Буюк адиб Хорхе Луис Борхес ижодини ўзбек китобхонига таништириш йўлида тинимсиз изланаётган таржимон Шарифжон Аҳмедов ҳақида гапирмасак хато қилган бўламиз. Шарифжон  узоқ йиллардан буён олис Европадаги мамлакатлардан бирида яшаб, жаҳон адабиётининг нодир намуналарини она тилига таржима қилиш билан жиддий шуғулланмоқда. Бугунгача  у машҳур адибнинг ўнлаб ҳикояларини ўзбекчага ўгирди.Борхесни англаш осон эмас,илло уни таржима қилиш ҳам шунчалик машаққатлидир.Мен Шарифжонга келгуси ижодий ишларига муваффақиятлар тилайман,келажакда унинг таржималари нашр этилиб, китобхонлар қўлига етиб боришини орзу қиламан, Яратгандан ўзига,оиласига эминлик ва хотиржамлик сўраб қоламан.

Хорхе Луис Борхес
ЎЗ ЛАБИРИНТИДА ҲАЛОК БЎЛГАН ИБН ҲОҚОН АЛ-БУХОРИЙ
Шарифжон Аҳмедов таржимаси

Лотин Америкасининг энг машҳур ёзувчиларидан бири Хорхе Луис Борхес Буэнос-Айресда туғилган, ўсмирлиги Европада ўтган, шу ерда таълим олган. 1920-йилларда ўз юртига қайтган адиб дастлаб шоир сифатида машҳур бўлади. 1955 йилдан миллий кутубхона директори бўлиб ишлайди. Кўзи кўрмай қолгач, 1973 йили ишдан бўшайди. Бир қанча миллий адабий мукофотлар соҳиби; Италия, Франция, Буюк Британия, Испаниянинг олий мукофотлари совриндори; Сорбоннa, Оксфорд, Колумбия (Нью-Йорк) университетларининг фахрий доктори.
Китоблари: «Буэнос-Айрес жазирамаси» (Fervor de Buenos Aires, 1923), «Қарши томондаги ой» (Luna de enfrente, 1925), «Текширув» (Inquisiciones, 1925), «Менинг умидимдаги ҳажмлар» (El tamaño de mi esperanza, 1926), «Аргентиналиклар тили» (El idioma de los argentines, 1928), «Сан-Мартин майдони дафтари» (Cuaderno San Martín, 1929), «Эваристо Каррьего» (Evaristo Carriego (1930), «Муҳокама» (Discusión, 1932), «Шармандаликнинг умумий тарихи» (Historia universal de la infamia, 1935), «Мангулик тарихи» (Historia de la eternidad, 1936), «Тўқималар» (Ficciones, 1944), «Кашфиёт» (Artificios, 1944), «Алеф» (El Aleph, 1949), «Янги текширувлар» (Otras inquisiciones, 1952), «Бажарувчи» (El Hacedor, 1960), «Бошқа, худди ўзи» (El otro, el mismo, 1964), «Соя мақтови» (Elogio de la sombra, 1969), «Броудининг хабари» (El informe de Brodie, 1970), «Йўлбарслар олтини» (El oro de los tigres, 1972), «Қум китоби» (El libro de arena, 1975), «Кўнгилдаги атиргул» (La rosa profunda, 1975), «Темир танга» (La moneda de hierro, 1976), «Тун эртаги» (Historia de la noche, 1977), «Етти кеча» (Siete noches, 1980), «Сирли хат» (La cifra, 1981), «Данте ҳақида тўққиз эссе» (Nueve ensayos dantescos, 1982), «Шекспир хотираси» (La memoria de Shakespeare, 1983), «Атлас» (Atlas, 1984), «Фитначилар» (Los conjurados, 1985).

…Улар ин қураётган ўргимчак кабидирлар.
Қуръон XXIX, 40

— Мана шу ерда менинг аждодларим яшаб ўтганлар,-деди Данревен ва булутлар қўйнидаги юлдузларни ҳам забтига олган ишора билан кимсасиз текисликни, денгиз ва сувоқлари кўчган улуғвор иморатни қўрғонлаб чиқди.

Дўсти Анвин, мундштукни қўлида ўйнаганча, унинг фикрини тасдиқлаган каби ишора қилди. 1914 йил ёз оқшомларининг бири эди; осуда ҳаётдан безиган бу икки оғайни Корнуэлл атрофидаги мана шу жойлар сукунатидан ором олишарди. Тимқора соқолли Данревен унинг замондошлари кўламини аниқлашга ожизлик қилган ва ҳикоя қилиб бериш мушкул улуғвор асар муаллифи сифатида шуҳрат қозонган. Анвин эса Ферма ўз вақтида исботлай олмаган Диофант теоремасини тадқиқ этганди. Ҳар иккиси ҳам навқирон, қизиққон ва жўшқин ёшда эдилар.

— Нилотлар қабиласининг сардори ва ёҳуд шоҳи Ибн Ҳоқон Ал-Бухорий,- деди Данревен,-мана шу уйнинг асосий бўлмасида ўз жияни Саид томонидан ўлдирилганидан буён қарийб чорак аср вақт ўтди.

Кутилганидек, Анвин ушбу фожеа сабабини сўради.

— Бунинг сабаблари бир қанча,- жавоб қилди Данревен.- Биринчидан, бу уй – лабиринт. Иккинчидан, шоҳни садоқатли қул ва арслон қўриқлагувчи эди. Учинчидан, яшириб қўйилган хазина ўғирлаб кетилган. Тўртинчидан, айни қотиллик содир этилган вақтда қотилнинг ўзи жонсиз эди. Бешинчидан…

— Жумбоқларни қалаштириш бефойда,- унинг мулоҳазаларини бўлди Анвин.- Уларнинг ечими жуда оддий бўлиши мумкин. Эдгар III нинг ўғирланган мактуб ҳақидаги ҳикоясини, Зангвилнинг қулфланган хонасини эсла.

— Жумбоқлар ечими жуда мураккаб бўлиши ҳам мумкин,- эътироз билдирди Данревен.-Коинотни эсла.

