“Ёлғизликнинг юз йили”, “Бузрукнинг кузи” ва “Ошкора қотиллик қиссаси” асарлари билан ўзбек китобхонига яхши таниш бўлган колумбиялик адиб Габриел Гарсиа Маркес жаҳон адабиётида ўз сўзи ва услубига эга ижодкорлардан бири саналади. Унинг адабиёт ҳамда дунёнинг классик Ёзувчилари ҳақида билдирган фикрлари йиллар ўтса-да, аҳамиятини йўқотмаган. Бундан анча вақт муқаддам Гавананинг «Боемия» журналида адиб билан кубалик журналист Мануел Перейройнинг адабиёт хусусидаги суҳбати борасида ҳам шу гапни айтиш мумкин. Ушбу суҳбатдан бир қисмини ихлосмандларга ҳавола этяпмиз.

АДАБИЁТ ЎРГАНИЛИШИ КЕРАК БЎЛГАН ИЛМДИР
Таниқли адиб Габриел Гарсиа Маркес билан суҳбат
Азим Рўзиев таржимаси

Габриель Гарсиа Маркес (1928, Аракатака — 2014, Мехико) — колумбиялик ёзувчи. «Эль Эспектадор» газетасининг Богота ва Европадаги репортёри. 1959—60 йилларда Куба «Пренса Латина» агентлигининг мухбири. Дастлаб сценарийлар ёзган. «Тўкилган япроқлар» (1955), «Полковникка ҳеч ким ёзмайди» (1958), «Ғаразли соат» (1962) повестлари реалистик руҳда ёзилган, «Гранде-Она дафн маросими» (1962) тўпламига кирган ҳикоялари фантастикага бой. «Юз йил танҳоликда» (1967—70) роман эпопеяси Колумбия тарихига бағишланган. «Вабо ва муҳаббат» (1985) романида фольклор ва мифологиядан фойдаланиб, ўзига хос миллий онгни тиклашга ҳаракат қилган. Габриэль Маркеснинг «Юз йил танҳоликда» (1986) романи ўзбек тилига таржима қилинган. Нобель мукофоти лауреати (1982)

— Анча йиллар аввал сиз айтган бир гап қулоғимга чалинганди. Ўшанда Ёзувчи яхши асарлар яратиши учун Сервантес, Лопе де Вега, Кеведолардан кўра дадил бўлиш билан бирга, ўз олдига аниқ мақсадлар қўя билиши керак, дегандингиз. Ҳозир-чи, бу борадаги фикрингиз ўзгармадими?

— Ёзувчи учун ўртамиёналик, камтарлик — ортиқча яхши фазилат, деб ўйлайман. Агар сиз эл қатори ёзиш ниятида бўлсангиз, у ҳолда ўша оддийлар даражасида қолаверасиз. Дунёда барча шуҳратпараст инсонлар доим ўз олдиларига юксак-юксак мақсадларни қўяди. Устига-устак, улар Софокл, Достоевский каби даҳоларни мисол келтириб, сенга ёзишни ўргатишга интилади. Шундай экан, нима учун бу буюк рассомлардан ёмонроқ ёзишимиз керак? Ижодкорнинг мақсади эса улардан яхшироқ ёзишга уриниб кўринишдан иборат эмасми?

— Демак, Режи Дебре бир интервюсида ўрнак бўла оладиган даҳолар заифлашмасдан олдин улар билан курашиш керак, деб таъкидлаган фикрга сиз ҳам қўшиласиз…

— Доим шундай ўйлаб юраман. Шунинг учун ҳар гал одамлар менга Фолкнер тўғрисида гапиришганда мақсадим унга тақлид қилиш эмаслигини айтаман. Бундай фикрлардан қутулмоқ учун ҳар бир ижодкор америка адабиёти вакилидан дурустроқ ёзиб, омма онгига таъсир кўрсатиши керак. Ана шунда барча майда-чуйда гапларга ўрин қолмайди. Тақлидлар борасида ҳам.

— Сизни Сервантесга ҳам тақлид қилади, деб гапиришади…

— Йўқ, у менга таъсир кўрсатган, деб ўйламайман.

— Ёзган асарларингизни оммага эълон қилишдан олдин айримлар сингари кимгадир ўқиб чиқишга берасизми?

