6 март — Габриэл Гарсиа Маркес таваллуд топган кун

Мен ниҳоятда инжиқ ўқувчиман. Агар китоб зериктирса, уни улоқтириб юбораман. Ёзаётганимда ҳам шундай қиламан. Қўлимга қалам олишим билан битаётганларим ўқувчи учун зерикарли бўлаётгандек туюла бошлайди. Шу боис, асарларимни жонлаштириш йўлларини қидираман…

ЁЗУВЧИНИНГ ИҚРОРЛАРИ
Таниқли ёзувчи Гарсиа Маркес билан суҳбат
Азим Рўзиев таржимаси

Габриел Гарсиа Маркес (1928, Аракатака — 2014, Мехико) — колумбиялик ёзувчи. «Эль Эспектадор» газетасининг Богота ва Европадаги репортёри. 1959—60 йилларда Куба «Пренса Латина» агентлигининг мухбири. Дастлаб сценарийлар ёзган. «Тўкилган япроқлар» (1955), «Полковникка ҳеч ким ёзмайди» (1958), «Ғаразли соат» (1962) повестлари реалистик руҳда ёзилган, «Гранде-Она дафн маросими» (1962) тўпламига кирган ҳикоялари фантастикага бой. «Юз йил танҳоликда» (1967—70) роман эпопеяси Колумбия тарихига бағишланган. «Вабо ва муҳаббат» (1985) романида фольклор ва мифологиядан фойдаланиб, ўзига хос миллий онгни тиклашга ҳаракат қилган. Габриэл Маркеснинг «Юз йил танҳоликда» (1986) романи ўзбек тилига таржима қилинган. Нобель мукофоти лауреати (1982)

Ёзувчининг ҳаёти, дунёқараши, ижодий лабораторияси ҳамиша ўқувчиларни қизиқтириб келган. Айниқса, адабиёт ихлосмандлари ўзларининг севимли адиби ҳақида барча маълумотларни билишни истайди. Қуйидаги суҳбат матни Россияда чоп этиладиган “Лотин Америкаси” журналининг 1980 йилги 1-сонидан қисқартириб олинди. Унда ўзининг “Бузрукнинг кузи”, “Ёлғизликнинг юз йили” романлари билан ўзбек ўқувчисига ҳам яхши таниш бўлган Габриел Гарсиа Маркес билан асарларининг яратилиш тарихи, ютуқ ва камчиликлари, умуман, адабиётни тушуниш хусусида сўз юрититилади.

“…Поездда бориладиган бўлса Женева шаҳрига саккиз соатлик машаққатли йўлни босиб ўтишим керак. Яхшиямки, дўстларимдан “Ёлғизликнинг юз йили” асарининг бир нусхасини олган эканман. Бўлмаса ўқишга ҳеч вақо йўқлигидан кета-кетгунча зерикардим. Шундай қилиб, ўзим ёзган романни ҳам ўқидим. Аниқроғи, унинг уч-тўрт бобини мутолаа қилдим, холос…”

— Хўш, китобингиз ўзингизга ёқдими?

— Очиғини айтганда йўқ. Бирор асар ёзаётганингда дунёда ундан яхшироқ китоб йўқлигига имон келтирасан. Аммо уни бу гал ўқиганимда роман ёзилаётган кезларда менда нималардир етишмаганини тушундим. Яъни, асарда воқеа-ҳодисаларни фақат гапириб берибман. Бу эса Ёзувчи учун жуда уят.

Аслида бу асарни бошлаганимда вақтим кам, устига-устак уни тез тугатишим керак эди. “Бузрукнинг кузи”ни эса етти йил давомида хотиржам ёз­дим. Шу сабаб “Ёлғизликнинг юз йили” асарининг туғилиши қийин бўлган.

Мен ниҳоятда инжиқ ўқувчиман. Агар китоб зериктирса, уни улоқтириб юбораман. Ёзаётганимда ҳам шундай қиламан. Қўлимга қалам олишим билан битаётганларим ўқувчи учун зерикарли бўлаётгандек туюла бошлайди. Шу боис, асарларимни жонлаштириш йўлларини қидираман. “Ёлғизликнинг юз йили”ни ёзаётганимда ҳам мана шундай бўлганди. Асарда жуда кўп авлодлар ҳақида ҳикоя қилиниши керак эди. Кейинроқ эса, агар шундай йўл тутсам, роман такрорий даврийликдан иборат бўлиб қолади ва ўқувчини зериктиради, деб ўйладим. Шунинг учун унинг деярли тенг ярми ёзиб бўлинганида ёзишдан тўхтадим.

— Бир танқидчи “Ёлғизликнинг юз йили” асари “Бузрукнинг кузи”нинг муқаддимасига ўхшаб қолган, деганди. Бошқалар эса романни тушунолмаган жойларини билиш учун унга қайта-қайта мурожаат қилади. Ўзингиз бу ҳақда нима дейсиз?

— Саволингиздан кейин “Ёлғизликнинг юз йили” романини яна бир карра ўқиб чиқишим керакка ўхшайди. Ишонинг, бу сизга қай даражада қизиқ бўлса, мен учун ҳам шундай.

