Устоз Бегали Қосимов жадид мутафаккирларининг анъаналарини ўз фаолиятида давом эттирган фидойи олим эди. У жадидчилик ҳаракатини кенг кўламда, бутун омиллари, йўлбошчилари, асосий ғоялари, географик кўлами, машҳур шахсиятларигача тадқиқ қилинган бой ва жиддий ўрганишга лойиқ илмий мерос қолдирди.

Бегали Қосимов
МИЛЛИЙ УЙҒОНИШ ДАВРИ ЎЗБЕК АДАБИЁТИНИ
ЎРГАНИШНИНГ ДОЛЗАРБ МАСАЛАЛАРИ

   Бу мавзу доирасида бир қатор масалаларда мутахассислар билан фикр алмашиб олиш зарурияти бор. Мазкур даврнинг етакчи тенденциялари ва унга қандай ёндашиш масаласи. Мазкур давр адабиётимиз тарихининг ХIХ аср иккинчи ярми ХХ аср бошларидаги 50-60 йиллик даврни қамраб олади. Адабиётимиз тарихининг бу даврини алоҳида қилиб ажратиш янги гап эмас. Бунинг ҳам 50-60 йиллик тарихи бор. Фақат биз бундаги миллий уйғониш мазмунига алоҳида урғу беряпмиз. Аслида бу ҳам янги эмас. 20-йилларда бу атама «мода»да бўлган. Моҳиятан бу давр мумтоз адабиёт билан ҳозирги адабиёт ўртасида кўприк бўлган давр. Янги адабиётнинг шаклланиш даври. Ўз даврида у аниқ-тиниқ аталган, «жадид адабиёти» дейилган. Жадид адабиётининг маъноси “янги адабиёт” дегани. Лекин тақдир тақозоси билан у «Миллий уйғониш даври ўзбек адабиёти» аталиб кетди. Бундай талқин ва йўналишда адабиётнинг эстетик жиҳатларидан кўра ғоявий масалаларига эътибор кўпроқ бўляпти. (Масалан, дастуримизда давр воқеалари ва унинг адабиётдаги ифодаси, қиёсий таҳлил кенг ўрин эгаллайди. Давр эса алғов-далғов). Фикрингиз, маслаҳатингиз керак.

Биз бундай ёндашишда мустақиллик эҳтиёжларидан келиб чиқдик. Чунончи: Истиқлол тарихга ҳам, адабиётга ҳам тамомила бошқача ёндашишни шарт қилиб қўйди. Бир сўз билан айтганда, у синфий ёндашишни рад этиб, миллий ёндашишни кун тартибига қўйди.

Бошимиздаги тегирмон тоши тушгач, атрофга назар солсак, кўрдикки, инсоният дегани конкрет одамлардан иборат экан, одамлар эса, фақат миллий қиёфадагина намоён бўлар эканлар. Инсоният фақат миллат тарзидагина барқарор экан. Шундан бошлаб дунёнинг меҳвари биз учун ҳам ўзгарди. Ҳар қандай ижтимоий фикр миллат манфаати нуқтаи назаридан баҳоланадиган, унинг атрофида айланадиган бўлди. Бу мавсумий масала эмас, методологик масаладир. Ва буни сал кам ўн йиллик тажрибамиз, миллий фикрни, миллий мафкура, миллий истиқлол ғоясини халқимиз онгига синдириш борасида олиб борилаётган бугунги ишлар яққол кўрсатиб турибди. Лекин масаланинг иккинчи томони ҳам бор. Биз миллат, миллият ҳақида кўп гапирмоқдамиз. Бу тушунчалар бугун аниқ таърифига эгами? Биз марксча-ленинча қарашлардан қутула олдикми?

Жадидларимиз бу масалага жиддий қараган эдилар. Гаспралида «Миллий ғоя», «Миллият» номлари билан махсус мақолалар бор. Ўзимизда ҳам Беҳбудийдан Чўлпонгача бирортаси уни четлаб ўтмаган. Совет даврида 20-йилларнинг 2-ярмидан «миллатчи» деган ном устига тавқи лаънат босилди. Олдин у «миллат дегувчи» маъносида эди.

Бугун миллат, миллият ҳақида гапирмоқда эканмиз, бу тушунчаларнинг моҳияти, тарихи ва талқинларидан ҳар биримиз ўз ихтисослигимиз доирасида хабардор бўлишимиз зарур, деб ўйлайман.

Миллат ҳақидаги гап жуда эски, албатта. Ёзувчи Жалил Мамадқулизода бир муносабат билан бу тушунчанинг қадим юнонларга бориб боғланишини ёзган эди. кекса Демокрит уни тақрибан (?) шундай тушунтирган экан: «Ҳар бир мамлакатнинг ягона бир соҳиби бор, унинг оти миллатдир».— Шундан сўнг бу тушунча тарих қатларида қолиб кетди,— давом этади Жалил Мамадқулизода.— Ва мелодий тарихнинг 1793 йилида ер юзининг энг нажиб миллатларидан бўлмиш француз жамоати томонидан яна акс-садо берди, — деб якунлайди сўзини («Турк дунёси адабиёти», 2-жилд, Анқара, 1996, 96-бет).

Умуман, тўғри, албатта. Миллат ўзлигини ХVIII асрда намойиш этди. Ва миллият шаклида намойиш этди. ХХ аср сиёсатчиларидан бири мазкур жараённи кузатар экан, ёзган эди: «Миллият фикрига, бу азим қувватга ҳеч бир куч бас кела олмади, юз мингларча ҳайбатли қўшин бу фикр қаршисида енгилди. Миллият аталмиш буюк қудратга бугун тўп ва милтиқ бас кела олмайди».(Юсуф Оқчура, «Уч тарзи сиёсат» мақоласидан. Қаранг, кўрсатилган китоб, 1-жилд, Анқара, 1996, 330-бет). Дарвоқеъ, инглиз олими Чарльз Хостлер 1904 йилда Қоҳирада «Турк» газетасида эълон қилинган мазкур мақоланинг турк дунёси учун ўйнаган ролини Комманифестнинг марксизмдаги ўрни билан қиёслаган эди.

Миллатдан миллиятгача бўлган йўл узун ва мураккаб йўл, албатта. Лекин шуниси аниқки, Демокритдаги нацио—миллатдан ХVIII аср Франциясидаги «насионал» — миллиятгача бўлган давр бўм-бўш бўлган эмас. Миллат-миллият масалалари Шарқда ҳам ишланган. Ва агар бунга тўхташ лозим бўлса, гапни «Қуръон»дан бошламоқ керак бўлади. Масалан «Қуръони карим»да бу сўз 11 сурада 14 оятда учрайди. Жумладан, 2 (Бақара)-, 12 (Юсуф)-, 7 (Аъроф)- сураларининг ҳар бирида 2 мартадан тилга олинади ва уларнинг еттитасида «миллати Иброҳима» («Ва ман ярғабау ан миллати Иброҳима…», 2-сура, 130-оят) шаклида келади ва маълум бўлганидек, дин, шариат, мазҳаб маъноларини англатади. Қолган етти ўринда ҳазрати Иброҳим тилга олинмаса-да, аҳли тавҳид билан аҳли мушрикни ажратиш учун ишлатиладики, бу ҳам унинг дин-мазҳаб доирасида қолганини кўрсатади.

Алишер Навоий ҳам «миллат» атамасини деярли шу доирада қўллайди. Чунончи: «Исо алайҳиссалом осмондин ингай, дағи дажжолни ҳалок қилиб, сойир милал аҳлин хотимаи нубувва миллатиға далолат қилғай». («Тарихи анбиё ва ҳукамо»дан, 15-жилд, 236-б.). Ёки: Гуштасп зардўшт динин ихтиёр қилиб, элни ҳам ул миллатға киюрди. («Тарихи мулуки Ажам»дан. 14-жилд,196-197-бб.).

Шоирнинг шеърларида эса бу сўз кўпинча тасаввуфий мазмунга хизмат қилдирилди, тавҳидни англатиш учун ишлатилди. Масалан:

Зиҳи тожинг, гавҳари кибриё,
Бу гавҳардин офоқ топиб зиё» —

матлаи билан бошланадиган ва борлиққа кўчган Оллоҳнинг тазоҳири тасвирига бағишланган ғазалда:

Сенинг миллатингдан чу топиб шараф,
Саодат либоси кийиб ашқиё —

деган байт борки, унинг мазмуни ҳам юқоридаги фикрга бўйсундирилган. Лекин «миллат» сўзининг «халқ», «миллат» маъноларида ишлатилган ўринлари ҳам йўқ эмас. Масалан: «Эмди билким, буҳуреким баъзининг таркиби-ла ҳосил бўлур, ўн тўққуздур, баъзи арабқа махсус ва баъзи ажамқа махсус ва баъзи муштарак ва баъзи турк шуаросига миллати истеъмолидан ҳеч қайси бу вақтқа дегинча махсус эмас эрмиш…» («Мезонул авзон»дан, 14-жилд, 142-бет).

Бу ердаги «миллат» этник мазмунга эга, бунга шубҳа йўқ. Навоий гоҳо «миллат» ва «дин» тушунчаларини бақамти, ёнма-ён ишлатади. Масалан, Жомийга берилган «нурул-миллат ва-д-дин», таърифида ёки «шамсул-миллати ва-д-дин» (Паҳлавон Муҳаммад) «саййид-ул-миллати ва-д-дин» (Саъдуддин Кошғарий), «зайнул-миллати ва-д-дин» (Ал-Ҳавоқий) каби сифатларда буни кузатиш мумкин.