Қумтепага кўтарилгач, улар лабиринт қаршисида пайдо бўлишди. Яқиндан кузатилганда, лабиринт одам бўйидан баландроқ қилиб, оддий ғиштлардан барпо қилинган тўғри ва деярли адоқсиз девор каби туйиларди. Уй айлана шаклида қурилган, бироқ унинг сатҳи жуда кенглиги боис эгриликлар сезилмайди, деди Данревен, Анвин эса ҳар қандай тўғри чизиқ адоқсиз улкан айлана ёйидан иборат, деб эълон қилган Николай Кузанскийни эслади. Тун ярмида улар зим-зиё ва хавф-хатарга тўла даҳлизга олиб кирувчи, путурдан кетган кўҳна эшикни топишди.

Данревен, гарчи, ичкарида беҳисоб чорраҳалар бўлса-да, муттасил сўлга томон юрсалар, бирор соатдан сўнг уй марказига етиб олишларини айтди. Икковлон эҳтиёткорлик билан қадам қўйишарди, бир фурсат ўтиб асосий йўлак икки тор йўлакларга ажралди. Шифт тобора пастлаб борганидан уй уларни ютиб юборишга чоғлангандай туйиларди. Улар олдинма-кетин боришар, Анвин муттасил деворни пайпаслаб йўл топарди. Зимистон ичра юриб боришар экан, Данревен Ибн Ҳоқон ўлими воқеасини сўзлаб берди.

— Менинг илк хотираларим,- деб ҳикоясини бошлади Данревен,- Ибн Ҳоқоннинг Пентрит дарвозалари қаршисида пайдо бўлиши билан боғлиқ бўлса ажабмас. У арслон етаклаган одам ҳамроҳлигида ташриф буюрган эди. Инжилдаги суратларни ҳисобга олмаганда, бу мен кўрган дастлабки занжи ва биринчи арслон эди. Гарчи ҳали гўдак бўлсам-да, оловранг тусли жонзот ва тун каби қора одам мени Ибн Ҳоқон қиёфасидан кўра камроқ ҳайратга солди. Ибн Ҳоқон менга дароз бўлиб кўринди; у оч жигарранг тусли, қийиқ кўзлари тим қора, қирра бурун, лаблари қалин, соқоллари заъфарон ва қадам олишлари улуғвор маҳобатли бир одам эди. Мен “Шаҳаншоҳ денгизлар оша сузиб келди” деб эълон қилдим. Кейинроқ, бинокорлар уйни тиклашга киришгач, мен бу унвонга қўшимча қилиб, уни Бобил Шоҳи деб атадим.

Мусофирнинг Тентритда қўним топмоқчи экани ҳақидаги хабар илтифот билан қарши олинди, уйнинг кўлам ва шакли эса саросима ва можарога сабаб бўлди. Уйнинг якка-ёлғиз битта бўлма ва бир неча чақирим масофага чўзилган йўлаклардан иборат бўлиши тасаввурга сиғмас эди. Халқ орасида “Бундай гўшалар насронийларга эмас, балки Муҳаммад динидагиларга хосдир” деган гап тарқалди. Бизнинг ректор, ҳар соҳа билимдони бўлган Олби жаноблари, лабиринт барпо этганлиги боис Тангри томонидан жазога мустаҳиқ этилган шоҳ ҳақидаги ривоятни излаб топди ва буни минбар оша барчага сўзлаб берди. Душанба куни Ибн Ҳоқон ректор ҳузурига ташриф буюрди. Ушбу қисқа ташриф тафсилотлари ўша пайтда ошкор этилмаган бўлса-да, бундан буён Ибн Ҳоқоннинг иззат-нафсига тегувчи ваъзлар қайта ўқилмади, бинокорлар эса ишни давом эттирдилар. Орадан йиллар ўтиб, Ибн Ҳоқон ҳалок бўлгач, Олби ўша суҳбат мазмунини маъмурларга ошкор қилди.

Маълум бўлишича, Ибн Ҳоқон унга тахминан шундай деган эди: “Мен амалга ошираётган ишни қоралашга ҳеч бир кимса журъат этолмайди. Менинг гуноҳларим шу қадар улуғки, Тангрининг улуғ номини асрлар давомида такрорласам-да, уқубатларимни юмшата олмайди. Менинг гуноҳларим шу қадар улуғки, ўз қўлларим билан ўзимни бўғизлай олсам-да, бу – Адолат соҳиби мен учун ҳозирлаган уқубатларни бундан ортиқ зўрайтира олмайди. Менинг исмим барчага аён: мен Ибн Ҳоқон Ал-Бухорийман, мен саҳройи қабилалар устидан ҳукмронлик қилган Ибн Ҳоқон Ал-Бухорийман. Мен кўп йиллар давомида ўз жияним Саид кўмагида уларга зулм қилдим, охир-оқибат Худо уларнинг илтижоларини қабул қилиб, исён кўтаришларига йўл қўйди. Навкарларим қиличдан ўтказилди, ўзим эсам йиллар давомида тўпланган хазина билан қочишга муваффақ бўлдим. Саид мени қоя этагидаги авлиё сағанасига олиб борди. Қулимга саҳродан огоҳ бўлиб туришни тайинладим; Саид иккимиз тинкамиз қуриб, уйқуга кетдик. Кечаси мен илонлар чангалида бўғилаётганимни туш кўрдим. Даҳшат ичра уйғонгач кўрдимки, ёнимда Саид ухлаб ётар, тонг эса ёришиб келмоқда эди; мен кўрган даҳшатли тушнинг боиси баданимга ёпишган ўргимчак толаси эди. Хазина адоқсиз эмас, Саид эса ўз улушини талаб қилиши мумкин, деб хаёл қилдим. Белбоғимга кумуш сопли ханжар қистирилган эди – Саиднинг бўғзига ханжар урдим. У жон талвасасида бир-икки оғиз сўз айтди, аммо мен уларни англай олмадим. Саиднинг юзларига тикилдим: у жон таслим қилган бўлса-да, ўрнидан туриб келишидан қўрқиб, қулимга бошини тош билан мажақлашни буюрдим. Кимсасиз саҳро қўйнида узоқ адашгач, ниҳоят олисда денгизни кўрдим. Унинг сувларида улкан кемалар сузиб юрарди. Мен ўлик одам сувни кечиб ўта олмайди, деб хаёл қилдим ва ўзга юртларни излаб топишни ихтиёр этдим. Денгиздаги биринчи кечанинг ўзида Саидни ўлдираётганлигимни туш кўрдим. У айтган сўнгги сўзларни илғаб олгунимча шу ҳол такрорланаверди. У ўлими олдидан шундай деган эди: “Мени ҳозир қай тарзда ўлдираётган бўлсанг, мен ҳам сени, қаерда бўлмагин, шу тақлид ўлдираман”. Саиднинг ушбу башорати рўёбга чиқмаслиги ҳаққи қасам ичдим; унинг арвоҳи йўлдан адашмоғи учун лабиринт барпо этиб, унинг бағрида яширинишга қарор қилдим.

