Абдуқодир Ҳайитметовнинг “Навоий энциклопедияси”ни яратиш ғояси асосчиси ва ташаббускори бўлганлигини ким инкор этаётир? Ҳеч ким. Бунақа ишга уриниш бир ёнда турсин, хаёлга борган кишининг ўзи йўқ – тополмайсиз уни. Модомики, шундай экан, А.Ҳайитметовнинг бундан қарийб ўттиз йил муқаддам “Навоий энциклопедияси” учун асосан материаллар жамлаш ва уларни жойлаштириш принципларига бағишлаб ёзилган мақоласини ўз ниятига мослаб, айрим муҳим жойларини тубдан ўзгартириб, яъни бузиб нашр эттиришдан муддао нима?

Иброҳим ҲАҚҚУЛ
ОЛДИНГА УНДАШМИ ЁКИ…

Мақолани ўқиганлар орасида “Бу одамнинг улкан навоийшунос Абдуқодир Ҳайитметовдан норозилиги ёки домлага қандайдир хусусмати бор экан-да”, дегувчилар ҳам учраши мумкин. Аслида, ҳеч қачон бизда бунақаси бўлмаган. Мумтоз адабиёт бўлимига Домла Ҳайитметов раҳбарлик қилган даврларда ҳам, бўлим бошлиқлиги менга топширилгандан кейин ҳам, келишмовчилик нари турсин, орада англашмовчилик бўлганлигини ҳам мен эслай олмайман. Ҳайитметов ҳақиқатда ҳам устод мақомидаги олим эди. Домла сўнгги кунларигача қадрдон бўлимларида хотиржам, ёшларнинг самимий ҳурмат-эҳтиромлари оғушида яйраб меҳнат қилдилар. Нима нарса, қайси иш, қанақа ғоя ёки илмий йўналиш Ҳайитметовни хотирлатса, биз шуларнинг деярли барчасини ҳануз эъзозлаймиз ва ривожлантиришга уринамиз. Мустақиллик мафкураси ва истиқлол талаблари асосида яратилаётган икки жилдлик “Навоий энциклопедияси”ни келажакда муваффақият ила тугаллашда ҳам домланинг ўз ўрни ва салмоқли хизмати бор. Буни айтиш, мавриди келганда эътироф этишдан наинки бўлимимиз, балки институт илмий жамоаси ҳам тўхтамайди.

Шунга қарамасдан, кейинги вақтларда ўзининг ички мақсад, моддий манфаатларига эришмоқ ғаразида А.Ҳайитметовни бизга қандайдир қарши қўйиш ҳаракати очиқ-ойдин кўзга ташлана бошлади.

Абдуқодир Ҳайитметовнинг “Навоий энциклопедияси”ни яратиш ғояси асосчиси ва ташаббускори бўлганлигини ким инкор этаётир? Ҳеч ким. Бунақа ишга уриниш бир ёнда турсин, хаёлга борган кишининг ўзи йўқ – тополмайсиз уни. Модомики, шундай экан, А.Ҳайитметовнинг бундан қарийб ўттиз йил муқаддам “Навоий энциклопедияси” учун асосан материаллар жамлаш ва уларни жойлаштириш принципларига бағишлаб ёзилган мақоласини ўз ниятига мослаб, айрим муҳим жойларини тубдан ўзгартириб, яъни бузиб нашр эттиришдан муддао нима?

