик мазмунни тўғри, мантиқий ифодалашнинг муҳим воситаси. Шоир ғазалларидаги анжамбеман ҳодисаси бўйича кузатишларимиз шундан далолат берадики, Алишер Навоий каби сабаб-оқибат, яъни каузал муносабатдаги боғланишли шеърий байтлар тузувчи ижодкор ўзбек адабиётида жуда кам топилади.

Ушбу синтактик ҳодиса, кўпинча, байтда айтилган поэтик оқибатнинг сабабларини ёки сабабнинг оқибатларини изоҳлашга, бинобарин, байтда ифодаланган поэтик фикрни тўғри англаб олишга имкон беради. Қуйидаги байтда синтактик кўчув биринчи мисрадаги иккинчи ҳашвнинг ўртасига, яъни “кун” сўзидан кейинги ўринга тушган.

Айламанг бекаслигимни таън, бир кун // бор эди
Менда ҳам бир нозанин чобуксувор, эй дўстлар.
БВ, 106-бет.

Агар ғазални ўқишда икинчи ҳашвдаги “бир кун” бирикмасини ўзидан олдинги ҳашвларга қўшиб ўқилса – бир мазмун, арузга қўшиб ўқилса – бошқача мазмун англашилади.

Агар “бир кун” бирикмаси садр ва ундан кейинги рукнлар билан боғлиқликда олиб қаралса, қуйидагича маъно юзага келади. “Эй дўстлар, менинг ҳеч кимим йўқлигини бир куни таъна қилманг, менда ҳам бир кун (бир пайтлар) ўйноқи от минган нозанин от бор эди”.

Юзаки қаралса, байтдаги поэтик кўчув арзимас жузъий ҳодисадек туюлади. Лекин биринчи мисрадаги аруз рукнининг иккинчи мисрага кўчиши байт мазмунини бошқача, биринчи мисрадаги иккинчи ҳашвнинг бир қисми билан аруз рукнининг иккинчи мисрага кўчиши эса байт мазмунининг бутунлай бошқача талқин этилишига олиб келмоқда. Анжамбеман ҳодисасининг икки хил ҳолатидан қайси бири ғазал мазмунига, лирик кечинма оқимига, энг муҳими, шоир кўзлаган бадиий мантиққа мос келади.

Бизнингча, биринчи ҳолат, яъни биринчи мисрадаги фақат аруз рукнининг иккинчи мисрага кўчиши ғазал руҳига, лирик кечинмалар оқимига, шоир кўзлаган бадиий мантиққа мос келади. Бундай хулосага келишимизга эса қуйидагича асосларимиз бор.

Биринчидан, лирик қаҳрамон “ёрга, маҳбубага ёки рақибга” эмас, балки “дўстларга” мурожаат этмоқда. Миллий руҳ, миллий характердан, турки халқлар менталитетидан келиб чиқилса, “дўстлар” ҳар куни эас, фақат бир кун – пайти, вазияти тақозо этгандагина лирик қаҳрамоннинг ёрсизлигини таъна қилишлари мумкин. Дарҳақиқат, лирик қаҳрамон дўстларининг бир кун пайти келганда таъна қилишларидан ҳадиксирайди. Агар у маҳбуба ёки рақибга мурожаат қилганда эди, иккинчи ҳашвдаги “бир кун” бирикмаси ҳам иккинчи мисрага кўчиши тўғрироқ бўлар эди. Мана шундай нотўғри қараш, аниқроғи, анжамбеман ҳодисасини тўғри билмаслик оқибатида Навоий асарларининг 20 томлигида “таън” сўзидан кейин вергул қўйилган. Ҳолбуки, бу ўринда вергулнинг мутлақо кераги йўқ.

Иккинчидан, мумтоз ғазалчилик анъанасида шеърнинг ритмик тузилиши ва мисраларнинг тақтеъланиши бевосита вазннинг изчил қоидаларига бўйсунади. Шундай экан юқорида келтирилган байтда, иккинчи ҳашв билан аруз рукни чегараси сўзлар чегарасига мос келган. Демак, иккинчи мисрага синтактик кўчишда аруз рукни учун имконият катта. Қолаверса, байтнинг умумий мазмуни ҳам, руҳи ҳам аруз рукнининг кўчишини талаб қилади.

Учинчидан, Навоий ғазаллларидаги синтактик кўчув ҳодисасини кўздан кечириш шуни кўрсатадики, аксарият байтлардаги анжамбеман ҳодисаси фақат аруз рукнининг кўчишига тўғри келишини тасдиқлайди. Навоий ғазалиётида алоҳида усул даражасида кўтарилган синтактик кўчувнинг бу кўриниши кенг тарқалганлигини инобатга олиб, бошқача айтганда, аналогия қонуниятларидан келиб чиқиб, биз аруз рукнининг келиб кўчишини тўғри деб ҳисоблаймиз.

Фикримизнинг тўғрилигини айни шу ғазалнинг навбатдаги байтида қўлланилган синтактик кўчув ўрни ҳам тўла тасдиқлайди.

Ёрсиз вайронда қон йиғлармен охир, // сиз қилинг
Ёр бирла гашти боғу лолазор, эй дўстлар.

Мазкур байтдаги аруз рукни “сиз қилинг” ҳеч қандай эҳтимолсиз иккинчи мисрага тааллуқли. Чунки байтнинг умумий мазмуни шуни тақозо этади: “Мен охири бир вайронада қон йиғлайман, ана шунда ёр билан боғ ва лолазорлар гаштини суринг, эй дўстлар”.

Демак, Навоий ғазалларидаги синтактик кўчувлар ва уларнинг байт мазмунини тўғри талқин қилишда баъзан ижодкор поэтик услубига таяниш ва аналогия қонуниятига асосланиш ҳам ёрдам беради.

Ғазал байтларидаги анжамбеман ҳодисаси мисралараро сабаб-оқибат муносабатларини тўғри англаб олиш ва шу орқали байтнинг умумий мазмунини ижодкор назарда тутган ғоя асосида талқин қилишга имкон беради. Синтактик кўчув кўп ҳолларда муайян оқибатнинг кўплаб сабаблари мавжудлигини алоҳида таъкидлаб кўрсатишга кенг йўл очади. Қуйидаги байтда лирик қаҳрамон чиқарган поэтик хулосанинг сабаблари бир нечта эканлиги фақат анжамбеман ҳодисаси воситасида таъсирчан ифодаланган. Бироқ бу байтда ғазалнинг вазн тузилиши, тақтеъси билан синтактик кўчув чегараси мос келмайди. Чунки кўчув ҳодисаси иккинчи ҳашвнинг охирги ҳижоси ҳисобланган “бор”дан олдинги ўринга тўғри келади:

Хилқатим боғида ул гул ҳайфким, // бордур манга
Зор тан, мажруҳ жон, маҳзун кўнгул, ғамнок руҳ.
БВ, 83-бет.

Хулоса қилиб айтганда, синтактик кўчув ҳодисаси байт мазмунини, ғазал моҳиятини тўғри англашга имкон берувчи поэтик нутқ ҳодисасидир. Поэтик кўчув ғазалдаги монотонликка барҳам беради, шеърий нутқни жонли нутққа яқинлаштиради, энг муҳими, поэтик фикрни аниқ, мантиқли ифодалашга йўл очади.

Шу ўринда бир нарсани алоҳида таъкидлаб ўтишни лозим топамиз. Айрим адабиётшунос ва танқидчилар лирика субъективлик салтанати, шу боис бир шеърни ҳар бир шеърхон ўзича талқин этиши мумкин деб қарайдилар. Тўғри, лирика – субъективлик салатанати, аммо бу нарса шеърхонга ҳар бир асарни истаганча субъектив талқин этишга хуқуқ бермайди. Ҳақиқий шеърхон асардан шоир кўзлаган, лирик қаҳрамон руҳига мос келувчи маъно ва мазмунни топиб олиши лозим. Лириканинг бутун жозибаси, назокати, субъективлиги ана шунда. Поэтик ташхиснинг бундай мураккаб жараёнида шеърга сингдирилган нафақат ҳиссий, фикрий бойлик, балки ана шу бойликни рўёбга чиқариш учун хизмат қиладиган поэтик синтаксис ҳам белгиловчи аҳамиятга эга. Поэтик синтаксиснинг энг мураккаб, энг жозибали фигуралари, усул ва воситалари Алишер Навоий ғазалиётида мужасссамланган. Уларни излаб топиш, илмий асосда таҳлил этиш, яъни Навоийнинг потик синтаксиси муаммоларини тадқиқ этиш энди бошланажак.