Ибн Ҳоқон Ал-Бухорий шу сўзларни айтиб, изига қайтди. Олби бу занжи эсини йўқотиб қўйибди ва барпо қилмоқчи бўлган бемаъни лабиринт тентаклигининг тимсоли ва яққол исботидир, деб ўйлади. Кейин бундай деб ўйлаш ғайриоддий иморат ва ғайриоддий ҳикояга мувофиқдир, аммо Ибн Ҳоқон вужудидан ёғилган қудрат таассуротига батамом зид, деб хаёл қилди. Эҳтимол, бу каби воқеалар Миср ерларига хосдир. Эҳтимол, бу каби хулқ-атвор (Плиний аждодлари каби) алоҳида шахслардан кўра кўпроқ миллат маданиятига хосдир… Олби Лондонда “Таймс” тахламларини кўздан кечириб, қўзғолон ҳақидаги ҳикоянинг чинлигига ҳамда Ал-Бухорий ва қўрқоқлиги билан ном чиқарган вазирнинг ғойиб бўлганига ишонч ҳосил қилди.

Бинокорлар ишни тамом қилганлари ҳамон Ибн Ҳоқон лабиринт марказига кўчиб ўтди. Уни қишлоқда бошқа кўришмади; Саид Ибн Ҳоқонни излаб топиб ўлдирган, деган фикр баъзан Олбини ташвишга соларди. Шамол кечалари арслон наърасини олиб келар, шунда қўрадаги қўйлар ибтидоий даҳшатдан тош қотар эдилар.

Шарқ мамлакатларидан Кардифф ёки Бристолга йўл олган кемалар гоҳи кичик кўрфазда лангар ташлар, шунда Ибн Ҳоқоннинг содиқ қули лабиринтдан эниб (у маҳаллар лабиринт қизғиш эмас, балки олранг эди), денгизчилар билан Африка лаҳжасида суҳбат қурар, у афтидан, тириклар орасидан вазир арвоҳини излар эди. Бу кемалар яширинча спиртли ичимлик ва фил суяклари ташишлари ҳақида овоза тарқалган эди; демак, улар марҳумлар арвоҳларини ҳам ташишлари эҳтимолдан ҳоли эмас эди.

Уй қуриб битказилгандан сўнг орадан уч йил ўтгач, “Роза Сарона” лангар ташлади. Бу кемани мен ўз кўзларим билан кўрмаган бўлсам-да, унинг қиёфаси Абукир ва Трафалгар ёнидаги муҳорабалар тасвирланган суратлардагига ўхшар ва, менимча, у кемасоздан кўра моҳир дурадгор меҳнати маҳсули бўлиб туюлувчи кемаларнинг бири эди. Бу (лоақал менинг тасаввуримда) сайқал берилган ва тезюрар гўзал кема эди, денгизчилари эса араб ва малайзияликлардан иборат эди.

Кема куз кунларининг бирида, тонг саҳарда лангар ташлади. Ибн Ҳоқон Олбининг уйига бостириб кирган маҳал шом туша бошлаган эди. У Саид лабиринтга кириб олганлиги ҳамда қул билан арслон ўлдирилганлиги ҳақида даҳшат ичра базўр сўзлаб берди. Ибн Ҳоқон маъмурлар уни муҳофаза қила олиш-олмасликларини билмоқчи бўлди. Олби жавоб қилиб улгурмасидан уни бу уйга иккинчи ва сўнгги бор ҳайдаб келган ўша қўрқув исканжасида дарҳол чиқиб кетди. Кутубхонада ёлғиз қолган Олби қўрқув чангалидаги мана шу одам бир вақтлар Суданда ўз ҳукми остидаги қабилаларга чексиз зулм ўтказганлиги ҳамда муҳораба ва одам ўлдириш санъатидан воқиф эканлигидан ҳайратда эди. Эртасига кемаларнинг бири (кейинроқ маълум бўлишича, Қизил денгиздаги Суакин томон) жўнаб кетганидан хабар топди. У қулнинг ўлимига ишонч ҳосил қилмоқчи бўлиб лабиринтга йўл олди. Олби Бухорийнинг узуқ-юлуқ сўзларига ишонмаган эди, бироқ йўлакнинг биринчи муюлишида ўлик арслонга дуч келди, навбатдаги муюлишда қулнинг жасадини кўрди, марказий бўлмада эса боши мажақланган Бухорийни учратди, оёқлари остида садаф билан нақшланган сандиқча ётар, ичидаги пуллар эса ғойиб бўлган эди.

Ҳикоядаги сўнгги жумлалар дабдабаси Данревен ўз ҳикоясини шу каби сўзамоллик билан якунлашга одатланганидан яққол далолат эди. Анвин ҳикояга қизиқиб қолган каби:

— Арслон билан қул қай тарзда ўлдирилган эди,- деб сўради. Данревен ўша алфозда, овозида сезилиб турган қайғули қониқиш билан жавоб қилди:

— Уларнинг ҳам бошлари мажақланган эди.

Қадам товушларига ташқарида ёғаётган ёмғир шовқини қўшилиб кетди. Анвин мана шу лабиринтда, Данревен қиссасининг “марказий бўлмаси”да тунаб қолишлари мумкинлигини ўйлади, аммо бу узоқ ноқулайлик хотираларда саргузаштга айланади. Данревен чўзилиб кетган сукутни бузиб, худди қарзини қайтаришни талаб қилаётган каби савол ташлади:

— Ахир бу воқеа сирли эмасми?

