Алишер Навоийнинг бу ғазали «Насруллойи» куйи билан қиёмига етказиб ижро этилганда киши ўзини осмону фалакда ҳис этади. Гўе паризодлар нурли зулфларин ёзиб, илоҳий тажаллий тимсоли ўлароқ, поклик ва мутлақ гўзалликка ташна дилларни ўйнаётгандай, оламнинг беҳудуд сиру асрорини тушунтираётгандай бўладилар.

Нажмиддин Комилов
ИШҚ ОТАШГОҲИ

лишер Навоий — буюк шоир ва мутафаккир зот. Бу ҳақиқат қуёшдай барчага аён. Қуёшнинг таърифини такрорлайвериш эса, шарт эмас. Аммо ана шу буюклик қудратининг ҳар бир асарда намоён бўлишини таҳлил қилиб кўрсатиш, маънолар жилосини англаш ва ундан ҳузурланиш, албатта, фойдалидир. Чунончи, шоирнинг мана бу ғазалини олайлик:

Паризодеки мушкин зулфи жоним мустаманд этмиш,
Малойик қушларин ул ҳалқа мўлар бирла банд этмиш.

Самандинким ёлиндек тез эрур, юз шукрким, гардун
Анга бизни самандарваш, мунга гарди саманд этмиш.

Чекарга ишқ оташгоҳиға девона кўнглимни
Қазо ҳар бир шарар торини бир ўтлуғ каманд этмиш.

Вафоға телбалиқдин нописанд ўлсам, они кўрким,
Жафоға кимни менга ул парипайкар писанд этмиш.

Майи равшан тут, эй соқийки, кўнглум тийра қилмиш шайх
Даму афсун била баским анга изҳори панд этмиш.

Лабингда нўшу заҳри ҳажр оғзимда, тонг эрмас гар
Манга ҳар заҳрханд ўлғонда дил бир нўшханд этмиш.

Лаби лаълин малоҳат холи бирла баҳравар қилғон
Менинг жонимни доғи ишқ бирла баҳраманд этмиш.

Бировким сарвдек озодваш бўлди бу боғ ичра,
Қазо деҳқони ҳам сарсабз они, ҳам сарбаланд этмиш.

Навоий, кеч висол уммедидинким, ҳақ сени беҳад
Залилу зору, ёрингни азизу аржманд этмиш.

Ушбу ғазал ажойиб дилрабо оҳанги, романтик-армоний тасвирлари, ниҳоятда нозик ирфоний маънолари ва шунга муносиб тимсол ва ташбеҳлари билан қалбни ром этади. Ҳар бир байт — бир лавҳа: унда Ёр жамоли васфи ёки унинг карашма-истиғнолари ва бунинг Ошиқ дилига таъсири ифодаланган. Шунга биноан, ҳар бир байт ичида тазодий маъно бор, яъни маъшуқа ўз ҳусну жамоли, жазбаси билан мағрур, бепарво ошиқ эса бу тенгсиз ҳуснга етишиш иштиёқида парвонадек талпинади.

Навоий тасвирида дунёвий ва илоҳий маънолар бирга, бири иккинчисини изоҳлаб, тўлдириб келади. Бошқача айтганда, образлар мажозий (дунёвий), маънолар эса илоҳий.