Манба: “Ўзбек тили ва адабиёти” журнали,2001 йил, 2-сон.

ҲАЁТ БАРҚАРОРЛИГИНИНГ АСОСИ
Нодира Афоқова
филология фанлари доктори

Замонавий навоийшунослик қарийб бир асрлик тажрибага эга. Шу муддатда улуғ шоир асарлари тўпланди, жорий ёзувга табдил этилди, бир неча марта нашрдан чиқди, илмий тадқиқ йўналишида ҳам фундаментал натижалар эълон қилинди. Шубҳасиз, бу кенг миқёсли ва заҳматли изланишлардан муддао битта – мутафаккир шоир ижодий меросини, унинг асарларидан жой олган илғор гуманистик ғояларни замондош ўқувчи истеъмолига етказиш, Навоийнинг ўлмас ғояларидан замонга мос равишда фойдаланишдир.

Алишер Навоий яшаган ва биз яшаётган давр ўртасида 600 йилга яқин вақт масофаси, шунга мувофиқ тил тўсиғи ҳам мавжуд – бу шоир асарларининг истеъмолини бир қадар мушкуллаштиради; уларни адабиёт бўйича махсус маълумотга эга бўлмаган оддий ўқувчининг тушуниши янаям қийин. Ўрта асрларнинг маҳобатли шоири илгари сурган олижаноб инсоний идеаллар тарғибига бугунги кунда амалга оширилаётган турли шарҳлар, шоир назмий асарларининг насрий баёнлари, шеърий табдиллари ёрдам беради. Қуйида шарҳ этилажак ғазал “Ғаройиб ус-сиғар” девонидан жой олган. “Хазойин ул-маоний”нинг илк девонидан жой олган 288-мазкур ғазал маърифий-панднома характерида битилган. Унда шоир ўқувчига мурожаат қилиб, панд-насиҳат фонида давр, жамият, инсон умри ва унинг моҳияти ҳақидаги мулоҳазаларини ўртага ташлайди.

Матлаъ:

Истасангким, урғасен давронға тийғи инқитоъ,
Ул видоъ эткунча сен қилғил бурунроғ алвидоъ.

Ғазалда изоҳталаб сўзлар мавжуд. Бу сўзларнинг маъноларини тушуниб олишда “Навоий асарлари луғати” дан фойдаланамиз:

тийғ – қилич, ханжар, пичоқ каби кесадиган асбоб;
инқитоъ – узилиш, ажралиш, тугалиш;

Матлаъ, яъни дастлабки байтнинг сўзма-сўз мазмуни қуйидагича: агар давронга ажралиш қиличини урмоқчи бўлсанг, даврон сен билан видолашмасдан туриб, сен унга алвидо айтгин. Яъни: даврон(муҳит, жамият)дан четлашишни, узлатни ихтиёр этсанг, замоннинг ўзи сени бир четга улоқтириб ташламасдан бурунроқ ўзингни четга ол.

Бу матлаъ-байт, табиийки, ҳар қандай ўқувчида қатор саволларни келтириб чиқаради: хўш, инсон нима учун даврондан ажралмоқ истайди? Нега давр, муҳит ўз аъзосини четга улоқтириб ташлаши лозим? Нега одам жамиятдан ўзини узлатга олиши керак?

Агар ғазал шоирнинг йигитлик даври лирикасига мансублигини инобатга олсак , гап хавфу хатарга, тож-тахт талашларию адоватга, душмандорликка, хусуматга тўла сиёсий муҳит ҳақида кетаётганлигини тахмин қилиш мумкин. Профессор Ҳамид Сулаймоновнинг кўрсатишича, шоирнинг йигитлик даври лирикаси 1461-1476 йилларда яратилган шеърларни ўз ичига олади. Маълумки, Алишер Навоий умрининг айнан йигитлик фасли ибтидосида – тахминан 1462 йилларда Абусаид мирзо томонидан Самарқандга четлаштирилган; у 1469 йилдагина – Ҳусайн Бойқаро Хуросон тахтини қўлга киритгандан сўнг Ҳиротга қайтади. Сургун мақомида она шаҳри Ҳиротдан ажралиш Алишер Навоийга жуда қаттиқ таъсир қилган. Самарқанд сафари олдидан Сайиид Ҳасан Ардашерга ёзилган шеърий мактуб – шоирнинг ўша пайтдаги маъюс кайфиятномасидир, дейиш мумкин. Албатта, Навоий шу йиллар орасида Хуросонда содир бўлган воқеалардан хабардор бўлиб турган. Академик Иззат Султон “Навоийнинг қалб дафтари” китобида, мазмунидан келиб чиққан ҳолда, айнан шу йилларда ёзилганлиги эҳтимол тутилган ғазал ва рубоийларни кўрсатиб ўтади. Бизнингча, шарҳ этилаётган ғазал ҳам, эҳтимолки, Хуросон бошидаги ана шу таҳликали йилларда ёзилган ва ёш Алишер Навоий хавф-хатарга тўла бундай муҳитдан ўзини четга олиб туриш позициясини маъқуллаган.
2-байт:

Жон бериб ширину муҳлик жоҳ учун илгингда тийғ,
Назъ вақти шарбати марг истаб айлайсен низоъ.

Луғат:
муҳлик – ҳалок қилувчи
жоҳ – мансаб, амал, мартаба
назъ – суғуриб (юлиб) олиш, жонни олиш;

Байт маъноси: мансаб-мартаба инсонни ҳалок қилгувчи бир нарса-ку, яна амал-мартаба йўлида қўлингга қилич ушлаб курашасан, ширин жонинг ҳам кўзингга кўринмайди, аммо бу қилмишларинг туфайли жон бераётган пайтингда қаттиқ қийналиб, ўлим шарбатини тезроқ ича қолсайдим, деб ўйлайсан.

Бу байт ҳам гап юқорида эслатилган сиёсий курашларга тўла тарихий давр ҳақида кетаётганлиги ҳақидаги тахминни қувватлайди.

Кейинги икки байтда ҳам бақо ва фано, абадийлик ва ўткинчилик баҳси давом эттирилади. Бинобарин, 3-байт:

Асрадинг каттон кафан қилмоқ учун, не судким
Ҳашр бозорида беқийматдурур мундоқ матоъ.

Луғат:
каттон, катон – канопдан тўқилган кийим (каттон гўё ойдинга чидамай тез йиртилар эмиш)
суд – фойда
ҳашр куни – қиёмат куни

Байт маъноси: каттон каби нозик матони кафанлик учун асраб қўйишдан нима фойда, чунки қиёмат кунида бирор-бир матоънинг қиймати бўлмайди. Яъни кишининг бақо оламидаги ўрни унинг бу дунёдаги амалларига қараб белгиланади, бунинг учун кафанлик турининг, уни танлашнинг ҳожати йўқ.

4-байт ҳам ана шу руҳда битилган:

Масканинг охир чу туфроғдур, не ўткармакдурур
Мадфанинг айвониға кўк гунбазидин иртифоъ.

Луғат:
мадфан – дафн қилинадиган жой, гўр
иртифоъ – юксалиш, юқорилаш

Байт маъноси: охир-оқибатда барчанинг борадиган ери қаро тупроқ остидир, бас, шундай экан, осмонўпар сағаналар қуриш нимаси?