— Бу воқеа сирлими-йўқми – менга қоронғу, аммо ғирт ёлғон эканлигини аниқ биламан,-жавоб қилди Анвин. Данревен асабийлашиб, ректорнинг тўнғич ўғли (афтидан, Олби бу вақтда қазо қилган эди) ва бутун Пентрит аҳолиси бу воқеага гувоҳ эканлигини айтди. Анвин узр сўради. Қоронғулик қўйнида вақт ҳаддан зиёд секин ўтар, иккови ҳам йўлдан адашган бўлишларидан хавфсирай бошлашган, юқоридан тушаётган заиф шуъла зинанинг юқори супаларини ёрита бошлаганда эса улар буткул ҳолдан тойган эдилар. Улар юқорига кўтарилгач, думалоқ хароба хонада пайдо бўлишди.

Бахтиқаро шоҳдан хотира бўлиб, икки нарса сақланиб қолган эди: ойналаридан денгиз ва атрофидаги яланглик кўзга ташланиб турган кўламдор дераза ҳамда зинапоя қаршисидаги қопқон. Кенг бўлса-да ,бу хона зиндонга ўхшар эди.

Ёмғир туфайли эмас, балки кейин хотирлаб юриш учун икки дўст бу тунни лабиринтда ўтказишди. Риёзиётчи хотиржам ухлади; шоирнинг бўлса ўзига ҳам беўхшов туйилган мисралар хаёлидан кетмади:

Қудратли арслон ётар боши мажақланган,
Боши пачоқдир қул ва шоҳнинг ҳам.

Анвин ўзини Ал-Бухорий кечмиши баёни заррача қизиқтиргани йўқ, деб ҳисоблар, аммо тонг саҳарда жумбоқнинг ечимини топганлигига ишонч билан уйғонди. У кун бўйи бир ҳодисани бошқа бири билан ҳар жиҳатдан қиёслаган кўйи ўйчан қиёфада юрди, икки кун ўтгач, у Данревен билан Лондон қовоқхоналаридан бирида учрашишга келишиб олди. Учрашгач, унга тахминан қуйидагиларни маълум қилди:

— Мен Корнуоллда сен сўзлаб берган воқеа қип-қизил ёлғон, деб айтдим. Воқеалар ҳақиқат эди ёки ҳақиқат бўлиши мумкин эди, бироқ улар сенинг тилингда қуруқ сафсатага айланган эди. Энг асосий ёлғондан, тасаввурга сиғмайдиган лабиринтдан бошлайман. Қочоқ одам лабиринтда яширинмайди. Қочоқ одам баланд соҳилда, устига устак, олисдан денгизчиларга кўриниб турган олранг лабиринт барпо қилмайди. Уни барпо этишга ҳожат йўқ, зотан Коинотнинг ўзи тайёр лабиринтдир.

Чиндан ҳам яширинишни истаган одам учун барча йўлаклари унга элтувчи бу минорадан кўра Лондоннинг ўзи ишончлироқ. Мен сенга баён қилган фикр аввалги куни, лабиринт томига келиб урилаётган ёмғир товушига қулоқ тутган кўйи ухлашга чоғланганимиз маҳалда хаёлимга келди; мени ўз ташрифига лойиқ кўрган бу фикрдан илҳомланиб, сенинг сафсатангни унутиш ва бошқа бирор маънилироқ нарса ҳақида ўйлашга қарор қилдим.

— Масалан, кўпликлар назарияси ёҳуд тўртинчи ўлчам ҳақида.-деб қистириб қўйди Данревен.

— Асло,-жиддий қиёфада жавоб қилди Анвин. – Мен Крит лабиринти ҳақида, ҳўкиз бошли одам марказий нуқтаси бўлган Крит лабиринти ҳақида ўйладим.

Детектив асарлар билимдони бўлган Данревен жумбоқ ечими мана шу жумбоқнинг ўзидан ҳамиша бир поғона пастда туради, деб хаёл қилди. Жумбоқ ғайритабиий, ҳатто илоҳий табиатга эгадир, унинг ечими эса найрангбозликдан бошқа нарса эмас. Хотимани кечиктириш илинжида шундай деди:

— Ҳўкиз бошли минотаврни ҳайкал ва тақинчоқларда кўриш мумкин. Данте бўлса уни танаси ҳўкизники, боши эса одамники бўлган махлуқ сифатида тасаввур қилган.

— Бу талқинни ҳам қабул қилиш мумкин,-қўшилди Анвин. -Бу ерда баҳайбат уйнинг ўз даҳшатли соҳибига монанд келиши муҳим. Лабиринт мавжуд бўлишининг бош сабабчиси минотавр эди. Тушда кўрилган хатар тўғрисида бундай деб бўлмайди. Агар минотаврни хотирласак (лабиринт ичида турган одамнинг хаёлига келадиган муқаррар хотира), жумбоқ ечилади-қўяди. Бироқ тан оламан, бу кўҳна тимсол менга жумбоқнинг ечимига олиб борувчи йўл бўлиб туйилмаган эди, шу боисдан сенинг ҳикоянгда бир қадар ўринли тимсол – ўргимчак толаси бўй кўрсатиши зарур эди.

— Ўргимчак толаси?-деб қайта сўради фикридан адашган Данревен.