Шўро замонида марксча-ленинча методологияга сунмай, партиявийлик ва синфийлик принципларини четлаб қалам тебратган адабиётшунос ё танқидчини топиш амри маҳолдир. А.Ҳайитметов ижодида ҳам шунақа мақола ва тадқиқотлар бор эди. Буни хаспўшлашга сира уринмай, зарурият сезилганда у киши доимо очиқ гапирган. Ҳатто 1996 йил матбуотда эълон этилган бир суҳбатида “Очиғини айтиш керак, ҳозиргача аксарият ҳолларда Навоий ижодини сиёсатлаштириб талқин этиб келдик”, дея эътироф этган. Домланинг “Навоий энциклопедияси” сўзлигидаги мақоласи ҳам шундай руҳда ёзилган. Шу боисдан кейин у қайта босилмаганидек, ҳеч бир китобга ҳам киритилмаган. “Ўзбекистон адабиёти ва санъати” газетасида (2015 йил 13 март) мақола негадир “Навоий абадияти. Навоий энциклопедияси”ни яратиш тамойиллари” деган ном билан чоп эттирилган. Ҳолбуки, назарда тутилган асосий мақсадга кўра муаллиф қўйган сарлавҳани ўзбошимчалик билан ўзгартиришга, албатта, бировнинг ҳаққи йўқ. Лекин сарлавҳадан бошланган “ислоҳчилик” янада хунукроқ тарзда мақоланинг ўзида ҳам амалга оширилган.

“Навоий энциклопедияси”ни яратишга дастлаб совет давлати ҳукм юритган йилларда киришилган. Демак, мустабид бир салтанат сиёсати ва зўравон мафкураси йўл-йўриқларини қабул қилмай илм-фанда ҳам ҳеч натижага эришиб бўлмаслиги ўз-ўзидан тушунарли.

“Сўзлик”да берилган мақолани ўқиган киши бунга асло шубҳаланмайди. Газета нашрида эса қитмирлик туфайли мақола ёзилган замон руҳи ва сиёсий сиёқи муаллақлаштирилган. Мақолада ўқиймиз: “Совет навоийшунослигининг сўнгги йиллардаги ўзига хос хусусиятларидан бири кенг адабий, ижтимоий-сиёсий, илмий-маданий фонда ўрганилаётгани, тадқиқ этилаётганидир”. (6-бет)

Албатта, “совет навоийшунослиги” билан ўзбек навоийшунослиги айни тушунча ва бир маслак йўли эмас. Навоийшуносликдаги ғоявий-илмий мутелик, фикрий турғунлик ва ҳар турли нуқсонлар худди ўша “совет” деган атама ҳамда давр билан чамбарчас боғлиқдир. Хўш, совет сўзи четга суриб ташлангани билан нима ўзгаради? Афсуски, мақоланинг газета ва вариантида бу савол умуман унутилган: “Ўзбек навоийшунослигининг сўнгги йиллардаги ўзига хос фазилатларидан бири Навоий ҳаёти ва ижодининг кенг адабий, ижтимоий-сиёсий, илмий-маданий миқёсда ўрганилаётгани, тадқиқ этилаётганидир”.

Бу парчада “совет навоийшунослиги”га барҳам берилиб, “хос фазилатлардан бири”, “Навоий ҳаёти ва ижодининг”, “миқёсда” каби сўз ва иборалар қўшилган.

Бир пайтлар “совет навоийшунослиги” деган шарафга мушарраф бўлиш ҳақиқатда фахр ҳисобланган. Акс ҳолда, “Сўзлик”дан жой олган мақолада “совет навоийшуносларининг катта авлодига мансуб”, “совет навоийшуносларининг кейинги авлодига мансуб олимлар” деб ёзилмасди (7-бетда).

Хайрли ва хайрсиз, омадли ва омадсиз, нурли ва жуда нурсиз воқеа-ҳодисалардан ташкил топган бутун бошли бир илм тарихини биргина “совет” калимасини йўқотиш билан ўзгартиришга ишонлиганлигига нима дейсиз?

Истиқлол ва мустақиллик муаммо ҳамда маданий-ғоявий мушкулотлари шунчалик осон, шу қадар енгил ҳал этилар экан, унда миллатимиз ижтимоий, маърифий ҳаётида ниҳоятда улкан ва фахрли воқеа бўлган 12 жилдлик “Ўзбекистон миллий энциклопедияси”ни яратишдан кўра 14 томда сиқарилган “Ўзбек совет энциклопедияси”дан “совет” сўзини олиб, ўшанинг ўзини қайта чоп эттирса бўлмасмиди?