Танқидчи танишларим талайгина. Улар бу китоб ҳақида кўп ёзишди. Мақолаларни ўқимай қўйганимга эса анча вақт бўлди. Чунки танқидчиларнинг сохта ва нотўғри фикрларини умуман сингдиролмайман. Мен ўқувчи ва Ёзувчи ўртасида тўғридан-тўғри алоқалар бўлишини хоҳлайман. Ҳар доим ёзишни бошлаганимда асарларим орқали ҳеч бир “даллол”ларсиз ўқувчига бирор нарса беришга интиламан. Жилла қурса, шунга интиламан.

Баъзи танқидчиларда асарда муаллиф нима демоқчи бўлганию, унинг ўзи бу китобни қандай тушунганини ўқувчиларга айтиб бериш мойили кучли. Демак, бу шароитда адиб билан ўқувчининг ўртасида ҳеч қандай алоқа қолмайди. Шунинг учун ҳам уларни ёмон кўраман. Ўйлашимча, улар Ёзувчи ва ўқувчи ўртасида туриб, фақат халақит беради. Гоҳида уларнинг “Четроқ туринг. Мен сиз билан эмас, ўқувчи билан гаплашаяпман”, дейишганини кўриб энсанг қотади. Айримларининг хаёлига на адиб, на ўқувчи келади. Балки, бу тўғридир, китобда тўла англаб бўлмайдиган жойлар кўпдир. Бундан эса аксарият танқидчилар ўзларини оқлаш учун “ҳатто муаллифнинг ўзи нима демоқчилигини билмайди”, дея жар солишади. Шу сабаб уларнинг фикрларини юрагимга яқин олмайман. Ёки ўзи шундай бўлиши керак эди, деб қўя қоламан.

“Ёлғизликнинг юз йили” “Бузрукнинг кузи” асарининг муқаддимасими? Балки, нафақат бу асар, балки бошқалари ҳам тан­қидчиларнинг назарида шундайдир. Бироқ “Бузрукнинг кузи” тамоман бош­қа асар. Мен шундай ўйлайман.

Асаримга қайта-қайта мурожаат этиш ўзимга ҳам ёқади. Чунки бу китоб умрининг давомийлиги билан боғлиқ. Адабиёт тарихидан маълумки, ўтган даврларда ҳаммани ҳайратга соладиган кўплаб асарлар яратилган. Кейинчалик эса улар муомаладан чиқиб кетган. Ҳозир ўша китобларни ҳеч ким эсламайди. Демоқчиманки, қани бугун ўша беназир, қўлма-қўл бўлиб ўқилган ритсарларнинг романлари? “Ёлғизликнинг юз йили”да эса ҳеч ким ҳеч қачон билмайдиган даврлар акс этган. Шу сабаб менинг бу китобимга вақт ўз измини қандай ўтказишини ўйлаб баъзида хавотирга тушаман. Мен учун у олиб келган шуҳрат ва жуда кўп нусхада сотилгани, дунёнинг ўттиздан ортиқ тилига таржима қилингани унчалик катта аҳамиятга эга эмас. Мен учун асосийси, асаримнинг биринчи авлоддан иккинчиси, учинчиси ва ҳоказосига салмоғини йўқотмасдан ўтишидир. Ўйлашимча, айнан мана шу адабиётда қолиш бўлса керак.

Афсуски, муаллиф оддий ўқувчининг фикрини ҳеч қачон билолмайди. Бунга шон-шуҳрат сабабли юзага келган масофа тўсқинлик қилади.

Баъзида хотиним Мерседес билан уйда ёлғиз қолганимизда кимнидир кечки овқатга таклиф этамиз ёки аксинча. Дўстларимиз кўп. Уларнинг айримлари шунчаки қўнғироқ қилишмайди, балки йигирмадан ортиқ оқшом, байрамона учрашувлар борлигини таъкидлашади. Ана шундай зиёфатларда яна шон-шуҳрат туфайли яккаланиб қоласан киши.

— Китобхонларнинг хатлари-чи?

— Ҳа, улар ёзишади. Номаларнинг аксариятида асарларнинг қўлёзмаларини сўрашади ёки ижодим юзасидан ҳимоя қилаётган диплом ишлари ва диссертатсиялари бўйича саволлар билан мурожаат қилишади. Севгисини сенга хатлар орқали изҳор этиши эса ёқимсиз. Хотиним бунақа номалардан ажойиб “коллексия” йиққан. Албатта, у менга бу хатларга на жавоб ёзишни, на уларни сақлаб қўйишни таклиф этади.

Афсуски, оддий китобхонлар билан алоқаларга уларнинг тортинчоқлиги ҳалақит беради. Аттанг, улар ижодинг ҳақида нима деб ўйлаётганини билолмайсан. Тўғрисини айтганда, ўқувчилар “Ёл­ғизликнинг юз йили” уларнинг оиласи тарихи эканини ҳақида тез-тез ёзиб туришади. Табиийки, Кариб ҳавзаси ва Лотин Америкасида яшайдиган одамлардан буни эшитишнинг ҳеч бир ажабланарли жойи йўқ. Бироқ бир куни Германиядаги кичик бир шаҳарда (афсуски, номини эслаёлмайман) яшовчи немис аёлидан хат олдим. Унинг ёзишича, “Ёлғизликнинг юз йили” уларнинг оиласининг тарихи ҳақида. Макондо эса уларнинг қишлоғи.