Демак: 1) «Миллат» атамаси Навоий ижодий меросининг барча жанрларида учрайди; 2) шоир бу атамага аксарият анъанавий маъно юклайди. Ундан дин-мазҳаб тушунчаларини англатиш учун фойдаланади. Лекин, айни пайтда, бу қатор ўринларда, хусусан унинг илмий ишларида, замондошлари ҳақидаги хотираларида ушбу истилоҳ этник тушунча сифатида ишлатилган; 3) «Миллат» атамасига бундай маъно бериш, яъни унинг мазмунини бугунги тушунча томонга бошлаш Навоийгача бўлган адабиётимиз намуналарида учрамайди.

Гап «миллат» атамаси устидагина кетяпти. Миллият, яъни миллийлик борасида Навоийнинг тушунча-тасаввурларигина эмас, ўз дастури ҳам бўлганки, бу алоҳида бир мавзу. Лекин, умуман олганда, «Миллат» ва «дин»ни муқобил тушуниш, айтиш мумкинки, ХХ аср бошларигача давом этди. «Тавҳиди ислом» («панисломизм») шунга суянар эди. Шуниси қизиқки, исломчиларнинг ўзлари ҳам дин бошқа, миллат бошқа эканлигини яхши билардилар. Масалан, Гаспрали «Таржимон»нинг 1908 йил 58-сонида эълон қилган «Миллият» мақоласида «дин ва миллият бирдир» деган гап «эски бир назарияйи сиёсия» эканлигини ёзади ва унинг ҳаётга сингмаганлигини, форс, турк мусулмонликни қабул қилса-да, араб бўлиб қолмаганлигини ёзади.

Ғарбдаги миллат билан боғлиқ назарияларни таҳлил қилар экан, уларнинг иккитасини мўътабар тутади ва уларга тўхталади: 1) Миллат мабнии лисон ила мутакаллим кимсалар мажмуидир. Демак, бу ерда миллатнинг биринчи ва асосий белгиси — тил; 2) У миллатдан ўлмоқ истаян кимсаларнинг мажмуидир. Яъни бу ерда мезон хоҳиш («орзуйи интисоб»). Тилнинг ҳам, диннинг ҳам, ҳатто ирқнинг ҳам аҳамияти йўқ. Ва мисол сифатида Швейцарияни келтиради. У ерда 2 мазҳабга мансуб 3 тилда сўзлашувчи халқ яшайди.

Муаллиф фикрича, бу уч назариядан (1. Шарқий. 2. Ғарбий) қайси бирининг илмий асосли эканини айтиш қийин. Чунки ҳар учаласи ҳам сиёсатга бўйсундирилган. Ҳар учаласи ҳам амалий масалага айланган. Тарих ва тажриба шуни кўрсатмоқдаки, давлат ҳудуди билан миллат ҳудудининг бирлашиш жараёни кечмоқда. Ва бу катта салтанатлар ичида катта ғавғоларга олиб келади. Масалан, миллатга тил асос қилиб олинса, Русия ўз тобеъларини руслаштиришга, Усмонли эса турклаштиришга уринади. Ёхуд дин асос қилиб олинса, бири христианлаштиришга, иккинчиси мусулмонлаштиришга киришади. Лекин, ХХ асрда буларни ошкор амалга ошириш қийин. Шунда «мажбурий ихтиёрий» принцип ишга тушади ва «орзуи интисоб» («хоҳиш») асосга олинади. Лекин, бу жараён албатта амалга ошади, деб ҳисоблайди Исмоилбек. У ҳақ бўлиб чиқди. Бизнинг ўз ихтиёримиз билан миллиятини йўқота бошлаган «совет кишиси»га айланганимиз бунинг ёрқин мисоли эди.

Иккинчи маслаҳатлашиб оладиган масаламиз давр адабиётининг ўрганилиши билан боғлиқ масала. Аввало, кўлам ҳақида. Биз 1983 йилда чоп этган «Излай-излай топганим…» рисоламизда 1905-17 йиллар адабиётига бевосита дахлдор бўлган 84 номни келтирган эдик. Бу 18 йил олдинги маълумот. Бу рақам ҳозир, шубҳасиз, кўпайган. Иккинчидан, миллий уйғониш даврини биз уч босқичга бўламиз: 1865-1905 йиллар; 1905-1917 йиллар; 1917-1929 йиллар. 84 рақами шу уч босқичнинг биргина даврига тегишли. Агар ҳар уч босқичда яшаб ижод этган адиблар адади жамланса, 300 дан ошишига шубҳа йўқ. Адабиётнинг кўлам даражасини ижодкорлар адади белгилаган эмас, албатта. Лекин, айни пайтда ўшандай шароитда шунча қаламкашнинг фаолият кўрсатиши, бу сокинлик нишонаси эмас, аксинча, қизғин адабий жараён, миллий уйғониш белигиларидан ҳамдир. Лекин биз улардан бугун қанчасини таниб олдик? Нечта ижодкорнинг асари ўқувчиларга етди? Нечта ижодкорнинг асари илмий муомалага киритилди? Бу борадаги ишлар тоғдай бўлиб олдинда турибди. Тўғри, Беҳбудий, Фитрат, Авлоний, Чўлпон, Ибрат, Сидқий Хондайлиқий, Сидиқий-Ажзий, Элбек, Боту, Абдулҳамид Мажидий, Зиё Саид, Хислат, Хуршид, Фақирий каби ХХ аср боши адбиётининг бир қатор вакиллари асарлари оз-кўп нашр қилинди, илмий истеъмолга киритилди, тарғиб-ташвиқи йўлга қўйилди. Лекин булар ишнинг бошланиши холос. Яқинда мутахассислардан бири расмий фондларда 103 минг китоб сақланаётганлигини ёзди. 103 минг хусусий кишилар қўлида эмиш. Уларни бирма-бир кўздан кечириш, саралаш ва юзага чиқариш 5-10 йиллик иш эмас. Ва булар учун кадр керак. Мутахассис керак. Фидойилик керак.

Бугун Муқимий, Фурқат, Завқий, Ҳамза, Айний ижоди ва фаолияти қайта баҳоланмоғи керак. Биз бу улкан санъаткорларимиз ҳақида қилинган ишларнинг ўз вақтидаги буюк аҳамиятини ҳеч бир камситмаган ҳолда уларга бугунги кўз билан қарамоғимиз, уларни бугунги ақл билан баҳоламоғимиз лозим. Бу мезоннинг номи миллийликдир. Миллат ва Ватан манфаатидир.

Ҳазиний, Муҳйи, Сарёмий, Муҳсиний, Фазлий, Табибий каби ўз даври адабий муҳитида катта мавқеъга эга бўлган ижодкорларнинг ўрни илмий асосларда кўрсатиб берилмоғи лозим.

Бугунги фанимиз ХIХ асрнинг охири ХХ аср бошлари ижтимоий-сиёсий воқеаларни ўрганишда анчагина ишлар қилди. 1873-76 йиллар Пўлатхон воқеаси, 1892 йилги Тошкент вабо қўзғолони, 1898 йил Андижон қўзғолони, 1916 йил, 1917 йил Феврал, 1917 йил Октябр, Туркистон мухторияти, босмачилик ва ҳоказолар ҳақида янги замонавий нуқтаи назарлар ўртага тушмоқда ва илмий ишларимиз учун асос бўлиб хизмат қилмоқда. Бу борада жадидчилик номи остида қилинган ва қилинаётган ишларни алоҳида таъкидлаш керак. Бироқ, миллатнинг, хусусан зиёлиларимизнинг олдин чор, сўнг шўро мустамлакачилигига қарши олиб борган гоҳ ошкор, гоҳ пинҳона курашлари ва энг муҳими буларнинг адабиётдаги бадиий ифодаси ўрганилган эмас. Бу жараён ҳаракатчилик нуқтаи назаридан Авлоний бир муносабат билан тилга олган 1904 йилдаги «жадидлар тўдаси»дан 30-йиллардаги «Ботир гапчилар»гача, 1905 йил 15 августда Ока дарёсидаги Струвье пароходида 300 вакил иштирокида тузилган ва Исмоилбек «Тарихи жадидимизнинг бош саҳифаси» деб баҳолаган «Шўройи уммат» — «Иттифоқи муслимин»дан «Турон», «Чиғатой гурунги», «Турк Адам марказияти», «Иттиҳод ва тараққий», «Миллий иттиҳод», «Миллий истиқлол» жамиятларигача Ватан ва Миллат манфаатларидан келиб чиққан ҳолда ўрганилмоғи керак.

Адабий-танқидий нуқтаи назардан эса, Фурқатнинг Худоёрхон тилидан айтилган «Демиш хон»идан Чўлпон ва Фитратнинг 20-йиллардаги юракка ўт солувчи исёнкор сатрларигача миллий истиқлол ғояси нуқтаи назаридан яхлит ва изчил тадқиқ этилмоғи керак. Умуман, давр ва ижод, инқилобий давр поэтикаси, анъанавийлик ва новаторлик, қўйингки, кўп асрлик мумтоз адабиётимизнинг янги адабиётга айланиш жараёнини ўрганишнинг назарий ва амалий масалалари дахлсиз турибди.