Баъзи бировлар мустақиллик мафкураси ва истиқлол сиёсати тўғрисида ниҳоятда оғиз кўпиртириб сўзлашади-ю, аслида Ўзбекистон давлати маънавият, илм-фан ва адабиёт соҳасида юритаётган сиёсат мазмун-моҳиятини чуқур ҳис этишолмайди. Чунки ҳамма нарсага моддий илинж ва қорин нигоҳи билан қаралганда, доим шундай бўлади. Умумий савия, руҳоний завқ ва билимнинг пастлиги эса эрк ва ҳуррият тақдирига янада кўпроқ зиён етказади.

Кейинги пайтларда илм-фанни спорт мусобақасига айлантиришни хоҳловчилар кўзга ташланадиган бўлган. Уларга қолса, дид, шуур, маслак, эътиқод, хуллас, ҳамма-ҳаммаси бирданига эврилса ва юксалса. Ҳеч вақт бундай бўлмаган, бўлмайди ҳам. Шу боис ҳар бир маданий иш, ҳар бир фикрий ҳаракатни етук Шахс тарбиясига таъсир зтказишини эътиборда тутиш зарурдир. Айни пайтда, тарих, дин, ирфон ва илоҳий-фалсафий таълимотларнинг аҳамиятини паст баҳоламаслик лозим. Совет ҳукумати мана шуни истамас, диний-тасаввуфий ҳақиқатларни билиш ва ўзлаштиришга йўл қўймасди. “Навоий энциклопедияси” учун тузилган “Сўзлик”ни назардан ўтказган киши буни ҳозир дарров фаҳмлайди. Бошқача бўлиши мумкин ҳам эмасди. Ундаги “Бу энциклопедия, аввало, ҳозирги совет навоийшунослигининг даражасини ўзида акс эттириши лозим” деган таъкидни табиий деб билиш керак. Ва қомус учун ёзилган мақолаларнинг кўпчилигида шу нарса аксини ҳам топган.

Энди икки оғиз гап  “Навоий қомуси” нашрининг кечикиши хусусида.  Ёзилиши ва чоп қилиниши ўн йилга мўлжалланган қомус устидаги иш беш йил деганда тўхтатилган. Сўнг бир жилд ҳажмидаги қўлёзма “Қомуслар Бош таҳририяти” (ҳозирги “Ўзбекистон миллий энциклопедияси давлат илмий нашриёти”)га топширилган. Маълумотларга кўра, нашриётнинг Тил ва адабиёт таҳририяти  йиғилишида “қўлёзмадаги мақолаларнинг асосий қисми энциклопедия талаблари ва принципларига мутлақо жавоб бермаслиги” исботланиб, қўлёзма қайтарилган. Шу билан қомус тақдирига қизиқиш бутунлай тўхтаган. Шундан сўнг ҳам А.Ҳайитметов домла яна ўн тўрт йил (2005 йилгача) ҳаёт кечирганлар. 1994 йилдан бошлаб у киши раҳбарлигидаги бўлим “Ўзбек дидактик адабиёти”, кейин “Алишер Навоий асарлари поэтикаси”, “Тасаввуф ва ўзбек адабиёти тараққиёти” мавзуларида меҳнат қилишган. Бир неча темани тадқиқ қилиб, бўлим ходимларининг кучларини тармоқлаштиришдан кўра “ниҳоясига етган”, “Навоий қомуси”ни чоп эттириб, қўшни республикалар орасида қомуснависликда байроқдорликка эришса бўлмасмиди?

Қайта қуриш ва ошкоралик йилларида уч томлик “Ўзбекистон адабиёти ва санъати” энциклопедияси”, бир жилдлик “Ҳамза қомуси” чиқарилаётгани ҳақида матбуотда ҳам ёзилган. Қани ўша қомуслар? Улар чиқарилганида ҳам “Ўзбек совет энциклопедияси”га ўхшаб яроқсиз ва қуруқ сармояга айланиб қоларди.

Масаланинг сиёсий ва мафкуравий жиҳатларини бехато мушоҳада эта билган А.Ҳайитметов умрининг охирги фурсатларигача “Навоий қомуси”га такрор қайтиш ва унинг нашри борасида ҳеч кимга бир нима демаган.