Бу фикр нима учун асарни кинофилм қилишга қарши бўлганимни исботлайдиган омил. Ҳақиқатан ҳам пул учун ҳар нарсага тайёр бўлган, асарни қўшимчалар билан “бойитадиган” режиссёрлар, айниқса, Шимолий америкалик мазкур соҳа мутахассисларига доим рад жавобини бериб келганман. Улар мени кўндириш учун бир миллион, икки миллион ва ҳозирда уч миллион доллар таклиф этишмоқда. Бироқ пуллар фикримни ўзгартиришга асос бўлолмайди. Мен ўқувчилар китобдаги қаҳрамонларни қандай фараз қилса, шундайлигича мутолаа этишини истайман. Яъни бир ўқувчи Урсулани момосидек тасаввур этса, иккинчиси унинг образини синглисидек кўз олдига келтириб китобимни ўқишини хоҳлайман. Чунки китобхон ўқиш жараёнида ўзининг шахсий образларини яратади. Экранда эса ҳар бир персонажнинг ўз қиёфаси бор. Билмадим, бундай қалтис иш китобхоннинг кўнглини синдирмасмикин? Майли, ўқувчилар Урсулани холасига ўхшатишсин, масалан, Софи Лоренга эмас. Холаси унчалик чиройли бўлмаса ҳам, майлига. Назаримда, китобхон ва Ёзувчи ўртасидаги ички мулоқот — айнан шу.

— Демак, асарлар асосида филмлар яратиш образларни бузиши мумкин…

— Ҳа, бу иш айнан образларни ўзгартиради. Филмлар кўраётганимизда “Қара, унинг башарасига, қара!” деб айтамиз. Шунинг баробарида ҳар доим улардан кўнглимиз совиб бораётганини ҳис этамиз.

— Худди ўзингиздек, ўқувчи ва Ёзувчиларга жиддий таъсир этган уч нафар адибни айтиб бера оласизми?

— Доим тушунарсиз бўлган адабий таъсир нима эканини билмасдан туриб, нафақат уларнинг уч нафарини, балки, ўн, йигирма нафарини келтириб ўтиш ноҳақлик бўлади. Шу боис, мен ҳар қандай вазиятда ҳам қизиқиш уйғотиб келган адабий таъсир нима экани ва уни қандай айтилиши тўғрисида муфассал жавоб бераман.

Бир куни “Бузрукнинг кузи” асарини қандай давом эттиришни билмай турганимда қўлимга тасодифан Эрнест Хемингуэй сўзбоши ёзган “Африка ови” (“Охота в Африке”) деган асар тушиб қолди. Мени ҳайрон қолдирган нарса шу эдики, нима сабабдан адиб айнан мана шу китобга сўзбоши ёзди? Бошида асар унчалик яхши таассурот қолдирмади. Бироқ, одатимга кўра, уни охиригача ўқиб чиқдим. Китобда ов ва филлар ҳақида жуда зўр ёзилгандики, муаллиф жониворларни ўрганиб чиқиш борасида кўпчиликка ўр­нак бўла олади. Асарни ўқиб бўлгач, ўз хато ва камчилигим нимада эканини тушундим. Бошқача айт­ганда, кутилмаганда қаҳрамоннинг феъл-атвори ва характерини ифодалашнинг калитини топдим.

Адабий таъсирни тўлиқ назорат қилишнинг иложи йўқ. Баъзида танқидчилар адибларни таъсирланишда айблаб, шундай китобларни мисол келтириб ўтишадики, уларни ҳатто Ёзувчи ўқимаган ҳам бўлади. Шунинг учун гап келганда, танқ­идчилар кўпинча мана шундай хатоларга йўл қўйишини айтиб ўтмасам адолатсизлик бўлади. Ахир, одам бошқа бировнинг асарини ўқимасдан туриб, қандай таъсирланиши, илҳомланиши мумкин?

Шу ўринда, шак-шубҳасиз, айтиб ўтишим мумкинки, мен испан адиби Франс Кафкадан жиддий таъсирланганман. Мактабда ўқиб юрган кезларимда кимнинг асарини ўқисам, ўша мавзуда ёзишни хоҳлардим. Аммо талабалик йилларимда тасодифан Кафканинг «Метаморфозалар» деган ҳикоялар тўплами тушиб қолди. Кейин ўқишни бошладим ва дарров ўйладим: “Бу асар адабиётга ярадими, демак, ёзишга арзийди”. Бироқ ўшанда бунақа қилиш керак эмаслигини билмагандим. Бу тақиқланган, деб ўйладим. Шу лаҳзада менда одамларга айтадиган гапларим борлигини тушундим. Эртаси куни эса ёзишни бошладим.