Майли, ойдинда титилиб кетадиган даражадаги нозик матоънинг ҳам, кўкка қадар юксалган сағананинг ҳам бақо оламида қиммати йўқ экан; жон талашиб олганимиз мансаб курсиси икки дунё ўртасида бўғзимизга суякдай тиқилиб мусибат орттирар экан, бу дунё ҳаёти-чи? Бунда яшаш учун бунёд қилган ашқол-дашқолларимиз-чи? Уларга қандай муносабатда бўлмоқ даркор? Шоир кейинги байтларда мана шу масалага дахл қилади.

5-байт:

Сандалойин эв ясаб, элдин кўрарсен сарзаниш
Ким, бу янглиғ кўрди сандалники, еткургай судоъ.

Луғат:
сандалойин – ёғочи қора-сариғ рангли, хуш исли дарахт каби
эв – уй
сарзаниш – койиш, танбиҳ, ҳақорат
судоъ – бош оғриғи

Байт маъноси: дабдаба учун хушбўй сандал дарахти ёғочидан уй қурсанг, одамлардан танбеҳ, койиш, ҳақорат эшитасан, бундай уй ортиқча бош оғриғидан бошқа нарса эмас.

6-байт:

Ер ўпарсен ризқ учун миннат юкидин хам бўлуб,
Тенгри ёрингким, қилибсен хуш намозе ихтироъ.

Байт маъноси: бир чимдим ризқ учун бировларга ялиниб, миннат юкидан қаддинг эгилиб, нораво кимсалар олдида ер ўпасан. Шу тариқа ўз қадрингни поймол этасан. Инсон деган юксак номни тупроққа тенг қиласан… Бундай аянч манзара шоирни қаттиқ изтиробга солади, у ўзини аччиқ истеҳзодан тўхтата олмай қолади: “Тангри ёринг бўлсинким, намознинг янги турини, яъни Аллоҳ олдида эмас, унинг бандаси олдида ерга бош уришни ихтироъ қилибсан!”

7-байт:

Дур қулоғингда момуқдин бир чигитдур, эл сўзин
Бу момуқ бирла чигитдин айламассен истимоъ.

Луғат:
истимоъ – эшитиш

Байт маъноси: ўзингни кўп дуру жавоҳирларга ўрама, қулоғингга тақилган дур(бриллиант)нинг пахта ичидаги чигитча қиммати бор, устига-устак ана шу пахтаю чигит сенга ҳақиқатни айтгувчиларнинг сўзларини эшиттирмайди!

8-байт:

Беша шерин гар забун қилсанг шижоатдин эмас,
Нафс итин қилсанг забун оламда йўқ сендек шужоъ.

Луғат:
беша – тўқай, ўрмон

Шу 8-байтда хусусий манзаралар умумлаштирилади: ўрмоннинг қироли, дунёдаги энг даҳшатли куч бўлмиш шерни-да мағлуб этсанг – бу сенинг қудратинг, шижоатинг намойиши бўлолмайди; билъакс, нафс итини маҳв қилсанггина дунёдаги энг шижоатли, ботир киши саналишга лойиқсан.

Мақтаъ, охирги байт:

Эй Навоий, тенгри асрориға тил маҳрам эмас,
Чок кўнглунг ичра тутким «жоваз-ал-иснайни шоъ» .

Луғат:
асрор – сирлар
маҳрам – улфат, ҳамдам, сирдош

«Жоваз-ал-иснайни шоъ» — арабча ибора: “Куллу сиррин жовазал-иснайни шоъ” мисраъининг бир қисми бўлиб, мисраъ маъноси: “Ҳамма сир икки тиш орасидан ўтса, (барчага) ёйилади” демакдир.

Мақтаъда шоир “сирингни ўз қалбингда маҳкам асра, кўнглинг чок бўлганда, яъни бошингга мусибат тушганда, бўшлик қилиб ногоҳ айтиб қўйма”, дейди. Байтда эслатилган арабча мисрага кўра ҳам “Ҳамма сир икки тиш орасидан ўтса, (барчага) ёйилади”.

Бизнингча бу илова-байт ҳам шеърнинг ёзилишига сабаб бўлган тарихий давр, шоирнинг кайфияти билан боғлиқ.

Академик Иззат Султонга кўра, темурий шаҳзодалар хусусида салбий фикрлар айтиш ўша давр этикетига тўғри келмаган, шунинг учун Алишер Навоий асарларида уни сургун қилган Абусаид мирзони бевосита қораловчи сўзларни кўп учратмаймиз. У ўз муносабатини Абусаид номини “Мажолис ун-нафоис”га алоҳида киритмаслик, уни фақат икки шоирнинг қотили сифатида эслатиш; “Садди Искандарий”да Абусаид мирзонинг 1469 йилдаги жангда енгилиши билан боғлиқ бобни икки тарафдан яхши подшоҳ қандай бўлиши кераклиги ҳақидаги боблар билан “ўраб олиш” тарзида ифода этган . Демак, шоир бу ғазалнинг ёзилиш сабаби, ўз қалбидаги сирларнинг ошкор бўлишини истамаган. Бундан ташқари, шу ғазал матлаъ-байтидаги муҳит ва шахс ўртасидаги муносабат ҳақидаги эслатма ҳам Навоийнинг Абусаид мирзо ҳақида очиқ сўзламасдан, умумий планда мулоҳаза юритишига сабаб бўлгани эҳтимол.

Шеърнинг умумий руҳи шундайки, амалпарастлик, моддиюнчилик, янаям замонавийроқ қилиб айтганда, мешчанлик ҳеч қачон инсонни безамайди, абадият дунёсидаги ўрнини белгиламайди. Аксинча, биз интилган мансаб, дабдаба, мол-давлат каби нарсалар бош оғриғидан бошқа нарса эмас. Зеро, уларга эришиш учун бир уринсанг, сақлаб туриш учун минг уриниш керак бўлади. Баъзан унга эришиш ва сақлаб туриш маънавият чегараларининг бузилиши ҳисобига кечади. Бу тахлит хулоса шоир учун тасодифий эмас. У бошқа бир ғазалида:

Эй Навоий, фақр мулкин тут ғанимат зинҳор,
Ким ғинову салтанатнинг кўп эрур дарди сари, —

яъни фақирликдан яхши нарса йўқ, бойлик ва мансаб-амалнинг бош оғриғи жудаям кўп, дея ўз-ўзигагина эмас, ўқувчисига ҳам эслатма берган. Улуғ шоир бу хулосага ўз амалий фаолиятида қаттиқ амал қилган ҳам. Султони соҳибқирон Ҳусайн Бойқаронинг энг яқин кишиларидан бири бўлишига қарамасдан, ҳеч қачон юксак мартабаларга интилмаган; аксинча, банд қилган мансабларидан ҳамиша ўз истеъфоси билан кетган. Мол-давлатини халқ учун мадрасалар, масжидлар, шифохоналар, кўприклар ва бошқа иншоотлар қуришга сарфлаган; фан ва санъат вакилларига ҳомийлик қилган; етим-есирнинг бошини силаган. Зеро, Сўзнинг қиммати унинг амали билан янаям баланд бўлади.

Ўқувчида яна савол туғилиши мумкин: хўш, Алишер Навоий-ку маълум бир кайфият таъсири остида, ўз даврининг Абусаид мирзога ўхшаган кишилари қилмишларини назарда тутиб бундай ғазални яратган экан, бу шеърнинг аҳамияти шоир автобиографиясини мукаммаллаштириш билангина белгиланмайдими? Ҳа, албатта. Аммо айни пайтда бу шеър бизни бугунги глобал дунё ҳақидаги, бу дунёда бутун инсоният ва алоҳида шахснинг ўрни ҳақидаги, моддият ва руҳият ҳақидаги, фано ва абадият ҳақидаги чуқур-чуқур ўйлар тубига отади.

“Араб баҳори” номи билан Сурияда, Ливанда, Мисрда, Тунис ва бошқа мамлакатларда содир бўлган ҳалиям давом этаётган хунрезликлар айрим кишиларнинг “муҳлик жоҳ” – ҳалок қилувчи мансаб-мартабага қаттиқ боғланиб, амал курсисини 20-30 йиллаб бўшатмасдан, халқнинг қонини сўргани туфайли эмасми?