Ваҳоланки, бўлимдаги кучлар билан икки жилдлик қомус яратиб бўлмаслигига кўзи етган А.Ҳайитметов ташвишга тушиб, унинг ҳажмини қисқартириш бўйича Ўзбекистон Фанлар академияси ижтимоий фанлар бўлими бошлиғи академик Г.А.Пугаченковага мурожаат этган. Хуллас, ушбу бўлимда масала муҳокама қилиниб, икки жилдлик ўрнига “Мухтасар Навоий қомуси” яратилишига қарор чиқарилган: “В связи с необходимостью концентрации сил на подготовку “Малой энциклопедии Алишера Навои” исключит из плана НИР Института языка и литературы на тему «Узбекская литература второй пол. XIX нач. XX веков».

Шунинг билан бир қаторда “Навоий энциклопедияси”га Бош муҳаррир этиб тайинланган А.Ҳайитметов Тил ва адабиёт институти илмий кенгашида қомус ёзишда қатнашадиган асосий муаллифларнинг рўйхатини ҳам тасдиқлатиб олган: “В создании «Энциклопедии Навои примут участие в качестве авторов также ведущие специалисты Института языка и литературы им. А.С.Пушкина АнУзССР Султонов И.А., Ш.Шоабдурахмонов, Х.Якубов, А.Хайитметов, Ш.Шукуров, А.Абдугафуров, С.Эркинов, Т.Мирзаев, С.Ганиева, Я.Исхаков, Т.Ахмедов, И.Хаккулов, М.Мирзаахмедова, Т.Гафурджанова и др.; ученые ТашГУ им В.И.Ленина, ТашГГИ им Низами, СамГУ им Навои, Бухарский ГПИ им. Орджоникидзе, Ленинабадский ГПИ им. Кирова и др».

Бироқ исми шарифлари рўйхатга киритилган муаллифларнинг қарийб ярмиси қомус учун ҳеч нима ёзмаганидек, олий ўқув юртларидан ҳам пичоққа илинадиган унча кўп мақола олинмаган. Табиийки, бунинг “Сўзлик”да йўл қўйилган шошқинлик ва хомлик билан ҳам алоқадорлиги бўлган.

Мақоланинг газета нусхасини ўқиган пешқадам олим ёки мушоҳадачи навоийшунос хаёлига “бу мақола обрў-эътиборни кўтариш учун чиқарилганми ёинки пасайтириш учунми?” деган мулоҳаза туғилиши шубҳасиздир. Бирор бир асарми, мақолами нашрга тайёрланса, таҳрир қилинса, таҳрирга қисқартириш бўлса, қисқартиришга одатда изоҳ берилади. Агар А.Ҳайитметов ҳаёт бўлганида, мақоласининг ҳозирги аҳволда босилишига кўнармиди? Менинг ишончим комил, асло рози бўлмасди. Чунки ундан энг асосий нарса юлиб ташланган.

Мақолада бундай қайд бор: “Навоий энциклопедияси” “Сўзлиги”ни тузиш ва унга материаллар йиғиш жараёни қуйидаги тематик принциплар бўйича боради”. Шундан сўнг 17 пунктда мавзулар бирма-бир кўрсатилади. Гап шундаки, қисқартириб ташланган шу қисм билан танишишнинг ўзиёқ “Навоий қомуси” шўро мафкураси назоратида чиққанида моҳиятан нақадар ночор, маҳдуд бир китоб бўлишини тасаввур айлаш учун етиб ортади. Бизга эса ортга тортадиганмас, фақат ва фақат олдинга, яъни юксалишга хизмат қиладиган тадқиқотлар зарур.

Машҳур француз адабиётшуноси ва семиологи Ролан Барт маърузаларидан бирида ғалати гапни айтиб кетган: “Бизнинг фаолиятимизда шундай давр бўлади: нимани билсак, бошқаларга шуни ўргатамиз; сўнг шунақа вақт етиб келади, ўзинг нимани билмасанг, ўзгаларга шуни ўргатасан ва унга тадқиқотчилик меҳнати деб ном берасан”. Шунақа ҳолат ва қаноат бугун адабиётшунослик, танқидчилик, фальклоршунослик, хусусан, навоийшуносликда ҳам мавжуд. Бу эса турғунлик, лоқайдлик, муросабозлик кайфиятларига сира таслим бўлмасликни талаб этади.