Тан оламан, шу пайтгача эълон қилинган ҳикояларимда Кафканинг таъсири катта. Лекин улар ижодий ишларимнинг дастлабкилари эди. Қайтадан ўқиб чиққанимда уларда интеллектуаллик борлигини сездим. Яъни улар мав­ҳум, фақат уй-хаёллардан иборат бўлиб қолган эди. Шундан кейин, мен ҳақиқий ҳаёт билан юзма-юз келган жойга — туғилган қишлоғимга қайтдим. Бу ерда эса адабиётнинг асоси нима эканини тушундим. Шунинг учун Кафкага раҳмат айтаман, негаки, у мен ёзмоқчи бўлган, лекин арзимайдиган асарларни битмаганди.

Бир куни Фолкнер ёзган жойлар билан танишиш ниятида Қўшма Штатларнинг жанубига йўл олдим. У ер мен дунёга келган Аракатака шаҳарчасига жуда ўхшаб кетарди. Балки, менга шундай бўлиб туюлгандир. Бироқ улар бир-бирига умумий белгилари билан ўхшаш эди, назаримда. Аракатакада “Юнайтед фрут компания­си” қурилиши натижасида у ерда маиший маданият — архитектура, шу билан бирга, темир том қопламалари, поезд вагонлари, палмалар ва ўтлоқлар пайдо бўлди. Бу Қўшма Штатларнинг жанубида ҳам бор. Буларнинг ҳаммасини кўрганимдан сўнг, дунёда бир неча бор Фолкнер мени ўқиган деб гапирилган ва мен айтмоқчи бўлган изҳорлар борасидаги муаммолар ечими топилгандек эди. Яъни Фолкнердан таъсирланганимни тан олмаслик адолатсизлик бўлишини анг­ладим.

Яна бир ажабланарли таъсирланиш. Шак-шубҳасиз, буни ҳеч бир танқидчи сезмаган ва фаҳмламаган. У Виржиния Вулфдир. Айнан ундаги ўзига хослик ва ҳайратда қолдирадиган даражада дунёни ҳис этиш, энг асосийси, замонни жуда яхши англаш фазилати ёзишимга ёрдам берган.

Мен номларини айтиб ўтган Ёзувчиларнинг уч нафари ҳам испан тилида ёзмаслигини кўриб турибсиз. Ҳаммасидан ҳам кўра, ижодимда яна бир эътиборимга молик таъсирланиш бу — олтин аср испан шеърияти. Бошқача айтганда, мен испан тилини ўрганишим натижасида фақат поетик билим олишга эришдим. Ҳозир испан шеъриятини беш бармоқдай биламан, деб айта оламан. Бу ишлашимга асқотади.

Шунингдек, Атлантика океани қирғоқларидаги Колумбия ва Кариб оролларининг халқ қўшиқларидан қаттиқ таъсирланганман. Уларнинг манерасини эса таърифлаб бериш қийин, фақат лаззатланиш, ҳаяжонланиш мумкин. Мен уларни ҳикоя қилиб бериш учун келганимда анча кеч қолгандим. Шундай бўлса-да, амин бўлдимки, қўшиқларда дунё акс этади. Ҳарҳолда мен шундай деб ўйлайман.

Тан олиб айтаман, Кариб мусиқаларидаги оддийлик ва самимийликдан ҳам кўп таъсирланаман. Бу “Бузрукнинг кузида” ўз ифодасини топган. Шунинг учун таржимонлар қийинчиликларга дуч келишмоқда. Асар Кариб халқ­ларининг шеърлари билан бойитилган, жумладан, унда кубаликларнинг, мексикаликларнинг қўшиқлари ҳам бор. Тўғрисини айтиш керак, бу онгли равишда қилинган. Бу муаллифнинг лаззатланиши учун қилинган ўзига хос адабий ўйин эди.

— Асарларингиздаги қаҳрамонлар…

— Асарлардаги қаҳрамон бу — маълум бир аниқ шахс эмас. У кўплаб кишилардан иборат — коллаж. Агар кимдир бирор бир ташқи қиёфани акс эттирмоқчи бўлса, у, албатта, ёвуз кўзни бировдан, яна кимдандир бурунни, учинчи кишидан феъл-атворни, тўртинчи одамдан сочни олиб, разил бир инсоннинг кўринишини тасвирлайди. Ўзимнинг қаҳрамонларим ҳақида гапирадиган бўлсам, улар негизи мен эслайдиган, танийдиган одамлардан олинган. Айримлари эса жуда кўп бошқа-бошқа кишиларнинг сиймоси асосида яратилган. Қаҳрамонларнинг барчасини асосини, аввало, муаллиф танлайди. У хоҳ аёл, хоҳ эркак, хоҳ яхши, хоҳ ёмон бўлсин, барибир, дастлабки таъсирланиш муаллифдан бошланади. Кейин уни қаҳрамон этиб шакллантириш буткул бошқача нарса. Персонажларни муаллиф юрагидан ҳис этади: ким ёмону ким яхши. Қисқаси, қалбда нима бўлса, ўша юзага чиқади. Шунинг учун айнан адабиётда “манихейства”ни тутиб туриш жуда қийин ва ёмон. Негаки, сен эрталаб бошқа одам бўласан, кечқурун эса умуман ўзга киши айланасан…

Манба: “Ҳуррият” газетасидан олинди (2012).

