Дамасо уйига қайтганида хўрозлар энди қичқира бошлаган, бўйида етти ойлик гумонаси бўлган хотини Ана уни тўшакда кийимларини ҳам ечмасдан кутиб ўтирар эди. Чироқ хира тортиб қолган. Дамасо англадики, хотини уни туни билан кутган, кўзлари тўрт бўлиб, зор-интизор кутган, ҳатто эшикдан кириб келганига қарамай ҳамон кутаётир...

Габриел Гарcиа Маркес
БИЗНИНГ ШАҲАРДА ЎҒРИ ЙЎҚ

Габриел Гарсиа Маркес (1928, Аракатака — 2014, Мехико) — колумбиялик ёзувчи. «Эль Эспектадор» газетасининг Богота ва Европадаги репортёри. 1959—60 йилларда Куба «Пренса Латина» агентлигининг мухбири. Дастлаб сценарийлар ёзган. «Тўкилган япроқлар» (1955), «Полковникка ҳеч ким ёзмайди» (1958), «Ғаразли соат» (1962) повестлари реалистик руҳда ёзилган, «Гранде-Она дафн маросими» (1962) тўпламига кирган ҳикоялари фантастикага бой. «Юз йил танҳоликда» (1967—70) роман эпопеяси Колумбия тарихига бағишланган. «Вабо ва муҳаббат» (1985) романида фольклор ва мифологиядан фойдаланиб, ўзига хос миллий онгни тиклашга ҳаракат қилган. Габриэл Маркеснинг «Юз йил танҳоликда» (1986) романи ўзбек тилига таржима қилинган. Нобель мукофоти лауреати (1982)

Дамасо уйига қайтганида хўрозлар энди қичқира бошлаган, бўйида етти ойлик гумонаси бўлган хотини Ана уни тўшакда кийимларини ҳам ечмасдан кутиб ўтирар эди. Чироқ хира тортиб қолган. Дамасо англадики, хотини уни туни билан кутган, кўзлари тўрт бўлиб, зор-интизор кутган, ҳатто эшикдан кириб келганига қарамай ҳамон кутаётир. Эри унга хотиржам нигоҳ ташлаган бўлди, лекин аёл оғиз очмай, Дамасо кўтариб келган алвон матоли тугунчага ҳадик билан тикилиб қолди. Йиғлаб юбормаслик учун лабларини тишлади, титраб кетди. Дамасо лом-мим демай унинг карсонига жаҳд билан икки қўллаб ёпишди. Эридан келаётган қўланса ичкилик ҳиди димоқни куйдирай дерди.
Ана эри уни оғушига олиб кўтаргунича жим турди, сўнг бутун вужуди билан унинг кўксига бош қўйиб, йўл-йўл чизиқли қирмизи кўйлагига юзини босганича ўкириб юборди. Ўзига келиб, нафасини ростлагунича эрини қўйиб юбормасдан, қаттиқ қучоқлаб тураверди.
– Ўтирганимча кўзим кетиб қопти, – деди у ҳамон ҳиқиллар экан. – Қарасам, тушимда бехосдан эшик очилди-ю, сени қип-қизил қонга бўялган ҳолда ичкарига улоқтириб юборишди.
Дамасо хотинининг қўлларини жимгина бўшатди-да, каравотнинг боя ўтирган жойига ўтқазди ва тугунчани олдига ташлаб, қовуғини бўшатиш учун ҳожатхона томон юрди. Тугунчани ечган аёлнинг кўзи урилавериб қавариб кетган иккита оқ, битта қизил бильярд соққасига тушди.
Дамасо қайтиб келганида у соққаларга лолу ҳайрон тикилиб ўтирарди.
– Буларни бошингга урасанми? – деб сўради аёл.
Эри бепарво елка учирди:
– Бильярд ўйнайман.
Дамасо соққаларни яна алвон матога ўраб, қўлбола омбур, чўнтакбоп фонарь ва пичоқ билан бирга сандиқ тубига яширди. Ечинмасдан ўрнига чўзилган Ана девор томон ўгирилиб олди. Дамасо фақат шимини ечди. Тўшакка чўзилиб, тамаки тутатар экан, тонголди товушлари ва шовқинидан ўзи қўл урган ишнинг қандайдир излари-ю оқибатини илғашга уринди. Иттифоқо хотини ухламаётганини сезиб қолди.
– Нималарни ўйлаб ётибсан?
– Ҳеч нарсани, – деди аёл.
Фиғони кўкка ўрлаган Дамасонинг нафаси одатдагидан ҳам пастроққа тушиб кетди. Сигаретини охирги марта тортиб, қолдиғини тупроғи чиқиб ётган полда эзғилаб ўчирди.
– Бошқа ҳеч вақо йўқ экан, – деди у хўрсиниб. – Бир соат санғиганим қолди.
– Отиб ташлашмаганига шукр қилсанг-чи, – деди Ана.
Дамасо сесканиб кетди.
– Нафасингни ел учирсин! – Дамасо тўнғиллар экан, ўзича “туф-туф” деб қўйди, сигарет ва гугурт излаб, ерни пайпаслай бошлади.
– Одам ҳам шунчалар овсар бўладими! – деди аёл. – Жилла қурса, менинг мижжа қоқмай кутиб ўтиришимни ўйласанг бўларди. Ҳар гал кўчада тиқ этган товуш эшитилса, кимдир сенинг мурдангни олиб келаётгандай бўлиб, ич-этимни еб ўтираман, – Ана чуқур хўрсинди. – Бор-йўғи падар лаънати шу учта соққани деб. Илоё, шу соққа-ю шарлари бошидан қолсин!
– Ғаладонида йигирма беш сентаводан бошқа ҳемири ҳам йўқ экан.
– Йўқ бўлса, шарни бошингга урармидинг?
– Қуруқ қўл билан чиқиб кетишга бўйним ёр бермади, – деди Дамасо. – Уйга сўппайиб қайтиб келолмасдим-ку, ахир!
– Бошқа бирор нарса олсанг бўларди.
– Қўлга илинадиган нарса бўлмаса, нима қилай…
– Бильярдхонада-я?
– Четдан қараганда шундай кўринади, – деди Дамасо. – Ичига кириб, дурустроқ разм солсанг, қўлга илинадиган ҳеч вақо йўқлигига амин бўласан.
Ана индамади. Дамасо хотини қоронғида кўзини очиб ётганича арзигулик бирор буюмни хаёлан излаб топишга уринаётганини тасаввур қилди.
– Балки ростдан ҳам шундайдир… – деди аёл.
Дамасо яна тамаки тутатди. Уни секин-аста сархушлик тарк этиб, вужудидаги карахтлик ўрнини ҳушёрлик эгаллай бошлади.
– Бильярдхонада мушук бор экан, – деди у. – Ка-аттакон оқ мушук.
Ана эри томонга ўгирилиб, қаппайган қорнини Дамасонинг қорнига тиради ва оёғини тиззалари орасига тиқди. Аёлдан пиёз ҳиди анқирди.
– Жон-понинг чиқиб кетгандир?
– Кимнинг? Менингми?
– Яна кимнинг бўларди? – деди Ана. – Эшитишимча, қуёнюрак эркаклар ҳам бўларкан.
Дамасо хотини кулимсираганини сезди, ўзи ҳам жилмайди.
– Жуда унчалик эмасдир, – деб жавоб қилди у. – Лекин иштонимни ҳўллаб қўйишимга сал қолди.
Хотини уни ўпмоқчи бўлган эди, раъйини қайтармади, лекин ўзи лабини чўзмади. Сўнг қўл урган ишининг бор хавфу хатарини тўла англаган, бироқ таассуфдан мутлақо йироқ бир ҳолатда, гўё саёҳатдан қайтган сайёҳ каби бошидан ўтганларни аёлига батафсил сўзлаб берди.
Хотини узоқ жим қолди.
– Шу қилмишинг жуда аҳмоқона иш бўлди, – деди Ана.
– Энг муҳими – ишни бошлаб олиш, – деди Дамасо. – Индаллосини айтганда, ўйинбошига унчалик ёмон эмас.

* * *

Дамасо уйғонганида, кун аллақачон қиёмдан оққан, қуёш осмондан аёвсиз олов пуркаб турар, Ана эшик-орада куймаланиб юрарди. Дамасо бошини жўмракнинг тагига тиқиб, ҳуши бутунлай жойига келмагунича сувдан чиқармай турди. Улар кир қуритиш учун мўлжаллаб тортилган симлар билан йўлакларга бўлинган умумий ҳовлидаги бир-бирига ўхшаш каталакдай хоналардан бирида яшайди. Бошқаларидан тунука билан тўсиб қўйилган хонанинг кираверишида тамадди тайёрланадиган ҳамда дазмол қизитиладиган печь, емакка ва дазмол босишга мўлжалланган стол турарди. Эри келаётганини кўрган Ана дазмолланган ичкийимларни олиб, қаҳва тайёрлаш учун столнинг четидан жой очди, печдаги дазмолни пастга тушириб қўйди. У Дамасодан кўра кўркамроқ, териси ғоят оқ, ҳаётда ўзига ишонган одамларники каби ҳаракатлари енгил жувон эди.
Боши гангиб турган Дамасо бирдан хотини ўзига нимадир демоқчи бўлиб, кўзи билан имлаётганини сезиб қолди. Ҳовлидан келаётган овозлар ҳам эътиборини тортди.
– Каллаи саҳардан ҳамманинг оғзида шу гап, – деб шивирлади у эрига қаҳвани узатар экан. – Эркаклар аллақачон ўша ёққа гум бўлишди.
Ҳовлига кўз ташлаган Дамасо эркаклар ҳам, болалар ҳам қаергадир ғойиб бўлганига ишонч ҳосил қилди. Қаҳвани шошилмай ҳўплар экан, кир ёйишга чиққан аёлларнинг гапига қулоқ солди. Сўнг тамаки тутатди ва ошхонадан чиқди.
– Тереса! – деб чақирди у.
Аёллардан бири – нам кўйлаги баданига ёпишиб қолган қиз бўй кўрсатди.
– Кўзингга қара… – деб шипшиди Ана.
– Нима гап? – сўради Дамасо ёнига келган қиздан.
– Кимдир бильярдхонага кириб, ҳамма нарсани ўмариб кетибди, – деди қиз.
У шундай чулдирай бошладики, гўё воқеанинг бутун майда-чуйдасигача воқифдек. Ўйинхонадан буюмларнинг бирма-бир олиб чиқилгани-ю охирида бильярд столини судраб кетилганигача айтди. Қиз шундай комил ишонч билан гапирар эдики, Дамасога айнан шундай бўлгандай туюлиб кетди.
– Аҳмоқлик ҳам эви билан-да! – деди у Ананинг олдига қайтиб келгач.
Ана ниманидир секин хиргойи қилишга тушди. Дамасо ичидаги хавотирни босиш учун столни деворга янада яқинроқ суриб қўйди. Уч ой бурун, у йигирмага тўлганида, шу пайтгача катта меҳр билан парваришлаб келаётган ингичкагина мўйлабчаси унинг чечакдан чўтир тортган юзига бироз мардонаворлик бағишлаган эди. Ўша пайтдан Дамасо ўзини балоғатга етган эркак чоғлай бошлади. Лекин бу тонг, ўтган тундаги воқеаларни эслаб боши ёрилай деб турганида, ўзини қўярга жой тополмай қолди.
Дазмоллашни тугатган Ана ичкийимларни тенг икки уюмга бўлиб тахлади ва кетмоққа шайланди.
– Тезроқ қайтиб кел, – деди Дамасо.
– Хўп.
Дамасо унинг изидан хонага кирди.
– Мана бу катакгулли кўйлагинг, – деди аёл. – Йўл-йўл чизиқли кўйлакда кўчага чиқмай турганинг маъқул. – Дамасонинг мушукникидек беғубор қийиқ кўзларига тикилганича изоҳ берди: – Билмаймиз-ку, эҳтимол, сенга бирор одамнинг кўзи тушгандир.
Дамасо тер босган кафтини шимига ишқалади.
– Ҳеч ким кўргани йўқ.
– Қайдам… – деб такрорлади ичкийимларнинг ҳар икки тахлами тагига ҳам навбати билан қўл югуртирар экан Ана. – Ҳозирча кўчага чиқмай турганинг маъқул. Аввал мен ўша ёққа бориб, бироз айланиб келай. Ўзимни шунчаки юргандай кўрсатаман.
Нима бўлганини шаҳарчада ҳеч ким аниқ билмасди. Ана воқеа тафсилотини ҳар кимдан ҳар хил йўсинда эшитди. Ювилган ичкийимларни эгаларига тарқатиб чиққач, шанбадаги одатига кўра бозорга эмас, майдон сари йўл олди.
Бильярдхона олдида кутганидан кўра одам камроқ эди. Бодом соясида бир неча киши гангур-гунгур суҳбатлашиб турар, тушлик қилаётган рангдор рўмолли суриялик тужжорларнинг брезент айвонлар тагидаги дўкончалари ҳам офтобда мудраётгандек туюларди. Меҳмонхона айвонидаги тебранма оромкурсида бир одам қўл-оёғини икки томонга керганча, оғзини катта очиб ухлаб ётарди. Чошгоҳдаги жазирама ҳаммани ҳолдан тойдирган.
Ана бильярдхонадан бироз наридан ўтаётиб эшик олдидаги сай­ҳонликда бир неча киши турганини кўрди ва Дамасонинг гапини эслади. Яъни, бильярдхонанинг орқа эшиги борлигини ҳамма билади, лекин эшик сайҳонликка қарагани фақат кунда-шунда мижозларгагина маълум. Бир дақиқадан сўнг аёл қорнини қўллари билан бекитганча одамлар орасида бузилган эшикка қараб турарди. Осма қулф бутун, лекин зулфиннинг биттаси суғуриб олинган эди. Ана ёлғиз одамнинг бесамар меҳнати ҳақида бироз ўйга толгач, Дамасони ачиниш билан эслади.
– Бу кимнинг иши? – деб сўради у ҳеч кимга қарамасдан.
– Кимлиги номаълум, – деди биров. – Узунқулоқ гапларга қараганда, қандайдир мусофирнинг иши эмиш.
– Бошқа ким ҳам қиларди, – деди Ананинг ортида турган аёл. – Бизнинг шаҳримизда ўғри йўқ. Ҳамма бир-бирини яхши билади.
Ана аёлга ўгирилди ва жилмайганча деди:
– Тўғри айтасиз.
Унинг ҳаммаёғидан тер қуйилмоқда эди. Ёнида бўйнини чуқур ажин босиб, мункиллаб қолган бир чол турарди.
– Кўп нарса ўмаришибдими?
– Икки юз песо билан бильярд соққаларини олишибди, – деб жавоб қилди чол Анага ҳайрон қоларли даражада синчковлик билан разм солар экан. – Энди кўзимизни очиб ухлаймиз, шекилли.
Ана тескари ўгирилди.
– Тўғри айтасиз, – деди у яна.
Ана бошига рўмолини ташлади ва нари кетди. Назарида, чол унинг ортидан кузатиб қолгандай бўлди.
Сайҳонликдаги тўда гўё бузилган эшик ортида – бильярдхонада ўлик ётгандай чорак соатча жим турди. Сўнг одамлар жунбишга келди ва тўда майдон сари жилди.
Бильярдхона хўжайини алькальд , терговчи ва икки полициячи билан эшик олдида турарди. Калтабақай, коптокдек думалоқ, каттакон қорни шимини ёриб юборай деб турган бу одамнинг қаншаридаги кўзойнак болалар ясайдиган ўйинчоққа ўхшаб кетарди. Юриш-туришидан иззат-нафси оёқости қилинган одамнинг иддаоси шундоқ сезилиб турибди.
Бекорчилар тўдаси бильярдхона хўжайинини ўраб олди. Ана деворга суянганича унинг гапларига қулоқ солиб турди. Санқилар сийраклашгач, жазирамадан боши ғовлаганча уйи томон юрди ва бўлган воқеани ҳамон қизғин муҳокама қилаётган қўшниларнинг ёнидан ўтиб, хонасига кирди.
Каравотда ағнаб ётган Дамасо қайта-қайта ҳайратланиб ўйлар эдики, тонггача уни мижжа қоқмай кутиб ўтирган Ана наҳотки бирор марта ҳам чекмаган бўлса. Хонага илжайганча кириб келиб, бошидаги тердан жиққа ҳўл бўлиб кетган рўмолини ечаётган Анани кўриб, у энди тутатган сигаретини тупроғи чиқиб, сигарет қолдиқларига тўлиб кетган полда эзғилаб ташлади. Бутун вужуди қулоққа айланиб сўради:
– Хўш?
Ана каравот ёнига тиз чўқди.
– Сен нафақат ўғри, ҳатто ёлғончи ҳам экансан-ку.
– Бу нимаси?
– Сен менга стол тортмасида ҳеч вақо йўқ экан, дегандинг.
Дамасо қошларини учирди.
– Ҳа, ҳеч вақо йўқ эди.
– Икки юз песо бор экан-ку, – деди Ана.
– Ёлғон! – Дамасо ҳайқириб юборди, туриб ўтирди ва яна шивирлашга тушди: – Бор-йўғи йигирма сентаводан бўлак ҳемири ҳам йўқ эди.
Ана ишонди.
– Қари туллак! – Дамасо қўлларини мушт қилди. – Башарасини тес­кари қилиб қўйиш керак.
Ана ёйилиб кулди.
– Аҳмоқлик қилма.
Дамасо ҳам чидолмай, хохолаб кулди. У соқолини олиб бўлгунича хотини кўчада кўрган-билганларини айтиб берди.
– Полиция мусофирни излаётган эмиш. Айтишларича, бу ерга пайшанба куни келган мусофир кеча оқшом билан эшик олдида гирдикапалак бўлиб юрган. Миш-мишларга қараганда, уни ҳали топишганича йўқ.
Дамасо ўзи бирор марта ҳам дуч келмаган нотаниш одамни тасаввур қилишга уриниб кўрди, ҳатто юз берган ҳодисанинг айбдори ростдан ҳам ўша мусофирдай туюлиб кетди.
– Балки у жуфтакни ростлаб қолгандир, – деди Ана.
Дамасонинг ювиниб-тараниши учун одатдагидай уч соат вақт кетди. Аввал мўйлабига эринмасдан оро берди. Сўнг ҳовлидаги фавворада катта завқ ва иштиёқ билан ювинди. Уларнинг илк учрашувидан бери бу завқни ҳеч ким ва ҳеч нарса сўндира олгани йўқ. Ювиниб-тараниш жараёнини Ана бошдан адоғигача меҳр билан томоша қилди. Катакгулли қизил кўйлакдаги Дамасо уйдан чиқиш олдидан ойнага қараётганини кўрган Ананинг назарида ўзи анча кексайиб, ислиқиси чиқиб қолгандек туюлди. Дамасо бир силкинди ва унинг қаршисида жангга тайёр уста боксчининг шай ҳолатига кирди. Ана унинг қўлидан тутди.
– Пулинг борми ўзи?
– Мен бойваччаман-ку, – кулиб жавоб қилди эри. – Ахир, икки юз песом бор.
Ана девор томонга бурилиб, этагидан найча қилиб ўралган пулни олди ва бир песони суғуриб, эрига узатди:
– Ма, ол, Хорхе Негрете .