— Ҳеч қачон. Асарларим у ёқда турсин, ҳатто ёзган бирор ҳарфимни-да ўзгага кўрсатмайман. Чунки адабиёт жамият маҳсули бўлса-да, уни индивидуал шахс яратади. Қолаверса, асар ёзиш фақат бир кишининг ижодий меҳнати ҳисобланади. Ҳеч бир инсон сенга ёзишга ёрдам беролмайди. Асар битаётганингда сен мутлақо ёлғизсан, ожизсан, бошқача айтганда, худди денгиз ўртасида ғарқ бўлаётган кемадексан гуё. Агарда кимнингдир ёрдамига суяниб, асарларингни бирор кимсага берсанг ва у сенга нотўғри йўналиш берса, бу — ижодкор учун ўз оёғига болта уриш билан тенг.

Иккинчи томондан эса, асар ёзаётганингда нималарни ўйлаётганингни, ҳис қилаётганингни сендан бўлак ҳеч ким билмайди. Аммо асарларим баҳосини билиш учун бошқачароқ системага асосланаман. Ҳар сафар нимадир қораласам доим дўстларимга сўзлаб бераман. Уларнинг баъзиларини айтишича, ўзим унутган ҳолда битта ҳикояни уларга уч марталаб айтиб берарканман. Энг қизиғи, битта ҳикоямни ҳар сафар ўзгартириб гапирарканман. Бу ҳақиқатан ҳам шундай. Шу тариқа дўстларимнинг реактсияси орқали ўзимнинг ютуқларим ва кучсиз томонларимни билиб оламан. Бу зайлда ишлаш менга қоронғуликда қаерда бўлиш ва туришни ўргатади.

— Замонавий технологияларга муносабатингиз қандай? Яъни демоқчиманки, доим электрон машина ёрдамида ёзасизми?

— Бир куни унда ёзишга уриниб кўрдим ва ўрганиб олдим. Ҳатто ҳозир унинг ёрдамисиз бирор ишни ҳам бажара олмайман. Ғайриоддий қийинчиликлар нимадир ёзишга тўсқинлик қилиши мумкин. Бундай ҳолларда электрон машиналар тўсқинликларни шундай бир сиполик билан ҳал этадики, буни ҳатто сезмай ҳам қоласиз.

Электрон машинада ишлашдан қўрқадиган кўплаб ёзувчиларни биламан. Кези келганда бир гапни айтиб ўтишим керак: ҳаётда севги, муҳаббат, нафрат, адоват, адолат каби туйғулар мавжуд. Бироқ ижодкор уларни ёзиши, рассом чизиши учун у бахтсиз бўлиши ёки очликни бошидан кечириши керак. Аммо яхши шароитда зўр асарлар ёзилади, деган фикрга ҳам қўшиламан. Фикримча, очликни тасвирлаш учун инсон оч қолиши шарт эмас, балки ҳис қилишнинг ўзи кифоя.

Инсоний туйғулардан ташқари Ёзувчи учун бошқа нарсалар зарур. Масалан, агар сен ёш бўлсанг, ўша руҳда ёзасан. Фикрлар худди фавворадек қуйилиб келаверади. Ўша пайтда инсонда бўлган туйғуларнинг эса аста-секин ўлиб бориши жуда осон. Мабодо ёшликда Ёзувчиликни танлаб, кейинчалик қобилиятни йўқотиб қўйсанг, бошқа ёзолмаслигинг мумкин. Ёдимда, газетада таржималар тайёрлаб, репортаж ва мақолалар ёзиб юрганимда, ишни тугатиш учун ёки ижод қилиш баҳонасида ярим тунгача ишхонада қолиб кетган пайтларимда гоҳида бир уринишда ҳикоялар ёзардим. Ҳозир бутун иш куним давомида бир энлик яхши нарса ёзсам ўзимни бахтли, деб ҳисоблайман. Эртаси куни эса бор вақтимни ҳалиги битган “асарчам”ни қайта ишлашга сарфлайман.

— Суҳбатимиз ўз-ўзидан касб танлаш ҳақида, бир вақтлар “адабиёт устаси” Эрнест Хемингуэй тўғрисида айтган фикрингизга уланмоқда…

— Хемингуэйни дурдона романлар эмас, ажойиб ҳикоялар муаллифи деб ҳисоблайман. Унинг романлари ёзилишида бироз оқсоқланишлар бор. Аммо ҳикояларида ушбу жанр қандай мезонларни талаб қилса, ҳаммасини учратишингиз мумкин. Биласизми, мен нима учун Хемингуэйни яхши кўраман? Бунга на унинг романларининг, на ҳикояларининг алоқаси бор. Каминага адибнинг Ёзувчиликда қўл келадиган маслаҳатлари жуда ёқади.

— Услуби-чи?