YOZUVCHINING IQRORLARI
Taniqli yozuvchi Garsia Markes bilan suhbat
Azim Ro‘ziyev tarjimasi

Gabriel Garsia Markes (1928, Arakataka — 2014, Mexiko) — kolumbiyalik yozuvchi. «El` Espektador» gazetasining Bogota va Yevropadagi reportyori. 1959—60 yillarda Kuba «Prensa Latina» agentligining muxbiri. Dastlab stsenariylar yozgan. «To’kilgan yaproqlar» (1955), «Polkovnikka hech kim yozmaydi» (1958), «G’arazli soat» (1962) povestlari realistik ruhda yozilgan, «Grande-Ona dafn marosimi» (1962) to’plamiga kirgan hikoyalari fantastikaga boy. «Yuz yil tanholikda» (1967—70) roman epopeyasi Kolumbiya tarixiga bag’ishlangan. «Vabo va muhabbat» (1985) romanida fol`klor va mifologiyadan foydalanib, o’ziga xos milliy ongni tiklashga harakat qilgan. Garsia Markesning «Yuz yil tanholikda» (1986) romani o’zbek tiliga tarjima qilingan. Nobel` mukofoti laureati (1982)

Yozuvchining hayoti, dunyoqarashi, ijodiy laboratoriyasi hamisha o‘quvchilarni qiziqtirib kelgan. Ayniqsa, adabiyot ixlosmandlari o‘zlarining sevimli adibi haqida barcha ma’lumotlarni bilishni istaydi. Quyidagi suhbat matni Rossiyada chop etiladigan “Lotin Amerikasi” jurnalining 1980 yilgi 1-sonidan qisqartirib olindi. Unda o‘zining “Buzrukning kuzi”, “Yolg‘izlikning yuz yili” romanlari bilan o‘zbek o‘quvchisiga ham yaxshi tanish bo‘lgan Gabriel Garsia Markes bilan asarlarining yaratilish tarixi, yutuq va kamchiliklari, umuman, adabiyotni tushunish xususida so‘z yurititiladi.

“…Poezdda boriladigan bo‘lsa Jeneva shahriga sakkiz soatlik mashaqqatli yo‘lni bosib o‘tishim kerak. Yaxshiyamki, do‘stlarimdan “Yolg‘izlikning yuz yili” asarining bir nusxasini olgan ekanman. Bo‘lmasa o‘qishga hech vaqo yo‘qligidan keta-ketguncha zerikardim. Shunday qilib, o‘zim yozgan romanni ham o‘qidim. Aniqrog‘i, uning uch-to‘rt bobini mutolaa qildim, xolos…”

— Xo‘sh, kitobingiz o‘zingizga yoqdimi?

— Ochig‘ini aytganda yo‘q. Biror asar yozayotganingda dunyoda undan yaxshiroq kitob yo‘qligiga imon keltirasan. Ammo uni bu gal o‘qiganimda roman yozilayotgan kezlarda menda nimalardir yetishmaganini tushundim. Ya’ni, asarda voqea-hodisalarni faqat gapirib beribman. Bu esa Yozuvchi uchun juda uyat.

Aslida bu asarni boshlaganimda vaqtim kam, ustiga-ustak uni tez tugatishim kerak edi. “Buzrukning kuzi”ni esa yetti yil davomida xotirjam yoz­dim. Shu sabab “Yolg‘izlikning yuz yili” asarining tug‘ilishi qiyin bo‘lgan.

Men nihoyatda injiq o‘quvchiman. Agar kitob zeriktirsa, uni uloqtirib yuboraman. Yozayotganimda ham shunday qilaman. Qo‘limga qalam olishim bilan bitayotganlarim o‘quvchi uchun zerikarli bo‘layotgandek tuyula boshlaydi. Shu bois, asarlarimni jonlashtirish yo‘llarini qidiraman. “Yolg‘izlikning yuz yili”ni yozayotganimda ham mana shunday bo‘lgandi. Asarda juda ko‘p avlodlar haqida hikoya qilinishi kerak edi. Keyinroq esa, agar shunday yo‘l tutsam, roman takroriy davriylikdan iborat bo‘lib qoladi va o‘quvchini zeriktiradi, deb o‘yladim. Shuning uchun uning deyarli teng yarmi yozib bo‘linganida yozishdan to‘xtadim.

— Bir tanqidchi “Yolg‘izlikning yuz yili” asari “Buzrukning kuzi”ning muqaddimasiga o‘xshab qolgan, degandi. Boshqalar esa romanni tushunolmagan joylarini bilish uchun unga qayta-qayta murojaat qiladi. O‘zingiz bu haqda nima deysiz?

— Savolingizdan keyin “Yolg‘izlikning yuz yili” romanini yana bir karra o‘qib chiqishim kerakka o‘xshaydi. Ishoning, bu sizga qay darajada qiziq bo‘lsa, men uchun ham shunday.

Tanqidchi tanishlarim talaygina. Ular bu kitob haqida ko‘p yozishdi. Maqolalarni o‘qimay qo‘yganimga esa ancha vaqt bo‘ldi. Chunki tanqidchilarning soxta va noto‘g‘ri fikrlarini umuman singdirolmayman. Men o‘quvchi va Yozuvchi o‘rtasida to‘g‘ridan-to‘g‘ri aloqalar bo‘lishini xohlayman. Har doim yozishni boshlaganimda asarlarim orqali hech bir “dallol”larsiz o‘quvchiga biror narsa berishga intilaman. Jilla qursa, shunga intilaman.