Ниҳоят, бу даврни ўрганишда турли соҳа мутахассисларининг филолог, философ, педагог, тарихчи, иқтисодчи, диншунос, санъатшунос, қонуншунослар ҳамкорлиги керак. Чунки жадидчилик яхлит ҳодиса эди. Унинг учун ўрта асрлар Ренессансидаги сингари универсализм хос эди.

Учинчи масала Миллий уйғониш даври адабиётини ўрганишда вақтли матбуот материалларидан фойдаланиш масаласи. Мутахассисларга маълумки, мазкур даврда матбуот йўлга қўйилган ва ўлкамизнинг ўзида ўнлаб газета-журналлар чиққан. Масалан, Зиё Саид 1870-1927 йилларда чоп этилган газета-журналлар ҳақида фикр юритганда 45 газета, 36 журналнинг номини тилга олади. Бунинг устига Кавказ ва Волгабўйида, Марказий Русия шаҳарларида, Истанбул, Кобул, Ҳиндистонда, Мисрда чиқиб турган матбуотнинг ҳам Туркистонга келиб турганини ва Туркистон ҳаётини ёритиб турганини кўзда тутсак, кутубхоналаримизда жуда катта хазина борлигига ишонч ҳосил қиламиз. Айниқса, Исмоил Гаспралининг «Таржимон»и, Ризо Фахриддиннинг «Шўро»си, Фотиҳ Каримийнинг «Вақт» газетаси, Жалил Мамадқулизоданинг «Мулла Насриддин»и кабилар жаҳоний миқёсга эга бўлган ва бутун дунёга тарқаладиган газета-журналлар эди. Ва уларнинг ҳаммасида Туркистон мавзуи мумтоз бир ўринни эгаллаб келар эди. Муҳими, хайрихоҳлик билан ёзилган эди.

Иккинчидан, бу мақолалар — чиқишлар миллатни уйғотишни, Туркистонни империалистик босқин ва таназзулларга қарши умумтурк истиқлолчилик ҳаракатига қўшиб олишни ҳам кўзда тутар эдики, улар нажотни фақат бирликда кўрар эдилар. Ниҳоят бу чиқишларда замин воқеалари таҳлили кўпинча тарихни англаш, ўзликни англаш билан қўшиб олиб бориларди. Иккита мисол келтирамиз: 1) «Таржимон»нинг 1906 йил декабр, 1907 йил январ сонларида Исмоилбекнинг «Муколамаи салотин» («Султонлар суҳбати») ҳикояси босилган. У Амир Темур ҳақида. Воқеа хаёлий бўлиб, Гўри Амирда кечади: муаллиф мақбарани томоша қилар экан, мўъжиза юз беради. Мир Саййид Бараканинг қабри устидаги сандиқтош кўтарилиб, соҳибқироннинг пири ўрнидан туради. Амир Темур қабрига қўлини қўйиб, «Ўғлим» дейиши билан тош кўтарилиб, соҳибқирон ҳам чиқиб келади. Ҳар бири ўз қабри устига ўтиради. Бир пасда Шарқнинг маълум ва машҳур зотлари Амир Темур атрофида ҳозир бўладилар. Булар — турк султони Абдулазизхон,Эрон шоҳи Насриддиншоҳ, Бухоро амири Насруллохон, Қўқон хони Худоёрхон ва бошқалар. Мир Саййид Барака уларни бирма-бир таништиради.

Жадидчиликнинг машҳур раҳнамоларидан Жамолиддин Афғоний «хутбаи сипоҳий» ўқиб, сўнгги юз йилдаги дунё ўзгаришларини сўзлаб беради. Амир Темур авлодларига мерос қолдиргани Ватан ва Миллатнинг тақдири борасида халафларини сўроққа тутади. Жавоблардан қаноатланмайди. Айниқса, Амир Насрулло ва Худоёрхон Соҳибқироннинг бу залворли саволларидан қочишга жой тополмай қоладилар. Амир Темур ўзи ҳақидаги ғавғо-фасодларни рад этиб, бутун куч-қудратини бир-бирини унутиш даражасига борган «туркларни бирлаштирмоққа, Буюк Туркистонни ташкил этмоққа бағишлагани»ни, «бир даража ноил ҳам бўлгани»ни айтади.

Ҳикоя бошида Мир Саййид Барака Амир Темурни қабрдан турғизар экан, «яна замон келгани»га (унинг замони келганлигига) ишора қилган эди. 1906 йилда эълон қилинган бу ҳикоя билан Фитратнинг 1918 йили ёзилган «Темур сағанаси» асаридаги ҳамоҳангликни пайқаш қийин эмас («Муколамаи салотин» («Султонлар суҳбати») ҳикояси бир неча соатдан кейин сайтимизда эълон қилинади).

2. Алибек Ҳусайнзода 1909 йилда «Тараққий» (Боку) газетасида босилган «Турклик — аскарлик» мақоласида тил таҳлили асосида муҳим бир фикрни илгари сурган. Бизнинг буйруқ майлини англатувчи айтим феълларимизда тўрт-беш қаватли амр маънолари бор экан. Масалан; ур, урдир, урдирт, урдирт(д)ир; чиқ, чиқар, чиқарт, чиқарт(д)ир, чиқарт(д)ирт каби. Бу хусусият бошқа тилларда учрамас экан. Бу ҳол туркдаги ҳукм ва ҳокимиятнинг ғоят қадимийлигини англатар, буйруқнинг кўпбосқичлиги эса давлат идора тизимида энг кўҳна замонлардан буён мансаб-мартабалар силсиласининг қатъий субординациясига амал қилиб келинаётганига далил экан. Масалан, қўшин бошлиғи аскарларга тўғридан-тўғри «Қалъага ҳужум этинг!» демас, балки саркардаларга «Этдиринг!» деб экан ва бу буйруқ пояма-поя мингбоши, юзбоши оша узатилиб борар экан. «Ҳар бир миллатнинг тили — унинг ҳаёти, фикри, руҳининг ойнасидир» деб тугалланади мақола.  Аҳамиятига кўра мана шундай ғоят муҳим масалалар кўтарилган вақтли матбуот намуналаридан жуда кам фойдаланамиз. Уларни тўплаш, нашр қилиш, илмий муомалага олиб кириш керак.

Тўртинчи масала. Мазкур даврни ўрганишда хорижий адабиётлардан фойдаланиш масаласи. Бу — давр эҳтиёжи. Бизнинг ижтимоий фанларимиз синфий асосга қурилгани учун, социалистик бўёққа бўялган великорус шовинизми нуқтаи назарини ифодалагани учун бугун яроқсизгина эмас, зарар етказадиган вазиятни эгаллади. Уларнинг янги асосга кўчирилаётгани шундан. Биз бугун бу фанларнинг талқинларини эмас, келтирган фактларини ҳам қайта кўриб чиқиш мажбурияти остидамиз. Айниқса тарих фани ва қадриятларимизни. Шу сабабли Президентимизнинг бу масалаларни кун тартибига қўйишида жуда катта асос ва маъно бор.

Чунончи, рус, сўнг рус совет илм-фани дастлаб чор Русия салтанатининг, кейин Советлар империясининг қонуний эканлигини табиий равишда исботлашга ҳаракат қилиб келди. Ва бу ерда уни холис ўрганиш ҳақида гап бўлиши мумкин эмас. Унинг наздида биз иккинчи сорт миллатмиз, тамом. Бутун тарих, маънавият шунга бўйсундирилган. Четдаги китоблар бундай тазйиқдан четда ёзилган. Ва бу ҳақда гап кетганда, биринчи навбатда мен Заки Валидийнинг китобларини кўзда тутаман.

Дарвоқе, унинг машҳур мақолаларидан бири «Чингизхон — туркдир» деб номланади. Ўйлаб қолади киши. Бизнинг деярли барча тарих китобларимизда шундай талқин қилинади. У туркнинг мўғул отлиқ уруғидан эмасмикан. Агар у чиндан ҳам бугунги мўғуллардан бўлса, нега сўнгги 800 йил давомида мўғул саҳросида йилт этган чироқ кўринмади.

Айниқса Заки Валидийнинг икки тарих китобини аҳамиятига кўра баҳосиз деб ҳисоблайман. Биринчиси – “Умумтурк тарихига кириш”. 1944-45 йилларда қамоқхонада ёзилган. 1946 йилда босилиб чиққан. Бу 3-нашри. Бу «мадҳал»— тарихга кириш номи билан машҳур, 540 бетлик. Бу китобдаги изоҳлар муаллиф фойдаланган манбалар, манбалар қиёси, улар устидаги мулоҳазалардан иборат. Бу манбалар араб, форс, турк, инглиз, француз, немис, рус тилларида. Умуман манбалар доираси туркий халқлар бақамти яшаган хитой, ҳинд-санскрит, иброний, сурёний, армани, юнон тилларидаги манбаларни қамраб олади.

Муҳими, Европа шарқшуносларининг туркий халқларнинг келиб чиқиш ўринлари — она юртлари ҳақидаги фикрларини тасниф этади. Миллатларни ўзаро гиж-гижлаш, «майдала-ют» шиорини ушлаган империалистик сиёсат билан боғлаб таҳлил қилади.