— Айнан ушбу адиб кишиларга адабиёт техникаси ва методидан дарс беради. Албатта, бунинг бир нечта салбий томонлари бор. Жумладан, унинг техникаси ҳаддан ташқари ақлга асосланган. Бироқ такрор айтаман: маслаҳатлари жуда яхши. Ҳикоялари сиртдан жуда оддий бўлиб туюлса-да, уларнинг аксарияти ҳар томонлама пухта-пишиқ ёзилгани, ҳажмининг кичиклиги билан ўқувчини ушлаб тура олади.

Биз табиатда кўриб ўрганган айсберг жуда катта, тўғрими? Аслида эса, ушбу муз тоғининг саккиздан етти қисми сув остида бўлади. Хемингуэй ҳикоялари худди шундай. Уларнинг ҳажми ихчам бўлгани билан мазмун-моҳияти чекланмаган. Шу боис, ёш ижодкорлар ушбу хулосаларни англамоғи жуда муҳим. Чунки жаҳон адабиётини ўрганмасдан туриб, дуруст асарлар ёзиш (мабодо у фавқулодда ҳайратомуз даҳо бўлмаса) мумкин эмас.

Шу ўринда ижод маданияти, илҳомга ва стихияликка ишонишни ҳам айтиш жоиз. Шу маънода айтганда, адабиёт ҳам ўрганилиши керак бўлган илмдир. Зеро, ўн минг йил илгари яратилиб, ҳамон яшаб келаётган асарлардан бугунги ҳикояларгача танишиб чиқиш ҳар бир қалам аҳлига оддий ва самарали ижод қилиш имкониятини беради.

Хемингуэйнинг яна бир муҳим маслаҳати ҳозирги замонда ҳар куни амалиётда кўп бора таъкидланади. Бу — энг қийини — ёзишни бошлаш. Ҳақиқатда шундай. Кучли истак билан ёзиш учун қўлга қалам олган одам оппоқ қоғоз қаршисида бўлиши ўта мушкул. Шунга қарамасдан бугунги ишни ўша лаҳзада бажарган яхши. Эртанинг ҳам ўз ташвишлари, ўз юмушлари бор. Агар имконият бўлса, бугунги ишни кеча бошланган жойидан давом эттиришга одатланмоқ муҳим.

Айтган фикрларимиздан Хемингуэйнинг буюк Ёзувчи эмаслиги ойдинлашса-да, ўқувчилар уни юзаки деб қарамаслигини қўшимча қилиб ўтишим жоиз. У фақат ёзиш нормаларини ишлаб чиққан ижодкор.

— Китобларининг тили борасида қандай муносабатдасиз?

— Ҳеч бир фикр айтолмайман. Ахир, мен унинг асарларини аслиятда мутолаа қилмаганман.

— Асарларининг атмосфераси ва контекслари-чи?

— Мен сизга бир нарсани айтишим мумкин: Хемингуэй Кубада яшагани учун Кариб дунёсининг Ёзувчиси бўлишига яхши имконияти бўлган. Бироқ у шундай, аммо у ернинг бошқа адибларига ўхшамади. Чунки Хемингуэй — бутунлай адабиёт назарияси. Унинг ижоди фикримизни тасдиқлайди.

— Назария …аммо адибнинг ўзига хос “адабий руҳи” ҳам бор. Шундай эмасми?

— Ҳар бир киши ўзининг реаллиги билан ижод қилиши керак. Бу муқаррар нарса. Агар Ёзувчи ўзининг реаллиги ва маҳоратига суянмаса, демак, у нотўғри йўлдан кетмоқда.  Реаллик масаласида Фолкнерни мисол келтириш мумкин. У Колумбиянинг жанубий қирғоқлари манзарасини кўп ёзган. Ўқувчи ҳам буни ҳис қила олади. Шунинг учун Фолкнерни Кариб дунёсининг адиби дейиш мумкин.

— У ҳам тасодифан Хемингуэйдек шу номга эга бўлганми?

— Йўқ, албатта. Бунинг бошқа сабаблари бор. Масалан, Хемингуэйнинг “Бўрондан сўнг” (“После бури”) ҳикояси жуда ҳайратланарли. Трансатлантик пароход ястаниб ётган чуқур денгиз худди шишали витрина остидагидек гўё. Буларнинг ҳаммаси ақлбовар қилмас даражада ажойиб. Ушбу ҳикояларни ўқиётиб, Хемингуэй ўзига эрк бермаганини, асарларида ўқувчини ушлаб турадиган бир куч борлигини сезасан киши.

— Ўзига эрк бермайди, деганда нимани тушуниш мумкин? Ё сўз, унинг фантазияси хусусида бормоқдами?