* * *

Оқшом Дамасо майдондаги улфатлари олдига борди. Атроф-жавонибдаги қишлоқлардан бозорга келган одамлар шундоққина пишириқ дўконлари ва лотерея сотиладиган столлар орасидан жой топган. Қош қорайиб улгурмасидан ҳар қадамда уларнинг хурраги эшитиларди. Дамасонинг улфатлари, чамаси, бильярдхонадаги ўғриликдан ҳам кўра, мазкур муассаса ёпилиб қолганлиги боис бейсбол чемпионатига оид эшиттиришни радиодан тинглаш имкониятидан маҳрум бўлишганидан кўпроқ ташвишда. Улар чемпионат ҳақида ўзаро баҳслашиб, талашиб-тортишганча, ҳатто нима намойиш қилинаётганини сўраб-суриштирмасдан, кинога қандай кирганларини билмай қолишди.
Кантинфлас иштирок этган фильм экан. Балконнинг олдинги қаторида ўтирган Дамасо тинимсиз хохолаб кулар, кўнглида заррача ғашлик сезмас эди. Назарида, дилини хира қиладиган барча ғам-ташвишлар ортда қолган. Ажойиб жавзо оқшоми, фильм қаҳрамонларининг мулоқоти орасида проекторнинг тириллашигина эшитилади, ёмғир майдалаб ёғаётгандек, очиқ кинотеатр устида юлдузлар оғир сукутга чўмгандек.
Дафъатан экрандаги тасвир хиралашиб, залнинг тўрида ғала-ғовур кўтарилди. Ярқ этиб чироқ ёнди. Қўлга тушдим, деб ўйлаган Дамасонинг назарида ҳамма ўзига ўгирилиб қараётгандай туюлиб кетди. Ирғиб турмоқчи бўлди. Лекин қараса, ҳамма ўтирган жойида қотиб қолган. Полициячи қўлига ўраб олган каттакон мис тўқали камар билан кимнидир ғазаб устида ураётган эди. Саваланаётган кимса барваста ҳабаш экан. Аёлларнинг дод-войи эшитилди. Бироқ полициячининг овози уларнинг айюҳанносини босиб кетди:
– Итдан тарқаган! Итвачча!
Қочиб қутулмоқчи бўлган ҳабаш ўриндиқлар орасига думалаб кетди. Ниҳоят, уни яна қўлга олишди. Боя тўқасини ишга солган полициячи тутқуннинг қўлини орқасига бураб боғлади ва учаласи уни уриб-суриб эшик томон судради. Бу шунчалик тез содир бўлдики, Дамасо нима воқеа юз берганини ҳабаш ёнидан ўтганидагина англади. Ҳабашнинг эгнидаги кўйлаги йиртилган, юз-кўзини чанг, тер ва қон босган эди. У ҳўнграганича бир сўзни тинимсиз такрорларди:
– Қотиллар! Қотиллар!
Чироқ ўчиб, яна фильм намойиши давом этди.
Нафаси ичига тушиб кетган Дамасо энди тинимсиз сигарет тутатар, экрандаги воқеалар эса шуурига узуқ-юлуқ, чала-чулпа етиб борар эди. Яна чироқ ёнди. Томошабинлар ваҳима босгандек атрофига олазарак қарашга тушди.
– Боплади! – деди кимдир ҳайратини яширолмай.
– Кантинфласга гап йўқ, – деди Дамасо гап эгасига қарамасдан.
Оломон уни эшик олдига суриб олиб бориб қўйди. Пишириқ сотувчи хотинлар оғир идишларини кўтарганча уйига тарқала бошлади. Соат ўн бирдан ошган бўлса-да, кўча тўла одам. Ҳабашни қандай қўлга олишганини билиш иштиёқида ҳамма томошабинларнинг кинодан чиқишини кутар эди.
Бу гал Дамасо хонасига шунчалик ими-жимида кириб олдики, кўзи илинган Ана унинг шарпасини сезганида шифтга тикилиб ётган эри аллақачон иккинчи сигаретини чекиб тугатаётган эди.
– Овқат плитанинг устида, – деди аёл.
– Қорним тўқ, – жавоб қилди Дамасо.
Ана хўрсинди.
– Туш кўрибман, – деди уйқусираганча. – Нора мумдан болакайларнинг ҳайкалчаларини ясаётган эмиш.
Шу гапни айтди-ю, беихтиёр мизғий бошлаганини англади ва хижолат бўлгандек кўзини уқалаганча Дамасо томонга ағдарилди.
– Мусофирни қўлга олишди, – деди аёл.
Дамасо бироз сукут қилди.
– Ким айтди?
– Кинода қўлга олишибди, – деди Ана. – Ҳозир ҳамма ўша ёққа кетди.
Шундай қилиб, Ана кинотеатрда бўлган воқеани ҳақиқатдан жуда йироқ қилиб сўзлаб берди. Дамасо унинг гапларини тўғрилаб ўтирмади.
– Шўрлик… – хўрсинди Ана.
– Бу нима деганинг? – жаҳли чиқди Дамасонинг. – Сенингча, унинг ўрнига мени ҳибсга олишлари керакмиди?
Ана эрининг феъл-атворини яхши биларди. Шунинг учун жавоб беришни лозим топмади. Хўрозлар қичқира бошлагунча тамаки чекишдан тўхтамаган йигитнинг оғир-оғир ҳансирашларига қулоқ солиб ётди. Кейин эри ўрнидан туриб, қоронғи хонада илғаш қийин бўлган қандайдир ишга пайпасланганча киришганини сезди. Каравотнинг тагини кавлаганини (бу чорак соатдан ҳам кўпроқ давом этди), кейин ечинганини, ҳамма юмушни қоронғида, иложи борича сездирмасдан бажаришга уринганини билиб ётди. Бу пайтда хотини халақит бермаслик учун ўзини ухлаганга солиб ётганини Дамасо хаёлига ҳам келтирмас эди. Аёл кўнглининг туб-тубида нимадир ғимирлагандай бўлди. У эри кинодан келганини энди англади ва нима учун шарларни каравот тагига кўмганини ҳам тушунди.
Бильярдхона душанба куни очилди. Очилди-ю, дарҳол текин томошага суяги йўқ, кунда-шунда шинавандаларга тўлди. Бильярд столининг устига ташлаб қўйилган каттакон бинафшаранг мато муассасага мотам руҳини бағишлаб турарди. Деворга эълон осилган: “Шар йўқлиги сабабли бильярдхона ишламайди”. Келганлар ёзувни ҳеч бир ҳайрату ҳаяжонсиз ўқир эди. Айримлар эса унинг олдида узоқ туриб қолар ва ажабланарли бир қайсарлик билан қайта-қайта ўқирди.
Дамасо бильярдхонага биринчилардан бўлиб кирди. Умрининг анча-мунча қисмини ишқибозлар ўриндиғида шинавандалик билан ўтказган йигит эшик очилиши билан яна ўзини бильярдхонага урди. Энг қийини, номига бўлса-да, кўнгил сўраш эди. Дамасо пештахта оша муассаса хўжайинининг елкасига қоқар экан, деди:
– Шундай ҳам кўнгилсизлик бўладими, дон Роке!
Дон Роке оғир хўрсиниб, аччиқ кулар экан, бошини ирғади.
– Начора… – деди ва мижозларнинг кўнглини овлашда давом этди.
Пештахта олдидаги курсилардан бирига чиқиб ўтирган Дамасо бинафшаранг кафан остидаги столнинг кўланкасидан кўзини узолмай қолди.
– Мўъжизанинг ўзи! – деди у.
– Гапирманг, – деди унинг ёнидаги курсида ўтирган киши. – Айни Пасха арафасида шу ишни қилишганини айтмайсизми!
Қарийб барча мижозлар уй-уйига тарқалгач, Дамасо мусиқали автоматнинг туйнугига танга ташлаб, таблодаги рўйхатда эслаб қолгани – мексикача балладани қўйди. Бу пайтда дон Роке стол-стулларни залнинг тўрига ташиётган эди.
– Нега бундай қиляпсиз? – сўради Дамасо.
– Қартага жой ҳозирлаяпман. Шар олиб келгунларича одамларни нима биландир овунтириб туришим керак-ку.
Икки қўлига ҳам стул кўтарганча кўзи ожиздек авайлаб қадам ташлаётган бу одам яқинда хотинидан ажраб, сўққабош бўлиб қолганга ўхшарди.
– Шарларни қачон олиб келишади ўзи? – деб сўради Дамасо.
– Худо хоҳласа, бир ойдан нарига ўтмас.
– Унгача эскиларини топишади, – деди Дамасо.
Дон Роке қатор турган столларга мамнун назар ташлади.
– Топишолмайди, – деди енги билан пешонасини артар экан. – Занжига шанба кунидан бери овқат беришгани йўқ. Шарларни қаерга гумдон қилганини айтмаяпти. – У Дамасога тер босган ойна оша қаради. – Уларни дарёга ташлаб юборган бўлса керак.
Дамасо лабини тишлади.
– Икки юз песо-чи?
– Пул ҳам йўқ, – жавоб қилди дон Роке. – Занжининг чўнтагидан бор-йўғи ўттиз песо чиқибди.
Улар беихтиёр бир-бирига термилиб қолишди. Бу термилиш нега икки ҳамтовоқнинг бир-бирига ўқрайиб қарашига ўхшаб кетганини Дамасо изоҳлаб беролмаган бўлар эди. Кеч кириб қолганда кирхонада турган Ана эрининг уйга не алфозда қайтаётганини кўрди: у моҳир боксчилардек сакрар ва кўзга кўринмас рақибига тинимсиз зарба берар эди. Аёл унинг ортидан хонага кирди.
– Ҳаммаси жойида, – деди Дамасо. – Чол эски шарлардан умидини узиб, янгиларига буюртма берибди. Умид қиламизки, чол уларни ололмайди.
– Занжи нима бўпти?
– Ваҳимага ўрин йўқ, – елкасини учирганча жавоб берди Дамасо. – Ёнидан шар чиқмаса, қўйиб юбормай нима ҳам қилишарди.
Кечки овқатдан сўнг Ана билан Дамасо кўча эшиги олдида қўшнилари билан кинохона динамигининг уни ўчгунча гаплашиб ўтиришди. Ухлаш учун тўшакка чўзилганларида Дамасонинг димоғи чоғ эди.
– Бу дунёдаги энг қулинг ўргилсин ишни ўйлаб топдим, – деди у.
Ана сездики, Дамасо ўзи билан баҳам кўрмоқчи бўлаётган фикрини тун бўйи миясида пишитиб чиққан.
– Шаҳарчамизни киши билмас секин айланиб чиқаман-да, биридаги шарларни ўмариб, бошқасига пуллайман. Бильярдхона деганинг ҳар қадамда.
– Айланганинг бурнингдан булоқ бўлиб чиқмасин тағин, итдай қилиб отиб ташлашади.
– Ваҳимангни қара-ю: отиб ташлашармиш, – деди у. – Унақаси фақат кинода бўлади.
Қувонч тўла режаларидан масрур Дамасо хона ўртасида турарди. Ана эса сиртдан қараганда бефарқ, аслида эрининг гапларини кўнглида катта хавотир билан эшитганча ечина бошлади.
– Мана шунча костюм сотиб оламан, – Дамасо қулочини кенг ёзиб, тасаввуридаги шкафни – икки девор оралиғини кўрсатди. – Мана бу ердан ҳув анави ергача. Яна эллик жуфт пойабзалим ҳам бўлади.
– Худо йўлингни берсин, – деди хотини.
Дамасо унга ёвқараш қилди.
– Менинг ишларим билан сира қизиқмайсан.
– Куракда турмайдиган режаларингдан қўрқаман, – деди Ана. Сўнг чироқни ўчириб, девор томонга ўтиб ётди ва алам билан гапини давом эттирди: – Сен ўттизга кирганингда, мен қирқ еттидан ошаман.
– Жиннилардек гапирма, – деди Дамасо.
У гугурт излаб чўнтагига қўл тиқди.
– Ўшанда сен ҳам бировларнинг кўйлак-иштонини ювишдан қутуласан, – деб қўшиб қўйди йигит бўшашиброқ.
Ана унга гугурт чақиб узатди ва олов ўчгунича алангага қараб турди. Куйиб кулга айлангач, чўпни четга отиб юборди. Орзуманд йигит тўшакка чўзилди ва яна гап халтасини очди:
– Бильярд соққасини нимадан ясашларини биласанми?
Ана индамади.
– Филнинг тишидан, – деди у. – Шунинг учун уни топиш амримаҳол. Бу ерга олиб келгунча камида бир ой ўтади. Тушундингми?
– Ухла, – унинг гапини бўлди Ана. – Бешда туришим керак.
Дамасо ўзининг табиий ҳолатига қайтди. Одатда кун қиёмга келгунча тўшакда чекиб ётаверади. Кейин эса кўчага чиқиш олдидан ўзига қараган киши бўлади. Оқшомлари бильярдхонада радиодан бейсбол бўйича чемпионатга оид эшиттиришни тинглайди. Унинг қойилмақом яна бир қобилияти – миясида фикр қанчалик тез туғилса, шунчалик тез унутилади.
– Пулинг борми? – деб сўради у шанба куни Анадан.
– Ўн бир песогина, – деди хотини ва кейин оҳиста қўшиб қўйди: – Ижара ҳақини тўлашимиз керак.
– Сенга айтадиган бир гапим бор.
– Хўш?
– Ўша пулни менга бериб тур.
– Уй эгасига беришим керак.
– Кейин берасан.
Ана норози бош чайқади. Дамасо унинг қўлидан маҳкам ушлади-ю, иккаласи ҳозиргина нонушта қилиб бўлган стол ёнидан турғизмай қўйди.
– Бор-йўғи икки-уч кунга, – деди у мулойимлик билан аёлнинг қўлини силар экан. – Шарларни сотган куним, пулга кўмилиб қоламиз.
Ана кўнмади.
Оқшом кинодаги танаффус пайтида улфатлари билан гапхона қилиш чоғида ҳам қўлини хотинининг елкасидан олмади. Фильмни номига томоша қилган бўлдилар. Алалоқибат Дамасонинг сабри тугади:
– Бермасанг, тортиб оламан, – деди у.
Аёли елкасини учирди.
– Ё кўчада дуч келган одамни бўғиб ўлдираман, – деб дўқ урди Дамасо Анани кинодан чиқаётган оломон томон итарар экан. – Кейин қотиллигим учун қамашади.
Ана ўзича жилмайиб қўйди. Лекин яна сир бой бермади.
Иккаласи тун бўйи жанжаллашиб чиқишди. Эрталаб эса Дамасо зўр иддао ва таҳдид билан тез кийинди-да, Ананинг ёнидан ўтар экан, тўнғиллади:
– Кутиб ўтирма. Энди бу ерни елкамнинг чуқури кўрсин.
Ана вужудини жунбишга келтирган титроқни босолмади.
– Оқ йўл! – деб ҳайқирди унинг ортидан.
Эшикни қаттиқ ёпиб чиқиб кетган Дамасо узундан-узоқ, маъно-мазмунсиз якшанбага қадам қўйди. Бозордаги кўзни ўйнатувчи тўкинлик, саккиз соатга чўзилган ибодатдан сўнг черковдан болаларини етаклаб чиққан аёлларнинг ялтир-юлтир кийимлари майдонга хуррамлик бағишлаб турган бўлса-да, ҳавони рутубатли жазирама ўз забтига олиб улгурган.
Дамасо кунни бильярдхонада ўтказди. Эрталаб бир-икки бекорчи қартани эрмак қилиб ўтирган бўлса, тушликка яқин одам сал кўпайгандай туюлди. Аммо эрмакхонадан файз кетгани шундоққина кўриниб турарди. Фақат кечқурун, бейсбол чемпионатидан эшиттириш бошланганидан сўнггина бильярдхонани аввалги қайноқ ҳаётни эслатувчи гавжумлик эгаллади.
Бильярдхона ёпилгач, Дамасо қонга ботгандек кўринган қандайдир майдонда нима қиларини, қаерга борарини билмай тентираб юрганини сезиб қолди. У соҳил бўйлаб чўзилиб кетган кўча охирига, қувноқ мусиқа садоси келаётган томонга юрди. Дамасо ранги унниқиб кетган қоғоз гуллар билан безатилган кенг ва бўм-бўш рақс зали, залнинг тўрида, ёғоч саҳнада эса кичик оркестрга дуч келди. Ҳаводаги лаббўёқ ҳиди димоқни куйдирай дерди.
У баланд пештахта ёнига бориб ўтирди. Мусиқа тингач, оркестрда ликопчада куй чалган машшоқ йигитча рақс тушаётганларни оралаб пул йиғиб чиқди. Қандайдир қиз ҳамроҳини ташлаб, Дамасонинг олдига келди:
– Ишлар қалай, Хорхе Негрете?
Дамасо уни ёнига ўтқазди. Қулоғига чиннигул қистириб, юзига қалин упа суртиб олган майхоначи саҳнада ашула айтаётгандек баланд овозда сўради:
– Нима ичадилар?
Қиз Дамасога қаради:
– Нима ичамиз?
– Заҳар.
– Мен тўлайман.
– Гап пулда эмас, – деди Дамасо. – Қорним оч.
– Бечорагинам! – деди майхоначи. – Кўзларига қаранг, кўзларига!
Улар залнинг тўридаги ошхона томонга ўтдилар. Хушбичимлигига қараганда қиз ҳали анча ёш. Лекин юзига қалин суртилган қирмизи ранг, упа ва ялтираган лаббўёғи унинг асл ёшини яшириб турарди. Дамасо овқатланиб бўлгач, оромга кетган ҳайвонларнинг пишиллаши эшитилиб турган қоронғи ётоқхонанинг охиридаги қизнинг хонасига кирдилар. Каравотда парчагулли латтага ўралган чақалоқ ётарди. Қиз латтани ёғоч яшикка тўшаб, чақалоқни яна унга ўради ва яшикни полга қўйди.
– Чақалоқни сичқонлар еб қўйиши мумкин, – деди Дамасо.
– Сичқонлар чақалоқ емайди, – деди қиз.
Қиз қизил кўйлагини анча очиқ-сочиқ, йирик сариқ гулли кўйлагига алмаштирди.
– Чақалоқнинг отаси ким? – деб сўради Дамасо.
– Мен қайдан биламан, – деди қиз ва эшик олдига боргач, қўшиб қўйди: – Ҳозир келаман.
Дамасо унинг эшикни ташқаридан қулфлаганини эшитди. Кийимларини стулга илиб, каравотга чўзилди ва босиб-босиб чекди. Тўшак ташқаридан эшитилаётган куйга мос тебранар эди. У кўзи илинганини сезмай қолди. Уйғонганида мусиқа тинган, хона янада кенгайиб кетгандек туюларди. Қиз каравот ёнида ечинмоқда эди.
– Соат неча бўлди?
– Тўртга яқинлашиб қолди. Бола йиғламадими?
– Йиғламади, шекилли, – жавоб берди Дамасо.
Қиз Дамасонинг ёнига чўзилди ва мастона кўзларини йигитдан узмай, унинг кўйлак тугмаларини еча бошлади. Дамасо унинг бўкиб ичганини сезди. Чироқни ўчирмоқчи бўлган эди:
– Қўявер, – деди қиз. – Кўзларингни томоша қилгим келяпти. Кўз­ларинг жонни олади.
Тонгга яқин хона наҳорги товушларга тўлиб кетди. Гўдак йиғлади. Қиз уни тўшакка олиб, лабига кўкрагини тутди. Оғзини очмасдан уч қатор шеърни такрор ва такрор ғўлдираб, алла қилиб айтган бўлди. Сўнг ҳаммалари яна донг қотиб ухлаб қолишди. Соат еттига яқин қиз уйғониб, хонани тарк этганини Дамасо сезмади. Қиз кўчадан энди чақалоқсиз қайтиб келди.
– Ҳамма соҳилга қараб кетяпти, – деди у.
Дамасо ўзини бор-йўғи бир соатгина ухлагандай ҳис қилиб, ҳорғин турган эди.
– Нега?
– Бильярдхонани ўмарган занжини томоша қилгани, – деб жавоб берди қиз. – Уни бугун жўнатишар экан.
Дамасо тамаки тутатди.
– Бечорагина, – деб хўрсинди қиз.
– Нега бечора бўларкан? – деб ўшқирди Дамасо. – Ҳеч ким уни итвачча бўлсин деб мажбур қилмаган.
Қиз бошини эгганча ўйланиб қолди, сўнг овозини пасайтириб деди:
– Ўғриликни у қилмаган.
– Бу гапни сенга ким айтди?
– Мен аниқ биламан. Бильярдхонани тунашган тунда занжи Глориянинг уйида эди. Эртасига ҳам кун бўйи, кечгача ўша ерда бўлган. Кейин кинодан келганлар уни ҳибсга олишди, деб айтишди.
– Глория полицияга шуларни айтиши мумкинми?
– Занжининг ўзи аллақачон шундай деб айтган. Алькальд келиб, Глориянинг хонасини остин-устун қилиб ташлади. Ўғрининг ҳамтовоғи сифатида сени ҳам қаматаман, деб дўқ-пўписа қилди. Сўнг ҳаммаси йигирма песо билан босди-босди бўлди.
Дамасо саккизга яқин тўшакдан турди.
– Қолақол, – деди қиз, – тушликда товуқ сўяман.
Дамасо қўлидаги тароққа илашган сочларни қоқиб, тароқни шимининг орқа чўнтагига тиқди.
– Иложим йўқ, – деди.
У қизнинг қўлидан тутиб, ўзига қаратди. Олхўридек катта-катта кўзлари ғоят маъсум боқувчи қиз ювиниб-таранганидан кейин жуда норасида бўлиб кўринар эди. У Дамасони бағрига босиб, яна такрорлади:
– Қолақо-ол.
– Бутунлайми?
Юзига сал қон югурган қиз йигитни оғушидан қўйиб юборди.
– Ёлғончи.