Яхшиси, ҳар бир байт устида тўхтаб, буни кўздан кечирамиз. Биринчи байтнинг зоҳирий маъноси мана бундай: «Қора зулфи жонимни гирифтор этган паризод малакларни ўз зулфи ҳалқалари тузоғига илинтирибди». Аммо ушбу байтнинг ботиний маъноси хийла кенгроқ. Пари — хаёлий маҳбуба, у одам қиёфасига кириб, кўзга кўриниши ҳам мумкин. Паризод — парининг фарзанди, демак, яъни хаёлий гўзаллик ва ҳусни жамол тимсоли. Мушк — оҳу киндигида қаттиқ югуришдан қон доғлари йиғилиб ҳосил бўладиган хушбўй нарса. Зулф (соч) мушкка ўхшатилар экан, демак, унинғ қоралиги ва хушбўйлигига ишора қилинмоқда. Мустаманд — гирифтор этиш, ожиз қилиб қўйиш. Малойик қушлари — қанотли фаришталар. Ҳалқа мўлар — соч бурамлари. Бироқ зулфнинг сўфиёна маъноси ҳам бор. «Зулф — касрат олами мартабалари, касрат оламига хос жузъ ва кулл муносабатига ишора. Зулфнинг ҳалқалари — илоҳий сирларнинг пинҳонлиги», дейилади луғатларда. Байтга шу нуқтаи назардан қарайдиган бўлсак, унда — паризод — илоҳиёт оламининг мазҳари бўлган нурли бир хилқат тимсоли бўлиб, унинг зулфи (сочи) эса тажаллиёт олами, яъни моддий дунё (касрат олами ҳам дейилади) бўлади. Демак, Навоий тасвирламоқчи бўлган ошиқнинг жони Илоҳиётга етишиш йўлида бу дунёнинг маънавий мартабаларини эгаллашга бел боғлаган солик экан. Унинг изтироблари ҳам ана шу сирларни дилда сақлаб, мартаба зиналаридан кўтарилишдир. Илоҳий мазҳар бўлганлиги учун ҳам Паризод инсонлар билан бирга, малакларни ҳам банду асир этган.

Бу Паризоднинг минган оти ҳам гўё нурдандир: чунки саман — сарғиш рангли (қуёшдай) арғумоқ. У яшиндай тез югуради ва алангадай кўк сари интилади. Ошиқ шу алангага мафтун — у ўзини аланга ичидаги самандар(ўт ичида туғилиб яшайдиган афсонавий қуш)га ва шу отнинг туёғи остидаги ғуборга ўхшатади, бундан шодланиб, Тангрига шукрона айтади. Иккинчи байтдаги тасвир, кўриниб турибдики, биринчи байтнинг мантиқий давоми. Паризод зулфига гирифтор бўлган ошиқ ўзини унинг оти оёғи остидаги ғуборга ва оловда яшайдиган самандар қушга ўхшатади. Ошиқлик — бу ўзини оловга ташлаш билан баробар. Чунки ишқ — олов, ошиқ — самандар, маъшуқа — нур манбаи. Навоий тасвирида бу тушунчалар ўзаро алоқадор бўлганлиги сабабли, ғазалнинг учинчи байтида мазкур ғоя яна аниқроқ ифодаланган: ошиқнинг девона кўнглини ишқ оташхонасида тоблаш учун қазо (тақдир) учқунлар риштасидан «ўтлуғ каманд» — олов арқони ясабдир. Ажойиб тасвир! Диққат қилинг: оловли арқонлар билан боғланган Ошиқ Кўнгли олов кўрасида турибди. Муболағами? Тўғри, муболаға, лекин илоҳий ишқ кучини кўрсатишга муносиб тасвир.

Шундан кейин шоир тўртинчи байтда Ёрдан шикоят қилиб дейди: вафо йўлида телбалардай талпинганидан беэътибор (нописанд) бўлдим, бу алам қилмайди. Бироқ «ул пари пайкар»нинг менга жафо бериш учун қазони раво кўргани баттар эзади. Ҳа, Парвардигор бандаларини фалак айланиши, қазоу қадар зулми билан синов-имтиҳонлардан ўтказади-да! Мана шу ҳолатда соликка хонақоҳ шайхи насиҳат қилиб, овутмоқчи бўлади. Ошиқни насиҳат билан овутиб бўладими? Кўнгилни ишқдан қайтариб бўладими? Йўқ, бу мумкин эмас. Ошиқлар маслаги бунга зид. Шу боис, Навоийнинг лирик қаҳрамони шайхнинг панду насиҳатини «даму афсун» (сеҳргарлик) дея, хонақоҳни тарк этиб, майхонага — Комил инсон (соқий) ҳузурига боради ва ундан Кўнгулни равшан қиладиган май — илоҳий файз сўрайди. Бешинчи байтда шу ҳолат тасвирлангандан кейин, олтинчи байтда яна ошиқнинг маъшуқага мурожаати давом эттирилади.