— Ҳа. Бу жиноятни қотилнинг (қотил мавжуд эди) кўнглига солган ўргимчак толаси (мутлақ маънодаги тола, айтайлик, кўнгил толаси) мени ҳайратга солди. Эсла: сағана қаршисида ётган Ал-Бухорий илонлар тўдасини туш кўради, уйғонгач эса аён бўладики, бу тушнинг боиси танага ёпишган ўргимчак толаси эди. Ал-Бухорий илонларни туш кўрган ўша тунга қайтамиз. Тахтдан қулатилган шоҳ, вазир ва қул ўзлари билан хазинани олиб, саҳрода жон сақлайдилар. Улар сағанада яшириниб юрадилар. Қўрқоқ эканлиги бизга маълум бўлган вазир ухлаб ётибди; биз довюраклигини билган шоҳ эса уйғоқ. Хазинани вазир билан тақсим қилишни истамаган шоҳ уни бўғизлаб ташлайди; бир неча кечадан сўнг тушида вазир уни барибир ўлдиришидан огоҳ қилади. Буларнинг барчасига ишониш қийин; менимча воқеалар бошқача тарзда содир бўлган. Ўша тунда довюрак шоҳ ухлаб ётган, қўрқоқ Саид эса сергак эди. Ухламоқ – ёруғ олам билан видолашмоқ демак, бундай видолашув эса ўзини таъқиб этаётганларидан хабардор одамга муносиб эмас. Ҳасадгўй Саидни шоҳнинг уйқуси васвасага солади. У қотиллик қилишни дилига туккан ва эҳтимол, қўлидаги ханжар ҳам шай эди, аммо у ўзида журъат топа олмади. У қулни кўмакка чорлаб, хазинанинг бир қисмини сағанага яшириб қўйдилар, сўнг эса Суакин ва ундан сўнг Англияга қочиб келишди. Ал-Бухорийдан яшириниш учун эмас, балки уни тузоққа илинтириб, ўлдириш мақсадида денгиз узра алвон деворли улкан лабиринт барпо қилди. Кемалар нубияликларни олранг одам, қул ва арслон ҳақида огоҳ этишларини ва эртами-кеч Ал-Бухорий уни мана шу лабиринтдан излаб топиш учун етиб келишини у билар эди. Сўнгги йўлакда Ибн Ҳоқон учун қопқон ҳозирлаган эди. Ал-Бухорий Саиддан чексиз нафратланар, шу боис оддий эҳтиёт чораларини кўришни ўзига эп кўрмади. Кутилган кун етиб келди; Ибн Ҳоқон Англия соҳилига қадам қўйди, лабиринт эшигига яқинлашди, вазир, чамаси, пистирмадан узилган битта ўқ билан ўлдирган маҳалда зинанинг биринчи супасига қадам қўйиб улгурган эди. Арслонни қул ўлдирган, қулни иккинчи ўқ ер тишлатди. У шундай иш тутишга мажбур эди, зотан боши мажақланган бир қўрқоқ жасади шубҳа уйғотиши мумкин эди; арслон, қул ва шоҳ мурдаси яхлит тизимни ташкил этади; ушбу тизимнинг бир бўлагига эга бўлган одам воқеанинг асил моҳиятини англай олади. Олби билан суҳбат чоғида Ибн Ҳоқонни (вазирни) қўрқув чулғаб олганлигидан ажабланмаса ҳам бўлади; у ҳозиргина даҳшатли жиноятни содир этган ва хазинани қўлга киритиш учун Англиядан қочиш ниятида эди.

Анвиннинг ушбу мулоҳазаларидан сўнг орага сукунат чўкди. Данревен ўз қарашларини баён қилишдан аввал яна бир кўза пиво буюрди.

— Фикрингга қўшиламан,-деди у.- Менинг Ибн Ҳоқоним аслида Саид эди. Бу каби эврилишлар – жанрнинг кўҳна хусусиятлари ва унга амал қилишни ўқувчи талаб қилади. Бироқ мен хазинанинг бир қисми Суданда қолдирилган, деган тахминни рад этаман. Эсла, Саид шоҳ ва шоҳ душманлари таъқиби остида эди; у хазинанинг бир қисмини яшириш билан овора бўлганидан кўра ҳаммасини олиб кетишини тасаввур этиш осонроқ. Эҳтимол, бутун маблағ сарф этиб бўлинганлиги боис пуллар топилмаган эди; Нибелунглар хазинасидан фарқли ўлароқ, адоқсиз бўлмаган бу пулларни бинокорлар ҳазм қилиб юборишган эди. Бу ҳолда Ибн Ҳоқон совуриб бўлинган хазинани қайтариб олиш мақсадида денгизни сузиб ўтган бўлиб чиқади.

— Совуриб бўлинган эмас,- деди Анвин,- балки уни тузоққа илинтириш ва ҳалок этиш учун ғиштдан тикланган улкан айланасимон қопқон ҳозирлашга сарф этилган хазина. Агар тахминим тўғри бўлса, Саидни баднафслик эмас, балки нафрат ва қўрқув шундай йўл тутишга мажбур қилди. У хазинани ўғирлади, бироқ кейин унинг учун хазина муҳим эмаслигини тушиниб етди. Муҳими Ибн Ҳоқонни ҳалок этиш эди. У ўзини Ибн Ҳоқон қилиб кўрсатди, у Ибн Ҳоқонни ўлдирди ва охир-оқибатда унинг ўзи Ибн Ҳоқонга айланди.

— Шундай,- қўшилди Данревен,- у дайдига айланди, у қачондир қазосидан олдин, шоҳ бўлганлигини ёҳуд ўзини шоҳ қилиб кўрсатганлигини хотирлашга маҳкум бўлган дайдига айланди.

Xorxe Luis Borxes
O’Z LABIRINTIDA HALOK BO’LGAN IBN HOQON AL-BUXORIY
Sharifjon Ahmedov tarjimasi

Лотин Америкасининг энг машҳур ёзувчиларидан бири Хорхе Луис Борхес (Jorge Luis Borges) 1899 йилнинг 24 августида Аргентина пойтахти – Буэнос-Айресда туғилган, ўсмирлиги ва ёшлиги Европада ўтган. 1920-йилларда ўз юртига қайтган адиб дастлаб шоир сифатида машҳур бўлади. 1955 йилдан миллий кутубхона директори бўлиб ишлайди. Кўзи кўрмай қолгач, 1973 йили ишдан бўшайди. Бир қанча миллий адабий мукофотлар соҳиби; Италия, Франция, Буюк Британия, Испаниянинг олий мукофотлари совриндори; Сорбоннa, Оксфорд, Колумбия (Нью-Йорк) университетларининг фахрий доктори.
Китоблари: «Буэнос-Айрес жазирамаси» (Fervor de Buenos Aires, 1923), «Қарши томондаги ой» (Luna de enfrente, 1925), «Текширув» (Inquisiciones, 1925), «Менинг умидимдаги ҳажмлар» (El tamaño de mi esperanza, 1926), «Аргентиналиклар тили» (El idioma de los argentines, 1928), «Сан-Мартин майдони дафтари» (Cuaderno San Martín, 1929), «Эваристо Каррьего» (Evaristo Carriego (1930), «Муҳокама» (Discusión, 1932), «Шармандаликнинг умумий тарихи» (Historia universal de la infamia, 1935), «Мангулик тарихи» (Historia de la eternidad, 1936), «Тўқималар» (Ficciones, 1944), «Кашфиёт» (Artificios, 1944), «Алеф» (El Aleph, 1949), «Янги текширувлар» (Otras inquisiciones, 1952), «Бажарувчи» (El Hacedor, 1960), «Бошқа, худди ўзи» (El otro, el mismo, 1964), «Соя мақтови» (Elogio de la sombra, 1969), «Броудининг хабари» (El informe de Brodie, 1970), «Йўлбарслар олтини» (El oro de los tigres, 1972), «Қум китоби» (El libro de arena, 1975), «Кўнгилдаги атиргул» (La rosa profunda, 1975), «Темир танга» (La moneda de hierro, 1976), «Тун эртаги» (Historia de la noche, 1977), «Етти кеча» (Siete noches, 1980), «Сирли хат» (La cifra, 1981), «Данте ҳақида тўққиз эссе» (Nueve ensayos dantescos, 1982), «Шекспир хотираси» (La memoria de Shakespeare, 1983), «Атлас» (Atlas, 1984), «Фитначилар» (Los conjurados, 1985).