* * *
Ана эрталабдан ўзини жуда ҳорғин ҳис қиларди. Лекин ҳаммани қамраб олган ҳаяжон унга ҳам юқди. Мижозларидан ювиладиган ичкийимларни одатдагидан эртароқ йиғиб олиб, ҳабашни қандай жўнатишларини томоша қилиш учун соҳил томон юрди. Бандаргоҳдаги сузишга тайёр кемалар олдини бетоқат одамларнинг ғала-ғовури босиб кетган. Дамасо ҳам шу ерда эди.
Ана кўрсаткич бармоғи билан унинг биқинига туртди.
– Сен бу ерда нима қилиб юрибсан? – деб сўради чўчиб тушган Дамасо.
– Сен билан хайрлашгани келдим.
Дамасо мойчироқ осилган симёғочни тақиллатди.
– Ҳа, тилгинангга чечак чиқсин сенинг! – деди.
Сигарет тутатиб, бўш қутисини дарёга отди. Ана этагидан янги қути чиқариб, унинг кўйлаги чўнтагига солиб қўйди. Йигит ноилож илжайди.
– Жиннисан демаганмидим, – деди у.
– Ҳа-ҳа-ҳа! – кулди Ана.
Тез орада ҳабашнинг қораси кўринди. Унинг қўли орқасига қайрилиб, чилвир билан боғланган ва чилвирнинг учини полициячи ушлаб олган эди. Маҳбусни майдоннинг ўртасидан олиб ўтишди. Икки ёнида – милтиқ кўтарган яна икки полициячи. Яримяланғоч ҳабашнинг пастки лаби ёрилган, қовоғи боксчиларники каби шишиб кетган. У ўзига тикилиб турган оломоннинг олдидан жабрдийда қиёфасида мағрур юриб ўтди. Бильярдхона ёнида воқеанинг икки иштирокчисини томоша қилиш учун йиғилган бекорчилар айниқса кўпроқ эди. Муассаса хўжайини эшик олдида надомат билан бош чайқаганча ҳабашга жим қараб турарди. Одамлар маҳбусни ғазаб билан кузатмоқда эди.
Кема жойидан қўзғалди. Ҳабашни палуба орқали олиб ўтишиб, қорамой тўла цистернага қўл-оёғидан боғлаб қўйишди. Дарё ўртасига етиб, ўз йўлига тушиб олган кема охирги марта жом чалганида ҳабашнинг елкаси ялтираб кетди.
– Бечора, – деб шивирлади Ана.
– Аблаҳлар, – деди унинг ёнида турган бир бекорчи. – Бундай офтобнинг тиғига одам боласи дош бера оладими?
Дамасо қараса, гапирган қандайдир хўппа семиз аёл экан. Йигит оломон орасидан майдон сари ёриб ўта бошлади.
– Тилинг кесилсин сенинг! – деб шивирлади Ананинг ёнига келиб. – Бутун майдонни бошингга кўтариб бақиришинг қолди.
Ана Дамасонинг изидан бильярдхонагача эргашиб борди.
– Кийимларингни алмаштириб олсанг бўларди, – деди у Дамасога кетиш олдидан. – Худди гадойга ўхшаб қолибсан.
Кема кўздан йўқолгач, кўпчилик ғала-ғовур билан ўзини бильярдхонага урди. Ҳамманинг кўнглини олишга уринаётган дон Роке столлар орасида пилдираб юрарди. Дамасо унинг яқинроқ келишини кутди.
– Ёрдамлашиб юборайми?
Дон Роке унинг олдига бошига стакан кийдирилган беш-олти шиша пиво қўйди.
– Раҳмат, болам.
Дамасо шишаларни столларга тарқатиб, янги буюртма қабул қилди. Мижозлар тушликка тарқалгунича пиво тўла шишаларни тарқатиб, бўшини йиғиш билан банд бўлди. Тонгда хонасига қайтганида, Ана унинг кайфи тароқлигини сезди. Эрининг қўлини олиб, қорнига қўйди.
– Силаб кўр, – деди у. – Сезяпсанми?
Дамасо ҳаракат аломатини сезмади.
– Қимирлаяпти, – деб гапида давом этди аёл. – Тун бўйи оёқчалари билан тепиниб чиқди.
Лекин эрнинг бу гапларни эшитишга рағбати сезилмади. Ўз ўй-хаёллари билан банд Дамасо эртаси куни каллаи саҳарда уйдан чиқиб кетди ва тун оққандан кейингина қайтиб келди. Ҳафта шундай ўтди. У тўшакда ағнаб ётишу тамаки тутатиш билан уйда вақт ўтказган камдан-кам пайтларда ҳам гаплашишдан ўзини олиб қочарди. Ана унга пойи патак бўлишни яна кучайтирди. Иккаласи бирга яшай бошлаган дастлабки пайтларда ҳам Дамасо баъзан шундай тундлашар, ҳали эрининг феъл-атворини яхши билмаган хотин унинг асабини бузарди. Шунда Дамасо уни тўшакка ётқизиб, устига миниб олар ва қора қонига ботириб саваларди.
Энди аёл аламини ичига ютишни ўрганган. У кечанинг ўзидаёқ чироқ олдига бир қути сигарет қўйди. Биладики, Дамасо очликка ҳам, чанқоққа ҳам чидаши мумкин, лекин тамакисиз яшай олмайди. Шундай қилиб, Дамасо бир оқшом, июннинг иккинчи ярми эди, уйга эртароқ келди. Аёл ўйладики, эри бунчалик эрта қайтдими, демак, ичкиликка эртароқ тўйиб олган. Кўнглига хавотир оралади. Жим тамадди қилдилар. Ётганларида хаёли ғоят паришон, саросимага тушган Дамасо бирдан тилга кирди:
– Кетмоқчиман.
– Қаёққа?
– Қаёққа бўлса ҳам фарқи йўқ.
Ана хонага бошдан-оёқ кўз югиртириб чиқди. Журнал муқоваларидан ўзи кесиб, ўзи ёпиштирган ва бутун деворни безаб турган киноактёрларнинг рангли суратлари унниқиб, йиртилиб кетибди. Аёл ўзининг оғушида ором олиб, ушбу суратларни томоша қилган ва рангларидан ҳайратга туша-туша уларни хотирасига муҳрлаб кетган эркакларнинг саноғини ҳам унутган эди.
– Мен ёқмай қолдимми? – деб сўради Ана.
– Гап сенда эмас, – деди Дамасо. – Шаҳарда…
– Шаҳримизга нима бўпти? Кўп қатори бир жой-да.
– Шарларни сотиб бўлмаяпти.
– Шарни унут, – деди Ана. – Худо менга қувват бериб, кир-чир ча­йиб турсам, сени бунақа хор қилиб қўймайман. – Сўнг бирпас сукут сақлагач, яна деди: – Бу касофат иш қаердан ҳам каллангга келди, ҳеч ақлим етмайди.
Дамасо сигаретини охиригача чекди ва жавоб қилди:
– Хамирдан қил суғургандай осон иш эди. Шу пайтгача нега бошқа одамнинг хаёлига келмаганига ҳайронман.
– Пул масаласида ҳақсан, – эрининг гапига қўшилди Ана. – Лекин келиб-келиб шар ўғирлаш учун таваккал қиладиган сендақа нодон бўлмаса керак.
– Бошида калта ўйлаган эканман, – деди Дамасо. – Шарларни пештахта ортидаги қутида кўрганимда хаёлим бузилган эди. Шунча меҳнат қилиб, қуруқ қўл билан кетаманми, деб ўйладим.
– Шўринг қурсин, – деди Ана.
Дамасо енгил тортди.
– Янги шар жўнатишмаяпти, – деди у. – Айтишларича, нархи қимматлашган эмиш. Дон Роке ҳам энди шар сотиб олишдан фойда йўқ, дейди.
У яна сигарет тутатди. Гапираётганида дили қандайдир оғир дарддан фориғ бўлаётганини сезди.
Дамасо дон Роке бильярд столини сотишга қарор қилганини айтди. Стол энди ҳеч нарсага арзимайди. Тажрибасиз ўйинчиларнинг уриниб-суриниши билан мовут қопламаси илма-тешик бўлиб, ямоқ тушмаган жойи қолмаган. Янги стол олмаса бўлмайди. Бильярд соққасини суриб соч-соқоли оқарган мижозларни эса ҳозирча бейсбол чемпионати билан овунтириб туришдан ўзга чора йўқ.
– Шундай қилиб, – деди Дамасо, – истасак-истамасак, ҳаммага панд бердик.
– Сариқ чақалик ҳам фойда кўрмадик, – қўшимча қилди Ана.
– Кейинги ҳафтада чемпионат ҳам тугайди, – деди Дамасо.
– Буниси ҳали ҳолва, – деди Ана. – Ҳаммасидан ҳабаш масаласи ўтиб тушди.
Аёл аввалгидек Дамасонинг кўксига бошини қўйиб ётар ва эрининг хаёлидан нималар ўтаётганини сезгандек бўлар эди. Эри сигаретини чекиб тугатишини кутиб турди. Сўнг қўрқа-писа сўз қотди:
– Дамасо.
– Нима?
– Жойига қўйиш керак.
Дамасо яна сигарет тутатди.
– Неча кундан бери ўзим ҳам шуни ўйлаб юрибман, – деди у. – Фақат қандай олиб бориб қўйишни билмаяпман.
Улар аввалига шарларни гавжумроқ жойга ташлаб кетмоқчи бўлишди. Яна Ана ўйладики, бу йўл бильярдхона муаммосини бир ёқли қилгани билан, ҳабашнинг мушкулини енгиллатиши қийин. Полиция айбни тутқуннинг зиммасидан соқит қилмагани ҳолда шарларнинг топилганини ҳар хил талқин этиши мумкин. Бильярд соққаларини топиб олган одам эса уларни бошқага пуллаш илинжида эгасига бермаслиги ҳам эҳтимолдан холи эмас.
– Бир ишга қўл ургандан кейин уни охирига етказиш керак, – деб гапига якун ясади аёл.
Шарларни кўмилган жойидан ковлаб олишди. Ана уларни газетага шундай боплаб ўрадики, тугундаги шакл-шамойили кўзга ташланмайдиган бўлди. Сўнг сандиққа солиб қўйди.
– Энди қулай пайтни пойлаймиз, – деди у.
Аммо икки ҳафта ўтса ҳам ўша фурсат келавермади.
Ўн иккинчи августнинг кеч оқшомида, ўғриликдан сўнг роппа-роса икки ой ўтгач, бильярдхонага келган Дамасо дон Рокени баланд пештахта ортида кўрди. У пальма япроғидан тўқилган елпиғич билан пашша қўриб ўтирарди. Радионинг уни ўчган, бу сокинликда чолнинг ёлғизлиги янада яққолроқ сезиларди.
– Хўш, мен сенга айтганимдай бўлдими? – деб ҳайқирди дон Роке тахмини тўғри чиққанидан қувонгандай. – Ҳаммаси остин-устун бўлиб кетди!
Дамасо мусиқали автоматнинг туйнугига чақа ташлади. Кучли шовқин, лип-лип ўчиб ёнаётган ранг-баранг чироқлар шуъласи, назарида, Дамасонинг бильярдхонага бўлган садоқати-ю меҳрини намойиш этиб турарди. Фақат дон Роке буни тушунмаётган эди, чамаси. Дамасо унинг ёнига ўтириб, чолга ишониш қийин бўлган пойинтар-сойинтар гаплар билан таскин берган бўлди. Дон Роке унинг гапларини елпиғични силкиб ўтириб, лоқайд тинглади.
– Начора, – деди у. – Бейсбол чемпионати бир умр давом этмайди.
– Лекин шарлар топилиши мумкин.
– Топилмайди.
– Ҳабаш уларни еб-ютиб юбормагандир, ахир.
– Полициянинг изламаган жойи қолмади, – деди дон Роке асабга тегадиган бир ишонч билан. – Ҳабаш шарларни дарёга ташлаган.
– Бирдан мўъжиза юз берса-ю, шарлар топилиб қолса-чи?
– Хомтама бўлма, ўғлим, – жавоб берди дон Роке. – Ишлар пачава. Нима, сен мўъжизага ишонасанми?
– Баъзан.
Дамасо бильярдхонани тарк этганида одамлар ҳали кинодан чиқмаган эди. Қулоқни қоматга келтирувчи гаплар садоси уйқуга кетган шаҳар узра гоҳ ўчиб, гоҳ яна эшитилар, ҳозирча очиқ турган эшиклар ҳам ҳали-ҳозир ёпилиб қоладигандек туюларди. Кинотеатр атрофида бироз айланиб юрган Дамасо рақсхона томон юрди.
Залда ягона мижоз қолган. Машшоқлар ёлғиз ўзи икки аёл билан рақс тушаётган ўша одам шарафига соз чалмоқда эди. Девор бўйлаб саф бўлиб ўтирган аёллар эса қандайдир муҳим хабарни кутаётганга ўхшарди. Дамасо столга ўтириб, майхоначига пиво олиб кел, деб ишора қилди. Шишанинг бўғзига оғзини қўйиб пиво ичар экан, фақат нафасини ростлаш учунгина бир лаҳза тўхтар ва бир йўла икки аёл билан рақсга тушаётган эркакни шиша орқали тинмай кузатар эди. Аёлларнинг иккаласи ҳам эркакдан барвастароқ.
Тун оққанда кинодан чиққан аёллар, сўнг уларнинг изидан илакишган эркаклар пайдо бўлди. Орасида Дамасонинг янги жазмани ҳам бор экан. Унинг столига келиб ўтирди.
Йигит қизга қайрилиб ҳам қарамади. Аллақачон беш шиша пивони сипқорган азамат ҳамон рақс тушаётган эркакдан кўзларини узолмас эди. Энди бир йўла уч аёл билан гириллаб айланаётган раққос эса ёнидаги ожизаларга заррача эътибор бермас, ўз оёқларининг муқомига маҳлиё бўлиб кетган эди. Эркак бахтлига ўхшаб кўринарди, лекин оёқ-қўлидан ташқари думи ҳам бўлса, у ўзини янада бахтлироқ ҳис қилиши сезилиб турарди.
– Бу нусха менга ёқмаяпти, – деди Дамасо.
– Ёқмаётган бўлса, қарама, – деб маслаҳат берди қиз.
Қиз майхоначидан озроқ ичимлик сўради. Рақс майдончаси эркагу аёл жуфтлиги билан тўлди. Лекин уч хоним билан рақс тушаётган эркак залда ҳамон ўзини ҳокиму мутлақ ҳис қилмоқда эди. Қайсидир бир ҳаракат асносида унинг нигоҳи Дамасонинг нигоҳига тўқнашди. Эркак оёғини янада чаққонроқ жилпанглатар экан, қуённикидек майда тишларини кўрсатиб тиржайди. Дамасо унга киприк қоқмай тикилиб турди. Ниҳоят раққоснинг бардоши тугаб, тиржайишдан тўхтади ва юзини тескари бурди.
– Ўргилдим сендақа улфати жондан, – деди Дамасо.
– Ростдан ҳам улфат одамга ўхшайди, – деди қиз. – Қачон келса, барча тужжорларга ўхшаб, ўзининг ҳисобидан мусиқа қўйдиради.
Дамасо қизга ёвқараш қилди.
– Унда сен ҳам бор, пинжига кира қол, – деди у. – Уч нонхўрнинг ёнидан тўртинчисига ҳам жой топилади.
Қиз индамади, лекин қўлидаги ичимликни майдалаб ҳўплар экан, рақс майдончасига қараб ўгирилиб олди. Устидаги оҳори кетган сариқ кўйлакда у ғоят маъсума кўринар эди.
Улар рақс тушгани туришди. Дамасонинг ҳамон қовоқ-тумшуғидан қор ёғар эди.
– Очимдан ўлай деяпман, – деди қиз ва унинг билагидан ушлаб, пештахта томон етаклади. – Сен ҳам бирор нарса еб олишинг керак.
Улфати жон ўзининг уч аёли билан уларнинг қаршисидан чиқди.
– Менга қаранг!.. – деди Дамасо.
Эркак тиржайди, лекин қадамини секинлатмади. Дамасо қизнинг қўлини силтаб ташлаб, раққосга кўндаланг бўлди.
– Менга сизнинг тишингиз ёқмаяпти!
Эркакнинг ранги ўчди, лекин тиржайиб тураверди.
– Ўзимга ҳам ёқмайди, – деди у.
Қиз тўхтатишга улгурмади, Дамасо эркакнинг башарасига яхшилаб мушт туширди ва рақиби майдончанинг ўртасида ўтириб қолди. Атрофдагилардан ҳеч ким орага тушмади. Уч аёл уларни ажратиш учун айюҳаннос солганча, Дамасога ёпиша кетганида қиз жазманини залнинг тўрига суриб бориб қўйган эди. Юзининг пачағи чиқиб, дабдала бўлаёзган эркак зўрға оёққа турди ва маймунга ўхшаб бир сакради-да, залнинг ўртасига бориб қичқирди:
– Чал созингни!
Соат иккига яқин емакхона қарийб бўшаб қолди. Жазман тополмаган аёллар тамадди қилишга киришди. Ҳаво иссиқ эди. Қиз ликопчада қовурилган гўшт, ловия аралаш гуруч олиб келиб, столга ўтирди ва қошиқ билан ейишга тутинди. Дамасо унга бақрайиб қараб қолди. Қиз унга бир қошиқ гуруч узатди.
– Оғзингни оч.
Дамасо иягини кекирдагига тортиб, бош чайқади.
– Бу – хотинларнинг овқати, – деди. – Эркаклар емайди.
Ўрнидан турар экан, қўли билан столга суяниб қолди. Ниҳоят мувозанатини аранг сақлаб, қаддини тиклаганида, қаршисида қўлини чалиштириб турган майхоначини кўрди.
– Сиздан тўққизу саксон, – деди майхоначи.
Дамасо уни четга сурди:
– Ҳезалакларга тоқатим йўқ.
Унинг қўлидан ушлаб, қайирмоқчи бўлган майхоначининг бирдан қизга кўзи тушди ва бўшашди. Сўнг ноилож тўнғиллади:
– Нималарни бой берганингни кейин биласан, сен бола!
Дамасо майхонадан чайқала-чайқала чиқди. Ойнинг акси ўйнаб турган дарёнинг кумушранг мавжлари унинг шуурига ҳушёрлик нурларини сочмоқчи бўлар, лекин улгурмас, ўша заҳотиёқ кўздан йўқолар эди. Шаҳарчанинг нариги четидаги хонасининг эшигига етганида Дамасо бутун йўлни уйқули кўзлари билан босиб ўтганининг исботи учун гаров боғлашга ҳам тайёр эди. У бошини қаттиқ силкитди. Хаёлида пайдо бўлган безовта, лекин ўта кучли бир туйғу шу дақиқадан бошлаб Дамасони ҳар бир қадамни ғоят эҳтиёткорлик билан, ўйлаб босишга ундар эди. У эшикни секингина, ғийқиллатмасдан, сассиз очди.
Уйғониб кетган Ананинг сандиқ титкилаётган Дамасога кўзи тушди. У чўнтак фонарининг ёруғидан юз ўгириб, деворга қараб ётар экан, Дамасо ҳали ечинмаганини сезди. Иттифоқо ҳушёр тортди-ю, ирғиб туриб тўшакка ўтирди. Тугунча билан чўнтак фонарини ушлаган Дамасо сандиқ ёнида турарди. У бармоғини лабларига босди: жим! Ана тўшакдан сакраб тушди.
– Жинни бўлдингми! – деб шивирлади ва югуриб бориб лўкидонни суриб, эшикни бекитди.
Дамасо фонарь, пичоқ ва ўткир тиғли эговни чўнтагига тиқиб, тугунчани қўлтиғига қистирди-да, тўғри аёлга қараб юрди. Ана эшикни гавдаси билан тўсди.
– Тирик эканман, сени бу ердан чиқармайман, – деди паст овозда.
Дамасо уни итариб ташламоқчи бўлди.
– Қоч! – деб хириллади йигит.
Ана эшик кесакисига икки қўли билан ёпишди. Улар бир-бирига кип­рик қоқмай бақрайиб қолди.
– Сен эш-шаксан, – деб шивирлади Ана. – Худо сенга чиройли кўз ато қилиб, ақлдан қисган.
Дамасо унинг сочига чангал солиб, қўлини қайирди ва ерга эгди. Тишларини ғижирлатди:
– Қоч дедим!
Ана бўйинтуруқ солинган ҳўкиздай ола-кула кўзларини тепага тикди. Шу топда ўзига ўзи ҳар қандай оғриққа дош бера оладигандай, эридан ҳам кучлироқдай туюлиб кетди. Аммо эри унинг қўлини тобора қаттиқроқ қайирмоқда эди. Охири аёлнинг бардоши тугаб, кўзларида ёш ғилтиллади.
– Болани нобуд қиласан, – деди у.
Йигит аёлни даст кўтариб, каравотга олиб бориб ташлади. Қўллари бўшаши билан хотин ўзини эрининг елкасига отди ва қаттиқ қучоқлаб олди. Иккаласи ҳам тўшакка қулади. Иккаласи ҳам ҳансирарди.
– Ҳозир бақираман, – деб шивирлади эрининг қулоғига Ана. – Қилт этсанг, бақираман.
Жон аччиғида хириллаётган Дамасо аёлнинг тиззасига шар тўла тугунча билан туширди. Ана инграб юборди ва оёқларини олиб қочди. Лекин ўша лаҳзанинг ўзида уни яна маҳкам қучоқлаб олиб, гапига кўндиришга урина бошлади.
– Худо ҳаққи, эртага ўзим олиб бораман, – деди Ана. – Мен ҳомиладорман, қамашмайди.
Дамасо аёлнинг бағридан юлқиниб чиқди.
– Сени ҳамма кўради, – деди Ана. – Бугун ёруғ, ой тўлган кеча. Сен, аҳмоқ, ҳатто шуни ҳам билмайсан.
Эшик лўкидонини суриб юбормаслиги учун эрини бор кучи билан ушлашга, қайтаришга ҳаракат қилди. Сўнг кўзларини юмиб, унинг юзлари-ю бўйнига тинимсиз мушт тушира кетди. Чидай олмай ҳайқириб ҳам юборди:
– Сен ҳайвонсан, ҳайвон!
Дамасо ўзини ҳимоя қилишга уринди. Буни кўрган аёл Дамасонинг қўлидаги сўлоқмондай оғир ёғоч лўкидонни юлиб олиб, йигитнинг бошига қаратиб сермади. Дамасо чап бериб қолди. Зарба унинг елкасига тушди. Суяк шишадек қирсиллаб кетди.
– Қанжиқ! – қичқириб юборди эр.
Шовқин солмаслик лозимлигини ҳам унутган Дамасо Ананинг қулоқ-чаккасига қулочкашлаб мушт туширди ва аёлнинг қаттиқ чинқирганини ҳамда гавдаси деворга бориб гурсиллаб урилганини эшитди. Лекин у томонга бурилиб ҳам қарамади. Хонани тарк этди. Эшик очиқ қолди.
Оғриқнинг кучидан сулайиб қолган Ана полда ётганча қорнида қандайдир кўргилик бошланишини кутди. Девор ортидан кимнингдир қабрдан чиқаётгандай бўғиқ овози эшитилди. У ўкириб юбормаслик учун лабини тишлади. Кейин оёққа турди ва кийинди. Бу сафар ҳам, Дамасо шарларни ўмариш учун кетган галдаги каби, эри ўзи амалга оширмоқчи бўлаётган режа хомхаёл эканини билгани ҳолда, хотинининг додлаб ялиниб-ёлворишидан, уни йўлдан қайтариш учун ортидан югуриб чиқишидан боумид эшик ортида кутиб турганини аёл хаёлига ҳам келтирмади. Ана ўша хатосини яна такрорлади: эрини қувиб етиш учун ортидан чопиш ўрнига, оёғига пойабзалини кийиб, каравотга ўтирди ва уни яна кута бошлади.
Дамасо эшик ёпилганидан кейин энди ортига қайта олмаслигини англади. Кўчанинг охирига етгунича акиллаган итлар уни кузатиб келгандек бўлди. Сўнг хаёлий сукунат бошланди. У маст уйқуда ётган осуда шаҳарда ўзининг нотаниш ва ваҳимали туюлаётган қадам товушларидан қутулмоқчи бўлгандек кўприк оша илдам кетиб борарди. Бильярдхонанинг омонатгина эшиги олдидаги харобага етмагунича эҳтиёткорликни унутди.
Бу гал фонарни ёқишга ҳожат қолмади. Эшик Дамасо ўтган сафар зулфинини суғуриб олган жойидан маҳкамлаб қўйилган, қолгани эскича эди. У қулфни четга суриб, ўнг қўли билан ўткир тиғли эговни иккинчи зулфиннинг тагидан тиқди ва оҳиста ишқалашга киришди. Ниҳоят чириган ёғоч бўлаклари қумдай уваланиб тушди. Ёғоч дош беролмади.
Осилиб қолган эшикни очиш олдидан ғишт полга ишқаланиб товуш чиқармаслиги учун уни бир энликча кўтарган бўлди. Салгина очди. Пойабзалини ечиб, тугунчага қўшиб ичкарига итарди. Сўнг ичини ой сутдай ёритиб турган бинога чўқина-чўқина кирди.
Аввал бўш шиша ва қутилар қалашиб ётган қоронғи йўлакдан ўтди. Кейин мусиқа тинглаш хонасининг ойнаванд деразасидан тушиб турган бир тутам ой нурида бильярд столи, ундан сўнг – эшиги Дамасо томонга тескари қилиб қўйилган шкафлар, охирида – асосий кириш жойи­нинг ичкарисида – устма-уст қалаштириб ташланган стол-стулларга кўзи тушди. Шу дамгача диққат-эътиборини бир жойга йиғиш учун бутун куч ва иродасини сарфлаб келган Дамасонинг вужудини ғалати бир жоду эгаллаб олди.
Энди у ғишт полнинг бўртиқларига парво ҳам қилмасди. Эшикка пойабзалини тираб қўйиб, ой ёритиб турган йўлакни кесиб ўтди ва пештахта ортидан шарлар турадиган қутини излаб топиш учун фонарини ёқди. У эҳтиёткорликни унутган эди. Фонарь нурларини чапга йўналтириб, чанг босган шиша ғарами, қора мой теккан кўйлакка ўралган иккита пихли йиғма нарвон, сўнг шарлар турадиган қутини кўрди. Қути Дамасо ўтган гал қаерда қолдириб кетган бўлса, ўша жойда турарди. Фонарь нури яна ҳаракатга келди ва энди Дамасонинг кўзи мушукка тушди.
Жонивор чироқ нурида унга ҳайрон тикилиб қолган эди. Дамасо чироқни унга тўғрилаб турар экан, кундузи бильярдхонада ҳеч қачон мушукка кўзи тушмаганини енгил сесканиш билан эслади. У фонарь тутган қўлини мушукка яқинроқ олиб бориб, “Пишт!” деди. Бироқ жонивор пинагини ҳам бузмади. Шунда Дамасонинг шуурида сассиз бир ғалаён юз берди ва мушук хаёлидан буткул кўтарилди. Нима бўлганини англаганида чироқ аллақачон қўлидан тушган, ўзи эса шар ўралган тугунчани кўксига қаттиқ босганча титраб турарди. Бильярдхона ёришиб кетган эди.
– Ў-ў!
У дон Рокенинг овозини таниди. Йигит елкасини тоғдек эзиб турган даҳшатли ҳорғинликдан нафаси ичига тушиб, секин қаддини кўтарди. Фақат калта иштон кийган, қўлида темир хода, чироқ ёруғидан эсхонаси чиқиб кетган дон Роке ичкаридан Дамасо томонга яқинлашиб келар эди. Боя Дамасо устидан босиб ўтган шишалар ва бўш қутилар ортида тўр беланчак осиқлик турарди. Ўтган гал тўр беланчак ҳам йўқ эди.
Улар ўртасидаги масофа ўн қадамча қолганида дон Роке бир силкиниб олди ва мудофаага ҳозирланди. Дамасо тугунча ушлаган қўлини ортига яширди. Дон Роке қовоқларини учирди, таниб олмоқчи ва урмоқчи бўлгандек кўзойнаксиз шапкўр кўзлари билан унга бошдан-оёқ синовчан разм солди.
– Э-э, бола, – деди ҳайратга тушиб. – Бу сенмисан?
Дамасога бир умр чўзилган қандайдир дардли ўйин ниҳоясига етгандек туюлди. Дон Роке темир ходасини тушириб, ҳайратдан оғзини очганча унинг ёнига келди. Кўзойнаги ва ясама жағи бўлмаса, чол хотин кишига ўхшаб қолар экан.
– Сен бу ерда нима қилиб юрибсан?
– Ҳеч нарса, – деди Дамасо секин гавдасини ўнглар экан.
– Қўлингдаги нима? – деб сўради дон Роке.
Дамасо ортига тисарилди.
– Ҳеч нарса, – деб такрорлади.
Дон Роке қизариб кетди ва титрай бошлади.
– Қўлингдаги нима деяпман?! – деб қичқирди у темир ходани силкитиб, олға юрар экан.
Дамасо унга тугунчани узатди. Дон Роке, ҳали-ҳамон ҳушёрлигини йўқотмасдан, чап қўли билан тугунчани олди ва пайпаслаб кўрди. Кўрди-ю, гап нимадалигини тушунди.
– Наҳотки?! – деди.
У шу қадар қаттиқ ҳайратга тушган эдики, темир ходани пештахта устига қўйиб, қоғозларни очар экан, Дамасони бутунлай унутганга ўхшарди. Миқ этмасдан шарларга кўз югуртириб чиқди.
– Анчадан бери жойига қўймоқчи бўлиб юргандим, – деди Дамасо.
– Бунга шубҳам йўқ, – садо берди дон Роке.
Дамасо мурдадай оқариб кетди. Кайфи бутунлай тарқаб, оғзида фақат тупроқ таъмигина қолди. Вужудини эса ёлғизлигу ночорлик туйғуси қамраб олди.
– Мўъжизани қаранг, – деди дон Роке шарларни қайтадан қоғозга ўрар экан. – Шу даражада нодонсан, деб ўйламаган эканман.
Бошини кўтарганида чолнинг қиёфаси тамоман ўзгача тусга кирганди.
– Хўш, икки юз песо қани?
– Қутида ҳеч вақо йўқ эди, – деди Дамасо.
Дон Роке лабларини тишлаганча унга ўйчан тикилиб қолди ва бирдан оғзининг таноби қочди.
– Ҳеч вақо йўқ эди де? – деб бир неча бор такрорлади. Сўнг темир ходани яна қўлига олиб, ҳайқирди: – Буни энди алькальдга айтасан!
Дамасо тер босган кафтини шимига артди.
– Ўзингиз биласиз-ку, ҳеч нарса йўқ эди.
Дон Роке ҳамон тиржайиб турарди.
– Қутида икки юз песо бор эди, – деди у. – Ўша пулни топмагунингча терингни шилиб олишади. Итвачча бўлганинг учун эмас, нодон бўлганинг учун шилишади.