— Ҳамма гап унинг фантазиясида. Чунки Хемингуэй назария яратиб, ўзининг принципларини адабиётга талабчанлик билан татбиқ эта олган. Уни адабиётда биринчи бўлиб талабчанликни олиб кирган киши, десак, хато қилмаймиз. Бу борада келган сўнгги хулосам шуки, адиб Ёзувчилик ҳақида асарларида адабий маҳоратнинг қадр-қимматини уқтирган.

— Сиз ёзган барча асарларим асосини реаллик ташкил этади, дегандингиз. Ҳойнаҳой, китобларингизнинг ҳар бир қаторида бу акс этмаган бўлса керак, албатта. Ёки буни исботлаб беришга уриниб кўрасизми?

— Мен шу пайтгача нима ёзган бўлсам уларнинг барчаси реал воқелик асосида яратилган. Агар бундай бўлмаганида асарларим фантазия бўлиб қоларди. Фантазия эса Уолт Диснейда бўлади. Мабодо китобларимда зиғирдек бўлса-да, фантазия борлигини сезсам уялиб кетаман. Шунинг учун ишонч билан айтишим мумкинки, бирорта ҳам китобимда фантазия топилмайди. Мисол тариқасида “Ёлғизликнинг юз йили” асаримдаги Мауриси Бабилон иштирок этган машҳур сариқ капалаклар эпизодида шундай дейилган: “Қанақа фантазия? Жин урсин, ҳеч қандай фантазия йўқ. Мен яхши эслайман, олти ёшлигимда Аракатакедаги уйимизга монтер келганди. Назаримда, эндигина мен ўша оқшом бувимни оқ капалакдан қўрққанини кўраяпман.” Мана, сизга тушунтириб бўлмайдиган жумбоқлар.

— Батафсилроқ тушунтириб берсангиз…

— Очиғи, бу сирларни очиб қўяди. Бироқ бундай эмас: интилганинг сайин сирлар чуқурлашиб бораверади. Фокусчилар доим тухум мана бу ерда турибди, деб гапиради. Аммо гап шундаки, улар ип билан аввал осиб қўйилган тухумларни менда деб барчага кўрсатади. Энг қизиғи, фокусчи буни қандай бўлганини тушунтираётганида ҳақиқий жоду қолиб ҳамма бирдек уларнинг ҳаракатидан сеҳрланиб қолади. Чунки сеҳргарлик оддий бўлиб туюлса-да, ҳийла-найрангни чапдаст қўллар билан амалга ошириш жуда машаққатли. Шунинг учун мени фош қилувчи ҳеч нарсадан қўрқмайман. Менинг бувим эса ўзининг борлигини билдириш учун қўлидаги латтани силкитиб оқ (сариқ эмас) капалакларни ҳуркитарди. Мен унинг бақирганини ҳам эшитдим: “Жин урсин! Мен бу капалакларни ҳайдолмаяпман. Ҳар сафар монтер келганида улар ҳам уй атрофида пайдо бўлади. Бу мен учун доим шундай бўлиб қолаверади”. Агар бу эпизод адабиётда такрор ишлатилса, нима бўлишини кейин кўрасиз.

Яна бир нарсани айтишим керак. Ҳақиқатан ҳам ўшанда капалаклар оқ эди. Бунга ҳатто ўзим ҳам ишонмадим. Дастлаб уларни сариққа айлантиришга уриниб кўрдим, лекин капалаклар аллақачон ўз рангини топишга улгурганди. Шундай қилиб, асарларимда реаллик биринчи ўринда, шу жумладан, капалакларнинг ранги ҳам. Барча адабий веқеаларнинг китобда ёзилиши-да бундан мустасно эмас. Буларни поеэтикадан ҳеч бир бошқа йўсин билан юзага чиқариш мумкин эмас.

— Сўнгги савол: детектив асарлар борасидаги фикрингиз қандай?

— Менга бундай асарлар ярмигача ажойиб таассурот қолдиради. Негаки, улар чувалган ва чийралган ўйиндан иборат. Чийралган воқеалар ажойиб, бироқ чуваланганлари китобхон ихлосини қайтаради. Айтишим мумкинки, энг яхши детектив асар — Софоклнинг “Шоҳ Эдип”и. Чунки унда жиноят тергов билан очилади. Қотил эса адибнинг ўзи. Бунақаси яна яратилмаслигига ишонаман. “Эдип”дан кейин эса Чарлз Диккенснинг «Эдвин Друд сири» асари туради. Негаки, адиб китобни тугатмасдан олдин ўлган. Энди ҳеч ким қотил кимлигини билолмайди. Детектив романларнинг ягона камчилиги улар сенга ҳеч қанақа сир қолдирмайди. Адабиёт эса сирларни ошкор қилиш ва вайрон қилиш учун яралган. Буни қандай амалга ошириш — бошқа масала.