Бу байтда: «лаб» — раҳмоний нафасни, «нўш» — илоҳий сўз — лаззат, пир сўзини англатиб келади. Пири Комилнинг ёки нурли сиймо — Паризоднинг нафасини қўмсаган ошиқ (солик) дилини ҳижрон қийнайди, ҳижрон гўё заҳар. Аммо маъшуқанинг заҳарханди (аччиқ кулгуси, кесатиқлари) ошиқ учун нўшханд — роҳат-фароғат ва ҳузурбахш лаззатдир. Лаб ҳақидаги фикр еттинчи байтда давом эттирилган. Бунда энди лаби лаъл, малоҳат, хол сўзлари қўлланиладики, буларнинг ҳар бири бир орифона-фалсафий маънога эга.

«Лаби лаъл» — вужудни қамраб оладиган чуқур маъноли сўз, илоҳий калом. «Хол» — ваҳдат нуқтаси, касратнинг охири, Мутлақ зотнинг ваҳдатига ишора. «Малоҳат» эса илоҳий камолнинг бениҳоялиги, адо бўлмайдиган файзу футуҳдир.

Лекин бу сифатлар маъшуқага нисбат берилган сифатлардир. Агар буни жамласак, Комил инсон васфи келиб чиқади. Чунки фақат Комил инсонгина илоҳий камолнинг бепоёнлигини идрок этиб, илоҳий файз ва раҳмоний нафасни мужассамлаштира олади ҳамда буни ўзгаларга етказади. Аллоҳ таоло Комил инсонларни ўз нурининг мазҳарига айлантирган, бошқалар уларга қараб Аллоҳ буюклиги, жамол ва жалолини ҳис этадилар. Шундай зотларни яратган Аллоҳ уларга юз минглаб жонларни ошиқ қилиб қўйибди, токи камолот бир занжирдай давомли бўлсин ва ҳеч вақт узилмасин, деб. Аммо байтнинг зоҳирий маъноси ҳам назардан четда эмас: соҳибжамол бир дилбарнинг сурати кўз олдингизда намоён бўлдики, унга дил боғлаган соф кўнгил инсонлар ҳам маънавий баҳра оладилар. Саккизинчи байт нурли сиймо Ёрга мадҳиядир. Сарв — Комил инсон ҳайкали, қазо деҳқони — Парвардигори олам. Камолотга интилган, дунёдан озод бўлиб, илоҳий маърифатга тўлишган одамни Худо ҳам қўллайди ва уни Ўз раҳмат суйи билан парвариш этади. Асосий ғоя мана шу.

Якунловчи тўққизинчи байтда Навоий маъшуқа ва ошиқ — Комил зот ва унга интилган солик қиёсини охирига етказиб, идеал тимсолга етишишнинг мушкиллигини баён этган. Чунки Ҳақ таоло ошиқни зору ожиз, маъшуқани эса азизу аржманд этган. Бу — тақдир, ошиқ тақдири. Ошиқ шу учун ҳам ҳар доим ўзини хоксор, камтар ва талабгор ҳис этади. Ошиқ нуқсондан камолга қараб борувчи, маъшуқа бўлса — камол тажассуми.

Ушбу ғазал «Насруллойи» куйи билан қиёмига етказиб ижро этилганда киши ўзини осмону фалакда ҳис этади. Гўе паризодлар нурли зулфларин ёзиб, илоҳий тажаллий тимсоли ўлароқ, поклик ва мутлақ гўзалликка ташна дилларни ўйнаётгандай, оламнинг беҳудуд сиру асрорини тушунтираётгандай бўладилар. Бундан ҳузурланган диллар сўз сеҳркори Алишер Навоийдай зотнинг руҳини алқаб, дуолар қиладилар.