Рус тилидан Қулман Очилов таржимаси

М: “Жаҳон адабиёти” журнали, 2016 йил, 11-сон

Damaso uyiga qaytganida xo‘rozlar endi qichqira boshlagan, bo‘yida yetti oylik gumonasi bo‘lgan xotini Ana uni to‘shakda kiyimlarini ham yechmasdan kutib o‘tirar edi. Chiroq xira tortib qolgan. Damaso angladiki, xotini uni tuni bilan kutgan, ko‘zlari to‘rt bo‘lib, zor-intizor kutgan, hatto eshikdan kirib kelganiga qaramay hamon kutayotir…

Gabriel Garsia Markes
BIZNING SHAHARDA O’G’RI YO’Q

Gabriel Garsia Markes (1928, Arakataka — 2014, Mexiko) — kolumbiyalik yozuvchi. «El` Espektador» gazetasining Bogota va Yevropadagi reportyori. 1959—60 yillarda Kuba «Prensa Latina» agentligining muxbiri. Dastlab stsenariylar yozgan. «To’kilgan yaproqlar» (1955), «Polkovnikka hech kim yozmaydi» (1958), «G’arazli soat» (1962) povestlari realistik ruhda yozilgan, «Grande-Ona dafn marosimi» (1962) to’plamiga kirgan hikoyalari fantastikaga boy. «Yuz yil tanholikda» (1967—70) roman epopeyasi Kolumbiya tarixiga bag’ishlangan. «Vabo va muhabbat» (1985) romanida fol`klor va mifologiyadan foydalanib, o’ziga xos milliy ongni tiklashga harakat qilgan. Garsia Markesning «Yuz yil tanholikda» (1986) romani o’zbek tiliga tarjima qilingan. Nobel` mukofoti laureati (1982)