Ba’zi tanqidchilarda asarda muallif nima demoqchi bo‘lganiyu, uning o‘zi bu kitobni qanday tushunganini o‘quvchilarga aytib berish moyili kuchli. Demak, bu sharoitda adib bilan o‘quvchining o‘rtasida hech qanday aloqa qolmaydi. Shuning uchun ham ularni yomon ko‘raman. O‘ylashimcha, ular Yozuvchi va o‘quvchi o‘rtasida turib, faqat xalaqit beradi. Gohida ularning “Chetroq turing. Men siz bilan emas, o‘quvchi bilan gaplashayapman”, deyishganini ko‘rib ensang qotadi. Ayrimlarining xayoliga na adib, na o‘quvchi keladi. Balki, bu to‘g‘ridir, kitobda to‘la anglab bo‘lmaydigan joylar ko‘pdir. Bundan esa aksariyat tanqidchilar o‘zlarini oqlash uchun “hatto muallifning o‘zi nima demoqchiligini bilmaydi”, deya jar solishadi. Shu sabab ularning fikrlarini yuragimga yaqin olmayman. Yoki o‘zi shunday bo‘lishi kerak edi, deb qo‘ya qolaman.

“Yolg‘izlikning yuz yili” “Buzrukning kuzi” asarining muqaddimasimi? Balki, nafaqat bu asar, balki boshqalari ham tan­qidchilarning nazarida shundaydir. Biroq “Buzrukning kuzi” tamoman bosh­qa asar. Men shunday o‘ylayman.

Asarimga qayta-qayta murojaat etish o‘zimga ham yoqadi. Chunki bu kitob umrining davomiyligi bilan bog‘liq. Adabiyot tarixidan ma’lumki, o‘tgan davrlarda hammani hayratga soladigan ko‘plab asarlar yaratilgan. Keyinchalik esa ular muomaladan chiqib ketgan. Hozir o‘sha kitoblarni hech kim eslamaydi. Demoqchimanki, qani bugun o‘sha benazir, qo‘lma-qo‘l bo‘lib o‘qilgan ritsarlarning romanlari? “Yolg‘izlikning yuz yili”da esa hech kim hech qachon bilmaydigan davrlar aks etgan. Shu sabab mening bu kitobimga vaqt o‘z izmini qanday o‘tkazishini o‘ylab ba’zida xavotirga tushaman. Men uchun u olib kelgan shuhrat va juda ko‘p nusxada sotilgani, dunyoning o‘ttizdan ortiq tiliga tarjima qilingani unchalik katta ahamiyatga ega emas. Men uchun asosiysi, asarimning birinchi avloddan ikkinchisi, uchinchisi va hokazosiga salmog‘ini yo‘qotmasdan o‘tishidir. O‘ylashimcha, aynan mana shu adabiyotda qolish bo‘lsa kerak.

Afsuski, muallif oddiy o‘quvchining fikrini hech qachon bilolmaydi. Bunga shon-shuhrat sababli yuzaga kelgan masofa to‘sqinlik qiladi.

Ba’zida xotinim Mersedes bilan uyda yolg‘iz qolganimizda kimnidir kechki ovqatga taklif etamiz yoki aksincha. Do‘stlarimiz ko‘p. Ularning ayrimlari shunchaki qo‘ng‘iroq qilishmaydi, balki yigirmadan ortiq oqshom, bayramona uchrashuvlar borligini ta’kidlashadi. Ana shunday ziyofatlarda yana shon-shuhrat tufayli yakkalanib qolasan kishi.

— Kitobxonlarning xatlari-chi?

— Ha, ular yozishadi. Nomalarning aksariyatida asarlarning qo‘lyozmalarini so‘rashadi yoki ijodim yuzasidan himoya qilayotgan diplom ishlari va dissertatsiyalari bo‘yicha savollar bilan murojaat qilishadi. Sevgisini senga xatlar orqali izhor etishi esa yoqimsiz. Xotinim bunaqa nomalardan ajoyib “kolleksiya” yiqqan. Albatta, u menga bu xatlarga na javob yozishni, na ularni saqlab qo‘yishni taklif etadi.

Afsuski, oddiy kitobxonlar bilan aloqalarga ularning tortinchoqligi halaqit beradi. Attang, ular ijoding haqida nima deb o‘ylayotganini bilolmaysan. To‘g‘risini aytganda, o‘quvchilar “Yol­g‘izlikning yuz yili” ularning oilasi tarixi ekanini haqida tez-tez yozib turishadi. Tabiiyki, Karib havzasi va Lotin Amerikasida yashaydigan odamlardan buni eshitishning hech bir ajablanarli joyi yo‘q. Biroq bir kuni Germaniyadagi kichik bir shaharda (afsuski, nomini eslayolmayman) yashovchi nemis ayolidan xat oldim. Uning yozishicha, “Yolg‘izlikning yuz yili” ularning oilasining tarixi haqida. Makondo esa ularning qishlog‘i.