М: “Ҳуррият” газетасидан олинди (2011).

   “Yolg’izlikning yuz yili”, “Buzrukning kuzi” va “Oshkora qotillik qissasi” asarlari bilan o’zbek kitobxoniga yaxshi tanish bo’lgan kolumbiyalik adib Gabriel Garsia Markes jahon adabiyotida o’z so’zi va uslubiga ega ijodkorlardan biri sanaladi. Uning adabiyot hamda dunyoning klassik Yozuvchilari haqida bildirgan fikrlari yillar o’tsa-da, ahamiyatini yo’qotmagan. Bundan ancha vaqt muqaddam Gavananing «Boemiya» jurnalida adib bilan kubalik jurnalist Manuel Pereyroyning adabiyot xususidagi suhbati borasida ham shu gapni aytish mumkin. Ushbu suhbatdan bir qismini ixlosmandlarga havola etyapmiz.

ADABIYOT O’RGANILISHI KERAK BO’LGAN ILMDIR
Taniqli adib Gabriel Garsia Markes bilan suhbat
Azim Ro’ziev tarjimasi

Gabriel` Garsia Markes (1928, Arakataka — 2014, Mexiko) — kolumbiyalik yozuvchi. «El` Espektador» gazetasining Bogota va Yevropadagi reportyori. 1959—60 yillarda Kuba «Prensa Latina» agentligining muxbiri. Dastlab stsenariylar yozgan. «To’kilgan yaproqlar» (1955), «Polkovnikka hech kim yozmaydi» (1958), «G’arazli soat» (1962) povestlari realistik ruhda yozilgan, «Grande-Ona dafn marosimi» (1962) to’plamiga kirgan hikoyalari fantastikaga boy. «Yuz yil tanholikda» (1967—70) roman epopeyasi Kolumbiya tarixiga bag’ishlangan. «Vabo va muhabbat» (1985) romanida fol`klor va mifologiyadan foydalanib, o’ziga xos milliy ongni tiklashga harakat qilgan. Gabriel` Markesning «Yuz yil tanholikda» (1986) romani o’zbek tiliga tarjima qilingan. Nobel` mukofoti laureati (1982)

— Ancha yillar avval siz aytgan bir gap qulog’imga chalingandi. O’shanda Yozuvchi yaxshi asarlar yaratishi uchun Servantes, Lope de Vega, Kevedolardan ko’ra dadil bo’lish bilan birga, o’z oldiga aniq maqsadlar qo’ya bilishi kerak, degandingiz. Hozir-chi, bu boradagi fikringiz o’zgarmadimi?

— Yozuvchi uchun o’rtamiyonalik, kamtarlik — ortiqcha yaxshi fazilat, deb o’ylayman. Agar siz el qatori yozish niyatida bo’lsangiz, u holda o’sha oddiylar darajasida qolaverasiz. Dunyoda barcha shuhratparast insonlar doim o’z oldilariga yuksak-yuksak maqsadlarni qo’yadi. Ustiga-ustak, ular Sofokl, Dostoevskiy kabi daholarni misol keltirib, senga yozishni o’rgatishga intiladi. Shunday ekan, nima uchun bu buyuk rassomlardan yomonroq yozishimiz kerak? Ijodkorning maqsadi esa ulardan yaxshiroq yozishga urinib ko’rinishdan iborat emasmi?

— Demak, Reji Debre bir intervyusida o’rnak bo’la oladigan daholar zaiflashmasdan oldin ular bilan kurashish kerak, deb ta’kidlagan fikrga siz ham qo’shilasiz…

— Doim shunday o’ylab yuraman. Shuning uchun har gal odamlar menga Folkner to’g’risida gapirishganda maqsadim unga taqlid qilish emasligini aytaman. Bunday fikrlardan qutulmoq uchun har bir ijodkor amerika adabiyoti vakilidan durustroq yozib, omma ongiga ta’sir ko’rsatishi kerak. Ana shunda barcha mayda-chuyda gaplarga o’rin qolmaydi. Taqlidlar borasida ham.

— Sizni Servantesga ham taqlid qiladi, deb gapirishadi…

— Yo’q, u menga ta’sir ko’rsatgan, deb o’ylamayman.

— Yozgan asarlaringizni ommaga e’lon qilishdan oldin ayrimlar singari kimgadir o’qib chiqishga berasizmi?