Айни кунларда Ироқни, Таиландни, Туркияни, Украинани чайқатиб турган нотинчликлар замирида ҳам алоҳида олинган шахсларнинг ортиқча даъволари, мақсадлари ётмайдими?

ХХ-ХХI асрда дунёнинг жуда кўп мамлакатларига тарқалган вабо – коррупция балосига йўлиққан, кўпнинг ризқини туядай еб, фалон-фалон оролдан дам олиш маскани, фалон мамлакатда фалон асрда қурилган қаср сотиб олаётганлар “сандалойин бу эв”ларнинг бош оғриғидан бошқа нарса эмаслигини билармиканлар?

Аслида ризқни бандаси эмас, парвардигорнинг ўзи беради – бу ҳақиқатни қандайдир мансабдорлар, пулдорлар, корчалонлар олдида ўз шаънини ерга ураётган бугунги замондош унутиб қўймаяптими?

Жазавага тушган глобал дунёнинг судьяси янглиғ қалам сурган яна бир улуғ туркий адиб Чингиз Айтматовнинг Айданаси, Эртош Курчалига, араб шаҳзодалари Ҳасан ва Мисрига, Бектурган оғаси, Тоштанафғонига ўхшаганлар ана шундай нафс балосига чалиниб, инсониятнинг улуғвор маънавияти тоғлари қулашига, мудҳиш зиддиятларга, беҳуда ўлимларга сабабчи бўлмаяптиларми?

Инсон нафс итини мағлуб этадиган кун яқинмикан? Шундай кун келармикан?

Дунё ва ҳаёт барқарорлигининг асоси – ўзини ва Яратувчисини таниган маърифатли инсондир; буни унутишга ҳеч биримизнинг ҳақимиз йўқ…

XY асрдан туриб ўз замондошларини ҳам, кейинги наслларни ҳам хавотир ила огоҳлантирган Алишер Навоийнинг биз шарҳ этган ғазали ҳар бир ўқувчини ўз даври, ўз жамияти, ўз ҳаёти ҳақида ўйлашга мажбур этади. Агарда бу ғазал фақат ўйлашга эмас, ниманингдир ўзгаришига ҳам сабаб бўлса, сўз санъатидан кўзда тутилган пировард мақсадга эришилган бўлади.

Шоир ўз сўзини айтди – ўзгариш, ўзгартириш энди Сизу бизга боғлиқ, азиз замондош.

Аслида мазкур ғазалнинг ҳам; умуман, Алишер Навоий асарларининг ҳам; умуман, ўтмиш ва бугунги шоирлар ижодининг ҳам; умуман, бадиий адабиётнинг ҳам кишилик жамиятидаги вазифаси ва аҳамияти ана шунда.

2013

Bugungi sahifamizda Alisher Navoiy ijodiga oid ikkita maqolani taqdim etmoqdamiz. Biri ustoz olim, professor Bahodir Sarimsoqov qalamiga mansub. Ikkinchisi shoira va adabiyotshunos olima Nodira Afoqovaning “Xazoyin ul-maoniy”ning ilk devonidan joy olgan 288-g‘azalga yozgan sharhidir.

ALISHЕR NAVOIY POETIK 
SINTAKSISIDAGI BIR USUL XUSUSIDA
Bahodir Sarimsoqov
Fil. fanlari doktori, professor

Poetik sintaksis masalalari o‘zbek adabiyotshunosligida juda zaif o‘rganilgan ilmiy sohadir. Holbuki, poetik nutq va uning shakllari, badiiy kechinmaning ifodalanishida ijodkorning mahorati nazariy poetikaning dolzarb muammolarini tashkil etadi. Chunki badiiy so‘z san’tida favqulodda poetik fikr kashfiyoti qanchalar muhim bo‘lsa, ana shu fikrni o‘ziga xos tarzda ifodalash ham shunchalar ahamiyatli. Mana shu ikki jihatning, boshqacha aytganda, shakl va mazmunning uyg‘unligi azal-azaldan adabiyot nazariyasida yetakchi mavzu sanalib keladi.

Gap Alisher Navoiydek daho san’atkorning poetic sintaksisi haqida ketar ekan, ushbu masalaning qamrovi, tahrirga tortiladigan sathlarni oldindan belgilab olish lozim. Shu bois ushbu maqolamizda biz Navoiy she’riyatidagi poetik sintaksisning ikki sathi mavjudligini va bu sathlarning poetik janrlar spetsifikasi bilan aloqadorlikda hal etilishini alohida ta’kidlab o‘tishni lozim topamiz.

Birinchi sath – masnaviy, murabba’, ruboiy, tuyuq, muxammas, musaddas, musamman kabi she’riy janrlarda poetik fikrning ifodalanishiga asos bo‘lgan apperseptiv o‘choqlarni belgilab olish. Mana shu jihatdan qaraganda, masnaviy, g‘azal, qit’a, ruboiy, tuyuq, murabba’, fard kabi janrlarda apperseptiv o‘choqlar vazifasini bayt birligi ado etadi. Chunki ushbu janrlarda poetik fikr qamrovi va uning ifodalanishini bevosita baytlar tahlili orqali hal qilish mumkin.

Ikkinchi sath – muxammas, musaddas, musamman kabi janrlarda esa apperseptiv o‘choqlar vazifasini misra va she’riy band doirasida belgilash ma’qul. Chunki ularda fikriy ifoda bevosita mustaqil sintaktik qurilishga ega misralar orqali amalga oshadi va yakuniy poetik xulosa band orqali ifodalanadi. Musammat she’riy shakllar poetik sintaksisi alohida kuzatishlarni talab etadi. Shu bois biz asosan Alisher Navoiy g‘azallaridagi poetik sintaksis masalalari haqida to‘xtalamiz.

Ma’lumki, g‘azal – besh baytdan ortiq nisbiy fikriy va sintaktik mustaqillikka ega bo‘lgan baytlardan tashkil topuvchi va albatta yagona poetik xulosa bilan yakunlanuvchi janr. Shu bois g‘azal janriga xos poetik sintaksisning ham ikki aspektdagi tadqiqot yo‘nalishi mavjud. Birinchisi –g‘azal matlasidan boshlab maqtasigacha bo‘lgan baytlarning sintaktik shakllari, ular o‘rtasidagi mazmuniy hamda mantiqiy aloqadorlikni ochish. Bunday aspekt ham maxsus tadqiqot talab etuvchi soha hisoblanadi. Ikkinchisi – g‘azal tarkibidagi har bir baytning sintaktikasi va uning ikki misrada ifodalanishidan iborat. Bizning mulohazamiz bevosita mana shu aspect doirasida ketadi.

Alisher Navoiy g‘azallarida apperseptiv o‘choq hisoblanmish baytda so‘z qo‘llash, poetik jumla tuzish, har bir poetik jumlaning bayt doirasidagi shakli va lirik kechinmani ifodalashdagi shoirning mahoratini kuzatish o‘ziga xos qiziqarli muammo. Chunki poetik sintaksis, ayniqsa, uning bayt doirasidagi inkishofi shoirning fikriy qamrovi va uni ifodalashdagi evfonik, ritmik va hissiy uyg‘unlik bevosita mahorat masalalari bilan aloqadordir. Demak, g‘azaldagi eng kichik apperseptiv o‘choq hisoblanmish baytning ham poetik sintaktik tabiatida juda ko‘plab usullar, poetik figuralar mavjud. Biz ulardan biri – baytning birinchi misrasidagi fikrning ikkinchi misraga ko‘chishi, ya’ni anjambeman – fikriy ko‘chuv hodisasi haqida to‘xtalamiz.