Маълум бўлишича, туркларнинг она ватани ҳақида бир эмас, 5-6 назария бор экан. 1. Олтой (Вейдеман-1838, Частрен -1848, Шот — 1849). 2. Байкал (Паркер- 1924). 3. Узоқ Шарқ (Рамштет). 4 Урал минтақаси (Немич). 5. Тиёншон (Олмоси). 6. Орол минтақаси (Де Квик).

Туркий халқларнинг жаҳон цивилизациясидаги ўрни ҳақида жаҳонда хилма-хил гипотезалар бор экан.
1) Веналик профессор Шмидт ва Менген фикрларига кўра Олд Осиё ва Нил бўйи буюк давлатларини Ўрта Осиёдан борган кўчманчи қабилалар бунёд этганлар. Бу фикрни Миср тарихчи мутахассиси Шебеста исботлашга ҳаракат қилар экан, проф. Сермак Нубия (Судан) ва туркча орасида яқинлик топади.

2) Ака-ука Гримлар Герман ва туркий қавмларни кўп жиҳатлардан қардош кўрадилар.

3) Археолог Ф.Хоммел фикрича, Ўрта Осиё туркийларининг аждодлари милоддан 5 минг йил олдин Олд Осиёга борганлар ва шумерлар номи билан дунёга довруқ солганлар. Унингча, қадим шумер тилидаги 350 сўзнинг келиб чиқиши туркийлигини исботлаш мумкин (Расин драмалари 700 сўз билан ёзилган).

4) Ариёнлар келишидан бир қанча вақт олдин дунёга келган Мохинижидоро, Хараппа маданиятларининг бунёдкорлари туркий халқлардир. Бу фикр проф. Немечга тегишли.

5) Узоқ Шарқда бир қисм туркийлар Жонг Тик номлари билан мил. ав. 1328 йилда жиддий бир сиёсий қувватга эга бўлгани Хитой манбаларида учрар экан. Тик номини Туркнинг бузилгани дейдилар.

6) Туркий халқларнинг Ўрта Америка маданиятининг асосчиларидан деб қарайдиганлар бор. Кейинги пайтларда Америка ҳиндуларининг тилидаги туркий элементлар ҳақида фикрлар ўртага тушмоқда. Рассом Рерих Олтой тили билан Америка ҳиндуларини бениҳоя ўхшаш топади.

Демак, биз бу халқ агар ўзбек, Темур айтганидек, унинг бош бўғини бўлса, совет даври қўшиқларида куйланганидек «номи қул қашшоқ гадо» эмас, жаҳон цивилизациясининг чорраҳасида келган, бўлар-бўлмас юртга эмас, дунёга дунёдорлик қилиб келган бир миллатга авлод эканмиз. Ва бу, шубҳасиз, ҳар бир миллатдошимизда ғурур, ифтихор уйғотади. Бизда эса узоқ замонлар шу туйғуни топтадилар. Бу туйғу ўлган кундан бошлаб миллат манқуртга айланар эди. Ҳоким миллатга шу керак эди. Ва бу нарса кейинги пайтларга қадар давом этиб келди. Узоққа бормайлик. 1992 йил 27 январда «Известия» газетасида Сидоров деганнинг бир мақоласи чиқди. Номи: «Что било до ислама, что стало после». Муаллиф фикрича, ҳозирги Ўрта Осиёнинг гуллаб ётган шаҳарларини араблар келиб вайрон қилдилар, халқини қирдилар. Ва олис саҳролардаги ярим ёввойи кўчманчи туркий қавмлар келиб бу ерларни эгаллаб олдилар. Туркий халқлар тарихи шундан бошланади.

Бу ерда энг ками 3 та секин портлайдиган бомба қўйилган.
1) Туркий халқлар Ўрта Осиёга келгинди. Унинг асл эгалари ариянлардир, Эрон лаҳжаларида сўзлашувчилардир.
2) Туркий халқлар маданиятдан узоқ ярим ёввойи эдилар. Уларнинг асл маданиятини ариянлар — эронийлар яратиб берганлар.
3) Ислом унинг гуллаган маданиятини йўқ қилди. Ўрта Осиёда, унинг қоқ маркази Ўзбекистонда эса, ўзбеклар ва тожиклар ёнма-ён яшайдилар. Уларни катта акага муҳтож қилиш учун мана шундай бир-бирини қайраб туриш керак.

Бундан 77 йил муқаддам ёзилган «Ҳинд ихтилолчилари»да инглиз Марлинг мусулмон Мавлоно Нуъмонга шундай дейди: «Биз Ҳиндустонни адолат билан олдик, адолат билан сақладик. Яна адолат билан ўзингизга қайтармоқчи бўламиз… Эски Ҳиндустон маданиятининг туб эгаси мусулмонлар эдилар… Шу паллада ҳам Ҳиндустонда энг яхши тайёрланган улус мусулмон улусидир. Биз истар эдикким, бутун Ҳинд ҳукуматини мусулмонларга топширайлик…Бироқ, биласизким, Ҳиндустонда кўпчилик мусулмонлар-да эмас. Ҳиндулар, секҳийлар, маъжуслар бирлашиб ҳукуматни ўз қўлларига олмоқчи бўлсалар, нима қиламиз?!».

Иккинчиси — “Бугунги турк эли Туркистон ва унинг яқин тарихи”. 1981 – 2-нашри. 1-нашри 1929 йилда Мисрда амалга оширилган. Бу китоб ХVI асрдан 1924 йилгача – Туркистоннинг парчаланишигача бўлган даврни ўз ичига олади. Бу буҳрон ва мустамлака давридир. Янги уйғониш давридир. Бу асарни хорижда жадидчилик бўйича қўлланма ўрнида кўрадилар. 700 бетлик китобнинг 500 бети мустамлакачилик даври ҳақида. Уларнинг бир қисмини муаллиф ўзи кўрган, гувоҳи бўлган, ҳатто қаҳрамонларидан бўлган. Шунинг учун бу тарих айрим жиҳатлари билан Бобурнинг «Бобурнома»сини эсга туширади. Рус истилосининг моҳияти ҳақида, Туркистоннинг келажаги ҳақида, туркистонлининг – ўзбекнинг миллий хусусияти ҳақида бундан аниқроқ топиб айтган иккинчи одамни топиш қийин бўлса керак. (Мисолларни истаганча келтириш мумкин). Бу китобларни таржима қилиш керак. Бу асарлар ўқувчилар онгига сингиши керак.

Ниҳоят, бешинчи масала замоннинг зайли билан айрим анъанавий тушунчаларнинг янгича талқин касб этишидир. Бу билан ҳам ҳисоблашмоқ керак. Мана илм-фан тушунчасини олайлик. Унинг керакли, фойдали эканлиги беш қўлдай аён. Уни ўрганиш фарз. «Қуръони карим»да илм 751 ўринда тилга олинган. Лекин у ёвузликка хизмат қилдирилса-чи? Унда қандай ёндашиш керак?

Маданият ўз-ўзича яхши, керакли нарса. Бироқ инсон зарарига қаратилса-чи? Биз бу давр адабиётида шу ҳолатни илғашни, лекин адабиётшунослигимиз тазйиқ сабабидан уни ойдинлаштира олмаганлигини кўрамиз.

1908 йилда Давлат Думаси мажлисида мусулмон фракциясидан сўзга чиққан депутат Еникеев подшо идорасининг ғайрирусларга олиб бораётган руслаштириш сиёсатини танқид қилиб Ильминскийнинг «Бизнинг учун русча яхши билмайдиган ва кўп хатолар билан ёзадиган ва биргина губернатор эмас, энг оддий чиновникларнинг олдида ҳам титраб ўтирадиган муфтилар бўлсалар янада яхши бўларди» деган фикри бу сиёсатнинг моҳиятини ташкил этганини кўрсатган эди. ( Дарвоқеъ,бу нуқтаи назар «Ғайри руслар низомномаси»га асос бўлиб хизмат қилган эди) («Таржимон» г. 1908 й. 24 июн).

Бу муносабатлар йўқолдими? Наливкиннинг «История Кокандского ханства»сини олинг. У такаббурлик билан шундай деган эди: «Бизнинг казак аскарларимиз ўзимизнинг маржалардан кўра сарт аёлларига кўпроқ борадилар. Чунки улар жуда арзон турадилар…» Машҳур рус туркологи В.В.Радловнинг яқинда «Из Сибири» деган китобини бир муносабат билан варақлаган эдим. У 1868 йилда рус аскарлари билан деярли бир вақтда Самарқандда, Нуротада, Қаршида бўлган. Ўзбеклар ҳақида, уларнинг турмуши ҳақида бир қатор фикрлар билдирган, Верешчагиндан фарқ қилмайди. Мана, қорақалпоқ, туркман, қирғизларни ўзбеклар билан қиёслаб айтган гапи: «В нравственном отношении они выгодно отличаются от узбеков, у которых царит ужасающая безнравственность…» «Кроме корыстолюбия и жадности основными чертами их характера являются трусость, жестокость, коварство и лицемерие» (М. 1980, 568-б.). Буни асрлар оша тарих ва цивилизациянинг марказида келган, ўз шижоати ва ахлоқи билан жаҳоний эътироф топган миллатнинг шаънига муносиб деб бўлмас.

ХIХ асрнинг охири ХХ аср бошлари адабиётигина эмас, умуман ижтимоий тафаккури билан шуғулланадиган ҳар бир мутахассис бу фактлар билан ҳисоблашмоғи керак. Муҳими, ушбу фактлар миллий ғоя ва миллий мафкура нуқтаи назаридан кўриб чиқилиши керак.