— Hech qachon. Asarlarim u yoqda tursin, hatto yozgan biror harfimni-da o’zgaga ko’rsatmayman. Chunki adabiyot jamiyat mahsuli bo’lsa-da, uni individual shaxs yaratadi. Qolaversa, asar yozish faqat bir kishining ijodiy mehnati hisoblanadi. Hech bir inson senga yozishga yordam berolmaydi. Asar bitayotganingda sen mutlaqo yolg’izsan, ojizsan, boshqacha aytganda, xuddi dengiz o’rtasida g’arq bo’layotgan kemadeksan guyo. Agarda kimningdir yordamiga suyanib, asarlaringni biror kimsaga bersang va u senga noto’g’ri yo’nalish bersa, bu — ijodkor uchun o’z oyog’iga bolta urish bilan teng.

Ikkinchi tomondan esa, asar yozayotganingda nimalarni o’ylayotganingni, his qilayotganingni sendan bo’lak hech kim bilmaydi. Ammo asarlarim bahosini bilish uchun boshqacharoq sistemaga asoslanaman. Har safar nimadir qoralasam doim do’stlarimga so’zlab beraman. Ularning ba’zilarini aytishicha, o’zim unutgan holda bitta hikoyani ularga uch martalab aytib berarkanman. Eng qizig’i, bitta hikoyamni har safar o’zgartirib gapirarkanman. Bu haqiqatan ham shunday. Shu tariqa do’stlarimning reaktsiyasi orqali o’zimning yutuqlarim va kuchsiz tomonlarimni bilib olaman. Bu zaylda ishlash menga qorong’ulikda qaerda bo’lish va turishni o’rgatadi.

— Zamonaviy texnologiyalarga munosabatingiz qanday? Ya’ni demoqchimanki, doim elektron mashina yordamida yozasizmi?

— Bir kuni unda yozishga urinib ko’rdim va o’rganib oldim. Hatto hozir uning yordamisiz biror ishni ham bajara olmayman. G’ayrioddiy qiyinchiliklar nimadir yozishga to’sqinlik qilishi mumkin. Bunday hollarda elektron mashinalar to’sqinliklarni shunday bir sipolik bilan hal etadiki, buni hatto sezmay ham qolasiz.

Elektron mashinada ishlashdan qo’rqadigan ko’plab yozuvchilarni bilaman. Kezi kelganda bir gapni aytib o’tishim kerak: hayotda sevgi, muhabbat, nafrat, adovat, adolat kabi tuyg’ular mavjud. Biroq ijodkor ularni yozishi, rassom chizishi uchun u baxtsiz bo’lishi yoki ochlikni boshidan kechirishi kerak. Ammo yaxshi sharoitda zo’r asarlar yoziladi, degan fikrga ham qo’shilaman. Fikrimcha, ochlikni tasvirlash uchun inson och qolishi shart emas, balki his qilishning o’zi kifoya.

Insoniy tuyg’ulardan tashqari Yozuvchi uchun boshqa narsalar zarur. Masalan, agar sen yosh bo’lsang, o’sha ruhda yozasan. Fikrlar xuddi favvoradek quyilib kelaveradi. O’sha paytda insonda bo’lgan tuyg’ularning esa asta-sekin o’lib borishi juda oson. Mabodo yoshlikda Yozuvchilikni tanlab, keyinchalik qobiliyatni yo’qotib qo’ysang, boshqa yozolmasliging mumkin. Yodimda, gazetada tarjimalar tayyorlab, reportaj va maqolalar yozib yurganimda, ishni tugatish uchun yoki ijod qilish bahonasida yarim tungacha ishxonada qolib ketgan paytlarimda gohida bir urinishda hikoyalar yozardim. Hozir butun ish kunim davomida bir enlik yaxshi narsa yozsam o’zimni baxtli, deb hisoblayman. Ertasi kuni esa bor vaqtimni haligi bitgan “asarcham”ni qayta ishlashga sarflayman.

— Suhbatimiz o’z-o’zidan kasb tanlash haqida, bir vaqtlar “adabiyot ustasi” Ernest Xeminguey to’g’risida
aytgan fikringizga ulanmoqda…

— Xemingueyni durdona romanlar emas, ajoyib hikoyalar muallifi deb hisoblayman. Uning romanlari yozilishida biroz oqsoqlanishlar bor. Ammo hikoyalarida ushbu janr qanday mezonlarni talab qilsa, hammasini uchratishingiz mumkin. Bilasizmi, men nima uchun Xemingueyni yaxshi ko’raman? Bunga na uning romanlarining, na hikoyalarining aloqasi bor. Kaminaga adibning Yozuvchilikda qo’l keladigan maslahatlari juda yoqadi.

— Uslubi-chi?