Odatda, she’rda misralar mazmunan va shaklan tugal bo‘lishlari talab etiladi. Biroq shoir aytmoqchi bo‘lgan poetik fikr, u ifodalamoqchi bo‘lgan lirik kechinma murakkabligi tufayli baytdagi she’riy misralar mustaqilligi buziladi; birinchi misrada boshlangan poetik fikr ikkinchi misrada yakunlanadi. Tabiiyki, she’riy jumlaning birinchi misradan ikkinchi misraga ko‘chishi va bayt mazmuni, vazni va ohangini buzmagan holda davom etishi ijodkorning san’atkorligini belgilaydi. Alisher Navoiy g‘azallari poetik ko‘chuv uchun benihoya ko‘p material beradi. Chunki, XY asr, hattoki, undan keyingi davrlar o‘zbek g‘azalchiligida hech bir shoir Navoiychalik poetik ko‘chuv hodisasini ko‘p va xo‘b qo‘llamagan. Aytish mumkinki, sintaktik ko‘chuv hodisasi shoir g‘azaliyotida maxsus poetik ifoda usuli darjasiga ko‘tarilgan.

Alisher Navoiy g‘azallarida bayt tarkibidagi sintaktik ko‘chuvning quyidagi ko‘rinishlari mavjud.

1. Sintaktik ko‘chuv birinchi misradagi ikinchi hashvdan keyin, ya’ni aruz ruknidan boshlanadi. Bu ko‘chuv turi shoir g‘azaliyotida yetakchi ifoda usuli hisoblanadi. Misollar:

Yana ichimga magar ishq soldi o‘tki,/ chiqar
Shararlari qotilib oh ila fig‘onimga.
G‘S, 420-bet.

Charxi soyir go‘yiyo oshiqdururkim,/ kechalar
Bor aning ham men kibi ko‘p ashkiyu oz uyqusi.
G‘S, 457-bet.

2. Sintaktik ko‘chuv birinchi misradagi hashvdan oldin, ya’ni sadr ruknidan keyingi o‘ringa to‘g‘ri keladi. Bunday ko‘chuv turida ba’zan birinchi hashvning bir hijosi yoki sadrning bir hijosi vazn nuqtai nazaridan ko‘chuv hodisasiga halal bergandek holatda bo‘ladi, ammo fikriy ko‘chuv nuqtai nazaridan bu narsa e’tiborga olinmaydi. Misollar:

May ichingkim, // dahr eli ichra ko‘p istab topmaduq
Ahxdu paymonida bo‘lg‘on ustivor, ey do‘stlar.
BV, 106-bet.

Sham’ hamdardimdurur hijron tunikim, // men kibi
Hajr o‘tida qovrulur ul dog‘i o‘z yog‘i bila.
G‘S, 428-bet.

3. Sintaktik ko‘chuv ikkinchi nisradagi birinchi hashvning birinchi hijosidan keyingi o‘ringa to‘g‘ri keladi. Misollar:

Rishtayi zulfi xayolidin havo qilg‘an ko‘ngil
Bir qushedurkim, // qochibdur go‘yiyo bog‘i bila.
G‘S, 427-bet.

Hajr shomi tiyralik birla meni devonani
Chun halok etti, // yana boshinda savdosi nedur.
BV, 115-bet.

4. Sintaktik ko‘chuv birinchi misradagi birinchi va ikinchi hashvlar o‘rtasiga to‘g‘ri keladi. Biroq bu xildagi ko‘chuv nihoyatda kam uchraydi. Misol:

Xo‘blarg‘a chun vafo yo‘q, // avlo uldurkim, ko‘ngil
O‘zni ul qattig‘ ko‘ngulluglarga mu’tod etmasa.
G‘S, 437-bet.

5. Sintaktik ko‘chuv ba’zan birinchi misradagi ikkinchi hashvning birinchi hijosidan keyingi o‘ringa to‘g‘ri keladi. Misol:

Kechalar hajringda bexudmen, // mening holimg‘adur
Sham’ning goh kuymagi, goh nolasi, goh riqqati.
G‘S, 456-bet.

Navoiy g‘azallari sintaktik ko‘chuvi nuqtai nazaridan kuzatishlar olib borish ushbu hodisaning yuqorida qayd etilmagan, xususan, ikkinchi misradagi ikkinchi hashvdan keyingi, ya’ni ajuz (zarb) ruknidan oldingi o‘rinlarga to‘g‘ri keluvchi ko‘rinishlarining ham topilishiga olib kelishi mumkin.

Poetik ko‘chuv hodisasi shunchaki ko‘chuv hodisasi emas, u – baytdagi poetik mazmunni to‘g‘ri, mantiqiy ifodalashning muhim vositasi. Shoir g‘azallaridagi anjambeman hodisasi bo‘yicha kuzatishlarimiz shundan dalolat beradiki, Alisher Navoiy kabi sabab-oqibat, ya’ni kauzal munosabatdagi bog‘lanishli she’riy baytlar tuzuvchi ijodkor o‘zbek adabiyotida juda kam topiladi.

Ushbu sintaktik hodisa, ko‘pincha, baytda aytilgan poetik oqibatning sabablarini yoki sababning oqibatlarini izohlashga, binobarin, baytda ifodalangan poetik fikrni to‘g‘ri anglab olishga imkon beradi. Quyidagi baytda sintaktik ko‘chuv birinchi misradagi ikkinchi hashvning o‘rtasiga, ya’ni “kun” so‘zidan keyingi o‘ringa tushgan.

Aylamang bekasligimni ta’n, bir kun // bor edi
Menda ham bir nozanin chobuksuvor, ey do‘stlar.
BV, 106-bet.

Agar g‘azalni o‘qishda ikinchi hashvdagi “bir kun” birikmasini o‘zidan oldingi hashvlarga qo‘shib o‘qilsa – bir mazmun, aruzga qo‘shib o‘qilsa – boshqacha mazmun anglashiladi.

Agar “bir kun” birikmasi sadr va undan keyingi ruknlar bilan bog‘liqlikda olib qaralsa, quyidagicha ma’no yuzaga keladi. “Ey do‘stlar, mening hech kimim yo‘qligini bir kuni ta’na qilmang, menda ham bir kun (bir paytlar) o‘ynoqi ot mingan nozanin ot bor edi”.

Yuzaki qaralsa, baytdagi poetik ko‘chuv arzimas juz’iy hodisadek tuyuladi. Lekin birinchi misradagi aruz ruknining ikkinchi misraga ko‘chishi bayt mazmunini boshqacha, birinchi misradagi ikkinchi hashvning bir qismi bilan aruz ruknining ikkinchi misraga ko‘chishi esa bayt mazmunining butunlay boshqacha talqin etilishiga olib kelmoqda. Anjambeman hodisasining ikki xil holatidan qaysi biri g‘azal mazmuniga, lirik kechinma oqimiga, eng muhimi, shoir ko‘zlagan badiiy mantiqqa mos keladi.

Bizningcha, birinchi holat, ya’ni birinchi misradagi faqat aruz ruknining ikkinchi misraga ko‘chishi g‘azal ruhiga, lirik kechinmalar oqimiga, shoir ko‘zlagan badiiy mantiqqa mos keladi. Bunday xulosaga kelishimizga esa quyidagicha asoslarimiz bor.

Birinchidan, lirik qahramon “yorga, mahbubaga yoki raqibga” emas, balki “do‘stlarga” murojaat etmoqda. Milliy ruh, milliy xarakterdan, turki xalqlar mentalitetidan kelib chiqilsa, “do‘stlar” har kuni eas, faqat bir kun – payti, vaziyati taqozo etgandagina lirik qahramonning yorsizligini ta’na qilishlari mumkin. Darhaqiqat, lirik qahramon do‘stlarining bir kun payti kelganda ta’na qilishlaridan hadiksiraydi. Agar u mahbuba yoki raqibga murojaat qilganda edi, ikkinchi hashvdagi “bir kun” birikmasi ham ikkinchi misraga ko‘chishi to‘g‘riroq bo‘lar edi. Mana shunday noto‘g‘ri qarash, aniqrog‘i, anjambeman hodisasini to‘g‘ri bilmaslik oqibatida Navoiy asarlarining 20 tomligida “ta’n” so‘zidan keyin vergul qo‘yilgan. Holbuki, bu o‘rinda vergulning mutlaqo keragi yo‘q.