Ibrohim HAQQUL
OLDINGA UNDASHMI YOKI…

Maqolani o’qiganlar orasida “Bu odamning ulkan navoiyshunos Abduqodir Hayitmetovdan noroziligi yoki domlaga qandaydir xususmati bor ekan-da”, deguvchilar ham uchrashi mumkin. Aslida, hech qachon bizda bunaqasi bo’lmagan. Mumtoz adabiyot bo’limiga Domla Hayitmetov rahbarlik qilgan davrlarda ham, bo’lim boshliqligi menga topshirilgandan keyin ham, kelishmovchilik nari tursin, orada anglashmovchilik bo’lganligini ham men eslay olmayman. Hayitmetov haqiqatda ham ustod maqomidagi olim edi. Domla so’nggi kunlarigacha qadrdon bo’limlarida xotirjam, yoshlarning samimiy hurmat-ehtiromlari og’ushida yayrab mehnat qildilar. Nima narsa, qaysi ish, qanaqa g’oya yoki ilmiy yo’nalish Hayitmetovni xotirlatsa, biz shularning deyarli barchasini hanuz e’zozlaymiz va rivojlantirishga urinamiz. Mustaqillik mafkurasi va istiqlol talablari asosida yaratilayotgan ikki jildlik “Navoiy entsiklopediyasi”ni kelajakda muvaffaqiyat ila tugallashda ham domlaning o’z o’rni va salmoqli xizmati bor. Buni aytish, mavridi kelganda e’tirof etishdan nainki bo’limimiz, balki institut ilmiy jamoasi ham to’xtamaydi.

Shunga qaramasdan, keyingi vaqtlarda o’zining ichki maqsad, moddiy manfaatlariga erishmoq g’arazida A.Hayitmetovni bizga qandaydir qarshi qo’yish harakati ochiq-oydin ko’zga tashlana boshladi.

Abduqodir Hayitmetovning “Navoiy entsiklopediyasi”ni yaratish g’oyasi asoschisi va tashabbuskori bo’lganligini kim inkor etayotir? Hech kim. Bunaqa ishga urinish bir yonda tursin, xayolga borgan kishining o’zi yo’q – topolmaysiz uni. Modomiki, shunday ekan, A.Hayitmetovning bundan qariyb o’ttiz yil muqaddam “Navoiy entsiklopediyasi” uchun asosan materiallar jamlash va ularni joylashtirish printsiplariga bag’ishlab yozilgan maqolasini o’z niyatiga moslab, ayrim muhim joylarini tubdan o’zgartirib, ya’ni buzib nashr ettirishdan muddao nima?

Sho’ro zamonida markscha-lenincha metodologiyaga sunmay, partiyaviylik va sinfiylik printsiplarini chetlab qalam tebratgan adabiyotshunos yo tanqidchini topish amri maholdir. A.Hayitmetov ijodida ham shunaqa maqola va tadqiqotlar bor edi. Buni xaspo’shlashga sira urinmay, zaruriyat sezilganda u kishi doimo ochiq gapirgan. Hatto 1996 yil matbuotda e’lon etilgan bir suhbatida “Ochig’ini aytish kerak, hozirgacha aksariyat hollarda Navoiy ijodini siyosatlashtirib talqin etib keldik”, deya e’tirof etgan. Domlaning “Navoiy entsiklopediyasi” so’zligidagi maqolasi ham shunday ruhda yozilgan. Shu boisdan keyin u qayta bosilmaganidek, hech bir kitobga ham kiritilmagan. “O’zbekiston adabiyoti va san’ati” gazetasida (2015 yil 13 mart) maqola negadir “Navoiy abadiyati. Navoiy entsiklopediyasi”ni yaratish tamoyillari” degan nom bilan chop ettirilgan. Holbuki, nazarda tutilgan asosiy maqsadga ko’ra muallif qo’ygan sarlavhani o’zboshimchalik bilan o’zgartirishga, albatta, birovning haqqi yo’q. Lekin sarlavhadan boshlangan “islohchilik” yanada xunukroq tarzda maqolaning o’zida ham amalga oshirilgan.