…Ular in qurayotgan o’rgimchak kabidirlar.
Qur’on XXIX, 40

— Mana shu yerda mening ajdodlarim yashab o‘tganlar, -dedi Danreven va bulutlar qo‘ynidagi yulduzlarni ham zabtiga olgan ishora bilan kimsasiz tekislikni, dengiz va suvoqlari ko‘chgan ulug‘vor imoratni qo‘rg‘onlab chiqdi.
Do‘sti Anvin, mundshtukni qo‘lida o‘ynagancha, uning fikrini tasdiqlagan kabi ishora qildi. 1914 yil yoz oqshomlarining biri edi; osuda hayotdan bezigan bu ikki og‘ayni Kornuell atrofidagi mana shu joylar sukunatidan orom olishardi. Timqora soqolli Danreven uning zamondoshlari ko‘lamini aniqlashga ojizlik qilgan va hikoya qilib berish mushkul ulug‘vor asar muallifi sifatida shuhrat qozongan. Anvin esa Ferma o‘z vaqtida isbotlay olmagan Diofant teoremasini tadqiq etgandi. Har ikkisi ham navqiron, qiziqqon va jo‘shqin yoshda edilar.
— Nilotlar qabilasining sardori va yohud shohi Ibn Hoqon Al-Buxoriy, — dedi Danreven, -mana shu uyning asosiy bo‘lmasida o‘z jiyani Said tomonidan o‘ldirilganidan buyon qariyb chorak asr vaqt o‘tdi.
Kutilganidek, Anvin ushbu fojea sababini so‘radi.
— Buning sabablari bir qancha, — javob qildi Danreven.- Birinchidan, bu uy – labirint. Ikkinchidan, shohni sadoqatli qul va arslon qo‘riqlaguvchi edi. Uchinchidan, yashirib qo‘yilgan xazina o‘g‘irlab ketilgan. To‘rtinchidan, ayni qotillik sodir etilgan vaqtda qotilning o‘zi jonsiz edi. Beshinchidan…
— Jumboqlarni qalashtirish befoyda, — uning mulohazalarini bo‘ldi Anvin.- Ularning yechimi juda oddiy bo‘lishi mumkin. Edgar III ning o‘g‘irlangan maktub haqidagi hikoyasini, Zangvilning qulflangan xonasini esla.
— Jumboqlar yechimi juda murakkab bo‘lishi ham mumkin, — e’tiroz bildirdi Danreven.-Koinotni esla.
Qumtepaga ko‘tarilgach, ular labirint qarshisida paydo bo‘lishdi. Yaqindan kuzatilganda, labirint odam bo‘yidan balandroq qilib, oddiy g‘ishtlardan barpo qilingan to‘g‘ri va deyarli adoqsiz devor kabi tuyilardi. Uy aylana shaklida qurilgan, biroq uning sathi juda kengligi bois egriliklar sezilmaydi, dedi Danreven, Anvin esa har qanday to‘g‘ri chiziq adoqsiz ulkan aylana yoyidan iborat, deb e’lon qilgan Nikolay Kuzanskiyni esladi. Tun yarmida ular zim-ziyo va xavf-xatarga to‘la dahlizga olib kiruvchi, puturdan ketgan ko‘hna eshikni topishdi.
Danreven, garchi, ichkarida behisob chorrahalar bo‘lsa-da, muttasil so‘lga tomon yursalar, biror soatdan so‘ng uy markaziga yetib olishlarini aytdi. Ikkovlon ehtiyotkorlik bilan qadam qo‘yishardi, bir fursat o‘tib asosiy yo‘lak ikki tor yo‘laklarga ajraldi. Shift tobora pastlab borganidan uy ularni yutib yuborishga chog‘langanday tuyilardi. Ular oldinma-ketin borishar, Anvin muttasil devorni paypaslab yo‘l topardi. Zimiston ichra yurib borishar ekan, Danreven Ibn Hoqon o‘limi voqeasini so‘zlab berdi.
— Mening ilk xotiralarim, — deb hikoyasini boshladi Danreven, — Ibn Hoqonning Pentrit darvozalari qarshisida paydo bo‘lishi bilan bog‘liq bo‘lsa ajabmas. U arslon yetaklagan odam hamrohligida tashrif buyurgan edi. Injildagi suratlarni hisobga olmaganda, bu men ko‘rgan dastlabki zanji va birinchi arslon edi. Garchi hali go‘dak bo‘lsam-da, olovrang tusli jonzot va tun kabi qora odam meni Ibn Hoqon qiyofasidan ko‘ra kamroq hayratga soldi. Ibn Hoqon menga daroz bo‘lib ko‘rindi; u och jigarrang tusli, qiyiq ko‘zlari tim qora, qirra burun, lablari qalin, soqollari za’faron va qadam olishlari ulug‘vor mahobatli bir odam edi. Men “Shahanshoh dengizlar osha suzib keldi” deb e’lon qildim. Keyinroq, binokorlar uyni tiklashga kirishgach, men bu unvonga qo‘shimcha qilib, uni Bobil Shohi deb atadim.
Musofirning Tentritda qo‘nim topmoqchi ekani haqidagi xabar iltifot bilan qarshi olindi, uyning ko‘lam va shakli esa sarosima va mojaroga sabab bo‘ldi. Uyning yakka-yolg‘iz bitta bo‘lma va bir necha chaqirim masofaga cho‘zilgan yo‘laklardan iborat bo‘lishi tasavvurga sig‘mas edi. Xalq orasida “Bunday go‘shalar nasroniylarga emas, balki Muhammad dinidagilarga xosdir” degan gap tarqaldi. Bizning rektor, har soha bilimdoni bo‘lgan Olbi janoblari, labirint barpo etganligi bois Tangri tomonidan jazoga mustahiq etilgan shoh haqidagi rivoyatni izlab topdi va buni minbar osha barchaga so‘zlab berdi. Dushanba kuni Ibn Hoqon rektor huzuriga tashrif buyurdi. Ushbu qisqa tashrif tafsilotlari o‘sha paytda oshkor etilmagan bo‘lsa-da, bundan buyon Ibn Hoqonning izzat-nafsiga teguvchi va’zlar qayta o‘qilmadi, binokorlar esa ishni davom ettirdilar. Oradan yillar o‘tib, Ibn Hoqon halok bo‘lgach, Olbi o‘sha suhbat mazmunini ma’murlarga oshkor qildi.