— Aynan ushbu adib kishilarga adabiyot texnikasi va metodidan dars beradi. Albatta, buning bir nechta salbiy tomonlari bor. Jumladan, uning texnikasi haddan tashqari aqlga asoslangan. Biroq takror aytaman: maslahatlari juda yaxshi. Hikoyalari sirtdan juda oddiy bo’lib tuyulsa-da, ularning aksariyati har tomonlama puxta-pishiq yozilgani, hajmining kichikligi bilan o’quvchini ushlab tura oladi.

Biz tabiatda ko’rib o’rgangan aysberg juda katta, to’g’rimi? Aslida esa, ushbu muz tog’ining sakkizdan yetti qismi suv ostida bo’ladi. Xeminguey hikoyalari xuddi shunday. Ularning hajmi ixcham bo’lgani bilan mazmun-mohiyati cheklanmagan. Shu bois, yosh ijodkorlar ushbu xulosalarni anglamog’i juda muhim. Chunki jahon adabiyotini o’rganmasdan turib, durust asarlar yozish (mabodo u favqulodda hayratomuz daho bo’lmasa) mumkin emas.

Shu o’rinda ijod madaniyati, ilhomga va stixiyalikka ishonishni ham aytish joiz. Shu ma’noda aytganda, adabiyot ham o’rganilishi kerak bo’lgan ilmdir. Zero, o’n ming yil ilgari yaratilib, hamon yashab kelayotgan asarlardan bugungi hikoyalargacha tanishib chiqish har bir qalam ahliga oddiy va samarali ijod qilish imkoniyatini beradi.

Xemingueyning yana bir muhim maslahati hozirgi zamonda har kuni amaliyotda ko’p bora ta’kidlanadi.
Bu — eng qiyini — yozishni boshlash. Haqiqatda shunday. Kuchli istak bilan yozish uchun qo’lga qalam olgan odam oppoq qog’oz qarshisida bo’lishi o’ta mushkul. Shunga  qaramasdan bugungi ishni o’sha lahzada bajargan yaxshi. Ertaning ham o’z tashvishlari, o’z yumushlari bor. Agar imkoniyat bo’lsa, bugungi ishni kecha boshlangan joyidan  davom ettirishga odatlanmoq muhim.

Aytgan fikrlarimizdan Xemingueyning buyuk Yozuvchi emasligi oydinlashsa-da, o’quvchilar uni yuzaki deb qaramasligini qo’shimcha qilib o’tishim joiz. U faqat yozish normalarini ishlab chiqqan ijodkor.

— Kitoblarining tili borasida qanday munosabatdasiz?

— Hech bir fikr aytolmayman. Axir, men uning asarlarini asliyatda mutolaa qilmaganman.

— Asarlarining atmosferasi va kontekslari-chi?

— Men sizga bir narsani aytishim mumkin: Xeminguey Kubada yashagani uchun Karib dunyosining Yozuvchisi bo’lishiga yaxshi imkoniyati bo’lgan. Biroq u shunday, ammo u yerning boshqa adiblariga o’xshamadi. Chunki Xeminguey — butunlay adabiyot nazariyasi. Uning ijodi fikrimizni tasdiqlaydi.

— Nazariya …ammo adibning o’ziga xos “adabiy ruhi” ham bor. Shunday emasmi?

— Har bir kishi o’zining realligi bilan ijod qilishi kerak. Bu muqarrar narsa. Agar Yozuvchi o’zining realligi va mahoratiga suyanmasa, demak, u noto’g’ri yo’ldan ketmoqda. Reallik masalasida Folknerni misol keltirish mumkin. U Kolumbiyaning janubiy qirg’oqlari manzarasini ko’p yozgan. O’quvchi ham buni his qila oladi. Shuning uchun Folknerni Karib dunyosining adibi deyish mumkin.

— U ham tasodifan Xemingueydek shu nomga ega bo’lganmi?

— Yo’q, albatta. Buning boshqa sabablari bor. Masalan, Xemingueyning “Bo’rondan so’ng” (“Posle buri”) hikoyasi juda hayratlanarli. Transatlantik paroxod yastanib yotgan chuqur dengiz xuddi shishali vitrina ostidagidek go’yo. Bularning hammasi aqlbovar qilmas darajada ajoyib. Ushbu hikoyalarni o’qiyotib, Xeminguey o’ziga erk bermaganini, asarlarida o’quvchini ushlab turadigan bir kuch borligini sezasan kishi.

— O’ziga erk bermaydi, deganda nimani tushunish mumkin? YO so’z, uning fantaziyasi xususida bormoqdami?

— Hamma gap uning fantaziyasida. Chunki Xeminguey nazariya yaratib, o’zining printsiplarini adabiyotga talabchanlik bilan tatbiq eta olgan. Uni adabiyotda birinchi bo’lib talabchanlikni olib kirgan kishi, desak, xato qilmaymiz. Bu borada kelgan so’nggi xulosam shuki, adib Yozuvchilik haqida asarlarida adabiy mahoratning qadr-qimmatini uqtirgan.