Damaso uyiga qaytganida xo‘rozlar endi qichqira boshlagan, bo‘yida yetti oylik gumonasi bo‘lgan xotini Ana uni to‘shakda kiyimlarini ham yechmasdan kutib o‘tirar edi. Chiroq xira tortib qolgan. Damaso angladiki, xotini uni tuni bilan kutgan, ko‘zlari to‘rt bo‘lib, zor-intizor kutgan, hatto eshikdan kirib kelganiga qaramay hamon kutayotir. Eri unga xotirjam nigoh tashlagan bo‘ldi, lekin ayol og‘iz ochmay, Damaso ko‘tarib kelgan alvon matoli tugunchaga hadik bilan tikilib qoldi. Yig‘lab yubormaslik uchun lablarini tishladi, titrab ketdi. Damaso lom-mim demay uning karsoniga jahd bilan ikki qo‘llab yopishdi. Eridan kelayotgan qo‘lansa ichkilik hidi dimoqni kuydiray derdi.
Ana eri uni og‘ushiga olib ko‘targunicha jim turdi, so‘ng butun vujudi bilan uning ko‘ksiga bosh qo‘yib, yo‘l-yo‘l chiziqli qirmizi ko‘ylagiga yuzini bosganicha o‘kirib yubordi. O‘ziga kelib, nafasini rostlagunicha erini qo‘yib yubormasdan, qattiq quchoqlab turaverdi.
– O‘tirganimcha ko‘zim ketib qopti, – dedi u hamon hiqillar ekan. – Qarasam, tushimda bexosdan eshik ochildi-yu, seni qip-qizil qonga bo‘yalgan holda ichkariga uloqtirib yuborishdi.
Damaso xotinining qo‘llarini jimgina bo‘shatdi-da, karavotning boya o‘tirgan joyiga o‘tqazdi va tugunchani oldiga tashlab, qovug‘ini bo‘shatish uchun hojatxona tomon yurdi. Tugunchani yechgan ayolning ko‘zi urilaverib qavarib ketgan ikkita oq, bitta qizil bilyard soqqasiga tushdi.
Damaso qaytib kelganida u soqqalarga lolu hayron tikilib o‘tirardi.
– Bularni boshingga urasanmi? – deb so‘radi ayol.
Eri beparvo yelka uchirdi:
– Bilyard o‘ynayman.
Damaso soqqalarni yana alvon matoga o‘rab, qo‘lbola ombur, cho‘ntakbop fonar va pichoq bilan birga sandiq tubiga yashirdi. Yechinmasdan o‘rniga cho‘zilgan Ana devor tomon o‘girilib oldi. Damaso faqat shimini yechdi. To‘shakka cho‘zilib, tamaki tutatar ekan, tongoldi tovushlari va shovqinidan o‘zi qo‘l urgan ishning qandaydir izlari-yu oqibatini ilg‘ashga urindi. Ittifoqo xotini uxlamayotganini sezib qoldi.
– Nimalarni o‘ylab yotibsan?
– Hech narsani, – dedi ayol.
Fig‘oni ko‘kka o‘rlagan Damasoning nafasi odatdagidan ham pastroqqa tushib ketdi. Sigaretini oxirgi marta tortib, qoldig‘ini tuprog‘i chiqib yotgan polda ezg‘ilab o‘chirdi.
– Boshqa hech vaqo yo‘q ekan, – dedi u xo‘rsinib. – Bir soat sang‘iganim qoldi.
– Otib tashlashmaganiga shukr qilsang-chi, – dedi Ana.
Damaso seskanib ketdi.
– Nafasingni yel uchirsin! – Damaso to‘ng‘illar ekan, o‘zicha “tuf-tuf” deb qo‘ydi, sigaret va gugurt izlab, yerni paypaslay boshladi.
– Odam ham shunchalar ovsar bo‘ladimi! – dedi ayol. – Jilla qursa, mening mijja qoqmay kutib o‘tirishimni o‘ylasang bo‘lardi. Har gal ko‘chada tiq etgan tovush eshitilsa, kimdir sening murdangni olib kelayotganday bo‘lib, ich-etimni yeb o‘tiraman, – Ana chuqur xo‘rsindi. – Bor-yo‘g‘i padar la’nati shu uchta soqqani deb. Iloyo, shu soqqa-yu sharlari boshidan qolsin!
– G‘aladonida yigirma besh sentavodan boshqa hemiri ham yo‘q ekan.
– Yo‘q bo‘lsa, sharni boshingga urarmiding?
– Quruq qo‘l bilan chiqib ketishga bo‘ynim yor bermadi, – dedi Damaso. – Uyga so‘ppayib qaytib kelolmasdim-ku, axir!
– Boshqa biror narsa olsang bo‘lardi.
– Qo‘lga ilinadigan narsa bo‘lmasa, nima qilay…
– Bilyardxonada-ya?
– Chetdan qaraganda shunday ko‘rinadi, – dedi Damaso. – Ichiga kirib, durustroq razm solsang, qo‘lga ilinadigan hech vaqo yo‘qligiga amin bo‘lasan.
Ana indamadi. Damaso xotini qorong‘ida ko‘zini ochib yotganicha arzigulik biror buyumni xayolan izlab topishga urinayotganini tasavvur qildi.
– Balki rostdan ham shundaydir… – dedi ayol.
Damaso yana tamaki tutatdi. Uni sekin-asta sarxushlik tark etib, vujudidagi karaxtlik o‘rnini hushyorlik egallay boshladi.
– Bilyardxonada mushuk bor ekan, – dedi u. – Ka-attakon oq mushuk.
Ana eri tomonga o‘girilib, qappaygan qornini Damasoning qorniga tiradi va oyog‘ini tizzalari orasiga tiqdi. Ayoldan piyoz hidi anqirdi.
– Jon-poning chiqib ketgandir?
– Kimning? Meningmi?
– Yana kimning bo‘lardi? – dedi Ana. – Eshitishimcha, quyonyurak erkaklar ham bo‘larkan.
Damaso xotini kulimsiraganini sezdi, o‘zi ham jilmaydi.
– Juda unchalik emasdir, – deb javob qildi u. – Lekin ishtonimni ho‘llab qo‘yishimga sal qoldi.
Xotini uni o‘pmoqchi bo‘lgan edi, ra’yini qaytarmadi, lekin o‘zi labini cho‘zmadi. So‘ng qo‘l urgan ishining bor xavfu xatarini to‘la anglagan, biroq taassufdan mutlaqo yiroq bir holatda, go‘yo sayohatdan qaytgan sayyoh kabi boshidan o‘tganlarni ayoliga batafsil so‘zlab berdi.
Xotini uzoq jim qoldi.
– Shu qilmishing juda ahmoqona ish bo‘ldi, – dedi Ana.
– Eng muhimi – ishni boshlab olish, – dedi Damaso. – Indallosini aytganda, o‘yinboshiga unchalik yomon emas.

* * *

Damaso uyg‘onganida, kun allaqachon qiyomdan oqqan, quyosh osmondan ayovsiz olov purkab turar, Ana eshik-orada kuymalanib yurardi. Damaso boshini jo‘mrakning tagiga tiqib, hushi butunlay joyiga kelmagunicha suvdan chiqarmay turdi. Ular kir quritish uchun mo‘ljallab tortilgan simlar bilan yo‘laklarga bo‘lingan umumiy hovlidagi bir-biriga o‘xshash katalakday xonalardan birida yashaydi. Boshqalaridan tunuka bilan to‘sib qo‘yilgan xonaning kiraverishida tamaddi tayyorlanadigan hamda dazmol qizitiladigan pech, yemakka va dazmol bosishga mo‘ljallangan stol turardi. Eri kelayotganini ko‘rgan Ana dazmollangan ichkiyimlarni olib, qahva tayyorlash uchun stolning chetidan joy ochdi, pechdagi dazmolni pastga tushirib qo‘ydi. U Damasodan ko‘ra ko‘rkamroq, terisi g‘oyat oq, hayotda o‘ziga ishongan odamlarniki kabi harakatlari yengil juvon edi.
Boshi gangib turgan Damaso birdan xotini o‘ziga nimadir demoqchi bo‘lib, ko‘zi bilan imlayotganini sezib qoldi. Hovlidan kelayotgan ovozlar ham e’tiborini tortdi.
– Kallai sahardan hammaning og‘zida shu gap, – deb shivirladi u eriga qahvani uzatar ekan. – Erkaklar allaqachon o‘sha yoqqa gum bo‘lishdi.
Hovliga ko‘z tashlagan Damaso erkaklar ham, bolalar ham qayergadir g‘oyib bo‘lganiga ishonch hosil qildi. Qahvani shoshilmay ho‘plar ekan, kir yoyishga chiqqan ayollarning gapiga quloq soldi. So‘ng tamaki tutatdi va oshxonadan chiqdi.
– Teresa! – deb chaqirdi u.
Ayollardan biri – nam ko‘ylagi badaniga yopishib qolgan qiz bo‘y ko‘rsatdi.
– Ko‘zingga qara… – deb shipshidi Ana.
– Nima gap? – so‘radi Damaso yoniga kelgan qizdan.
– Kimdir bilyardxonaga kirib, hamma narsani o‘marib ketibdi, – dedi qiz.
U shunday chuldiray boshladiki, go‘yo voqeaning butun mayda-chuydasigacha voqifdek. O‘yinxonadan buyumlarning birma-bir olib chiqilgani-yu oxirida bilyard stolini sudrab ketilganigacha aytdi. Qiz shunday komil ishonch bilan gapirar ediki, Damasoga aynan shunday bo‘lganday tuyulib ketdi.
– Ahmoqlik ham evi bilan-da! – dedi u Ananing oldiga qaytib kelgach.
Ana nimanidir sekin xirgoyi qilishga tushdi. Damaso ichidagi xavotirni bosish uchun stolni devorga yanada yaqinroq surib qo‘ydi. Uch oy burun, u yigirmaga to‘lganida, shu paytgacha katta mehr bilan parvarishlab kelayotgan ingichkagina mo‘ylabchasi uning chechakdan cho‘tir tortgan yuziga biroz mardonavorlik bag‘ishlagan edi. O‘sha paytdan Damaso o‘zini balog‘atga yetgan erkak chog‘lay boshladi. Lekin bu tong, o‘tgan tundagi voqealarni eslab boshi yorilay deb turganida, o‘zini qo‘yarga joy topolmay qoldi.
Dazmollashni tugatgan Ana ichkiyimlarni teng ikki uyumga bo‘lib taxladi va ketmoqqa shaylandi.
– Tezroq qaytib kel, – dedi Damaso.
– Xo‘p.
Damaso uning izidan xonaga kirdi.
– Mana bu katakgulli ko‘ylaging, – dedi ayol. – Yo‘l-yo‘l chiziqli ko‘ylakda ko‘chaga chiqmay turganing ma’qul. – Damasoning mushuknikidek beg‘ubor qiyiq ko‘zlariga tikilganicha izoh berdi: – Bilmaymiz-ku, ehtimol, senga biror odamning ko‘zi tushgandir.
Damaso ter bosgan kaftini shimiga ishqaladi.
– Hech kim ko‘rgani yo‘q.
– Qaydam… – deb takrorladi ichkiyimlarning har ikki taxlami tagiga ham navbati bilan qo‘l yugurtirar ekan Ana. – Hozircha ko‘chaga chiqmay turganing ma’qul. Avval men o‘sha yoqqa borib, biroz aylanib kelay. O‘zimni shunchaki yurganday ko‘rsataman.
Nima bo‘lganini shaharchada hech kim aniq bilmasdi. Ana voqea tafsilotini har kimdan har xil yo‘sinda eshitdi. Yuvilgan ichkiyimlarni egalariga tarqatib chiqqach, shanbadagi odatiga ko‘ra bozorga emas, maydon sari yo‘l oldi.
Bilyardxona oldida kutganidan ko‘ra odam kamroq edi. Bodom soyasida bir necha kishi gangur-gungur suhbatlashib turar, tushlik qilayotgan rangdor ro‘molli suriyalik tujjorlarning brezent ayvonlar tagidagi do‘konchalari ham oftobda mudrayotgandek tuyulardi. Mehmonxona ayvonidagi tebranma oromkursida bir odam qo‘l-oyog‘ini ikki tomonga kergancha, og‘zini katta ochib uxlab yotardi. Choshgohdagi jazirama hammani holdan toydirgan.
Ana bilyardxonadan biroz naridan o‘tayotib eshik oldidagi say­honlikda bir necha kishi turganini ko‘rdi va Damasoning gapini esladi. Ya’ni, bilyardxonaning orqa eshigi borligini hamma biladi, lekin eshik sayhonlikka qaragani faqat kunda-shunda mijozlargagina ma’lum. Bir daqiqadan so‘ng ayol qornini qo‘llari bilan bekitgancha odamlar orasida buzilgan eshikka qarab turardi. Osma qulf butun, lekin zulfinning bittasi sug‘urib olingan edi. Ana yolg‘iz odamning besamar mehnati haqida biroz o‘yga tolgach, Damasoni achinish bilan esladi.
– Bu kimning ishi? – deb so‘radi u hech kimga qaramasdan.
– Kimligi noma’lum, – dedi birov. – Uzunquloq gaplarga qaraganda, qandaydir musofirning ishi emish.
– Boshqa kim ham qilardi, – dedi Ananing ortida turgan ayol. – Bizning shahrimizda o‘g‘ri yo‘q. Hamma bir-birini yaxshi biladi.
Ana ayolga o‘girildi va jilmaygancha dedi:
– To‘g‘ri aytasiz.
Uning hammayog‘idan ter quyilmoqda edi. Yonida bo‘ynini chuqur ajin bosib, munkillab qolgan bir chol turardi.
– Ko‘p narsa o‘marishibdimi?
– Ikki yuz peso bilan bilyard soqqalarini olishibdi, – deb javob qildi chol Anaga hayron qolarli darajada sinchkovlik bilan razm solar ekan. – Endi ko‘zimizni ochib uxlaymiz, shekilli.
Ana teskari o‘girildi.
– To‘g‘ri aytasiz, – dedi u yana.
Ana boshiga ro‘molini tashladi va nari ketdi. Nazarida, chol uning ortidan kuzatib qolganday bo‘ldi.
Sayhonlikdagi to‘da go‘yo buzilgan eshik ortida – bilyardxonada o‘lik yotganday chorak soatcha jim turdi. So‘ng odamlar junbishga keldi va to‘da maydon sari jildi.
Bilyardxona xo‘jayini alkald , tergovchi va ikki politsiyachi bilan eshik oldida turardi. Kaltabaqay, koptokdek dumaloq, kattakon qorni shimini yorib yuboray deb turgan bu odamning qansharidagi ko‘zoynak bolalar yasaydigan o‘yinchoqqa o‘xshab ketardi. Yurish-turishidan izzat-nafsi oyoqosti qilingan odamning iddaosi shundoq sezilib turibdi.
Bekorchilar to‘dasi bilyardxona xo‘jayinini o‘rab oldi. Ana devorga suyanganicha uning gaplariga quloq solib turdi. Sanqilar siyraklashgach, jaziramadan boshi g‘ovlagancha uyi tomon yurdi va bo‘lgan voqeani hamon qizg‘in muhokama qilayotgan qo‘shnilarning yonidan o‘tib, xonasiga kirdi.
Karavotda ag‘nab yotgan Damaso qayta-qayta hayratlanib o‘ylar ediki, tonggacha uni mijja qoqmay kutib o‘tirgan Ana nahotki biror marta ham chekmagan bo‘lsa. Xonaga iljaygancha kirib kelib, boshidagi terdan jiqqa ho‘l bo‘lib ketgan ro‘molini yechayotgan Anani ko‘rib, u endi tutatgan sigaretini tuprog‘i chiqib, sigaret qoldiqlariga to‘lib ketgan polda ezg‘ilab tashladi. Butun vujudi quloqqa aylanib so‘radi:
– Xo‘sh?
Ana karavot yoniga tiz cho‘qdi.
– Sen nafaqat o‘g‘ri, hatto yolg‘onchi ham ekansan-ku.
– Bu nimasi?
– Sen menga stol tortmasida hech vaqo yo‘q ekan, deganding.
Damaso qoshlarini uchirdi.
– Ha, hech vaqo yo‘q edi.
– Ikki yuz peso bor ekan-ku, – dedi Ana.
– Yolg‘on! – Damaso hayqirib yubordi, turib o‘tirdi va yana shivirlashga tushdi: – Bor-yo‘g‘i yigirma sentavodan bo‘lak hemiri ham yo‘q edi.
Ana ishondi.
– Qari tullak! – Damaso qo‘llarini musht qildi. – Basharasini tes­kari qilib qo‘yish kerak.
Ana yoyilib kuldi.
– Ahmoqlik qilma.
Damaso ham chidolmay, xoxolab kuldi. U soqolini olib bo‘lgunicha xotini ko‘chada ko‘rgan-bilganlarini aytib berdi.
– Politsiya musofirni izlayotgan emish. Aytishlaricha, bu yerga payshanba kuni kelgan musofir kecha oqshom bilan eshik oldida girdikapalak bo‘lib yurgan. Mish-mishlarga qaraganda, uni hali topishganicha yo‘q.
Damaso o‘zi biror marta ham duch kelmagan notanish odamni tasavvur qilishga urinib ko‘rdi, hatto yuz bergan hodisaning aybdori rostdan ham o‘sha musofirday tuyulib ketdi.
– Balki u juftakni rostlab qolgandir, – dedi Ana.
Damasoning yuvinib-taranishi uchun odatdagiday uch soat vaqt ketdi. Avval mo‘ylabiga erinmasdan oro berdi. So‘ng hovlidagi favvorada katta zavq va ishtiyoq bilan yuvindi. Ularning ilk uchrashuvidan beri bu zavqni hech kim va hech narsa so‘ndira olgani yo‘q. Yuvinib-taranish jarayonini Ana boshdan adog‘igacha mehr bilan tomosha qildi. Katakgulli qizil ko‘ylakdagi Damaso uydan chiqish oldidan oynaga qarayotganini ko‘rgan Ananing nazarida o‘zi ancha keksayib, isliqisi chiqib qolgandek tuyuldi. Damaso bir silkindi va uning qarshisida jangga tayyor usta bokschining shay holatiga kirdi. Ana uning qo‘lidan tutdi.
– Puling bormi o‘zi?
– Men boyvachchaman-ku, – kulib javob qildi eri. – Axir, ikki yuz pesom bor.
Ana devor tomonga burilib, etagidan naycha qilib o‘ralgan pulni oldi va bir pesoni sug‘urib, eriga uzatdi:
– Ma, ol, Xorxe Negrete .