Begali Qosimov
MILLIY UYG’ONISH DAVRI O’ZBEK ADABIYOTINI
O’RGANISHNING DOLZARB MASALALARI

Bu mavzu doirasida bir qator masalalarda mutaxassislar bilan fikr almashib olish zaruriyati bor. Mazkur davrning yetakchi tendentsiyalari va unga qanday yondashish masalasi. Mazkur davr adabiyotimiz tarixining XIX asr ikkinchi yarmi XX asr boshlaridagi 50-60 yillik davrni qamrab oladi. Adabiyotimiz tarixining bu davrini alohida qilib ajratish yangi gap emas. Buning ham 50-60 yillik tarixi bor. Faqat biz bundagi milliy uyg’onish mazmuniga alohida urg’u beryapmiz. Aslida bu ham yangi emas. 20-yillarda bu atama «moda»da bo’lgan. Mohiyatan bu davr mumtoz adabiyot bilan hozirgi adabiyot o’rtasida ko’prik bo’lgan davr. Yangi adabiyotning shakllanish davri. O’z davrida u aniq-tiniq atalgan, «jadid adabiyoti» deyilgan. Jadid adabiyotining ma’nosi “yangi adabiyot” degani. Lekin taqdir taqozosi bilan u «Milliy uyg’onish davri o’zbek adabiyoti» atalib ketdi. Bunday talqin va yo’nalishda adabiyotning estetik jihatlaridan ko’ra g’oyaviy masalalariga e’tibor ko’proq bo’lyapti. (Masalan, dasturimizda davr voqealari va uning adabiyotdagi ifodasi, qiyosiy tahlil keng o’rin egallaydi. Davr esa alg’ov-dalg’ov). Fikringiz, maslahatingiz kerak.

Biz bunday yondashishda mustaqillik ehtiyojlaridan kelib chiqdik. Chunonchi: Istiqlol tarixga ham, adabiyotga ham tamomila boshqacha yondashishni shart qilib qo’ydi. Bir so’z bilan aytganda, u sinfiy yondashishni rad etib, milliy yondashishni kun tartibiga qo’ydi.

Boshimizdagi tegirmon toshi tushgach, atrofga nazar solsak, ko’rdikki, insoniyat degani konkret odamlardan iborat ekan, odamlar esa, faqat milliy qiyofadagina namoyon bo’lar ekanlar. Insoniyat faqat millat tarzidagina barqaror ekan. Shundan boshlab dunyoning mehvari biz uchun ham o’zgardi. Har qanday ijtimoiy fikr millat manfaati nuqtai nazaridan baholanadigan, uning atrofida aylanadigan bo’ldi. Bu mavsumiy masala emas, metodologik masaladir. Va buni sal kam o’n yillik tajribamiz, milliy fikrni, milliy mafkura, milliy istiqlol g’oyasini xalqimiz ongiga sindirish borasida olib borilayotgan bugungi ishlar yaqqol ko’rsatib turibdi. Lekin masalaning ikkinchi tomoni ham bor. Biz millat, milliyat haqida ko’p gapirmoqdamiz. Bu tushunchalar bugun aniq ta’rifiga egami? Biz markscha-lenincha qarashlardan qutula oldikmi?

Jadidlarimiz bu masalaga jiddiy qaragan edilar. Gaspralida «Milliy g’oya», «Milliyat» nomlari bilan maxsus maqolalar bor. O’zimizda ham Behbudiydan Cho’lpongacha birortasi uni chetlab o’tmagan. Sovet davrida 20-yillarning 2-yarmidan «millatchi» degan nom ustiga tavqi la’nat bosildi. Oldin u «millat deguvchi» ma’nosida edi.

Bugun millat, milliyat haqida gapirmoqda ekanmiz, bu tushunchalarning mohiyati, tarixi va talqinlaridan har birimiz o’z ixtisosligimiz doirasida xabardor bo’lishimiz zarur, deb o’ylayman.

Millat haqidagi gap juda eski, albatta. Yozuvchi Jalil Mamadqulizoda bir munosabat bilan bu tushunchaning qadim yunonlarga borib bog’lanishini yozgan edi. keksa Demokrit uni taqriban (?) shunday tushuntirgan ekan: «Har bir mamlakatning yagona bir sohibi bor, uning oti millatdir».— Shundan so’ng bu tushuncha tarix qatlarida qolib ketdi,— davom etadi Jalil Mamadqulizoda.— Va melodiy tarixning 1793 yilida yer yuzining eng najib millatlaridan bo’lmish frantsuz jamoati tomonidan yana aks-sado berdi, — deb yakunlaydi so’zini («Turk dunyosi adabiyoti», 2-jild, Anqara, 1996, 96-bet).

Umuman, to’g’ri, albatta. Millat o’zligini XVIII asrda namoyish etdi. Va milliyat shaklida namoyish etdi. XX asr siyosatchilaridan biri mazkur jarayonni kuzatar ekan, yozgan edi: «Milliyat fikriga, bu azim quvvatga hech bir kuch bas kela olmadi, yuz minglarcha haybatli qo’shin bu fikr qarshisida yengildi. Milliyat atalmish buyuk qudratga bugun to’p va miltiq bas kela olmaydi».(Yusuf Oqchura, «Uch tarzi siyosat» maqolasidan. Qarang, ko’rsatilgan kitob, 1-jild, Anqara, 1996, 330-bet). Darvoqe’, ingliz olimi Charl`z Xostler 1904 yilda Qohirada «Turk» gazetasida e’lon qilingan mazkur maqolaning turk dunyosi uchun o’ynagan rolini Kommanifestning marksizmdagi o’rni bilan qiyoslagan edi.

Millatdan milliyatgacha bo’lgan yo’l uzun va murakkab yo’l, albatta. Lekin shunisi aniqki, Demokritdagi natsio—millatdan XVIII asr Frantsiyasidagi «nasional» — milliyatgacha bo’lgan davr bo’m-bo’sh bo’lgan emas. Millat-milliyat masalalari Sharqda ham ishlangan. Va agar bunga to’xtash lozim bo’lsa, gapni «Qur’on»dan boshlamoq kerak bo’ladi. Masalan «Qur’oni karim»da bu so’z 11 surada 14 oyatda uchraydi. Jumladan, 2 (Baqara) -, 12 (Yusuf)-, 7 (A’rof)- suralarining har birida 2 martadan tilga olinadi va ularning yettitasida «millati Ibrohima» («Va man yarg’abau an millati Ibrohima…», 2-sura, 130-oyat) shaklida keladi va ma’lum bo’lganidek, din, shariat, mazhab ma’nolarini anglatadi. Qolgan yetti o’rinda hazrati Ibrohim tilga olinmasa-da, ahli tavhid bilan ahli mushrikni ajratish uchun ishlatiladiki, bu ham uning din-mazhab doirasida qolganini ko’rsatadi.

Alisher Navoiy ham «millat» atamasini deyarli shu doirada qo’llaydi. Chunonchi: «Iso alayhissalom osmondin ingay, dag’i dajjolni halok qilib, soyir milal ahlin xotimai nubuvva millatig’a dalolat qilg’ay». («Tarixi anbiyo va hukamo»dan, 15-jild, 236-b.). Yoki: Gushtasp zardo’sht dinin ixtiyor qilib, elni ham ul millatg’a kiyurdi. («Tarixi muluki Ajam»dan. 14-jild,196-197-bb.).

Shoirning she’rlarida esa bu so’z ko’pincha tasavvufiy mazmunga xizmat qildirildi, tavhidni anglatish uchun ishlatildi. Masalan:

Zihi tojing, gavhari kibriyo,
Bu gavhardin ofoq topib ziyo» —

matlai bilan boshlanadigan va borliqqa ko’chgan Ollohning tazohiri tasviriga bag’ishlangan g’azalda:

Sening millatingdan chu topib sharaf,
Saodat libosi kiyib ashqiyo —

degan bayt borki, uning mazmuni ham yuqoridagi fikrga bo’ysundirilgan. Lekin «millat» so’zining «xalq», «millat» ma’nolarida ishlatilgan o’rinlari ham yo’q emas. Masalan: «Emdi bilkim, buhurekim ba’zining tarkibi-la hosil bo’lur, o’n to’qquzdur, ba’zi arabqa maxsus va ba’zi ajamqa maxsus va ba’zi mushtarak va ba’zi turk shuarosiga millati iste’molidan hech qaysi bu vaqtqa degincha maxsus emas ermish…» («Mezonul avzon»dan, 14-jild, 142-bet).

Bu yerdagi «millat» etnik mazmunga ega, bunga shubha yo’q. Navoiy goho «millat» va «din» tushunchalarini baqamti, yonma-yon ishlatadi. Masalan, Jomiyga berilgan «nurul-millat va-d-din», ta’rifida yoki «shamsul-millati va-d-din» (Pahlavon Muhammad) «sayyid-ul-millati va-d-din» (Sa’duddin Koshg’ariy), «zaynul-millati va-d-din» (Al-Havoqiy) kabi sifatlarda buni kuzatish mumkin.