“Navoiy entsiklopediyasi”ni yaratishga dastlab sovet davlati hukm yuritgan yillarda kirishilgan. Demak, mustabid bir saltanat siyosati va zo’ravon mafkurasi yo’l-yo’riqlarini qabul qilmay ilm-fanda ham hech natijaga erishib bo’lmasligi o’z-o’zidan tushunarli.

“So’zlik”da berilgan maqolani o’qigan kishi bunga aslo shubhalanmaydi. Gazeta nashrida esa qitmirlik tufayli maqola yozilgan zamon ruhi va siyosiy siyoqi muallaqlashtirilgan. Maqolada o’qiymiz: “Sovet navoiyshunosligining so’nggi yillardagi o’ziga xos xususiyatlaridan biri keng adabiy, ijtimoiy-siyosiy, ilmiy-madaniy fonda o’rganilayotgani, tadqiq etilayotganidir”. (6-bet)

Albatta, “sovet navoiyshunosligi” bilan o’zbek navoiyshunosligi ayni tushuncha va bir maslak yo’li emas. Navoiyshunoslikdagi g’oyaviy-ilmiy mutelik, fikriy turg’unlik va har turli nuqsonlar xuddi o’sha “sovet” degan atama hamda davr bilan chambarchas bog’liqdir. Xo’sh, sovet so’zi chetga surib tashlangani bilan nima o’zgaradi? Afsuski, maqolaning gazeta va variantida bu savol umuman unutilgan: “O’zbek navoiyshunosligining so’nggi yillardagi o’ziga xos fazilatlaridan biri Navoiy hayoti va ijodining keng adabiy, ijtimoiy-siyosiy, ilmiy-madaniy miqyosda o’rganilayotgani, tadqiq etilayotganidir”.

Bu parchada “sovet navoiyshunosligi”ga barham berilib, “xos fazilatlardan biri”, “Navoiy hayoti va ijodining”, “miqyosda” kabi so’z va iboralar qo’shilgan.

Bir paytlar “sovet navoiyshunosligi” degan sharafga musharraf bo’lish haqiqatda faxr hisoblangan. Aks holda, “So’zlik”dan joy olgan maqolada “sovet navoiyshunoslarining katta avlodiga mansub”, “sovet navoiyshunoslarining keyingi avlodiga mansub olimlar” deb yozilmasdi (7-betda).

Xayrli va xayrsiz, omadli va omadsiz, nurli va juda nursiz voqea-hodisalardan tashkil topgan butun boshli bir ilm tarixini birgina “sovet” kalimasini yo’qotish bilan o’zgartirishga ishonliganligiga nima deysiz?

Istiqlol va mustaqillik muammo hamda madaniy-g’oyaviy mushkulotlari shunchalik oson, shu qadar yengil hal etilar ekan, unda millatimiz ijtimoiy, ma’rifiy hayotida nihoyatda ulkan va faxrli voqea bo’lgan 12 jildlik “O’zbekiston milliy entsiklopediyasi”ni yaratishdan ko’ra 14 tomda siqarilgan “O’zbek sovet entsiklopediyasi”dan “sovet” so’zini olib, o’shaning o’zini qayta chop ettirsa bo’lmasmidi?

Ba’zi birovlar mustaqillik mafkurasi va istiqlol siyosati to’g’risida nihoyatda og’iz ko’pirtirib so’zlashadi-yu, aslida O’zbekiston davlati ma’naviyat, ilm-fan va adabiyot sohasida yuritayotgan siyosat mazmun-mohiyatini chuqur his etisholmaydi. Chunki hamma narsaga moddiy ilinj va qorin nigohi bilan qaralganda, doim shunday bo’ladi. Umumiy saviya, ruhoniy zavq va bilimning pastligi esa erk va hurriyat taqdiriga yanada ko’proq ziyon yetkazadi.