Ikkinchidan, mumtoz g‘azalchilik an’anasida she’rning ritmik tuzilishi va misralarning taqte’lanishi bevosita vaznning izchil qoidalariga bo‘ysunadi. Shunday ekan yuqorida keltirilgan baytda, ikkinchi hashv bilan aruz rukni chegarasi so‘zlar chegarasiga mos kelgan. Demak, ikkinchi misraga sintaktik ko‘chishda aruz rukni uchun imkoniyat katta. Qolaversa, baytning umumiy mazmuni ham, ruhi ham aruz ruknining ko‘chishini talab qiladi.

Uchinchidan, Navoiy g‘azalllaridagi sintaktik ko‘chuv hodisasini ko‘zdan kechirish shuni ko‘rsatadiki, aksariyat baytlardagi anjambeman hodisasi faqat aruz ruknining ko‘chishiga to‘g‘ri kelishini tasdiqlaydi. Navoiy g‘azaliyotida alohida usul darajasida ko‘tarilgan sintaktik ko‘chuvning bu ko‘rinishi keng tarqalganligini inobatga olib, boshqacha aytganda, analogiya qonuniyatlaridan kelib chiqib, biz aruz ruknining kelib ko‘chishini to‘g‘ri deb hisoblaymiz.

Fikrimizning to‘g‘riligini ayni shu g‘azalning navbatdagi baytida qo‘llanilgan sintaktik ko‘chuv o‘rni ham to‘la tasdiqlaydi.

Yorsiz vayronda qon yig‘larmen oxir, // siz qiling
Yor birla gashti bog‘u lolazor, ey do‘stlar.

Mazkur baytdagi aruz rukni “siz qiling” hech qanday ehtimolsiz ikkinchi misraga taalluqli. Chunki baytning umumiy mazmuni shuni taqozo etadi: “Men oxiri bir vayronada qon yig‘layman, ana shunda yor bilan bog‘ va lolazorlar gashtini suring, ey do‘stlar”.

Demak, Navoiy g‘azallaridagi sintaktik ko‘chuvlar va ularning bayt mazmunini to‘g‘ri talqin qilishda ba’zan ijodkor poetik uslubiga tayanish va analogiya qonuniyatiga asoslanish ham yordam beradi.

G‘azal baytlaridagi anjambeman hodisasi misralararo sabab-oqibat munosabatlarini to‘g‘ri anglab olish va shu orqali baytning umumiy mazmunini ijodkor nazarda tutgan g‘oya asosida talqin qilishga imkon beradi. Sintaktik ko‘chuv ko‘p hollarda muayyan oqibatning ko‘plab sabablari mavjudligini alohida ta’kidlab ko‘rsatishga keng yo‘l ochadi. Quyidagi baytda lirik qahramon chiqargan poetik xulosaning sabablari bir nechta ekanligi faqat anjambeman hodisasi vositasida ta’sirchan ifodalangan. Biroq bu baytda g‘azalning vazn tuzilishi, taqte’si bilan sintaktik ko‘chuv chegarasi mos kelmaydi. Chunki ko‘chuv hodisasi ikkinchi hashvning oxirgi hijosi hisoblangan “bor”dan oldingi o‘ringa to‘g‘ri keladi:

Xilqatim bog‘ida ul gul hayfkim, // bordur manga
Zor tan, majruh jon, mahzun ko‘ngul, g‘amnok ruh.
BV, 83-bet.

Xulosa qilib aytganda, sintaktik ko‘chuv hodisasi bayt mazmunini, g‘azal mohiyatini to‘g‘ri anglashga imkon beruvchi poetik nutq hodisasidir. Poetik ko‘chuv g‘azaldagi monotonlikka barham beradi, she’riy nutqni jonli nutqqa yaqinlashtiradi, eng muhimi, poetik fikrni aniq, mantiqli ifodalashga yo‘l ochadi.

Shu o‘rinda bir narsani alohida ta’kidlab o‘tishni lozim topamiz. Ayrim adabiyotshunos va tanqidchilar lirika subyektivlik saltanati, shu bois bir she’rni har bir she’rxon o‘zicha talqin etishi mumkin deb qaraydilar. To‘g‘ri, lirika – subyektivlik salatanati, ammo bu narsa she’rxonga har bir asarni istagancha subyektiv talqin etishga xuquq bermaydi. Haqiqiy she’rxon asardan shoir ko‘zlagan, lirik qahramon ruhiga mos keluvchi ma’no va mazmunni topib olishi lozim. Lirikaning butun jozibasi, nazokati, subyektivligi ana shunda. Poetik tashxisning bunday murakkab jarayonida she’rga singdirilgan nafaqat hissiy, fikriy boylik, balki ana shu boylikni ro‘yobga chiqarish uchun xizmat qiladigan poetik sintaksis ham belgilovchi ahamiyatga ega. Poetik sintaksisning eng murakkab, eng jozibali figuralari, usul va vositalari Alisher Navoiy g‘azaliyotida mujasssamlangan. Ularni izlab topish, ilmiy asosda tahlil etish, ya’ni Navoiyning potik sintaksisi muammolarini tadqiq etish endi boshlanajak.

Manba: “O‘zbek tili va adabiyoti” jurnali,2001 yil, 2-son.

HAYOT BARQARORLIGINING ASOSI
Nodira Afoqova
filologiya fanlari doktori

Zamonaviy navoiyshunoslik qariyb bir asrlik tajribaga ega. Shu muddatda ulug‘ shoir asarlari to‘plandi, joriy yozuvga tabdil etildi, bir necha marta nashrdan chiqdi, ilmiy tadqiq yo‘nalishida ham fundamental natijalar e’lon qilindi. Shubhasiz, bu keng miqyosli va zahmatli izlanishlardan muddao bitta – mutafakkir shoir ijodiy merosini, uning asarlaridan joy olgan ilg‘or gumanistik g‘oyalarni zamondosh o‘quvchi iste’moliga yetkazish, Navoiyning o‘lmas g‘oyalaridan zamonga mos ravishda foydalanishdir.

Alisher Navoiy yashagan va biz yashayotgan davr o‘rtasida 600 yilga yaqin vaqt masofasi, shunga muvofiq til to‘sig‘i ham mavjud – bu shoir asarlarining iste’molini bir qadar mushkullashtiradi; ularni adabiyot bo‘yicha maxsus ma’lumotga ega bo‘lmagan oddiy o‘quvchining tushunishi yanayam qiyin. O‘rta asrlarning mahobatli shoiri ilgari surgan olijanob insoniy ideallar targ‘ibiga bugungi kunda amalga oshirilayotgan turli sharhlar, shoir nazmiy asarlarining nasriy bayonlari, she’riy tabdillari yordam beradi. Quyida sharh etilajak g‘azal “G‘aroyib us-sig‘ar” devonidan joy olgan. “Xazoyin ul-maoniy”ning ilk devonidan joy olgan 288-mazkur g‘azal ma’rifiy-pandnoma xarakterida bitilgan. Unda shoir o‘quvchiga murojaat qilib, pand-nasihat fonida davr, jamiyat, inson umri va uning mohiyati haqidagi mulohazalarini o‘rtaga tashlaydi.

Matla’:

Istasangkim, urg‘asen davrong‘a tiyg‘i inqito’,
Ul vido’ etkuncha sen qilg‘il burunrog‘ alvido’.

G‘azalda izohtalab so‘zlar mavjud. Bu so‘zlarning ma’nolarini tushunib olishda “Navoiy asarlari lug‘ati” dan foydalanamiz:

tiyg‘ – qilich, xanjar, pichoq kabi kesadigan asbob;
inqito’ – uzilish, ajralish, tugalish;

Matla’, ya’ni dastlabki baytning so‘zma-so‘z mazmuni quyidagicha: agar davronga ajralish qilichini urmoqchi bo‘lsang, davron sen bilan vidolashmasdan turib, sen unga alvido aytgin. Ya’ni: davron(muhit, jamiyat)dan chetlashishni, uzlatni ixtiyor etsang, zamonning o‘zi seni bir chetga uloqtirib tashlamasdan burunroq o‘zingni chetga ol.