Bu fikr nima uchun asarni kinofilm qilishga qarshi bo‘lganimni isbotlaydigan omil. Haqiqatan ham pul uchun har narsaga tayyor bo‘lgan, asarni qo‘shimchalar bilan “boyitadigan” rejissyorlar, ayniqsa, Shimoliy amerikalik mazkur soha mutaxassislariga doim rad javobini berib kelganman. Ular meni ko‘ndirish uchun bir million, ikki million va hozirda uch million dollar taklif etishmoqda. Biroq pullar fikrimni o‘zgartirishga asos bo‘lolmaydi. Men o‘quvchilar kitobdagi qahramonlarni qanday faraz qilsa, shundayligicha mutolaa etishini istayman. Ya’ni bir o‘quvchi Ursulani momosidek tasavvur etsa, ikkinchisi uning obrazini singlisidek ko‘z oldiga keltirib kitobimni o‘qishini xohlayman. Chunki kitobxon o‘qish jarayonida o‘zining shaxsiy obrazlarini yaratadi. Ekranda esa har bir personajning o‘z qiyofasi bor. Bilmadim, bunday qaltis ish kitobxonning ko‘nglini sindirmasmikin? Mayli, o‘quvchilar Ursulani xolasiga o‘xshatishsin, masalan, Sofi Lorenga emas. Xolasi unchalik chiroyli bo‘lmasa ham, mayliga. Nazarimda, kitobxon va Yozuvchi o‘rtasidagi ichki muloqot — aynan shu.

— Demak, asarlar asosida filmlar yaratish obrazlarni buzishi mumkin…

— Ha, bu ish aynan obrazlarni o‘zgartiradi. Filmlar ko‘rayotganimizda “Qara, uning basharasiga, qara!” deb aytamiz. Shuning barobarida har doim ulardan ko‘nglimiz sovib borayotganini his etamiz.

— Xuddi o‘zingizdek, o‘quvchi va Yozuvchilarga jiddiy ta’sir etgan uch nafar adibni aytib bera olasizmi?

— Doim tushunarsiz bo‘lgan adabiy ta’sir nima ekanini bilmasdan turib, nafaqat ularning uch nafarini, balki, o‘n, yigirma nafarini keltirib o‘tish nohaqlik bo‘ladi. Shu bois, men har qanday vaziyatda ham qiziqish uyg‘otib kelgan adabiy ta’sir nima ekani va uni qanday aytilishi to‘g‘risida mufassal javob beraman.

Bir kuni “Buzrukning kuzi” asarini qanday davom ettirishni bilmay turganimda qo‘limga tasodifan Ernest Xeminguey so‘zboshi yozgan “Afrika ovi” (“Oxota v Afrike”) degan asar tushib qoldi. Meni hayron qoldirgan narsa shu ediki, nima sababdan adib aynan mana shu kitobga so‘zboshi yozdi? Boshida asar unchalik yaxshi taassurot qoldirmadi. Biroq, odatimga ko‘ra, uni oxirigacha o‘qib chiqdim. Kitobda ov va fillar haqida juda zo‘r yozilgandiki, muallif jonivorlarni o‘rganib chiqish borasida ko‘pchilikka o‘r­nak bo‘la oladi. Asarni o‘qib bo‘lgach, o‘z xato va kamchiligim nimada ekanini tushundim. Boshqacha ayt­ganda, kutilmaganda qahramonning fe’l-atvori va xarakterini ifodalashning kalitini topdim.

Adabiy ta’sirni to‘liq nazorat qilishning iloji yo‘q. Ba’zida tanqidchilar adiblarni ta’sirlanishda ayblab, shunday kitoblarni misol keltirib o‘tishadiki, ularni hatto Yozuvchi o‘qimagan ham bo‘ladi. Shuning uchun gap kelganda, tanq­idchilar ko‘pincha mana shunday xatolarga yo‘l qo‘yishini aytib o‘tmasam adolatsizlik bo‘ladi. Axir, odam boshqa birovning asarini o‘qimasdan turib, qanday ta’sirlanishi, ilhomlanishi mumkin?

Shu o‘rinda, shak-shubhasiz, aytib o‘tishim mumkinki, men ispan adibi Frans Kafkadan jiddiy ta’sirlanganman. Maktabda o‘qib yurgan kezlarimda kimning asarini o‘qisam, o‘sha mavzuda yozishni xohlardim. Ammo talabalik yillarimda tasodifan Kafkaning «Metamorfozalar» degan hikoyalar to‘plami tushib qoldi. Keyin o‘qishni boshladim va darrov o‘yladim: “Bu asar adabiyotga yaradimi, demak, yozishga arziydi”. Biroq o‘shanda bunaqa qilish kerak emasligini bilmagandim. Bu taqiqlangan, deb o‘yladim. Shu lahzada menda odamlarga aytadigan gaplarim borligini tushundim. Ertasi kuni esa yozishni boshladim.