«Ўзбекистон адабиёти ва санъати» газетасининг 2011 йил 6-сонидан олинди.

Najmiddin Komilov
ISHQ OTASHGOHI

lisher Navoiy — buyuk shoir va mutafakkir zot. Bu haqiqat quyoshday barchaga ayon. Quyoshning ta’rifini takrorlayverish esa, shart emas. Ammo ana shu buyuklik qudratining har bir asarda namoyon bo’lishini tahlil qilib ko’rsatish, ma’nolar jilosini anglash va undan huzurlanish, albatta, foydalidir. Chunonchi, shoirning mana bu g’azalini olaylik:

Parizodeki mushkin zulfi jonim mustamand etmish,
Maloyik qushlarin ul halqa mo’lar birla band etmish.

Samandinkim yolindek tez erur, yuz shukrkim, gardun
Anga bizni samandarvash, munga gardi samand etmish.

Chekarga ishq otashgohig’a devona ko’nglimni
Qazo har bir sharar torini bir o’tlug’ kamand etmish.

Vafog’a telbaliqdin nopisand o’lsam, oni ko’rkim,
Jafog’a kimni menga ul paripaykar pisand etmish.

Mayi ravshan tut, ey soqiyki, ko’nglum tiyra qilmish shayx
Damu afsun bila baskim anga izhori pand etmish.

Labingda no’shu zahri hajr og’zimda, tong ermas gar
Manga har zahrxand o’lg’onda dil bir no’shxand etmish.

Labi la’lin malohat xoli birla bahravar qilg’on
Mening jonimni dog’i ishq birla bahramand etmish.

Birovkim sarvdek ozodvash bo’ldi bu bog’ ichra,
Qazo dehqoni ham sarsabz oni, ham sarbaland etmish.

Navoiy, kech visol ummedidinkim, haq seni behad
Zalilu zoru, yoringni azizu arjmand etmish.

Ushbu g’azal ajoyib dilrabo ohangi, romantik-armoniy tasvirlari, nihoyatda nozik irfoniy ma’nolari va shunga munosib timsol va tashbehlari bilan qalbni rom etadi. Har bir bayt — bir lavha: unda Yor jamoli vasfi yoki uning karashma-istig’nolari va buning Oshiq diliga ta’siri ifodalangan. Shunga binoan, har bir bayt ichida tazodiy ma’no bor, ya’ni ma’shuqa o’z husnu jamoli, jazbasi bilan mag’rur, beparvo oshiq esa bu tengsiz husnga yetishish ishtiyoqida parvonadek talpinadi.

Navoiy tasvirida dunyoviy va ilohiy ma’nolar birga, biri ikkinchisini izohlab, to’ldirib keladi. Boshqacha aytganda, obrazlar majoziy (dunyoviy), ma’nolar esa ilohiy.