* * *

Oqshom Damaso maydondagi ulfatlari oldiga bordi. Atrof-javonibdagi qishloqlardan bozorga kelgan odamlar shundoqqina pishiriq do‘konlari va lotereya sotiladigan stollar orasidan joy topgan. Qosh qorayib ulgurmasidan har qadamda ularning xurragi eshitilardi. Damasoning ulfatlari, chamasi, bilyardxonadagi o‘g‘rilikdan ham ko‘ra, mazkur muassasa yopilib qolganligi bois beysbol chempionatiga oid eshittirishni radiodan tinglash imkoniyatidan mahrum bo‘lishganidan ko‘proq tashvishda. Ular chempionat haqida o‘zaro bahslashib, talashib-tortishgancha, hatto nima namoyish qilinayotganini so‘rab-surishtirmasdan, kinoga qanday kirganlarini bilmay qolishdi.
Kantinflas ishtirok etgan film ekan. Balkonning oldingi qatorida o‘tirgan Damaso tinimsiz xoxolab kular, ko‘nglida zarracha g‘ashlik sezmas edi. Nazarida, dilini xira qiladigan barcha g‘am-tashvishlar ortda qolgan. Ajoyib javzo oqshomi, film qahramonlarining muloqoti orasida proyektorning tirillashigina eshitiladi, yomg‘ir maydalab yog‘ayotgandek, ochiq kinoteatr ustida yulduzlar og‘ir sukutga cho‘mgandek.
Daf’atan ekrandagi tasvir xiralashib, zalning to‘rida g‘ala-g‘ovur ko‘tarildi. Yarq etib chiroq yondi. Qo‘lga tushdim, deb o‘ylagan Damasoning nazarida hamma o‘ziga o‘girilib qarayotganday tuyulib ketdi. Irg‘ib turmoqchi bo‘ldi. Lekin qarasa, hamma o‘tirgan joyida qotib qolgan. Politsiyachi qo‘liga o‘rab olgan kattakon mis to‘qali kamar bilan kimnidir g‘azab ustida urayotgan edi. Savalanayotgan kimsa barvasta habash ekan. Ayollarning dod-voyi eshitildi. Biroq politsiyachining ovozi ularning ayyuhannosini bosib ketdi:
– Itdan tarqagan! Itvachcha!
Qochib qutulmoqchi bo‘lgan habash o‘rindiqlar orasiga dumalab ketdi. Nihoyat, uni yana qo‘lga olishdi. Boya to‘qasini ishga solgan politsiyachi tutqunning qo‘lini orqasiga burab bog‘ladi va uchalasi uni urib-surib eshik tomon sudradi. Bu shunchalik tez sodir bo‘ldiki, Damaso nima voqea yuz berganini habash yonidan o‘tganidagina angladi. Habashning egnidagi ko‘ylagi yirtilgan, yuz-ko‘zini chang, ter va qon bosgan edi. U ho‘ngraganicha bir so‘zni tinimsiz takrorlardi:
– Qotillar! Qotillar!
Chiroq o‘chib, yana film namoyishi davom etdi.
Nafasi ichiga tushib ketgan Damaso endi tinimsiz sigaret tutatar, ekrandagi voqealar esa shuuriga uzuq-yuluq, chala-chulpa yetib borar edi. Yana chiroq yondi. Tomoshabinlar vahima bosgandek atrofiga olazarak qarashga tushdi.
– Bopladi! – dedi kimdir hayratini yashirolmay.
– Kantinflasga gap yo‘q, – dedi Damaso gap egasiga qaramasdan.
Olomon uni eshik oldiga surib olib borib qo‘ydi. Pishiriq sotuvchi xotinlar og‘ir idishlarini ko‘targancha uyiga tarqala boshladi. Soat o‘n birdan oshgan bo‘lsa-da, ko‘cha to‘la odam. Habashni qanday qo‘lga olishganini bilish ishtiyoqida hamma tomoshabinlarning kinodan chiqishini kutar edi.
Bu gal Damaso xonasiga shunchalik imi-jimida kirib oldiki, ko‘zi ilingan Ana uning sharpasini sezganida shiftga tikilib yotgan eri allaqachon ikkinchi sigaretini chekib tugatayotgan edi.
– Ovqat plitaning ustida, – dedi ayol.
– Qornim to‘q, – javob qildi Damaso.
Ana xo‘rsindi.
– Tush ko‘ribman, – dedi uyqusiragancha. – Nora mumdan bolakaylarning haykalchalarini yasayotgan emish.
Shu gapni aytdi-yu, beixtiyor mizg‘iy boshlaganini angladi va xijolat bo‘lgandek ko‘zini uqalagancha Damaso tomonga ag‘darildi.
– Musofirni qo‘lga olishdi, – dedi ayol.
Damaso biroz sukut qildi.
– Kim aytdi?
– Kinoda qo‘lga olishibdi, – dedi Ana. – Hozir hamma o‘sha yoqqa ketdi.
Shunday qilib, Ana kinoteatrda bo‘lgan voqeani haqiqatdan juda yiroq qilib so‘zlab berdi. Damaso uning gaplarini to‘g‘rilab o‘tirmadi.
– Sho‘rlik… – xo‘rsindi Ana.
– Bu nima deganing? – jahli chiqdi Damasoning. – Seningcha, uning o‘rniga meni hibsga olishlari kerakmidi?
Ana erining fe’l-atvorini yaxshi bilardi. Shuning uchun javob berishni lozim topmadi. Xo‘rozlar qichqira boshlaguncha tamaki chekishdan to‘xtamagan yigitning og‘ir-og‘ir hansirashlariga quloq solib yotdi. Keyin eri o‘rnidan turib, qorong‘i xonada ilg‘ash qiyin bo‘lgan qandaydir ishga paypaslangancha kirishganini sezdi. Karavotning tagini kavlaganini (bu chorak soatdan ham ko‘proq davom etdi), keyin yechinganini, hamma yumushni qorong‘ida, iloji boricha sezdirmasdan bajarishga uringanini bilib yotdi. Bu paytda xotini xalaqit bermaslik uchun o‘zini uxlaganga solib yotganini Damaso xayoliga ham keltirmas edi. Ayol ko‘nglining tub-tubida nimadir g‘imirlaganday bo‘ldi. U eri kinodan kelganini endi angladi va nima uchun sharlarni karavot tagiga ko‘mganini ham tushundi.
Bilyardxona dushanba kuni ochildi. Ochildi-yu, darhol tekin tomoshaga suyagi yo‘q, kunda-shunda shinavandalarga to‘ldi. Bilyard stolining ustiga tashlab qo‘yilgan kattakon binafsharang mato muassasaga motam ruhini bag‘ishlab turardi. Devorga e’lon osilgan: “Shar yo‘qligi sababli bilyardxona ishlamaydi”. Kelganlar yozuvni hech bir hayratu hayajonsiz o‘qir edi. Ayrimlar esa uning oldida uzoq turib qolar va ajablanarli bir qaysarlik bilan qayta-qayta o‘qirdi.
Damaso bilyardxonaga birinchilardan bo‘lib kirdi. Umrining ancha-muncha qismini ishqibozlar o‘rindig‘ida shinavandalik bilan o‘tkazgan yigit eshik ochilishi bilan yana o‘zini bilyardxonaga urdi. Eng qiyini, nomiga bo‘lsa-da, ko‘ngil so‘rash edi. Damaso peshtaxta osha muassasa xo‘jayinining yelkasiga qoqar ekan, dedi:
– Shunday ham ko‘ngilsizlik bo‘ladimi, don Roke!
Don Roke og‘ir xo‘rsinib, achchiq kular ekan, boshini irg‘adi.
– Nachora… – dedi va mijozlarning ko‘nglini ovlashda davom etdi.
Peshtaxta oldidagi kursilardan biriga chiqib o‘tirgan Damaso binafsharang kafan ostidagi stolning ko‘lankasidan ko‘zini uzolmay qoldi.
– Mo‘jizaning o‘zi! – dedi u.
– Gapirmang, – dedi uning yonidagi kursida o‘tirgan kishi. – Ayni Pasxa arafasida shu ishni qilishganini aytmaysizmi!
Qariyb barcha mijozlar uy-uyiga tarqalgach, Damaso musiqali avtomatning tuynugiga tanga tashlab, tablodagi ro‘yxatda eslab qolgani – meksikacha balladani qo‘ydi. Bu paytda don Roke stol-stullarni zalning to‘riga tashiyotgan edi.
– Nega bunday qilyapsiz? – so‘radi Damaso.
– Qartaga joy hozirlayapman. Shar olib kelgunlaricha odamlarni nima bilandir ovuntirib turishim kerak-ku.
Ikki qo‘liga ham stul ko‘targancha ko‘zi ojizdek avaylab qadam tashlayotgan bu odam yaqinda xotinidan ajrab, so‘qqabosh bo‘lib qolganga o‘xshardi.
– Sharlarni qachon olib kelishadi o‘zi? – deb so‘radi Damaso.
– Xudo xohlasa, bir oydan nariga o‘tmas.
– Ungacha eskilarini topishadi, – dedi Damaso.
Don Roke qator turgan stollarga mamnun nazar tashladi.
– Topisholmaydi, – dedi yengi bilan peshonasini artar ekan. – Zanjiga shanba kunidan beri ovqat berishgani yo‘q. Sharlarni qayerga gumdon qilganini aytmayapti. – U Damasoga ter bosgan oyna osha qaradi. – Ularni daryoga tashlab yuborgan bo‘lsa kerak.
Damaso labini tishladi.
– Ikki yuz peso-chi?
– Pul ham yo‘q, – javob qildi don Roke. – Zanjining cho‘ntagidan bor-yo‘g‘i o‘ttiz peso chiqibdi.
Ular beixtiyor bir-biriga termilib qolishdi. Bu termilish nega ikki hamtovoqning bir-biriga o‘qrayib qarashiga o‘xshab ketganini Damaso izohlab berolmagan bo‘lar edi. Kech kirib qolganda kirxonada turgan Ana erining uyga ne alfozda qaytayotganini ko‘rdi: u mohir bokschilardek sakrar va ko‘zga ko‘rinmas raqibiga tinimsiz zarba berar edi. Ayol uning ortidan xonaga kirdi.
– Hammasi joyida, – dedi Damaso. – Chol eski sharlardan umidini uzib, yangilariga buyurtma beribdi. Umid qilamizki, chol ularni ololmaydi.
– Zanji nima bo‘pti?
– Vahimaga o‘rin yo‘q, – yelkasini uchirgancha javob berdi Damaso. – Yonidan shar chiqmasa, qo‘yib yubormay nima ham qilishardi.
Kechki ovqatdan so‘ng Ana bilan Damaso ko‘cha eshigi oldida qo‘shnilari bilan kinoxona dinamigining uni o‘chguncha gaplashib o‘tirishdi. Uxlash uchun to‘shakka cho‘zilganlarida Damasoning dimog‘i chog‘ edi.
– Bu dunyodagi eng quling o‘rgilsin ishni o‘ylab topdim, – dedi u.
Ana sezdiki, Damaso o‘zi bilan baham ko‘rmoqchi bo‘layotgan fikrini tun bo‘yi miyasida pishitib chiqqan.
– Shaharchamizni kishi bilmas sekin aylanib chiqaman-da, biridagi sharlarni o‘marib, boshqasiga pullayman. Bilyardxona deganing har qadamda.
– Aylanganing burningdan buloq bo‘lib chiqmasin tag‘in, itday qilib otib tashlashadi.
– Vahimangni qara-yu: otib tashlasharmish, – dedi u. – Unaqasi faqat kinoda bo‘ladi.
Quvonch to‘la rejalaridan masrur Damaso xona o‘rtasida turardi. Ana esa sirtdan qaraganda befarq, aslida erining gaplarini ko‘nglida katta xavotir bilan eshitgancha yechina boshladi.
– Mana shuncha kostyum sotib olaman, – Damaso qulochini keng yozib, tasavvuridagi shkafni – ikki devor oralig‘ini ko‘rsatdi. – Mana bu yerdan huv anavi yergacha. Yana ellik juft poyabzalim ham bo‘ladi.
– Xudo yo‘lingni bersin, – dedi xotini.
Damaso unga yovqarash qildi.
– Mening ishlarim bilan sira qiziqmaysan.
– Kurakda turmaydigan rejalaringdan qo‘rqaman, – dedi Ana. So‘ng chiroqni o‘chirib, devor tomonga o‘tib yotdi va alam bilan gapini davom ettirdi: – Sen o‘ttizga kirganingda, men qirq yettidan oshaman.
– Jinnilardek gapirma, – dedi Damaso.
U gugurt izlab cho‘ntagiga qo‘l tiqdi.
– O‘shanda sen ham birovlarning ko‘ylak-ishtonini yuvishdan qutulasan, – deb qo‘shib qo‘ydi yigit bo‘shashibroq.
Ana unga gugurt chaqib uzatdi va olov o‘chgunicha alangaga qarab turdi. Kuyib kulga aylangach, cho‘pni chetga otib yubordi. Orzumand yigit to‘shakka cho‘zildi va yana gap xaltasini ochdi:
– Bilyard soqqasini nimadan yasashlarini bilasanmi?
Ana indamadi.
– Filning tishidan, – dedi u. – Shuning uchun uni topish amrimahol. Bu yerga olib kelguncha kamida bir oy o‘tadi. Tushundingmi?
– Uxla, – uning gapini bo‘ldi Ana. – Beshda turishim kerak.
Damaso o‘zining tabiiy holatiga qaytdi. Odatda kun qiyomga kelguncha to‘shakda chekib yotaveradi. Keyin esa ko‘chaga chiqish oldidan o‘ziga qaragan kishi bo‘ladi. Oqshomlari bilyardxonada radiodan beysbol bo‘yicha chempionatga oid eshittirishni tinglaydi. Uning qoyilmaqom yana bir qobiliyati – miyasida fikr qanchalik tez tug‘ilsa, shunchalik tez unutiladi.
– Puling bormi? – deb so‘radi u shanba kuni Anadan.
– O‘n bir pesogina, – dedi xotini va keyin ohista qo‘shib qo‘ydi: – Ijara haqini to‘lashimiz kerak.
– Senga aytadigan bir gapim bor.
– Xo‘sh?
– O‘sha pulni menga berib tur.
– Uy egasiga berishim kerak.
– Keyin berasan.
Ana norozi bosh chayqadi. Damaso uning qo‘lidan mahkam ushladi-yu, ikkalasi hozirgina nonushta qilib bo‘lgan stol yonidan turg‘izmay qo‘ydi.
– Bor-yo‘g‘i ikki-uch kunga, – dedi u muloyimlik bilan ayolning qo‘lini silar ekan. – Sharlarni sotgan kunim, pulga ko‘milib qolamiz.
Ana ko‘nmadi.
Oqshom kinodagi tanaffus paytida ulfatlari bilan gapxona qilish chog‘ida ham qo‘lini xotinining yelkasidan olmadi. Filmni nomiga tomosha qilgan bo‘ldilar. Alaloqibat Damasoning sabri tugadi:
– Bermasang, tortib olaman, – dedi u.
Ayoli yelkasini uchirdi.
– Yo ko‘chada duch kelgan odamni bo‘g‘ib o‘ldiraman, – deb do‘q urdi Damaso Anani kinodan chiqayotgan olomon tomon itarar ekan. – Keyin qotilligim uchun qamashadi.
Ana o‘zicha jilmayib qo‘ydi. Lekin yana sir boy bermadi.
Ikkalasi tun bo‘yi janjallashib chiqishdi. Ertalab esa Damaso zo‘r iddao va tahdid bilan tez kiyindi-da, Ananing yonidan o‘tar ekan, to‘ng‘illadi:
– Kutib o‘tirma. Endi bu yerni yelkamning chuquri ko‘rsin.
Ana vujudini junbishga keltirgan titroqni bosolmadi.
– Oq yo‘l! – deb hayqirdi uning ortidan.
Eshikni qattiq yopib chiqib ketgan Damaso uzundan-uzoq, ma’no-mazmunsiz yakshanbaga qadam qo‘ydi. Bozordagi ko‘zni o‘ynatuvchi to‘kinlik, sakkiz soatga cho‘zilgan ibodatdan so‘ng cherkovdan bolalarini yetaklab chiqqan ayollarning yaltir-yultir kiyimlari maydonga xurramlik bag‘ishlab turgan bo‘lsa-da, havoni rutubatli jazirama o‘z zabtiga olib ulgurgan.
Damaso kunni bilyardxonada o‘tkazdi. Ertalab bir-ikki bekorchi qartani ermak qilib o‘tirgan bo‘lsa, tushlikka yaqin odam sal ko‘payganday tuyuldi. Ammo ermakxonadan fayz ketgani shundoqqina ko‘rinib turardi. Faqat kechqurun, beysbol chempionatidan eshittirish boshlanganidan so‘nggina bilyardxonani avvalgi qaynoq hayotni eslatuvchi gavjumlik egalladi.
Bilyardxona yopilgach, Damaso qonga botgandek ko‘ringan qandaydir maydonda nima qilarini, qayerga borarini bilmay tentirab yurganini sezib qoldi. U sohil bo‘ylab cho‘zilib ketgan ko‘cha oxiriga, quvnoq musiqa sadosi kelayotgan tomonga yurdi. Damaso rangi unniqib ketgan qog‘oz gullar bilan bezatilgan keng va bo‘m-bo‘sh raqs zali, zalning to‘rida, yog‘och sahnada esa kichik orkestrga duch keldi. Havodagi labbo‘yoq hidi dimoqni kuydiray derdi.
U baland peshtaxta yoniga borib o‘tirdi. Musiqa tingach, orkestrda likopchada kuy chalgan mashshoq yigitcha raqs tushayotganlarni oralab pul yig‘ib chiqdi. Qandaydir qiz hamrohini tashlab, Damasoning oldiga keldi:
– Ishlar qalay, Xorxe Negrete?
Damaso uni yoniga o‘tqazdi. Qulog‘iga chinnigul qistirib, yuziga qalin upa surtib olgan mayxonachi sahnada ashula aytayotgandek baland ovozda so‘radi:
– Nima ichadilar?
Qiz Damasoga qaradi:
– Nima ichamiz?
– Zahar.
– Men to‘layman.
– Gap pulda emas, – dedi Damaso. – Qornim och.
– Bechoraginam! – dedi mayxonachi. – Ko‘zlariga qarang, ko‘zlariga!
Ular zalning to‘ridagi oshxona tomonga o‘tdilar. Xushbichimligiga qaraganda qiz hali ancha yosh. Lekin yuziga qalin surtilgan qirmizi rang, upa va yaltiragan labbo‘yog‘i uning asl yoshini yashirib turardi. Damaso ovqatlanib bo‘lgach, oromga ketgan hayvonlarning pishillashi eshitilib turgan qorong‘i yotoqxonaning oxiridagi qizning xonasiga kirdilar. Karavotda parchagulli lattaga o‘ralgan chaqaloq yotardi. Qiz lattani yog‘och yashikka to‘shab, chaqaloqni yana unga o‘radi va yashikni polga qo‘ydi.
– Chaqaloqni sichqonlar yeb qo‘yishi mumkin, – dedi Damaso.
– Sichqonlar chaqaloq yemaydi, – dedi qiz.
Qiz qizil ko‘ylagini ancha ochiq-sochiq, yirik sariq gulli ko‘ylagiga almashtirdi.
– Chaqaloqning otasi kim? – deb so‘radi Damaso.
– Men qaydan bilaman, – dedi qiz va eshik oldiga borgach, qo‘shib qo‘ydi: – Hozir kelaman.
Damaso uning eshikni tashqaridan qulflaganini eshitdi. Kiyimlarini stulga ilib, karavotga cho‘zildi va bosib-bosib chekdi. To‘shak tashqaridan eshitilayotgan kuyga mos tebranar edi. U ko‘zi ilinganini sezmay qoldi. Uyg‘onganida musiqa tingan, xona yanada kengayib ketgandek tuyulardi. Qiz karavot yonida yechinmoqda edi.
– Soat necha bo‘ldi?
– To‘rtga yaqinlashib qoldi. Bola yig‘lamadimi?
– Yig‘lamadi, shekilli, – javob berdi Damaso.
Qiz Damasoning yoniga cho‘zildi va mastona ko‘zlarini yigitdan uzmay, uning ko‘ylak tugmalarini yecha boshladi. Damaso uning bo‘kib ichganini sezdi. Chiroqni o‘chirmoqchi bo‘lgan edi:
– Qo‘yaver, – dedi qiz. – Ko‘zlaringni tomosha qilgim kelyapti. Ko‘z­laring jonni oladi.
Tongga yaqin xona nahorgi tovushlarga to‘lib ketdi. Go‘dak yig‘ladi. Qiz uni to‘shakka olib, labiga ko‘kragini tutdi. Og‘zini ochmasdan uch qator she’rni takror va takror g‘o‘ldirab, alla qilib aytgan bo‘ldi. So‘ng hammalari yana dong qotib uxlab qolishdi. Soat yettiga yaqin qiz uyg‘onib, xonani tark etganini Damaso sezmadi. Qiz ko‘chadan endi chaqaloqsiz qaytib keldi.
– Hamma sohilga qarab ketyapti, – dedi u.
Damaso o‘zini bor-yo‘g‘i bir soatgina uxlaganday his qilib, horg‘in turgan edi.
– Nega?
– Bilyardxonani o‘margan zanjini tomosha qilgani, – deb javob berdi qiz. – Uni bugun jo‘natishar ekan.
Damaso tamaki tutatdi.
– Bechoragina, – deb xo‘rsindi qiz.
– Nega bechora bo‘larkan? – deb o‘shqirdi Damaso. – Hech kim uni itvachcha bo‘lsin deb majbur qilmagan.
Qiz boshini eggancha o‘ylanib qoldi, so‘ng ovozini pasaytirib dedi:
– O‘g‘rilikni u qilmagan.
– Bu gapni senga kim aytdi?
– Men aniq bilaman. Bilyardxonani tunashgan tunda zanji Gloriyaning uyida edi. Ertasiga ham kun bo‘yi, kechgacha o‘sha yerda bo‘lgan. Keyin kinodan kelganlar uni hibsga olishdi, deb aytishdi.
– Gloriya politsiyaga shularni aytishi mumkinmi?
– Zanjining o‘zi allaqachon shunday deb aytgan. Alkald kelib, Gloriyaning xonasini ostin-ustun qilib tashladi. O‘g‘rining hamtovog‘i sifatida seni ham qamataman, deb do‘q-po‘pisa qildi. So‘ng hammasi yigirma peso bilan bosdi-bosdi bo‘ldi.
Damaso sakkizga yaqin to‘shakdan turdi.
– Qolaqol, – dedi qiz, – tushlikda tovuq so‘yaman.
Damaso qo‘lidagi taroqqa ilashgan sochlarni qoqib, taroqni shimining orqa cho‘ntagiga tiqdi.
– Ilojim yo‘q, – dedi.
U qizning qo‘lidan tutib, o‘ziga qaratdi. Olxo‘ridek katta-katta ko‘zlari g‘oyat ma’sum boquvchi qiz yuvinib-taranganidan keyin juda norasida bo‘lib ko‘rinar edi. U Damasoni bag‘riga bosib, yana takrorladi:
– Qolaqo-ol.
– Butunlaymi?
Yuziga sal qon yugurgan qiz yigitni og‘ushidan qo‘yib yubordi.
– Yolg‘onchi.