Ma’lum bo‘lishicha, Ibn Hoqon unga taxminan shunday degan edi: “Men amalga oshirayotgan ishni qoralashga hech bir kimsa jur’at etolmaydi. Mening gunohlarim shu qadar ulug‘ki, Tangrining ulug‘ nomini asrlar davomida takrorlasam-da, uqubatlarimni yumshata olmaydi. Mening gunohlarim shu qadar ulug‘ki, o‘z qo‘llarim bilan o‘zimni bo‘g‘izlay olsam-da, bu – Adolat sohibi men uchun hozirlagan uqubatlarni bundan ortiq zo‘raytira olmaydi. Mening ismim barchaga ayon: men Ibn Hoqon Al-Buxoriyman, men sahroyi qabilalar ustidan hukmronlik qilgan Ibn Hoqon Al-Buxoriyman. Men ko‘p yillar davomida o‘z jiyanim Said ko‘magida ularga zulm qildim, oxir-oqibat Xudo ularning iltijolarini qabul qilib, isyon ko‘tarishlariga yo‘l qo‘ydi. Navkarlarim qilichdan o‘tkazildi, o‘zim esam yillar davomida to‘plangan xazina bilan qochishga muvaffaq bo‘ldim. Said meni qoya etagidagi avliyo sag‘anasiga olib bordi. Qulimga sahrodan ogoh bo‘lib turishni tayinladim; Said ikkimiz tinkamiz qurib, uyquga ketdik. Kechasi men ilonlar changalida bo‘g‘ilayotganimni tush ko‘rdim. Dahshat ichra uyg‘ongach ko‘rdimki, yonimda Said uxlab yotar, tong esa yorishib kelmoqda edi; men ko‘rgan dahshatli tushning boisi badanimga yopishgan o‘rgimchak tolasi edi. Xazina adoqsiz emas, Said esa o‘z ulushini talab qilishi mumkin, deb xayol qildim. Belbog‘imga kumush sopli xanjar qistirilgan edi – Saidning bo‘g‘ziga xanjar urdim. U jon talvasasida bir-ikki og‘iz so‘z aytdi, ammo men ularni anglay olmadim. Saidning yuzlariga tikildim: u jon taslim qilgan bo‘lsa-da, o‘rnidan turib kelishidan qo‘rqib, qulimga boshini tosh bilan majaqlashni buyurdim. Kimsasiz sahro qo‘ynida uzoq adashgach, nihoyat olisda dengizni ko‘rdim. Uning suvlarida ulkan kemalar suzib yurardi. Men o‘lik odam suvni kechib o‘ta olmaydi, deb xayol qildim va o‘zga yurtlarni izlab topishni ixtiyor etdim. Dengizdagi birinchi kechaning o‘zida Saidni o‘ldirayotganligimni tush ko‘rdim. U aytgan so‘nggi so‘zlarni ilg‘ab olgunimcha shu hol takrorlanaverdi. U o‘limi oldidan shunday degan edi: “Meni hozir qay tarzda o‘ldirayotgan bo‘lsang, men ham seni, qaerda bo‘lmagin, shu taqlid o‘ldiraman”. Saidning ushbu bashorati ro‘yobga chiqmasligi haqqi qasam ichdim; uning arvohi yo‘ldan adashmog‘i uchun labirint barpo etib, uning bag‘rida yashirinishga qaror qildim.
Ibn Hoqon Al-Buxoriy shu so‘zlarni aytib, iziga qaytdi. Olbi bu zanji esini yo‘qotib qo‘yibdi va barpo qilmoqchi bo‘lgan bema’ni labirint tentakligining timsoli va yaqqol isbotidir, deb o‘yladi. Keyin bunday deb o‘ylash g‘ayrioddiy imorat va g‘ayrioddiy hikoyaga muvofiqdir, ammo Ibn Hoqon vujudidan yog‘ilgan qudrat taassurotiga batamom zid, deb xayol qildi. Ehtimol, bu kabi voqealar Misr yerlariga xosdir. Ehtimol, bu kabi xulq-atvor (Pliniy ajdodlari kabi) alohida shaxslardan ko‘ra ko‘proq millat madaniyatiga xosdir… Olbi Londonda “Tayms” taxlamlarini ko‘zdan kechirib, qo‘zg‘olon haqidagi hikoyaning chinligiga hamda Al-Buxoriy va qo‘rqoqligi bilan nom chiqargan vazirning g‘oyib bo‘lganiga ishonch hosil qildi.
Binokorlar ishni tamom qilganlari hamon Ibn Hoqon labirint markaziga ko‘chib o‘tdi. Uni qishloqda boshqa ko‘rishmadi; Said Ibn Hoqonni izlab topib o‘ldirgan, degan fikr ba’zan Olbini tashvishga solardi. Shamol kechalari arslon na’rasini olib kelar, shunda qo‘radagi qo‘ylar ibtidoiy dahshatdan tosh qotar edilar.
Sharq mamlakatlaridan Kardiff yoki Bristolga yo‘l olgan kemalar gohi kichik ko‘rfazda langar tashlar, shunda Ibn Hoqonning sodiq quli labirintdan enib (u mahallar labirint qizg‘ish emas, balki olrang edi), dengizchilar bilan Afrika lahjasida suhbat qurar, u aftidan, tiriklar orasidan vazir arvohini izlar edi. Bu kemalar yashirincha spirtli ichimlik va fil suyaklari tashishlari haqida ovoza tarqalgan edi; demak, ular marhumlar arvohlarini ham tashishlari ehtimoldan holi emas edi.