Yaxshisi, har bir bayt ustida to’xtab, buni ko’zdan kechiramiz. Birinchi baytning zohiriy ma’nosi mana bunday: «Qora zulfi jonimni giriftor etgan parizod malaklarni o’z zulfi halqalari tuzog’iga ilintiribdi». Ammo ushbu baytning botiniy ma’nosi xiyla kengroq. Pari — xayoliy mahbuba, u odam qiyofasiga kirib, ko’zga ko’rinishi ham mumkin. Parizod — parining farzandi, demak, ya’ni xayoliy go’zallik va husni jamol timsoli. Mushk — ohu kindigida qattiq yugurishdan qon dog’lari yig’ilib hosil bo’ladigan xushbo’y narsa. Zulf (soch) mushkka o’xshatilar ekan, demak, uning’ qoraligi va xushbo’yligiga ishora qilinmoqda. Mustamand — giriftor etish, ojiz qilib qo’yish. Maloyik qushlari — qanotli farishtalar. Halqa mo’lar — soch buramlari. Biroq zulfning so’fiyona ma’nosi ham bor. «Zulf — kasrat olami martabalari, kasrat olamiga xos juz’ va kull munosabatiga ishora. Zulfning halqalari — ilohiy sirlarning pinhonligi», deyiladi lug’atlarda. Baytga shu nuqtai nazardan qaraydigan bo’lsak, unda — parizod — ilohiyot olamining mazhari bo’lgan nurli bir xilqat timsoli bo’lib, uning zulfi (sochi) esa tajalliyot olami, ya’ni moddiy dunyo (kasrat olami ham deyiladi) bo’ladi. Demak, Navoiy tasvirlamoqchi bo’lgan oshiqning joni Ilohiyotga yetishish yo’lida bu dunyoning ma’naviy martabalarini egallashga bel bog’lagan solik ekan. Uning iztiroblari ham ana shu sirlarni dilda saqlab, martaba zinalaridan ko’tarilishdir. Ilohiy mazhar bo’lganligi uchun ham Parizod insonlar bilan birga, malaklarni ham bandu asir etgan.

Bu Parizodning mingan oti ham go’yo nurdandir: chunki saman — sarg’ish rangli (quyoshday) arg’umoq. U yashinday tez yuguradi va alangaday ko’k sari intiladi. Oshiq shu alangaga maftun — u o’zini alanga ichidagi samandar(o’t ichida tug’ilib yashaydigan afsonaviy qush)ga va shu otning tuyog’i ostidagi g’uborga o’xshatadi, bundan shodlanib, Tangriga shukrona aytadi. Ikkinchi baytdagi tasvir, ko’rinib turibdiki, birinchi baytning mantiqiy davomi. Parizod zulfiga giriftor bo’lgan oshiq o’zini uning oti oyog’i ostidagi g’uborga va olovda yashaydigan samandar qushga o’xshatadi. Oshiqlik — bu o’zini olovga tashlash bilan barobar. Chunki ishq — olov, oshiq — samandar, ma’shuqa — nur manbai. Navoiy tasvirida bu tushunchalar o’zaro aloqador bo’lganligi sababli, g’azalning uchinchi baytida mazkur g’oya yana aniqroq ifodalangan: oshiqning devona ko’nglini ishq otashxonasida toblash uchun qazo (taqdir) uchqunlar rishtasidan «o’tlug’ kamand» — olov arqoni yasabdir. Ajoyib tasvir! Diqqat qiling: olovli arqonlar bilan bog’langan Oshiq Ko’ngli olov ko’rasida turibdi. Mubolag’ami? To’g’ri, mubolag’a, lekin ilohiy ishq kuchini ko’rsatishga munosib tasvir.

Shundan keyin shoir to’rtinchi baytda Yordan shikoyat qilib deydi: vafo yo’lida telbalarday talpinganidan bee’tibor (nopisand) bo’ldim, bu alam qilmaydi. Biroq «ul pari paykar»ning menga jafo berish uchun qazoni ravo ko’rgani battar ezadi. Ha, Parvardigor bandalarini falak aylanishi, qazou qadar zulmi bilan sinov-imtihonlardan o’tkazadi-da! Mana shu holatda solikka xonaqoh shayxi nasihat qilib, ovutmoqchi bo’ladi. Oshiqni nasihat bilan ovutib bo’ladimi? Ko’ngilni ishqdan qaytarib bo’ladimi? Yo’q, bu mumkin emas. Oshiqlar maslagi bunga zid. Shu bois, Navoiyning lirik qahramoni shayxning pandu nasihatini «damu afsun» (sehrgarlik) deya, xonaqohni tark etib, mayxonaga — Komil inson (soqiy) huzuriga boradi va undan Ko’ngulni ravshan qiladigan may — ilohiy fayz so’raydi. Beshinchi baytda shu holat tasvirlangandan keyin, oltinchi baytda yana oshiqning ma’shuqaga murojaati davom ettiriladi.