* * *
Ana ertalabdan o‘zini juda horg‘in his qilardi. Lekin hammani qamrab olgan hayajon unga ham yuqdi. Mijozlaridan yuviladigan ichkiyimlarni odatdagidan ertaroq yig‘ib olib, habashni qanday jo‘natishlarini tomosha qilish uchun sohil tomon yurdi. Bandargohdagi suzishga tayyor kemalar oldini betoqat odamlarning g‘ala-g‘ovuri bosib ketgan. Damaso ham shu yerda edi.
Ana ko‘rsatkich barmog‘i bilan uning biqiniga turtdi.
– Sen bu yerda nima qilib yuribsan? – deb so‘radi cho‘chib tushgan Damaso.
– Sen bilan xayrlashgani keldim.
Damaso moychiroq osilgan simyog‘ochni taqillatdi.
– Ha, tilginangga chechak chiqsin sening! – dedi.
Sigaret tutatib, bo‘sh qutisini daryoga otdi. Ana etagidan yangi quti chiqarib, uning ko‘ylagi cho‘ntagiga solib qo‘ydi. Yigit noiloj iljaydi.
– Jinnisan demaganmidim, – dedi u.
– Ha-ha-ha! – kuldi Ana.
Tez orada habashning qorasi ko‘rindi. Uning qo‘li orqasiga qayrilib, chilvir bilan bog‘langan va chilvirning uchini politsiyachi ushlab olgan edi. Mahbusni maydonning o‘rtasidan olib o‘tishdi. Ikki yonida – miltiq ko‘targan yana ikki politsiyachi. Yarimyalang‘och habashning pastki labi yorilgan, qovog‘i bokschilarniki kabi shishib ketgan. U o‘ziga tikilib turgan olomonning oldidan jabrdiyda qiyofasida mag‘rur yurib o‘tdi. Bilyardxona yonida voqeaning ikki ishtirokchisini tomosha qilish uchun yig‘ilgan bekorchilar ayniqsa ko‘proq edi. Muassasa xo‘jayini eshik oldida nadomat bilan bosh chayqagancha habashga jim qarab turardi. Odamlar mahbusni g‘azab bilan kuzatmoqda edi.
Kema joyidan qo‘zg‘aldi. Habashni paluba orqali olib o‘tishib, qoramoy to‘la tsisternaga qo‘l-oyog‘idan bog‘lab qo‘yishdi. Daryo o‘rtasiga yetib, o‘z yo‘liga tushib olgan kema oxirgi marta jom chalganida habashning yelkasi yaltirab ketdi.
– Bechora, – deb shivirladi Ana.
– Ablahlar, – dedi uning yonida turgan bir bekorchi. – Bunday oftobning tig‘iga odam bolasi dosh bera oladimi?
Damaso qarasa, gapirgan qandaydir xo‘ppa semiz ayol ekan. Yigit olomon orasidan maydon sari yorib o‘ta boshladi.
– Tiling kesilsin sening! – deb shivirladi Ananing yoniga kelib. – Butun maydonni boshingga ko‘tarib baqirishing qoldi.
Ana Damasoning izidan bilyardxonagacha ergashib bordi.
– Kiyimlaringni almashtirib olsang bo‘lardi, – dedi u Damasoga ketish oldidan. – Xuddi gadoyga o‘xshab qolibsan.
Kema ko‘zdan yo‘qolgach, ko‘pchilik g‘ala-g‘ovur bilan o‘zini bilyardxonaga urdi. Hammaning ko‘nglini olishga urinayotgan don Roke stollar orasida pildirab yurardi. Damaso uning yaqinroq kelishini kutdi.
– Yordamlashib yuboraymi?
Don Roke uning oldiga boshiga stakan kiydirilgan besh-olti shisha pivo qo‘ydi.
– Rahmat, bolam.
Damaso shishalarni stollarga tarqatib, yangi buyurtma qabul qildi. Mijozlar tushlikka tarqalgunicha pivo to‘la shishalarni tarqatib, bo‘shini yig‘ish bilan band bo‘ldi. Tongda xonasiga qaytganida, Ana uning kayfi taroqligini sezdi. Erining qo‘lini olib, qorniga qo‘ydi.
– Silab ko‘r, – dedi u. – Sezyapsanmi?
Damaso harakat alomatini sezmadi.
– Qimirlayapti, – deb gapida davom etdi ayol. – Tun bo‘yi oyoqchalari bilan tepinib chiqdi.
Lekin erning bu gaplarni eshitishga rag‘bati sezilmadi. O‘z o‘y-xayollari bilan band Damaso ertasi kuni kallai saharda uydan chiqib ketdi va tun oqqandan keyingina qaytib keldi. Hafta shunday o‘tdi. U to‘shakda ag‘nab yotishu tamaki tutatish bilan uyda vaqt o‘tkazgan kamdan-kam paytlarda ham gaplashishdan o‘zini olib qochardi. Ana unga poyi patak bo‘lishni yana kuchaytirdi. Ikkalasi birga yashay boshlagan dastlabki paytlarda ham Damaso ba’zan shunday tundlashar, hali erining fe’l-atvorini yaxshi bilmagan xotin uning asabini buzardi. Shunda Damaso uni to‘shakka yotqizib, ustiga minib olar va qora qoniga botirib savalardi.
Endi ayol alamini ichiga yutishni o‘rgangan. U kechaning o‘zidayoq chiroq oldiga bir quti sigaret qo‘ydi. Biladiki, Damaso ochlikka ham, chanqoqqa ham chidashi mumkin, lekin tamakisiz yashay olmaydi. Shunday qilib, Damaso bir oqshom, iyunning ikkinchi yarmi edi, uyga ertaroq keldi. Ayol o‘yladiki, eri bunchalik erta qaytdimi, demak, ichkilikka ertaroq to‘yib olgan. Ko‘ngliga xavotir oraladi. Jim tamaddi qildilar. Yotganlarida xayoli g‘oyat parishon, sarosimaga tushgan Damaso birdan tilga kirdi:
– Ketmoqchiman.
– Qayoqqa?
– Qayoqqa bo‘lsa ham farqi yo‘q.
Ana xonaga boshdan-oyoq ko‘z yugirtirib chiqdi. Jurnal muqovalaridan o‘zi kesib, o‘zi yopishtirgan va butun devorni bezab turgan kinoaktyorlarning rangli suratlari unniqib, yirtilib ketibdi. Ayol o‘zining og‘ushida orom olib, ushbu suratlarni tomosha qilgan va ranglaridan hayratga tusha-tusha ularni xotirasiga muhrlab ketgan erkaklarning sanog‘ini ham unutgan edi.
– Men yoqmay qoldimmi? – deb so‘radi Ana.
– Gap senda emas, – dedi Damaso. – Shaharda…
– Shahrimizga nima bo‘pti? Ko‘p qatori bir joy-da.
– Sharlarni sotib bo‘lmayapti.
– Sharni unut, – dedi Ana. – Xudo menga quvvat berib, kir-chir cha­yib tursam, seni bunaqa xor qilib qo‘ymayman. – So‘ng birpas sukut saqlagach, yana dedi: – Bu kasofat ish qayerdan ham kallangga keldi, hech aqlim yetmaydi.
Damaso sigaretini oxirigacha chekdi va javob qildi:
– Xamirdan qil sug‘urganday oson ish edi. Shu paytgacha nega boshqa odamning xayoliga kelmaganiga hayronman.
– Pul masalasida haqsan, – erining gapiga qo‘shildi Ana. – Lekin kelib-kelib shar o‘g‘irlash uchun tavakkal qiladigan sendaqa nodon bo‘lmasa kerak.
– Boshida kalta o‘ylagan ekanman, – dedi Damaso. – Sharlarni peshtaxta ortidagi qutida ko‘rganimda xayolim buzilgan edi. Shuncha mehnat qilib, quruq qo‘l bilan ketamanmi, deb o‘yladim.
– Sho‘ring qursin, – dedi Ana.
Damaso yengil tortdi.
– Yangi shar jo‘natishmayapti, – dedi u. – Aytishlaricha, narxi qimmatlashgan emish. Don Roke ham endi shar sotib olishdan foyda yo‘q, deydi.
U yana sigaret tutatdi. Gapirayotganida dili qandaydir og‘ir darddan forig‘ bo‘layotganini sezdi.
Damaso don Roke bilyard stolini sotishga qaror qilganini aytdi. Stol endi hech narsaga arzimaydi. Tajribasiz o‘yinchilarning urinib-surinishi bilan movut qoplamasi ilma-teshik bo‘lib, yamoq tushmagan joyi qolmagan. Yangi stol olmasa bo‘lmaydi. Bilyard soqqasini surib soch-soqoli oqargan mijozlarni esa hozircha beysbol chempionati bilan ovuntirib turishdan o‘zga chora yo‘q.
– Shunday qilib, – dedi Damaso, – istasak-istamasak, hammaga pand berdik.
– Sariq chaqalik ham foyda ko‘rmadik, – qo‘shimcha qildi Ana.
– Keyingi haftada chempionat ham tugaydi, – dedi Damaso.
– Bunisi hali holva, – dedi Ana. – Hammasidan habash masalasi o‘tib tushdi.
Ayol avvalgidek Damasoning ko‘ksiga boshini qo‘yib yotar va erining xayolidan nimalar o‘tayotganini sezgandek bo‘lar edi. Eri sigaretini chekib tugatishini kutib turdi. So‘ng qo‘rqa-pisa so‘z qotdi:
– Damaso.
– Nima?
– Joyiga qo‘yish kerak.
Damaso yana sigaret tutatdi.
– Necha kundan beri o‘zim ham shuni o‘ylab yuribman, – dedi u. – Faqat qanday olib borib qo‘yishni bilmayapman.
Ular avvaliga sharlarni gavjumroq joyga tashlab ketmoqchi bo‘lishdi. Yana Ana o‘yladiki, bu yo‘l bilyardxona muammosini bir yoqli qilgani bilan, habashning mushkulini yengillatishi qiyin. Politsiya aybni tutqunning zimmasidan soqit qilmagani holda sharlarning topilganini har xil talqin etishi mumkin. Bilyard soqqalarini topib olgan odam esa ularni boshqaga pullash ilinjida egasiga bermasligi ham ehtimoldan xoli emas.
– Bir ishga qo‘l urgandan keyin uni oxiriga yetkazish kerak, – deb gapiga yakun yasadi ayol.
Sharlarni ko‘milgan joyidan kovlab olishdi. Ana ularni gazetaga shunday boplab o‘radiki, tugundagi shakl-shamoyili ko‘zga tashlanmaydigan bo‘ldi. So‘ng sandiqqa solib qo‘ydi.
– Endi qulay paytni poylaymiz, – dedi u.
Ammo ikki hafta o‘tsa ham o‘sha fursat kelavermadi.
O‘n ikkinchi avgustning kech oqshomida, o‘g‘rilikdan so‘ng roppa-rosa ikki oy o‘tgach, bilyardxonaga kelgan Damaso don Rokeni baland peshtaxta ortida ko‘rdi. U palma yaprog‘idan to‘qilgan yelpig‘ich bilan pashsha qo‘rib o‘tirardi. Radioning uni o‘chgan, bu sokinlikda cholning yolg‘izligi yanada yaqqolroq sezilardi.
– Xo‘sh, men senga aytganimday bo‘ldimi? – deb hayqirdi don Roke taxmini to‘g‘ri chiqqanidan quvonganday. – Hammasi ostin-ustun bo‘lib ketdi!
Damaso musiqali avtomatning tuynugiga chaqa tashladi. Kuchli shovqin, lip-lip o‘chib yonayotgan rang-barang chiroqlar shu’lasi, nazarida, Damasoning bilyardxonaga bo‘lgan sadoqati-yu mehrini namoyish etib turardi. Faqat don Roke buni tushunmayotgan edi, chamasi. Damaso uning yoniga o‘tirib, cholga ishonish qiyin bo‘lgan poyintar-soyintar gaplar bilan taskin bergan bo‘ldi. Don Roke uning gaplarini yelpig‘ichni silkib o‘tirib, loqayd tingladi.
– Nachora, – dedi u. – Beysbol chempionati bir umr davom etmaydi.
– Lekin sharlar topilishi mumkin.
– Topilmaydi.
– Habash ularni yeb-yutib yubormagandir, axir.
– Politsiyaning izlamagan joyi qolmadi, – dedi don Roke asabga tegadigan bir ishonch bilan. – Habash sharlarni daryoga tashlagan.
– Birdan mo‘jiza yuz bersa-yu, sharlar topilib qolsa-chi?
– Xomtama bo‘lma, o‘g‘lim, – javob berdi don Roke. – Ishlar pachava. Nima, sen mo‘jizaga ishonasanmi?
– Ba’zan.
Damaso bilyardxonani tark etganida odamlar hali kinodan chiqmagan edi. Quloqni qomatga keltiruvchi gaplar sadosi uyquga ketgan shahar uzra goh o‘chib, goh yana eshitilar, hozircha ochiq turgan eshiklar ham hali-hozir yopilib qoladigandek tuyulardi. Kinoteatr atrofida biroz aylanib yurgan Damaso raqsxona tomon yurdi.
Zalda yagona mijoz qolgan. Mashshoqlar yolg‘iz o‘zi ikki ayol bilan raqs tushayotgan o‘sha odam sharafiga soz chalmoqda edi. Devor bo‘ylab saf bo‘lib o‘tirgan ayollar esa qandaydir muhim xabarni kutayotganga o‘xshardi. Damaso stolga o‘tirib, mayxonachiga pivo olib kel, deb ishora qildi. Shishaning bo‘g‘ziga og‘zini qo‘yib pivo ichar ekan, faqat nafasini rostlash uchungina bir lahza to‘xtar va bir yo‘la ikki ayol bilan raqsga tushayotgan erkakni shisha orqali tinmay kuzatar edi. Ayollarning ikkalasi ham erkakdan barvastaroq.
Tun oqqanda kinodan chiqqan ayollar, so‘ng ularning izidan ilakishgan erkaklar paydo bo‘ldi. Orasida Damasoning yangi jazmani ham bor ekan. Uning stoliga kelib o‘tirdi.
Yigit qizga qayrilib ham qaramadi. Allaqachon besh shisha pivoni sipqorgan azamat hamon raqs tushayotgan erkakdan ko‘zlarini uzolmas edi. Endi bir yo‘la uch ayol bilan girillab aylanayotgan raqqos esa yonidagi ojizalarga zarracha e’tibor bermas, o‘z oyoqlarining muqomiga mahliyo bo‘lib ketgan edi. Erkak baxtliga o‘xshab ko‘rinardi, lekin oyoq-qo‘lidan tashqari dumi ham bo‘lsa, u o‘zini yanada baxtliroq his qilishi sezilib turardi.
– Bu nusxa menga yoqmayapti, – dedi Damaso.
– Yoqmayotgan bo‘lsa, qarama, – deb maslahat berdi qiz.
Qiz mayxonachidan ozroq ichimlik so‘radi. Raqs maydonchasi erkagu ayol juftligi bilan to‘ldi. Lekin uch xonim bilan raqs tushayotgan erkak zalda hamon o‘zini hokimu mutlaq his qilmoqda edi. Qaysidir bir harakat asnosida uning nigohi Damasoning nigohiga to‘qnashdi. Erkak oyog‘ini yanada chaqqonroq jilpanglatar ekan, quyonnikidek mayda tishlarini ko‘rsatib tirjaydi. Damaso unga kiprik qoqmay tikilib turdi. Nihoyat raqqosning bardoshi tugab, tirjayishdan to‘xtadi va yuzini teskari burdi.
– O‘rgildim sendaqa ulfati jondan, – dedi Damaso.
– Rostdan ham ulfat odamga o‘xshaydi, – dedi qiz. – Qachon kelsa, barcha tujjorlarga o‘xshab, o‘zining hisobidan musiqa qo‘ydiradi.
Damaso qizga yovqarash qildi.
– Unda sen ham bor, pinjiga kira qol, – dedi u. – Uch nonxo‘rning yonidan to‘rtinchisiga ham joy topiladi.
Qiz indamadi, lekin qo‘lidagi ichimlikni maydalab ho‘plar ekan, raqs maydonchasiga qarab o‘girilib oldi. Ustidagi ohori ketgan sariq ko‘ylakda u g‘oyat ma’suma ko‘rinar edi.
Ular raqs tushgani turishdi. Damasoning hamon qovoq-tumshug‘idan qor yog‘ar edi.