Keyingi paytlarda ilm-fanni sport musobaqasiga aylantirishni xohlovchilar ko’zga tashlanadigan bo’lgan. Ularga qolsa, did, shuur, maslak, e’tiqod, xullas, hamma-hammasi birdaniga evrilsa va yuksalsa. Hech vaqt bunday bo’lmagan, bo’lmaydi ham. Shu bois har bir madaniy ish, har bir fikriy harakatni yetuk Shaxs tarbiyasiga ta’sir ztkazishini e’tiborda tutish zarurdir. Ayni paytda, tarix, din, irfon va ilohiy-falsafiy ta’limotlarning ahamiyatini past baholamaslik lozim. Sovet hukumati mana shuni istamas, diniy-tasavvufiy haqiqatlarni bilish va o’zlashtirishga yo’l qo’ymasdi. “Navoiy entsiklopediyasi” uchun tuzilgan “So’zlik”ni nazardan o’tkazgan kishi buni hozir darrov fahmlaydi. Boshqacha bo’lishi mumkin ham emasdi. Undagi “Bu entsiklopediya, avvalo, hozirgi sovet navoiyshunosligining darajasini o’zida aks ettirishi lozim” degan ta’kidni tabiiy deb bilish kerak. Va qomus uchun yozilgan maqolalarning ko’pchiligida shu narsa aksini ham topgan.

Endi ikki og’iz gap “Navoiy qomusi” nashrining kechikishi xususida. Yozilishi va chop qilinishi o’n yilga mo’ljallangan qomus ustidagi ish besh yil deganda to’xtatilgan. So’ng bir jild hajmidagi qo’lyozma “Qomuslar Bosh tahririyati” (hozirgi “O’zbekiston milliy entsiklopediyasi davlat ilmiy nashriyoti”)ga topshirilgan. Ma’lumotlarga ko’ra, nashriyotning Til va adabiyot tahririyati yig’ilishida “qo’lyozmadagi maqolalarning asosiy qismi entsiklopediya talablari va printsiplariga mutlaqo javob bermasligi” isbotlanib, qo’lyozma qaytarilgan. Shu bilan qomus taqdiriga qiziqish butunlay to’xtagan. Shundan so’ng ham A.Hayitmetov domla yana o’n to’rt yil (2005 yilgacha) hayot kechirganlar. 1994 yildan boshlab u kishi rahbarligidagi bo’lim “O’zbek didaktik adabiyoti”, keyin “Alisher Navoiy asarlari poetikasi”, “Tasavvuf va o’zbek adabiyoti taraqqiyoti” mavzularida mehnat qilishgan. Bir necha temani tadqiq qilib, bo’lim xodimlarining kuchlarini tarmoqlashtirishdan ko’ra “nihoyasiga yetgan”, “Navoiy qomusi”ni chop ettirib, qo’shni respublikalar orasida qomusnavislikda bayroqdorlikka erishsa bo’lmasmidi?

Qayta qurish va oshkoralik yillarida uch tomlik “O’zbekiston adabiyoti va san’ati” entsiklopediyasi”, bir jildlik “Hamza qomusi” chiqarilayotgani haqida matbuotda ham yozilgan. Qani o’sha qomuslar? Ular chiqarilganida ham “O’zbek sovet entsiklopediyasi”ga o’xshab yaroqsiz va quruq sarmoyaga aylanib qolardi.

Masalaning siyosiy va mafkuraviy jihatlarini bexato mushohada eta bilgan A.Hayitmetov umrining oxirgi fursatlarigacha “Navoiy qomusi”ga takror qaytish va uning nashri borasida hech kimga bir nima demagan.

Vaholanki, bo’limdagi kuchlar bilan ikki jildlik qomus yaratib bo’lmasligiga ko’zi yetgan A.Hayitmetov tashvishga tushib, uning hajmini qisqartirish bo’yicha O’zbekiston Fanlar akademiyasi ijtimoiy fanlar bo’limi boshlig’i akademik G.A.Pugachenkovaga murojaat etgan. Xullas, ushbu bo’limda masala muhokama qilinib, ikki jildlik o’rniga “Muxtasar Navoiy qomusi” yaratilishiga qaror chiqarilgan: “V svyazi s neobxodimost`yu kontsentratsii sil na podgotovku “Maloy entsiklopedii Alishera Navoi” isklyuchit iz plana NIR Instituta yazika i literaturi na temu «Uzbekskaya literatura vtoroy pol. XIX nach. XX vekov».