Demak: 1) «Millat» atamasi Navoiy ijodiy merosining barcha janrlarida uchraydi; 2) shoir bu atamaga aksariyat an’anaviy ma’no yuklaydi. Undan din-mazhab tushunchalarini anglatish uchun foydalanadi. Lekin, ayni paytda, bu qator o’rinlarda, xususan uning ilmiy ishlarida, zamondoshlari haqidagi xotiralarida ushbu istiloh etnik tushuncha sifatida ishlatilgan; 3) «Millat» atamasiga bunday ma’no berish, ya’ni uning mazmunini bugungi tushuncha tomonga boshlash Navoiygacha bo’lgan adabiyotimiz namunalarida uchramaydi.

Gap «millat» atamasi ustidagina ketyapti. Milliyat, ya’ni milliylik borasida Navoiyning tushuncha-tasavvurlarigina emas, o’z dasturi ham bo’lganki, bu alohida bir mavzu. Lekin, umuman olganda, «Millat» va «din»ni muqobil tushunish, aytish mumkinki, XX asr boshlarigacha davom etdi. «Tavhidi islom» («panislomizm») shunga suyanar edi. Shunisi qiziqki, islomchilarning o’zlari ham din boshqa, millat boshqa ekanligini yaxshi bilardilar. Masalan, Gasprali «Tarjimon»ning 1908 yil 58-sonida e’lon qilgan «Milliyat» maqolasida «din va milliyat birdir» degan gap «eski bir nazariyayi siyosiya» ekanligini yozadi va uning hayotga singmaganligini, fors, turk musulmonlikni qabul qilsa-da, arab bo’lib qolmaganligini yozadi.

G’arbdagi millat bilan bog’liq nazariyalarni tahlil qilar ekan, ularning ikkitasini mo»tabar tutadi va ularga to’xtaladi: 1) Millat mabnii lison ila mutakallim kimsalar majmuidir. Demak, bu yerda millatning birinchi va asosiy belgisi — til; 2) U millatdan o’lmoq istayan kimsalarning majmuidir. Ya’ni bu yerda mezon xohish («orzuyi intisob»). Tilning ham, dinning ham, hatto irqning ham ahamiyati yo’q. Va misol sifatida Shveytsariyani keltiradi. U yerda 2 mazhabga mansub 3 tilda so’zlashuvchi xalq yashaydi.

Muallif fikricha, bu uch nazariyadan (1. Sharqiy. 2. G’arbiy) qaysi birining ilmiy asosli ekanini aytish qiyin. Chunki har uchalasi ham siyosatga bo’ysundirilgan. Har uchalasi ham amaliy masalaga aylangan. Tarix va tajriba shuni ko’rsatmoqdaki, davlat hududi bilan millat hududining birlashish jarayoni kechmoqda. Va bu katta saltanatlar ichida katta g’avg’olarga olib keladi. Masalan, millatga til asos qilib olinsa, Rusiya o’z tobe’larini ruslashtirishga, Usmonli esa turklashtirishga urinadi. Yoxud din asos qilib olinsa, biri xristianlashtirishga, ikkinchisi musulmonlashtirishga kirishadi. Lekin, XX asrda bularni oshkor amalga oshirish qiyin. Shunda «majburiy ixtiyoriy» printsip ishga tushadi va «orzui intisob» («xohish») asosga olinadi. Lekin, bu jarayon albatta amalga oshadi, deb hisoblaydi Ismoilbek. U haq bo’lib chiqdi. Bizning o’z ixtiyorimiz bilan milliyatini yo’qota boshlagan «sovet kishisi»ga aylanganimiz buning yorqin misoli edi.

Ikkinchi maslahatlashib oladigan masalamiz davr adabiyotining o’rganilishi bilan bog’liq masala. Avvalo, ko’lam haqida. Biz 1983 yilda chop etgan «Izlay-izlay topganim…» risolamizda 1905-17 yillar adabiyotiga bevosita daxldor bo’lgan 84 nomni keltirgan edik. Bu 18 yil oldingi ma’lumot. Bu raqam hozir, shubhasiz, ko’paygan. Ikkinchidan, milliy uyg’onish davrini biz uch bosqichga bo’lamiz: 1865-1905 yillar; 1905-1917 yillar; 1917-1929 yillar. 84 raqami shu uch bosqichning birgina davriga tegishli. Agar har uch bosqichda yashab ijod etgan adiblar adadi jamlansa, 300 dan oshishiga shubha yo’q. Adabiyotning ko’lam darajasini ijodkorlar adadi belgilagan emas, albatta. Lekin, ayni paytda o’shanday sharoitda shuncha qalamkashning faoliyat ko’rsatishi, bu sokinlik nishonasi emas, aksincha, qizg’in adabiy jarayon, milliy uyg’onish beligilaridan hamdir. Lekin biz ulardan bugun qanchasini tanib oldik? Nechta ijodkorning asari o’quvchilarga yetdi? Nechta ijodkorning asari ilmiy muomalaga kiritildi? Bu boradagi ishlar tog’day bo’lib oldinda turibdi. To’g’ri, Behbudiy, Fitrat, Avloniy, Cho’lpon, Ibrat, Sidqiy Xondayliqiy, Sidiqiy-Ajziy, Elbek, Botu, Abdulhamid Majidiy, Ziyo Said, Xislat, Xurshid, Faqiriy kabi XX asr boshi adbiyotining bir qator vakillari asarlari oz-ko’p nashr qilindi, ilmiy iste’molga kiritildi, targ’ib-tashviqi yo’lga qo’yildi. Lekin bular ishning boshlanishi xolos. Yaqinda mutaxassislardan biri rasmiy fondlarda 103 ming kitob saqlanayotganligini yozdi. 103 ming xususiy kishilar qo’lida emish. Ularni birma-bir ko’zdan kechirish, saralash va yuzaga chiqarish 5-10 yillik ish emas. Va bular uchun kadr kerak. Mutaxassis kerak. Fidoyilik kerak.

Bugun Muqimiy, Furqat, Zavqiy, Hamza, Ayniy ijodi va faoliyati qayta baholanmog’i kerak. Biz bu ulkan san’atkorlarimiz haqida qilingan ishlarning o’z vaqtidagi buyuk ahamiyatini hech bir kamsitmagan holda ularga bugungi ko’z bilan qaramog’imiz, ularni bugungi aql bilan baholamog’imiz lozim. Bu mezonning nomi milliylikdir. Millat va Vatan manfaatidir.

Haziniy, Muhyi, Saryomiy, Muhsiniy, Fazliy, Tabibiy kabi o’z davri adabiy muhitida katta mavqe’ga ega bo’lgan ijodkorlarning o’rni ilmiy asoslarda ko’rsatib berilmog’i lozim.

Bugungi fanimiz XIX asrning oxiri XX asr boshlari ijtimoiy-siyosiy voqealarni o’rganishda anchagina ishlar qildi. 1873-76 yillar Po’latxon voqeasi, 1892 yilgi Toshkent vabo qo’zg’oloni, 1898 yil Andijon qo’zg’oloni, 1916 yil, 1917 yil Fevral, 1917 yil Oktyabr, Turkiston muxtoriyati, bosmachilik va hokazolar haqida yangi zamonaviy nuqtai nazarlar o’rtaga tushmoqda va ilmiy ishlarimiz uchun asos bo’lib xizmat qilmoqda. Bu borada jadidchilik nomi ostida qilingan va qilinayotgan ishlarni alohida ta’kidlash kerak. Biroq, millatning, xususan ziyolilarimizning oldin chor, so’ng sho’ro mustamlakachiligiga qarshi olib borgan goh oshkor, goh pinhona kurashlari va eng muhimi bularning adabiyotdagi badiiy ifodasi o’rganilgan emas. Bu jarayon harakatchilik nuqtai nazaridan Avloniy bir munosabat bilan tilga olgan 1904 yildagi «jadidlar to’dasi»dan 30-yillardagi «Botir gapchilar»gacha, 1905 yil 15 avgustda Oka daryosidagi Struv`e paroxodida 300 vakil ishtirokida tuzilgan va Ismoilbek «Tarixi jadidimizning bosh sahifasi» deb baholagan «Sho’royi ummat» — «Ittifoqi muslimin»dan «Turon», «Chig’atoy gurungi», «Turk Adam markaziyati», «Ittihod va taraqqiy», «Milliy ittihod», «Milliy istiqlol» jamiyatlarigacha Vatan va Millat manfaatlaridan kelib chiqqan holda o’rganilmog’i kerak.

Adabiy-tanqidiy nuqtai nazardan esa, Furqatning Xudoyorxon tilidan aytilgan «Demish xon»idan Cho’lpon va Fitratning 20-yillardagi yurakka o’t soluvchi isyonkor satrlarigacha milliy istiqlol g’oyasi nuqtai nazaridan yaxlit va izchil tadqiq etilmog’i kerak. Umuman, davr va ijod, inqilobiy davr poetikasi, an’anaviylik va novatorlik, qo’yingki, ko’p asrlik mumtoz adabiyotimizning yangi adabiyotga aylanish jarayonini o’rganishning nazariy va amaliy masalalari daxlsiz turibdi.

Nihoyat, bu davrni o’rganishda turli soha mutaxassislarining filolog, filosof, pedagog, tarixchi, iqtisodchi, dinshunos, san’atshunos, qonunshunoslar hamkorligi kerak. Chunki jadidchilik yaxlit hodisa edi. Uning uchun o’rta asrlar Renessansidagi singari universalizm xos edi.