Bu matla’-bayt, tabiiyki, har qanday o‘quvchida qator savollarni keltirib chiqaradi: xo‘sh, inson nima uchun davrondan ajralmoq istaydi? Nega davr, muhit o‘z a’zosini chetga uloqtirib tashlashi lozim? Nega odam jamiyatdan o‘zini uzlatga olishi kerak?

Agar g‘azal shoirning yigitlik davri lirikasiga mansubligini inobatga olsak , gap xavfu xatarga, toj-taxt talashlariyu adovatga, dushmandorlikka, xusumatga to‘la siyosiy muhit haqida ketayotganligini taxmin qilish mumkin. Professor Hamid Sulaymonovning ko‘rsatishicha, shoirning yigitlik davri lirikasi 1461-1476 yillarda yaratilgan she’rlarni o‘z ichiga oladi. Ma’lumki, Alisher Navoiy umrining aynan yigitlik fasli ibtidosida – taxminan 1462 yillarda Abusaid mirzo tomonidan Samarqandga chetlashtirilgan; u 1469 yildagina – Husayn Boyqaro Xuroson taxtini qo‘lga kiritgandan so‘ng Hirotga qaytadi. Surgun maqomida ona shahri Hirotdan ajralish Alisher Navoiyga juda qattiq ta’sir qilgan. Samarqand safari oldidan Sayiid Hasan Ardasherga yozilgan she’riy maktub – shoirning o‘sha paytdagi ma’yus kayfiyatnomasidir, deyish mumkin. Albatta, Navoiy shu yillar orasida Xurosonda sodir bo‘lgan voqealardan xabardor bo‘lib turgan. Akademik Izzat Sulton “Navoiyning qalb daftari” kitobida, mazmunidan kelib chiqqan holda, aynan shu yillarda yozilganligi ehtimol tutilgan g‘azal va ruboiylarni ko‘rsatib o‘tadi. Bizningcha, sharh etilayotgan g‘azal ham, ehtimolki, Xuroson boshidagi ana shu tahlikali yillarda yozilgan va yosh Alisher Navoiy xavf-xatarga to‘la bunday muhitdan o‘zini chetga olib turish pozitsiyasini ma’qullagan.
2-bayt:

Jon berib shirinu muhlik joh uchun ilgingda tiyg‘,
Naz’ vaqti sharbati marg istab aylaysen nizo’.

Lug‘at:
muhlik – halok qiluvchi
joh – mansab, amal, martaba
naz’ – sug‘urib (yulib) olish, jonni olish;

Bayt ma’nosi: mansab-martaba insonni halok qilguvchi bir narsa-ku, yana amal-martaba yo‘lida qo‘lingga qilich ushlab kurashasan, shirin joning ham ko‘zingga ko‘rinmaydi, ammo bu qilmishlaring tufayli jon berayotgan paytingda qattiq qiynalib, o‘lim sharbatini tezroq icha qolsaydim, deb o‘ylaysan.

Bu bayt ham gap yuqorida eslatilgan siyosiy kurashlarga to‘la tarixiy davr haqida ketayotganligi haqidagi taxminni quvvatlaydi.

Keyingi ikki baytda ham baqo va fano, abadiylik va o‘tkinchilik bahsi davom ettiriladi. Binobarin, 3-bayt:

Asrading katton kafan qilmoq uchun, ne sudkim
Hashr bozorida beqiymatdurur mundoq mato’.

Lug‘at:
katton, katon – kanopdan to‘qilgan kiyim (katton go‘yo oydinga chidamay tez yirtilar emish)
sud – foyda
hashr kuni – qiyomat kuni

Bayt ma’nosi: katton kabi nozik matoni kafanlik uchun asrab qo‘yishdan nima foyda, chunki qiyomat kunida biror-bir mato’ning qiymati bo‘lmaydi. Ya’ni kishining baqo olamidagi o‘rni uning bu dunyodagi amallariga qarab belgilanadi, buning uchun kafanlik turining, uni tanlashning hojati yo‘q.

4-bayt ham ana shu ruhda bitilgan:

Maskaning oxir chu tufrog‘dur, ne o‘tkarmakdurur
Madfaning ayvonig‘a ko‘k gunbazidin irtifo’.

Lug‘at:
madfan – dafn qilinadigan joy, go‘r
irtifo’ – yuksalish, yuqorilash

Bayt ma’nosi: oxir-oqibatda barchaning boradigan yeri qaro tuproq ostidir, bas, shunday ekan, osmono‘par sag‘analar qurish nimasi?

Mayli, oydinda titilib ketadigan darajadagi nozik mato’ning ham, ko‘kka qadar yuksalgan sag‘ananing ham baqo olamida qimmati yo‘q ekan; jon talashib olganimiz mansab kursisi ikki dunyo o‘rtasida bo‘g‘zimizga suyakday tiqilib musibat orttirar ekan, bu dunyo hayoti-chi? Bunda yashash uchun bunyod qilgan ashqol-dashqollarimiz-chi? Ularga qanday munosabatda bo‘lmoq darkor? Shoir keyingi baytlarda mana shu masalaga daxl qiladi.

5-bayt:

Sandaloyin ev yasab, eldin ko‘rarsen sarzanish
Kim, bu yanglig‘ ko‘rdi sandalniki, yetkurgay sudo’.

Lug‘at:
sandaloyin – yog‘ochi qora-sarig‘ rangli, xush isli daraxt kabi
ev – uy
sarzanish – koyish, tanbih, haqorat
sudo’ – bosh og‘rig‘i

Bayt ma’nosi: dabdaba uchun xushbo‘y sandal daraxti yog‘ochidan uy qursang, odamlardan tanbeh, koyish, haqorat eshitasan, bunday uy ortiqcha bosh og‘rig‘idan boshqa narsa emas.

6-bayt:

Yer o‘parsen rizq uchun minnat yukidin xam bo‘lub,
Tengri yoringkim, qilibsen xush namoze ixtiro’.

Bayt ma’nosi: bir chimdim rizq uchun birovlarga yalinib, minnat yukidan qadding egilib, noravo kimsalar oldida yer o‘pasan. Shu tariqa o‘z qadringni poymol etasan. Inson degan yuksak nomni tuproqqa teng qilasan… Bunday ayanch manzara shoirni qattiq iztirobga soladi, u o‘zini achchiq istehzodan to‘xtata olmay qoladi: “Tangri yoring bo‘lsinkim, namozning yangi turini, ya’ni Alloh oldida emas, uning bandasi oldida yerga bosh urishni ixtiro’ qilibsan!”

7-bayt:

Dur qulog‘ingda momuqdin bir chigitdur, el so‘zin
Bu momuq birla chigitdin aylamassen istimo’.

Lug‘at:
istimo’ – eshitish

Bayt ma’nosi: o‘zingni ko‘p duru javohirlarga o‘rama, qulog‘ingga taqilgan dur(brilliant)ning paxta ichidagi chigitcha qimmati bor, ustiga-ustak ana shu paxtayu chigit senga haqiqatni aytguvchilarning so‘zlarini eshittirmaydi!

8-bayt:

Besha sherin gar zabun qilsang shijoatdin emas,
Nafs itin qilsang zabun olamda yo‘q sendek shujo’.

Lug‘at:
besha – to‘qay, o‘rmon

Shu 8-baytda xususiy manzaralar umumlashtiriladi: o‘rmonning qiroli, dunyodagi eng dahshatli kuch bo‘lmish sherni-da mag‘lub etsang – bu sening qudrating, shijoating namoyishi bo‘lolmaydi; bil’aks, nafs itini mahv qilsanggina dunyodagi eng shijoatli, botir kishi sanalishga loyiqsan.