— Siz yozgan barcha asarlarim asosini reallik tashkil etadi, degandingiz. Hoynahoy, kitoblaringizning har bir qatorida bu aks etmagan bo’lsa kerak, albatta. Yoki buni isbotlab berishga urinib ko’rasizmi?

— Men shu paytgacha nima yozgan bo’lsam ularning barchasi real voqelik asosida yaratilgan. Agar bunday bo’lmaganida asarlarim fantaziya bo’lib qolardi. Fantaziya esa Uolt Disneyda bo’ladi. Mabodo kitoblarimda zig’irdek bo’lsa-da, fantaziya borligini sezsam uyalib ketaman. Shuning uchun ishonch bilan aytishim mumkinki, birorta ham kitobimda fantaziya topilmaydi. Misol tariqasida “Yolg’izlikning yuz yili” asarimdagi Maurisi Babilon ishtirok etgan mashhur sariq kapalaklar epizodida shunday deyilgan: “Qanaqa fantaziya? Jin ursin, hech qanday fantaziya yo’q. Men yaxshi eslayman, olti yoshligimda Arakatakedagi uyimizga monter kelgandi. Nazarimda, endigina men o’sha oqshom buvimni oq kapalakdan qo’rqqanini ko’rayapman.” Mana, sizga tushuntirib bo’lmaydigan jumboqlar.

— Batafsilroq tushuntirib bersangiz…

— Ochig’i, bu sirlarni ochib qo’yadi. Biroq bunday emas: intilganing sayin sirlar chuqurlashib boraveradi. Fokuschilar doim tuxum mana bu yerda turibdi, deb gapiradi. Ammo gap shundaki, ular ip bilan avval osib qo’yilgan tuxumlarni menda deb barchaga ko’rsatadi. Eng qizig’i, fokuschi buni qanday bo’lganini tushuntirayotganida haqiqiy jodu qolib hamma birdek ularning harakatidan sehrlanib qoladi. Chunki sehrgarlik oddiy bo’lib tuyulsa-da, hiyla-nayrangni chapdast qo’llar bilan amalga oshirish juda mashaqqatli. Shuning uchun meni fosh qiluvchi hech narsadan qo’rqmayman. Mening buvim esa o’zining borligini bildirish uchun qo’lidagi lattani silkitib oq (sariq emas) kapalaklarni hurkitardi. Men uning baqirganini ham eshitdim: “Jin ursin! Men bu kapalaklarni haydolmayapman. Har safar monter kelganida ular ham uy atrofida paydo bo’ladi. Bu men uchun doim shunday bo’lib qolaveradi”. Agar bu epizod adabiyotda takror ishlatilsa, nima bo’lishini keyin ko’rasiz.

Yana bir narsani aytishim kerak. Haqiqatan ham o’shanda kapalaklar oq edi. Bunga hatto o’zim ham ishonmadim. Dastlab ularni sariqqa aylantirishga urinib ko’rdim, lekin kapalaklar allaqachon o’z rangini topishga ulgurgandi. Shunday qilib, asarlarimda reallik birinchi o’rinda, shu jumladan, kapalaklarning rangi ham. Barcha adabiy veqealarning kitobda yozilishi-da bundan mustasno emas. Bularni poeetikadan hech bir boshqa yo’sin bilan yuzaga chiqarish mumkin emas.

— So’nggi savol: detektiv asarlar borasidagi fikringiz qanday?

— Menga bunday asarlar yarmigacha ajoyib taassurot qoldiradi. Negaki, ular chuvalgan va chiyralgan o’yindan iborat. Chiyralgan voqealar ajoyib, biroq chuvalanganlari kitobxon ixlosini qaytaradi. Aytishim mumkinki, eng yaxshi detektiv asar — Sofoklning “Shoh Edip”i. Chunki unda jinoyat tergov bilan ochiladi. Qotil esa adibning o’zi. Bunaqasi yana yaratilmasligiga ishonaman. “Edip”dan keyin esa Charlz Dikkensning «Edvin Drud siri» asari turadi. Negaki, adib kitobni tugatmasdan oldin o’lgan. Endi hech kim qotil kimligini bilolmaydi. Detektiv romanlarning yagona kamchiligi ular senga hech qanaqa sir qoldirmaydi. Adabiyot esa sirlarni oshkor qilish va vayron qilish uchun yaralgan. Buni qanday amalga oshirish — boshqa masala.

M: “Hurriyat” gazetasidan olindi (2011).