Uchinchi masala Milliy uyg’onish davri adabiyotini o’rganishda vaqtli matbuot materiallaridan foydalanish masalasi. Mutaxassislarga ma’lumki, mazkur davrda matbuot yo’lga qo’yilgan va o’lkamizning o’zida o’nlab gazeta-jurnallar chiqqan. Masalan, Ziyo Said 1870-1927 yillarda chop etilgan gazeta-jurnallar haqida fikr yuritganda 45 gazeta, 36 jurnalning nomini tilga oladi. Buning ustiga Kavkaz va Volgabo’yida, Markaziy Rusiya shaharlarida, Istanbul, Kobul, Hindistonda, Misrda chiqib turgan matbuotning ham Turkistonga kelib turganini va Turkiston hayotini yoritib turganini ko’zda tutsak, kutubxonalarimizda juda katta xazina borligiga ishonch hosil qilamiz. Ayniqsa, Ismoil Gaspralining «Tarjimon»i, Rizo Faxriddinning «Sho’ro»si, Fotih Karimiyning «Vaqt» gazetasi, Jalil Mamadqulizodaning «Mulla Nasriddin»i kabilar jahoniy miqyosga ega bo’lgan va butun dunyoga tarqaladigan gazeta-jurnallar edi. Va ularning hammasida Turkiston mavzui mumtoz bir o’rinni egallab kelar edi. Muhimi, xayrixohlik bilan yozilgan edi.

Ikkinchidan, bu maqolalar — chiqishlar millatni uyg’otishni, Turkistonni imperialistik bosqin va tanazzullarga qarshi umumturk istiqlolchilik harakatiga qo’shib olishni ham ko’zda tutar ediki, ular najotni faqat birlikda ko’rar edilar. Nihoyat bu chiqishlarda zamin voqealari tahlili ko’pincha tarixni anglash, o’zlikni anglash bilan qo’shib olib borilardi. Ikkita misol keltiramiz: 1) «Tarjimon»ning 1906 yil dekabr, 1907 yil yanvar sonlarida Ismoilbekning «Mukolamai salotin» («Sultonlar suhbati») hikoyasi bosilgan. U Amir Temur haqida. Voqea xayoliy bo’lib, Go’ri Amirda kechadi: muallif maqbarani tomosha qilar ekan, mo»jiza yuz beradi. Mir Sayyid Barakaning qabri ustidagi sandiqtosh ko’tarilib, sohibqironning piri o’rnidan turadi. Amir Temur qabriga qo’lini qo’yib, «O’g’lim» deyishi bilan tosh ko’tarilib, sohibqiron ham chiqib keladi. Har biri o’z qabri ustiga o’tiradi. Bir pasda Sharqning ma’lum va mashhur zotlari Amir Temur atrofida hozir bo’ladilar. Bular — turk sultoni Abdulazizxon,Eron shohi Nasriddinshoh, Buxoro amiri Nasrulloxon, Qo’qon xoni Xudoyorxon va boshqalar. Mir Sayyid Baraka ularni birma-bir tanishtiradi.

Jadidchilikning mashhur rahnamolaridan Jamoliddin Afg’oniy «xutbai sipohiy» o’qib, so’nggi yuz yildagi dunyo o’zgarishlarini so’zlab beradi. Amir Temur avlodlariga meros qoldirgani Vatan va Millatning taqdiri borasida xalaflarini so’roqqa tutadi. Javoblardan qanoatlanmaydi. Ayniqsa, Amir Nasrullo va Xudoyorxon Sohibqironning bu zalvorli savollaridan qochishga joy topolmay qoladilar. Amir Temur o’zi haqidagi g’avg’o-fasodlarni rad etib, butun kuch-qudratini bir-birini unutish darajasiga borgan «turklarni birlashtirmoqqa, Buyuk Turkistonni tashkil etmoqqa bag’ishlagani»ni, «bir daraja noil ham bo’lgani»ni aytadi.

Hikoya boshida Mir Sayyid Baraka Amir Temurni qabrdan turg’izar ekan, «yana zamon kelgani»ga (uning zamoni kelganligiga) ishora qilgan edi. 1906 yilda e’lon qilingan bu hikoya bilan Fitratning 1918 yili yozilgan «Temur sag’anasi» asaridagi hamohanglikni payqash qiyin emas ( «Mukolamai salotin» («Sultonlar suhbati») hikoyasi bir necha soatdan keyin saytimizda e’lon qilinadi).

2. Alibek Husaynzoda 1909 yilda «Taraqqiy» (Boku) gazetasida bosilgan «Turklik — askarlik» maqolasida til tahlili asosida muhim bir fikrni ilgari surgan. Bizning buyruq maylini anglatuvchi aytim fe’llarimizda to’rt-besh qavatli amr ma’nolari bor ekan. Masalan; ur, urdir, urdirt, urdirt(d)ir; chiq, chiqar, chiqart, chiqart(d)ir, chiqart(d)irt kabi. Bu xususiyat boshqa tillarda uchramas ekan. Bu hol turkdagi hukm va hokimiyatning g’oyat qadimiyligini anglatar, buyruqning ko’pbosqichligi esa davlat idora tizimida eng ko’hna zamonlardan buyon mansab-martabalar silsilasining qat’iy subordinatsiyasiga amal qilib kelinayotganiga dalil ekan. Masalan, qo’shin boshlig’i askarlarga to’g’ridan-to’g’ri «Qal’aga hujum eting!» demas, balki sarkardalarga «Etdiring!» deb ekan va bu buyruq poyama-poya mingboshi, yuzboshi osha uzatilib borar ekan. «Har bir millatning tili — uning hayoti, fikri, ruhining oynasidir» deb tugallanadi maqola.  Ahamiyatiga ko’ra mana shunday g’oyat muhim masalalar ko’tarilgan vaqtli matbuot namunalaridan juda kam foydalanamiz. Ularni to’plash, nashr qilish, ilmiy muomalaga olib kirish kerak.

To’rtinchi masala. Mazkur davrni o’rganishda xorijiy adabiyotlardan foydalanish masalasi. Bu — davr ehtiyoji. Bizning ijtimoiy fanlarimiz sinfiy asosga qurilgani uchun, sotsialistik bo’yoqqa bo’yalgan velikorus shovinizmi nuqtai nazarini ifodalagani uchun bugun yaroqsizgina emas, zarar yetkazadigan vaziyatni egalladi. Ularning yangi asosga ko’chirilayotgani shundan. Biz bugun bu fanlarning talqinlarini emas, keltirgan faktlarini ham qayta ko’rib chiqish majburiyati ostidamiz. Ayniqsa tarix fani va qadriyatlarimizni. Shu sababli Prezidentimizning bu masalalarni kun tartibiga qo’yishida juda katta asos va ma’no bor.

Chunonchi, rus, so’ng rus sovet ilm-fani dastlab chor Rusiya saltanatining, keyin Sovetlar imperiyasining qonuniy ekanligini tabiiy ravishda isbotlashga harakat qilib keldi. Va bu yerda uni xolis o’rganish haqida gap bo’lishi mumkin emas. Uning nazdida biz ikkinchi sort millatmiz, tamom. Butun tarix, ma’naviyat shunga bo’ysundirilgan. Chetdagi kitoblar bunday tazyiqdan chetda yozilgan. Va bu haqda gap ketganda, birinchi navbatda men Zaki Validiyning kitoblarini ko’zda tutaman.

Darvoqe, uning mashhur maqolalaridan biri «Chingizxon — turkdir» deb nomlanadi. O’ylab qoladi kishi. Bizning deyarli barcha tarix kitoblarimizda shunday talqin qilinadi. U turkning mo’g’ul otliq urug’idan emasmikan. Agar u chindan ham bugungi mo’g’ullardan bo’lsa, nega so’nggi 800 yil davomida mo’g’ul sahrosida yilt etgan chiroq ko’rinmadi.

Ayniqsa Zaki Validiyning ikki tarix kitobini ahamiyatiga ko’ra bahosiz deb hisoblayman. Birinchisi – “Umumturk tarixiga kirish”. 1944-45 yillarda qamoqxonada yozilgan. 1946 yilda bosilib chiqqan. Bu 3-nashri. Bu «madhal»— tarixga kirish nomi bilan mashhur, 540 betlik. Bu kitobdagi izohlar muallif foydalangan manbalar, manbalar qiyosi, ular ustidagi mulohazalardan iborat. Bu manbalar arab, fors, turk, ingliz, frantsuz, nemis, rus tillarida. Umuman manbalar doirasi turkiy xalqlar baqamti yashagan xitoy, hind-sanskrit, ibroniy, suryoniy, armani, yunon tillaridagi manbalarni qamrab oladi.

Muhimi, Yevropa sharqshunoslarining turkiy xalqlarning kelib chiqish o’rinlari — ona yurtlari haqidagi fikrlarini tasnif etadi. Millatlarni o’zaro gij-gijlash, «maydala-yut» shiorini ushlagan imperialistik siyosat bilan bog’lab tahlil qiladi.

Ma’lum bo’lishicha, turklarning ona vatani haqida bir emas, 5-6 nazariya bor ekan. 1. Oltoy (Veydeman-1838, Chastren -1848, Shot — 1849). 2. Baykal (Parker- 1924). 3. Uzoq Sharq (Ramshtet). 4 Ural mintaqasi (Nemich). 5. Tiyonshon (Olmosi). 6. Orol mintaqasi (De Kvik).