Bu baytda: «lab» — rahmoniy nafasni, «no’sh» — ilohiy so’z — lazzat, pir so’zini anglatib keladi. Piri Komilning yoki nurli siymo — Parizodning nafasini qo’msagan oshiq (solik) dilini hijron qiynaydi, hijron go’yo zahar. Ammo ma’shuqaning zaharxandi (achchiq kulgusi, kesatiqlari) oshiq uchun no’shxand — rohat-farog’at va huzurbaxsh lazzatdir. Lab haqidagi fikr yettinchi baytda davom ettirilgan. Bunda endi labi la’l, malohat, xol so’zlari qo’llaniladiki, bularning har biri bir orifona-falsafiy ma’noga ega.

«Labi la’l» — vujudni qamrab oladigan chuqur ma’noli so’z, ilohiy kalom. «Xol» — vahdat nuqtasi, kasratning oxiri, Mutlaq zotning vahdatiga ishora. «Malohat» esa ilohiy kamolning benihoyaligi, ado bo’lmaydigan fayzu futuhdir.

Lekin bu sifatlar ma’shuqaga nisbat berilgan sifatlardir. Agar buni jamlasak, Komil inson vasfi kelib chiqadi. Chunki faqat Komil insongina ilohiy kamolning bepoyonligini idrok etib, ilohiy fayz va rahmoniy nafasni mujassamlashtira oladi hamda buni o’zgalarga yetkazadi. Alloh taolo Komil insonlarni o’z nurining mazhariga aylantirgan, boshqalar ularga qarab Alloh buyukligi, jamol va jalolini his etadilar. Shunday zotlarni yaratgan Alloh ularga yuz minglab jonlarni oshiq qilib qo’yibdi, toki kamolot bir zanjirday davomli bo’lsin va hech vaqt uzilmasin, deb. Ammo baytning zohiriy ma’nosi ham nazardan chetda emas: sohibjamol bir dilbarning surati ko’z oldingizda namoyon bo’ldiki, unga dil bog’lagan sof ko’ngil insonlar ham ma’naviy bahra oladilar. Sakkizinchi bayt nurli siymo Yorga madhiyadir. Sarv — Komil inson haykali, qazo dehqoni — Parvardigori olam. Kamolotga intilgan, dunyodan ozod bo’lib, ilohiy ma’rifatga to’lishgan odamni Xudo ham qo’llaydi va uni O’z rahmat suyi bilan parvarish etadi. Asosiy g’oya mana shu.

Yakunlovchi to’qqizinchi baytda Navoiy ma’shuqa va oshiq — Komil zot va unga intilgan solik qiyosini oxiriga yetkazib, ideal timsolga yetishishning mushkilligini bayon etgan. Chunki Haq taolo oshiqni zoru ojiz, ma’shuqani esa azizu arjmand etgan. Bu — taqdir, oshiq taqdiri. Oshiq shu uchun ham har doim o’zini xoksor, kamtar va talabgor his etadi. Oshiq nuqsondan kamolga qarab boruvchi, ma’shuqa bo’lsa — kamol tajassumi.

Ushbu g’azal «Nasrulloyi» kuyi bilan qiyomiga yetkazib ijro etilganda kishi o’zini osmonu falakda his etadi. Go’e parizodlar nurli zulflarin yozib, ilohiy tajalliy timsoli o’laroq, poklik va mutlaq go’zallikka tashna dillarni o’ynayotganday, olamning behudud siru asrorini tushuntirayotganday bo’ladilar. Bundan huzurlangan dillar so’z sehrkori Alisher Navoiyday zotning ruhini alqab, duolar qiladilar.

«O’zbekiston adabiyoti va san’ati» gazetasining 2011 yil 6-sonidan olindi.