– Ochimdan o‘lay deyapman, – dedi qiz va uning bilagidan ushlab, peshtaxta tomon yetakladi. – Sen ham biror narsa yeb olishing kerak.
Ulfati jon o‘zining uch ayoli bilan ularning qarshisidan chiqdi.
– Menga qarang!.. – dedi Damaso.
Erkak tirjaydi, lekin qadamini sekinlatmadi. Damaso qizning qo‘lini siltab tashlab, raqqosga ko‘ndalang bo‘ldi.
– Menga sizning tishingiz yoqmayapti!
Erkakning rangi o‘chdi, lekin tirjayib turaverdi.
– O‘zimga ham yoqmaydi, – dedi u.
Qiz to‘xtatishga ulgurmadi, Damaso erkakning basharasiga yaxshilab musht tushirdi va raqibi maydonchaning o‘rtasida o‘tirib qoldi. Atrofdagilardan hech kim oraga tushmadi. Uch ayol ularni ajratish uchun ayyuhannos solgancha, Damasoga yopisha ketganida qiz jazmanini zalning to‘riga surib borib qo‘ygan edi. Yuzining pachag‘i chiqib, dabdala bo‘layozgan erkak zo‘rg‘a oyoqqa turdi va maymunga o‘xshab bir sakradi-da, zalning o‘rtasiga borib qichqirdi:
– Chal sozingni!
Soat ikkiga yaqin yemakxona qariyb bo‘shab qoldi. Jazman topolmagan ayollar tamaddi qilishga kirishdi. Havo issiq edi. Qiz likopchada qovurilgan go‘sht, loviya aralash guruch olib kelib, stolga o‘tirdi va qoshiq bilan yeyishga tutindi. Damaso unga baqrayib qarab qoldi. Qiz unga bir qoshiq guruch uzatdi.
– Og‘zingni och.
Damaso iyagini kekirdagiga tortib, bosh chayqadi.
– Bu – xotinlarning ovqati, – dedi. – Erkaklar yemaydi.
O‘rnidan turar ekan, qo‘li bilan stolga suyanib qoldi. Nihoyat muvozanatini arang saqlab, qaddini tiklaganida, qarshisida qo‘lini chalishtirib turgan mayxonachini ko‘rdi.
– Sizdan to‘qqizu sakson, – dedi mayxonachi.
Damaso uni chetga surdi:
– Hezalaklarga toqatim yo‘q.
Uning qo‘lidan ushlab, qayirmoqchi bo‘lgan mayxonachining birdan qizga ko‘zi tushdi va bo‘shashdi. So‘ng noiloj to‘ng‘illadi:
– Nimalarni boy berganingni keyin bilasan, sen bola!
Damaso mayxonadan chayqala-chayqala chiqdi. Oyning aksi o‘ynab turgan daryoning kumushrang mavjlari uning shuuriga hushyorlik nurlarini sochmoqchi bo‘lar, lekin ulgurmas, o‘sha zahotiyoq ko‘zdan yo‘qolar edi. Shaharchaning narigi chetidagi xonasining eshigiga yetganida Damaso butun yo‘lni uyquli ko‘zlari bilan bosib o‘tganining isboti uchun garov bog‘lashga ham tayyor edi. U boshini qattiq silkitdi. Xayolida paydo bo‘lgan bezovta, lekin o‘ta kuchli bir tuyg‘u shu daqiqadan boshlab Damasoni har bir qadamni g‘oyat ehtiyotkorlik bilan, o‘ylab bosishga undar edi. U eshikni sekingina, g‘iyqillatmasdan, sassiz ochdi.
Uyg‘onib ketgan Ananing sandiq titkilayotgan Damasoga ko‘zi tushdi. U cho‘ntak fonarining yorug‘idan yuz o‘girib, devorga qarab yotar ekan, Damaso hali yechinmaganini sezdi. Ittifoqo hushyor tortdi-yu, irg‘ib turib to‘shakka o‘tirdi. Tuguncha bilan cho‘ntak fonarini ushlagan Damaso sandiq yonida turardi. U barmog‘ini lablariga bosdi: jim! Ana to‘shakdan sakrab tushdi.
– Jinni bo‘ldingmi! – deb shivirladi va yugurib borib lo‘kidonni surib, eshikni bekitdi.
Damaso fonar, pichoq va o‘tkir tig‘li egovni cho‘ntagiga tiqib, tugunchani qo‘ltig‘iga qistirdi-da, to‘g‘ri ayolga qarab yurdi. Ana eshikni gavdasi bilan to‘sdi.
– Tirik ekanman, seni bu yerdan chiqarmayman, – dedi past ovozda.
Damaso uni itarib tashlamoqchi bo‘ldi.
– Qoch! – deb xirilladi yigit.
Ana eshik kesakisiga ikki qo‘li bilan yopishdi. Ular bir-biriga kip­rik qoqmay baqrayib qoldi.
– Sen esh-shaksan, – deb shivirladi Ana. – Xudo senga chiroyli ko‘z ato qilib, aqldan qisgan.
Damaso uning sochiga changal solib, qo‘lini qayirdi va yerga egdi. Tishlarini g‘ijirlatdi:
– Qoch dedim!
Ana bo‘yinturuq solingan ho‘kizday ola-kula ko‘zlarini tepaga tikdi. Shu topda o‘ziga o‘zi har qanday og‘riqqa dosh bera oladiganday, eridan ham kuchliroqday tuyulib ketdi. Ammo eri uning qo‘lini tobora qattiqroq qayirmoqda edi. Oxiri ayolning bardoshi tugab, ko‘zlarida yosh g‘iltilladi.
– Bolani nobud qilasan, – dedi u.
Yigit ayolni dast ko‘tarib, karavotga olib borib tashladi. Qo‘llari bo‘shashi bilan xotin o‘zini erining yelkasiga otdi va qattiq quchoqlab oldi. Ikkalasi ham to‘shakka quladi. Ikkalasi ham hansirardi.
– Hozir baqiraman, – deb shivirladi erining qulog‘iga Ana. – Qilt etsang, baqiraman.
Jon achchig‘ida xirillayotgan Damaso ayolning tizzasiga shar to‘la tuguncha bilan tushirdi. Ana ingrab yubordi va oyoqlarini olib qochdi. Lekin o‘sha lahzaning o‘zida uni yana mahkam quchoqlab olib, gapiga ko‘ndirishga urina boshladi.
– Xudo haqqi, ertaga o‘zim olib boraman, – dedi Ana. – Men homiladorman, qamashmaydi.
Damaso ayolning bag‘ridan yulqinib chiqdi.
– Seni hamma ko‘radi, – dedi Ana. – Bugun yorug‘, oy to‘lgan kecha. Sen, ahmoq, hatto shuni ham bilmaysan.
Eshik lo‘kidonini surib yubormasligi uchun erini bor kuchi bilan ushlashga, qaytarishga harakat qildi. So‘ng ko‘zlarini yumib, uning yuzlari-yu bo‘yniga tinimsiz musht tushira ketdi. Chiday olmay hayqirib ham yubordi:
– Sen hayvonsan, hayvon!
Damaso o‘zini himoya qilishga urindi. Buni ko‘rgan ayol Damasoning qo‘lidagi so‘loqmonday og‘ir yog‘och lo‘kidonni yulib olib, yigitning boshiga qaratib sermadi. Damaso chap berib qoldi. Zarba uning yelkasiga tushdi. Suyak shishadek qirsillab ketdi.
– Qanjiq! – qichqirib yubordi er.
Shovqin solmaslik lozimligini ham unutgan Damaso Ananing quloq-chakkasiga qulochkashlab musht tushirdi va ayolning qattiq chinqirganini hamda gavdasi devorga borib gursillab urilganini eshitdi. Lekin u tomonga burilib ham qaramadi. Xonani tark etdi. Eshik ochiq qoldi.
Og‘riqning kuchidan sulayib qolgan Ana polda yotgancha qornida qandaydir ko‘rgilik boshlanishini kutdi. Devor ortidan kimningdir qabrdan chiqayotganday bo‘g‘iq ovozi eshitildi. U o‘kirib yubormaslik uchun labini tishladi. Keyin oyoqqa turdi va kiyindi. Bu safar ham, Damaso sharlarni o‘marish uchun ketgan galdagi kabi, eri o‘zi amalga oshirmoqchi bo‘layotgan reja xomxayol ekanini bilgani holda, xotinining dodlab yalinib-yolvorishidan, uni yo‘ldan qaytarish uchun ortidan yugurib chiqishidan boumid eshik ortida kutib turganini ayol xayoliga ham keltirmadi. Ana o‘sha xatosini yana takrorladi: erini quvib yetish uchun ortidan chopish o‘rniga, oyog‘iga poyabzalini kiyib, karavotga o‘tirdi va uni yana kuta boshladi.
Damaso eshik yopilganidan keyin endi ortiga qayta olmasligini angladi. Ko‘chaning oxiriga yetgunicha akillagan itlar uni kuzatib kelgandek bo‘ldi. So‘ng xayoliy sukunat boshlandi. U mast uyquda yotgan osuda shaharda o‘zining notanish va vahimali tuyulayotgan qadam tovushlaridan qutulmoqchi bo‘lgandek ko‘prik osha ildam ketib borardi. Bilyardxonaning omonatgina eshigi oldidagi xarobaga yetmagunicha ehtiyotkorlikni unutdi.
Bu gal fonarni yoqishga hojat qolmadi. Eshik Damaso o‘tgan safar zulfinini sug‘urib olgan joyidan mahkamlab qo‘yilgan, qolgani eskicha edi. U qulfni chetga surib, o‘ng qo‘li bilan o‘tkir tig‘li egovni ikkinchi zulfinning tagidan tiqdi va ohista ishqalashga kirishdi. Nihoyat chirigan yog‘och bo‘laklari qumday uvalanib tushdi. Yog‘och dosh berolmadi.
Osilib qolgan eshikni ochish oldidan g‘isht polga ishqalanib tovush chiqarmasligi uchun uni bir enlikcha ko‘targan bo‘ldi. Salgina ochdi. Poyabzalini yechib, tugunchaga qo‘shib ichkariga itardi. So‘ng ichini oy sutday yoritib turgan binoga cho‘qina-cho‘qina kirdi.
Avval bo‘sh shisha va qutilar qalashib yotgan qorong‘i yo‘lakdan o‘tdi. Keyin musiqa tinglash xonasining oynavand derazasidan tushib turgan bir tutam oy nurida bilyard stoli, undan so‘ng – eshigi Damaso tomonga teskari qilib qo‘yilgan shkaflar, oxirida – asosiy kirish joyi­ning ichkarisida – ustma-ust qalashtirib tashlangan stol-stullarga ko‘zi tushdi. Shu damgacha diqqat-e’tiborini bir joyga yig‘ish uchun butun kuch va irodasini sarflab kelgan Damasoning vujudini g‘alati bir jodu egallab oldi.
Endi u g‘isht polning bo‘rtiqlariga parvo ham qilmasdi. Eshikka poyabzalini tirab qo‘yib, oy yoritib turgan yo‘lakni kesib o‘tdi va peshtaxta ortidan sharlar turadigan qutini izlab topish uchun fonarini yoqdi. U ehtiyotkorlikni unutgan edi. Fonar nurlarini chapga yo‘naltirib, chang bosgan shisha g‘arami, qora moy tekkan ko‘ylakka o‘ralgan ikkita pixli yig‘ma narvon, so‘ng sharlar turadigan qutini ko‘rdi. Quti Damaso o‘tgan gal qayerda qoldirib ketgan bo‘lsa, o‘sha joyda turardi. Fonar nuri yana harakatga keldi va endi Damasoning ko‘zi mushukka tushdi.
Jonivor chiroq nurida unga hayron tikilib qolgan edi. Damaso chiroqni unga to‘g‘rilab turar ekan, kunduzi bilyardxonada hech qachon mushukka ko‘zi tushmaganini yengil seskanish bilan esladi. U fonar tutgan qo‘lini mushukka yaqinroq olib borib, “Pisht!” dedi. Biroq jonivor pinagini ham buzmadi. Shunda Damasoning shuurida sassiz bir g‘alayon yuz berdi va mushuk xayolidan butkul ko‘tarildi. Nima bo‘lganini anglaganida chiroq allaqachon qo‘lidan tushgan, o‘zi esa shar o‘ralgan tugunchani ko‘ksiga qattiq bosgancha titrab turardi. Bilyardxona yorishib ketgan edi.
– O‘-o‘!
U don Rokening ovozini tanidi. Yigit yelkasini tog‘dek ezib turgan dahshatli horg‘inlikdan nafasi ichiga tushib, sekin qaddini ko‘tardi. Faqat kalta ishton kiygan, qo‘lida temir xoda, chiroq yorug‘idan esxonasi chiqib ketgan don Roke ichkaridan Damaso tomonga yaqinlashib kelar edi. Boya Damaso ustidan bosib o‘tgan shishalar va bo‘sh qutilar ortida to‘r belanchak osiqlik turardi. O‘tgan gal to‘r belanchak ham yo‘q edi.
Ular o‘rtasidagi masofa o‘n qadamcha qolganida don Roke bir silkinib oldi va mudofaaga hozirlandi. Damaso tuguncha ushlagan qo‘lini ortiga yashirdi. Don Roke qovoqlarini uchirdi, tanib olmoqchi va urmoqchi bo‘lgandek ko‘zoynaksiz shapko‘r ko‘zlari bilan unga boshdan-oyoq sinovchan razm soldi.
– E-e, bola, – dedi hayratga tushib. – Bu senmisan?
Damasoga bir umr cho‘zilgan qandaydir dardli o‘yin nihoyasiga yetgandek tuyuldi. Don Roke temir xodasini tushirib, hayratdan og‘zini ochgancha uning yoniga keldi. Ko‘zoynagi va yasama jag‘i bo‘lmasa, chol xotin kishiga o‘xshab qolar ekan.
– Sen bu yerda nima qilib yuribsan?
– Hech narsa, – dedi Damaso sekin gavdasini o‘nglar ekan.
– Qo‘lingdagi nima? – deb so‘radi don Roke.
Damaso ortiga tisarildi.
– Hech narsa, – deb takrorladi.
Don Roke qizarib ketdi va titray boshladi.
– Qo‘lingdagi nima deyapman?! – deb qichqirdi u temir xodani silkitib, olg‘a yurar ekan.
Damaso unga tugunchani uzatdi. Don Roke, hali-hamon hushyorligini yo‘qotmasdan, chap qo‘li bilan tugunchani oldi va paypaslab ko‘rdi. Ko‘rdi-yu, gap nimadaligini tushundi.
– Nahotki?! – dedi.
U shu qadar qattiq hayratga tushgan ediki, temir xodani peshtaxta ustiga qo‘yib, qog‘ozlarni ochar ekan, Damasoni butunlay unutganga o‘xshardi. Miq etmasdan sharlarga ko‘z yugurtirib chiqdi.
– Anchadan beri joyiga qo‘ymoqchi bo‘lib yurgandim, – dedi Damaso.
– Bunga shubham yo‘q, – sado berdi don Roke.
Damaso murdaday oqarib ketdi. Kayfi butunlay tarqab, og‘zida faqat tuproq ta’migina qoldi. Vujudini esa yolg‘izligu nochorlik tuyg‘usi qamrab oldi.
– Mo‘jizani qarang, – dedi don Roke sharlarni qaytadan qog‘ozga o‘rar ekan. – Shu darajada nodonsan, deb o‘ylamagan ekanman.
Boshini ko‘targanida cholning qiyofasi tamoman o‘zgacha tusga kirgandi.
– Xo‘sh, ikki yuz peso qani?
– Qutida hech vaqo yo‘q edi, – dedi Damaso.
Don Roke lablarini tishlagancha unga o‘ychan tikilib qoldi va birdan og‘zining tanobi qochdi.
– Hech vaqo yo‘q edi de? – deb bir necha bor takrorladi. So‘ng temir xodani yana qo‘liga olib, hayqirdi: – Buni endi alkaldga aytasan!
Damaso ter bosgan kaftini shimiga artdi.
– O‘zingiz bilasiz-ku, hech narsa yo‘q edi.
Don Roke hamon tirjayib turardi.
– Qutida ikki yuz peso bor edi, – dedi u. – O‘sha pulni topmaguningcha teringni shilib olishadi. Itvachcha bo‘lganing uchun emas, nodon bo‘lganing uchun shilishadi.

Rus tilidan Qulman Ochilov tarjimasi

М: “Jahon adabiyoti” jurnali, 2016 yil, 11-son.