Maqta’, oxirgi bayt:

Ey Navoiy, tengri asrorig‘a til mahram emas,
Chok ko‘nglung ichra tutkim “jovaz-al-isnayni sho’” .

Lug‘at:
asror – sirlar
mahram – ulfat, hamdam, sirdosh

“Jovaz-al-isnayni sho’” — arabcha ibora: “Kullu sirrin jovazal-isnayni sho’” misra’ining bir qismi bo‘lib, misra’ ma’nosi: “Hamma sir ikki tish orasidan o‘tsa, (barchaga) yoyiladi” demakdir.

Maqta’da shoir “siringni o‘z qalbingda mahkam asra, ko‘ngling chok bo‘lganda, ya’ni boshingga musibat tushganda, bo‘shlik qilib nogoh aytib qo‘yma”, deydi. Baytda eslatilgan arabcha misraga ko‘ra ham “Hamma sir ikki tish orasidan o‘tsa, (barchaga) yoyiladi”.

Bizningcha bu ilova-bayt ham she’rning yozilishiga sabab bo‘lgan tarixiy davr, shoirning kayfiyati bilan bog‘liq.

Akademik Izzat Sultonga ko‘ra, temuriy shahzodalar xususida salbiy fikrlar aytish o‘sha davr etiketiga to‘g‘ri kelmagan, shuning uchun Alisher Navoiy asarlarida uni surgun qilgan Abusaid mirzoni bevosita qoralovchi so‘zlarni ko‘p uchratmaymiz. U o‘z munosabatini Abusaid nomini “Majolis un-nafois”ga alohida kiritmaslik, uni faqat ikki shoirning qotili sifatida eslatish; “Saddi Iskandariy”da Abusaid mirzoning 1469 yildagi jangda yengilishi bilan bog‘liq bobni ikki tarafdan yaxshi podshoh qanday bo‘lishi kerakligi haqidagi boblar bilan “o‘rab olish” tarzida ifoda etgan . Demak, shoir bu g‘azalning yozilish sababi, o‘z qalbidagi sirlarning oshkor bo‘lishini istamagan. Bundan tashqari, shu g‘azal matla’-baytidagi muhit va shaxs o‘rtasidagi munosabat haqidagi eslatma ham Navoiyning Abusaid mirzo haqida ochiq so‘zlamasdan, umumiy planda mulohaza yuritishiga sabab bo‘lgani ehtimol.

She’rning umumiy ruhi shundayki, amalparastlik, moddiyunchilik, yanayam zamonaviyroq qilib aytganda, meshchanlik hech qachon insonni bezamaydi, abadiyat dunyosidagi o‘rnini belgilamaydi. Aksincha, biz intilgan mansab, dabdaba, mol-davlat kabi narsalar bosh og‘rig‘idan boshqa narsa emas. Zero, ularga erishish uchun bir urinsang, saqlab turish uchun ming urinish kerak bo‘ladi. Ba’zan unga erishish va saqlab turish ma’naviyat chegaralarining buzilishi hisobiga kechadi. Bu taxlit xulosa shoir uchun tasodifiy emas. U boshqa bir g‘azalida:

Ey Navoiy, faqr mulkin tut g‘animat zinhor,
Kim g‘inovu saltanatning ko‘p erur dardi sari, —

ya’ni faqirlikdan yaxshi narsa yo‘q, boylik va mansab-amalning bosh og‘rig‘i judayam ko‘p, deya o‘z-o‘zigagina emas, o‘quvchisiga ham eslatma bergan. Ulug‘ shoir bu xulosaga o‘z amaliy faoliyatida qattiq amal qilgan ham. Sultoni sohibqiron Husayn Boyqaroning eng yaqin kishilaridan biri bo‘lishiga qaramasdan, hech qachon yuksak martabalarga intilmagan; aksincha, band qilgan mansablaridan hamisha o‘z iste’fosi bilan ketgan. Mol-davlatini xalq uchun madrasalar, masjidlar, shifoxonalar, ko‘priklar va boshqa inshootlar qurishga sarflagan; fan va san’at vakillariga homiylik qilgan; yetim-yesirning boshini silagan. Zero, So‘zning qimmati uning amali bilan yanayam baland bo‘ladi.

O‘quvchida yana savol tug‘ilishi mumkin: xo‘sh, Alisher Navoiy-ku ma’lum bir kayfiyat ta’siri ostida, o‘z davrining Abusaid mirzoga o‘xshagan kishilari qilmishlarini nazarda tutib bunday g‘azalni yaratgan ekan, bu she’rning ahamiyati shoir avtobiografiyasini mukammallashtirish bilangina belgilanmaydimi? Ha, albatta. Ammo ayni paytda bu she’r bizni bugungi global dunyo haqidagi, bu dunyoda butun insoniyat va alohida shaxsning o‘rni haqidagi, moddiyat va ruhiyat haqidagi, fano va abadiyat haqidagi chuqur-chuqur o‘ylar tubiga otadi.

“Arab bahori” nomi bilan Suriyada, Livanda, Misrda, Tunis va boshqa mamlakatlarda sodir bo‘lgan haliyam davom etayotgan xunrezliklar ayrim kishilarning “muhlik joh” – halok qiluvchi mansab-martabaga qattiq bog‘lanib, amal kursisini 20-30 yillab bo‘shatmasdan, xalqning qonini so‘rgani tufayli emasmi?

Ayni kunlarda Iroqni, Tailandni, Turkiyani, Ukrainani chayqatib turgan notinchliklar zamirida ham alohida olingan shaxslarning ortiqcha da’volari, maqsadlari yotmaydimi?

XX-XXI asrda dunyoning juda ko‘p mamlakatlariga tarqalgan vabo – korrupsiya balosiga yo‘liqqan, ko‘pning rizqini tuyaday yeb, falon-falon oroldan dam olish maskani, falon mamlakatda falon asrda qurilgan qasr sotib olayotganlar “sandaloyin bu ev”larning bosh og‘rig‘idan boshqa narsa emasligini bilarmikanlar?

Aslida rizqni bandasi emas, parvardigorning o‘zi beradi – bu haqiqatni qandaydir mansabdorlar, puldorlar, korchalonlar oldida o‘z sha’nini yerga urayotgan bugungi zamondosh unutib qo‘ymayaptimi?

Jazavaga tushgan global dunyoning sudyasi yanglig‘ qalam surgan yana bir ulug‘ turkiy adib Chingiz Aytmatovning Aydanasi, Ertosh Kurchaliga, arab shahzodalari Hasan va Misriga, Bekturgan og‘asi, Toshtanafg‘oniga o‘xshaganlar ana shunday nafs balosiga chalinib, insoniyatning ulug‘vor ma’naviyati tog‘lari qulashiga, mudhish ziddiyatlarga, behuda o‘limlarga sababchi bo‘lmayaptilarmi?

Inson nafs itini mag‘lub etadigan kun yaqinmikan? Shunday kun kelarmikan?

Dunyo va hayot barqarorligining asosi – o‘zini va Yaratuvchisini tanigan ma’rifatli insondir; buni unutishga hech birimizning haqimiz yo‘q…

XY asrdan turib o‘z zamondoshlarini ham, keyingi nasllarni ham xavotir ila ogohlantirgan Alisher Navoiyning biz sharh etgan g‘azali har bir o‘quvchini o‘z davri, o‘z jamiyati, o‘z hayoti haqida o‘ylashga majbur etadi. Agarda bu g‘azal faqat o‘ylashga emas, nimaningdir o‘zgarishiga ham sabab bo‘lsa, so‘z san’atidan ko‘zda tutilgan pirovard maqsadga erishilgan bo‘ladi.

Shoir o‘z so‘zini aytdi – o‘zgarish, o‘zgartirish endi Sizu bizga bog‘liq, aziz zamondosh.

Aslida mazkur g‘azalning ham; umuman, Alisher Navoiy asarlarining ham; umuman, o‘tmish va bugungi shoirlar ijodining ham; umuman, badiiy adabiyotning ham kishilik jamiyatidagi vazifasi va ahamiyati ana shunda.

2013