Turkiy xalqlarning jahon sivilizatsiyasidagi o’rni haqida jahonda xilma-xil gipotezalar bor ekan.
1) Venalik professor Shmidt va Mengen fikrlariga ko’ra Old Osiyo va Nil bo’yi buyuk davlatlarini O’rta Osiyodan borgan ko’chmanchi  qabilalar bunyod etganlar. Bu fikrni Misr tarixchi mutaxassisi Shebesta isbotlashga harakat qilar ekan, prof. Sermak Nubiya (Sudan) va turkcha orasida yaqinlik topadi.

2) Aka-uka Grimlar German va turkiy qavmlarni ko’p jihatlardan qardosh ko’radilar.

3) Arxeolog F.Xommel fikricha, O’rta Osiyo turkiylarining ajdodlari miloddan 5 ming yil oldin Old Osiyoga borganlar va shumerlar nomi bilan dunyoga dovruq solganlar. Uningcha, qadim shumer tilidagi 350 so’zning kelib chiqishi turkiyligini isbotlash mumkin (Rasin dramalari 700 so’z bilan yozilgan).

4) Ariyonlar kelishidan bir qancha vaqt oldin dunyoga kelgan Moxinijidoro, Xarappa madaniyatlarining bunyodkorlari turkiy xalqlardir. Bu fikr prof. Nemechga tegishli.

5) Uzoq Sharqda bir qism turkiylar Jong Tik nomlari bilan mil. av. 1328 yilda jiddiy bir siyosiy quvvatga ega bo’lgani Xitoy manbalarida uchrar ekan. Tik nomini Turkning buzilgani deydilar.

6) Turkiy xalqlarning O’rta Amerika madaniyatining asoschilaridan deb qaraydiganlar bor. Keyingi paytlarda Amerika hindularining tilidagi turkiy elementlar haqida fikrlar o’rtaga tushmoqda. Rassom Rerix Oltoy tili bilan Amerika hindularini benihoya o’xshash topadi.

Demak, biz bu xalq agar o’zbek, Temur aytganidek, uning bosh bo’g’ini bo’lsa, sovet davri qo’shiqlarida kuylanganidek «nomi qul qashshoq gado» emas, jahon sivilizatsiyasining chorrahasida kelgan, bo’lar-bo’lmas yurtga emas, dunyoga dunyodorlik qilib kelgan bir millatga avlod ekanmiz. Va bu, shubhasiz, har bir millatdoshimizda g’urur, iftixor uyg’otadi. Bizda esa uzoq zamonlar shu tuyg’uni toptadilar. Bu tuyg’u o’lgan kundan boshlab millat manqurtga aylanar edi. Hokim millatga shu kerak edi. Va bu narsa keyingi paytlarga qadar davom etib keldi. Uzoqqa bormaylik. 1992 yil 27 yanvarda «Izvestiya» gazetasida Sidorov deganning bir maqolasi chiqdi. Nomi: «Chto bilo do islama, chto stalo posle». Muallif fikricha, hozirgi O’rta Osiyoning gullab yotgan shaharlarini arablar kelib vayron qildilar, xalqini qirdilar. Va olis sahrolardagi yarim yovvoyi ko’chmanchi turkiy qavmlar kelib bu yerlarni egallab oldilar. Turkiy xalqlar tarixi shundan boshlanadi.

Bu yerda eng kami 3 ta sekin portlaydigan bomba qo’yilgan.
1) Turkiy xalqlar O’rta Osiyoga kelgindi. Uning asl egalari ariyanlardir, Eron lahjalarida so’zlashuvchilardir.
2) Turkiy xalqlar madaniyatdan uzoq yarim yovvoyi edilar. Ularning asl madaniyatini ariyanlar — eroniylar yaratib berganlar.
3) Islom uning gullagan madaniyatini yo’q qildi. O’rta Osiyoda, uning qoq markazi O’zbekistonda esa, o’zbeklar va tojiklar yonma-yon  yashaydilar. Ularni katta akaga muhtoj qilish uchun mana shunday bir-birini qayrab turish kerak.

Bundan 77 yil muqaddam yozilgan «Hind ixtilolchilari»da ingliz Marling musulmon Mavlono Nu’monga shunday deydi: «Biz Hindustonni adolat bilan oldik, adolat bilan saqladik. Yana adolat bilan o’zingizga qaytarmoqchi bo’lamiz… Eski Hinduston madaniyatining tub egasi musulmonlar edilar… Shu pallada ham Hindustonda eng yaxshi tayyorlangan ulus musulmon ulusidir. Biz istar edikkim, butun Hind hukumatini musulmonlarga topshiraylik…Biroq, bilasizkim, Hindustonda ko’pchilik musulmonlar-da emas. Hindular, sekhiylar, ma’juslar birlashib hukumatni o’z qo’llariga olmoqchi bo’lsalar, nima qilamiz?!».

Ikkinchisi — “Bugungi turk eli Turkiston va uning yaqin tarixi”. 1981 – 2-nashri. 1-nashri 1929 yilda Misrda amalga oshirilgan. Bu kitob XVI asrdan 1924 yilgacha – Turkistonning parchalanishigacha bo’lgan davrni o’z ichiga oladi. Bu buhron va mustamlaka davridir. Yangi uyg’onish davridir. Bu asarni xorijda jadidchilik bo’yicha qo’llanma o’rnida ko’radilar. 700 betlik kitobning 500 beti mustamlakachilik davri haqida. Ularning bir qismini muallif o’zi ko’rgan, guvohi bo’lgan, hatto qahramonlaridan bo’lgan. Shuning uchun bu tarix ayrim jihatlari bilan Boburning «Boburnoma»sini esga tushiradi. Rus istilosining mohiyati haqida, Turkistonning kelajagi haqida, turkistonlining – o’zbekning milliy xususiyati haqida bundan aniqroq topib aytgan ikkinchi odamni topish qiyin bo’lsa kerak. (Misollarni istagancha keltirish mumkin). Bu kitoblarni tarjima qilish kerak. Bu asarlar o’quvchilar ongiga singishi kerak.

Nihoyat, beshinchi masala zamonning zayli bilan ayrim an’anaviy tushunchalarning yangicha talqin kasb etishidir. Bu bilan ham hisoblashmoq kerak. Mana ilm-fan tushunchasini olaylik. Uning kerakli, foydali ekanligi besh qo’lday ayon. Uni o’rganish farz. «Qur’oni karim»da ilm 751 o’rinda tilga olingan. Lekin u yovuzlikka xizmat qildirilsa-chi? Unda qanday yondashish kerak?

Madaniyat o’z-o’zicha yaxshi, kerakli narsa. Biroq inson zarariga qaratilsa-chi? Biz bu davr adabiyotida shu holatni ilg’ashni, lekin adabiyotshunosligimiz tazyiq sababidan uni oydinlashtira olmaganligini ko’ramiz.

1908 yilda Davlat Dumasi majlisida musulmon fraktsiyasidan so’zga chiqqan deputat Yenikeev podsho idorasining g’ayriruslarga olib borayotgan ruslashtirish siyosatini tanqid qilib Il`minskiyning «Bizning uchun ruscha yaxshi bilmaydigan va ko’p xatolar bilan yozadigan va birgina gubernator emas, eng oddiy chinovniklarning oldida ham titrab o’tiradigan muftilar bo’lsalar yanada yaxshi bo’lardi» degan fikri bu siyosatning mohiyatini tashkil etganini ko’rsatgan edi. ( Darvoqe’,bu nuqtai nazar «G’ayri ruslar nizomnomasi»ga asos bo’lib xizmat qilgan edi) («Tarjimon» g. 1908 y. 24 iyun).

Bu munosabatlar yo’qoldimi? Nalivkinning «Istoriya Kokandskogo xanstva»sini oling. U takabburlik bilan shunday degan edi: «Bizning kazak askarlarimiz o’zimizning marjalardan ko’ra sart ayollariga ko’proq boradilar. Chunki ular juda arzon turadilar…» Mashhur rus turkologi V.V.Radlovning yaqinda «Iz Sibiri» degan kitobini bir munosabat bilan varaqlagan edim. U 1868 yilda rus askarlari bilan deyarli bir vaqtda Samarqandda, Nurotada, Qarshida bo’lgan. O’zbeklar haqida, ularning turmushi haqida bir qator fikrlar bildirgan, Vereshchagindan farq qilmaydi. Mana, qoraqalpoq, turkman, qirg’izlarni o’zbeklar bilan qiyoslab aytgan gapi: «V nravstvennom otnoshenii oni vigodno otlichayutsya ot uzbekov, u kotorix sarit ujasayushaya beznravstvennost`…» «Krome koristolyubiya i jadnosti osnovnimi chertami ix xaraktera yavlyayutsya trusost`, jestokost`, kovarstvo i litsemerie» (M. 1980, 568-b.). Buni asrlar osha tarix va sivilizatsiyaning markazida kelgan, o’z shijoati va axloqi bilan jahoniy e’tirof topgan millatning sha’niga munosib deb bo’lmas.

XIX asrning oxiri XX asr boshlari adabiyotigina emas, umuman ijtimoiy tafakkuri bilan shug’ullanadigan har bir mutaxassis bu faktlar bilan hisoblashmog’i kerak. Muhimi, ushbu faktlar milliy g’oya va milliy mafkura nuqtai nazaridan ko’rib chiqilishi kerak.