Shuning bilan bir qatorda “Navoiy entsiklopediyasi”ga Bosh muharrir etib tayinlangan A.Hayitmetov Til va adabiyot instituti ilmiy kengashida qomus yozishda qatnashadigan asosiy mualliflarning ro’yxatini ham tasdiqlatib olgan: “V sozdanii «Entsiklopedii Navoi primut uchastie v kachestve avtorov takje vedushie spetsialisti Instituta yazika i literaturi im. A.S.Pushkina AnUzSSR Sultonov I.A., SH.Shoabduraxmonov, X.Yakubov, A.Xayitmetov, SH.Shukurov, A.Abdugafurov, S.Erkinov, T.Mirzaev, S.Ganieva, YA.Isxakov, T.Axmedov, I.Xakkulov, M.Mirzaaxmedova, T.Gafurdjanova i dr.; uchenie TashGU im V.I.Lenina, TashGGI im Nizami, SamGU im Navoi, Buxarskiy GPI im. Ordjonikidze, Leninabadskiy GPI im. Kirova i dr».

Biroq ismi shariflari ro’yxatga kiritilgan mualliflarning qariyb yarmisi qomus uchun hech nima yozmaganidek, oliy o’quv yurtlaridan ham pichoqqa ilinadigan uncha ko’p maqola olinmagan. Tabiiyki, buning “So’zlik”da yo’l qo’yilgan shoshqinlik va xomlik bilan ham aloqadorligi bo’lgan.

Maqolaning gazeta nusxasini o’qigan peshqadam olim yoki mushohadachi navoiyshunos xayoliga “bu maqola obro’-e’tiborni ko’tarish uchun chiqarilganmi yoinki pasaytirish uchunmi?” degan mulohaza tug’ilishi shubhasizdir. Biror bir asarmi, maqolami nashrga tayyorlansa, tahrir qilinsa, tahrirga qisqartirish bo’lsa, qisqartirishga odatda izoh beriladi. Agar A.Hayitmetov hayot bo’lganida, maqolasining hozirgi ahvolda bosilishiga ko’narmidi? Mening ishonchim komil, aslo rozi bo’lmasdi. Chunki undan eng asosiy narsa yulib tashlangan.

Maqolada bunday qayd bor: “Navoiy entsiklopediyasi” “So’zligi”ni tuzish va unga materiallar yig’ish jarayoni quyidagi tematik printsiplar bo’yicha boradi”. Shundan so’ng 17 punktda mavzular birma-bir ko’rsatiladi. Gap shundaki, qisqartirib tashlangan shu qism bilan tanishishning o’ziyoq “Navoiy qomusi” sho’ro mafkurasi nazoratida chiqqanida mohiyatan naqadar nochor, mahdud bir kitob bo’lishini tasavvur aylash uchun yetib ortadi. Bizga esa ortga tortadiganmas, faqat va faqat oldinga, ya’ni yuksalishga xizmat qiladigan tadqiqotlar zarur.

Mashhur frantsuz adabiyotshunosi va semiologi Rolan Bart ma’ruzalaridan birida g’alati gapni aytib ketgan: “Bizning faoliyatimizda shunday davr bo’ladi: nimani bilsak, boshqalarga shuni o’rgatamiz; so’ng shunaqa vaqt yetib keladi, o’zing nimani bilmasang, o’zgalarga shuni o’rgatasan va unga tadqiqotchilik mehnati deb nom berasan”. Shunaqa holat va qanoat bugun adabiyotshunoslik, tanqidchilik, fal`klorshunoslik, xususan, navoiyshunoslikda ham mavjud. Bu esa turg’unlik, loqaydlik, murosabozlik kayfiyatlariga sira taslim bo’lmaslikni talab etadi.