Tan olaman, shu paytgacha e’lon qilingan hikoyalarimda Kafkaning ta’siri katta. Lekin ular ijodiy ishlarimning dastlabkilari edi. Qaytadan o‘qib chiqqanimda ularda intellektuallik borligini sezdim. Ya’ni ular mav­hum, faqat uy-xayollardan iborat bo‘lib qolgan edi. Shundan keyin, men haqiqiy hayot bilan yuzma-yuz kelgan joyga — tug‘ilgan qishlog‘imga qaytdim. Bu yerda esa adabiyotning asosi nima ekanini tushundim. Shuning uchun Kafkaga rahmat aytaman, negaki, u men yozmoqchi bo‘lgan, lekin arzimaydigan asarlarni bitmagandi.

Bir kuni Folkner yozgan joylar bilan tanishish niyatida Qo‘shma Shtatlarning janubiga yo‘l oldim. U yer men dunyoga kelgan Arakataka shaharchasiga juda o‘xshab ketardi. Balki, menga shunday bo‘lib tuyulgandir. Biroq ular bir-biriga umumiy belgilari bilan o‘xshash edi, nazarimda. Arakatakada “Yunayted frut kompaniya­si” qurilishi natijasida u yerda maishiy madaniyat — arxitektura, shu bilan birga, temir tom qoplamalari, poezd vagonlari, palmalar va o‘tloqlar paydo bo‘ldi. Bu Qo‘shma Shtatlarning janubida ham bor. Bularning hammasini ko‘rganimdan so‘ng, dunyoda bir necha bor Folkner meni o‘qigan deb gapirilgan va men aytmoqchi bo‘lgan izhorlar borasidagi muammolar yechimi topilgandek edi. Ya’ni Folknerdan ta’sirlanganimni tan olmaslik adolatsizlik bo‘lishini ang­ladim.

Yana bir ajablanarli ta’sirlanish. Shak-shubhasiz, buni hech bir tanqidchi sezmagan va fahmlamagan. U Virjiniya Vulfdir. Aynan undagi o‘ziga xoslik va hayratda qoldiradigan darajada dunyoni his etish, eng asosiysi, zamonni juda yaxshi anglash fazilati yozishimga yordam bergan.

Men nomlarini aytib o‘tgan Yozuvchilarning uch nafari ham ispan tilida yozmasligini ko‘rib turibsiz. Hammasidan ham ko‘ra, ijodimda yana bir e’tiborimga molik ta’sirlanish bu — oltin asr ispan she’riyati. Boshqacha aytganda, men ispan tilini o‘rganishim natijasida faqat poetik bilim olishga erishdim. Hozir ispan she’riyatini besh barmoqday bilaman, deb ayta olaman. Bu ishlashimga asqotadi.

Shuningdek, Atlantika okeani qirg‘oqlaridagi Kolumbiya va Karib orollarining xalq qo‘shiqlaridan qattiq ta’sirlanganman. Ularning manerasini esa ta’riflab berish qiyin, faqat lazzatlanish, hayajonlanish mumkin. Men ularni hikoya qilib berish uchun kelganimda ancha kech qolgandim. Shunday bo‘lsa-da, amin bo‘ldimki, qo‘shiqlarda dunyo aks etadi. Harholda men shunday deb o‘ylayman.

Tan olib aytaman, Karib musiqalaridagi oddiylik va samimiylikdan ham ko‘p ta’sirlanaman. Bu “Buzrukning kuzida” o‘z ifodasini topgan. Shuning uchun tarjimonlar qiyinchiliklarga duch kelishmoqda. Asar Karib xalq­larining she’rlari bilan boyitilgan, jumladan, unda kubaliklarning, meksikaliklarning qo‘shiqlari ham bor. To‘g‘risini aytish kerak, bu ongli ravishda qilingan. Bu muallifning lazzatlanishi uchun qilingan o‘ziga xos adabiy o‘yin edi.

— Asarlaringizdagi qahramonlar…

— Asarlardagi qahramon bu — ma’lum bir aniq shaxs emas. U ko‘plab kishilardan iborat — kollaj. Agar kimdir biror bir tashqi qiyofani aks ettirmoqchi bo‘lsa, u, albatta, yovuz ko‘zni birovdan, yana kimdandir burunni, uchinchi kishidan fe’l-atvorni, to‘rtinchi odamdan sochni olib, razil bir insonning ko‘rinishini tasvirlaydi. O‘zimning qahramonlarim haqida gapiradigan bo‘lsam, ular negizi men eslaydigan, taniydigan odamlardan olingan. Ayrimlari esa juda ko‘p boshqa-boshqa kishilarning siymosi asosida yaratilgan. Qahramonlarning barchasini asosini, avvalo, muallif tanlaydi. U xoh ayol, xoh erkak, xoh yaxshi, xoh yomon bo‘lsin, baribir, dastlabki ta’sirlanish muallifdan boshlanadi. Keyin uni qahramon etib shakllantirish butkul boshqacha narsa. Personajlarni muallif yuragidan his etadi: kim yomonu kim yaxshi. Qisqasi, qalbda nima bo‘lsa, o‘sha yuzaga chiqadi. Shuning uchun aynan adabiyotda “manixeystva”ni tutib turish juda qiyin va yomon. Negaki, sen ertalab boshqa odam bo‘lasan, kechqurun esa umuman o‘zga kishi aylanasan…

Manba: “Hurriyat” gazetasidan olindi (2012).