Uy qurib bitkazilgandan so‘ng oradan uch yil o‘tgach, “Roza Sarona” langar tashladi. Bu kemani men o‘z ko‘zlarim bilan ko‘rmagan bo‘lsam-da, uning qiyofasi Abukir va Trafalgar yonidagi muhorabalar tasvirlangan suratlardagiga o‘xshar va, menimcha, u kemasozdan ko‘ra mohir duradgor mehnati mahsuli bo‘lib tuyuluvchi kemalarning biri edi. Bu (loaqal mening tasavvurimda) sayqal berilgan va tezyurar go‘zal kema edi, dengizchilari esa arab va malayziyaliklardan iborat edi.
Kema kuz kunlarining birida, tong saharda langar tashladi. Ibn Hoqon Olbining uyiga bostirib kirgan mahal shom tusha boshlagan edi. U Said labirintga kirib olganligi hamda qul bilan arslon o‘ldirilganligi haqida dahshat ichra bazo‘r so‘zlab berdi. Ibn Hoqon ma’murlar uni muhofaza qila olish-olmasliklarini bilmoqchi bo‘ldi. Olbi javob qilib ulgurmasidan uni bu uyga ikkinchi va so‘nggi bor haydab kelgan o‘sha qo‘rquv iskanjasida darhol chiqib ketdi. Kutubxonada yolg‘iz qolgan Olbi qo‘rquv changalidagi mana shu odam bir vaqtlar Sudanda o‘z hukmi ostidagi qabilalarga cheksiz zulm o‘tkazganligi hamda muhoraba va odam o‘ldirish san’atidan voqif ekanligidan hayratda edi. Ertasiga kemalarning biri (keyinroq ma’lum bo‘lishicha, Qizil dengizdagi Suakin tomon) jo‘nab ketganidan xabar topdi. U qulning o‘limiga ishonch hosil qilmoqchi bo‘lib labirintga yo‘l oldi. Olbi Buxoriyning uzuq-yuluq so‘zlariga ishonmagan edi, biroq yo‘lakning birinchi muyulishida o‘lik arslonga duch keldi, navbatdagi muyulishda qulning jasadini ko‘rdi, markaziy bo‘lmada esa boshi majaqlangan Buxoriyni uchratdi, oyoqlari ostida sadaf bilan naqshlangan sandiqcha yotar, ichidagi pullar esa g‘oyib bo‘lgan edi.
Hikoyadagi so‘nggi jumlalar dabdabasi Danreven o‘z hikoyasini shu kabi so‘zamollik bilan yakunlashga odatlanganidan yaqqol dalolat edi. Anvin hikoyaga qiziqib qolgan kabi:
— Arslon bilan qul qay tarzda o‘ldirilgan edi, — deb so‘radi. Danreven o‘sha alfozda, ovozida sezilib turgan qayg‘uli qoniqish bilan javob qildi:
— Ularning ham boshlari majaqlangan edi.
Qadam tovushlariga tashqarida yog‘ayotgan yomg‘ir shovqini qo‘shilib ketdi. Anvin mana shu labirintda, Danreven qissasining “markaziy bo‘lmasi”da tunab qolishlari mumkinligini o‘yladi, ammo bu uzoq noqulaylik xotiralarda sarguzashtga aylanadi. Danreven cho‘zilib ketgan sukutni buzib, xuddi qarzini qaytarishni talab qilayotgan kabi savol tashladi:
— Axir bu voqea sirli emasmi?
— Bu voqea sirlimi-yo‘qmi – menga qorong‘u, ammo g‘irt yolg‘on ekanligini aniq bilaman, -javob qildi Anvin. Danreven asabiylashib, rektorning to‘ng‘ich o‘g‘li (aftidan, Olbi bu vaqtda qazo qilgan edi) va butun Pentrit aholisi bu voqeaga guvoh ekanligini aytdi. Anvin uzr so‘radi. Qorong‘ulik qo‘ynida vaqt haddan ziyod sekin o‘tar, ikkovi ham yo‘ldan adashgan bo‘lishlaridan xavfsiray boshlashgan, yuqoridan tushayotgan zaif shu’la zinaning yuqori supalarini yorita boshlaganda esa ular butkul holdan toygan edilar. Ular yuqoriga ko‘tarilgach, dumaloq xaroba xonada paydo bo‘lishdi.
Baxtiqaro shohdan xotira bo‘lib, ikki narsa saqlanib qolgan edi: oynalaridan dengiz va atrofidagi yalanglik ko‘zga tashlanib turgan ko‘lamdor deraza hamda zinapoya qarshisidagi qopqon. Keng bo‘lsa-da ,bu xona zindonga o‘xshar edi.
Yomg‘ir tufayli emas, balki keyin xotirlab yurish uchun ikki do‘st bu tunni labirintda o‘tkazishdi. Riyoziyotchi xotirjam uxladi; shoirning bo‘lsa o‘ziga ham beo‘xshov tuyilgan misralar xayolidan ketmadi:
Qudratli arslon yotar boshi majaqlangan,
Boshi pachoqdir qul va shohning ham.
Anvin o‘zini Al-Buxoriy kechmishi bayoni zarracha qiziqtirgani yo‘q, deb hisoblar, ammo tong saharda jumboqning yechimini topganligiga ishonch bilan uyg‘ondi. U kun bo‘yi bir hodisani boshqa biri bilan har jihatdan qiyoslagan ko‘yi o‘ychan qiyofada yurdi, ikki kun o‘tgach, u Danreven bilan London qovoqxonalaridan birida uchrashishga kelishib oldi. Uchrashgach, unga taxminan quyidagilarni ma’lum qildi:
— Men Kornuollda sen so‘zlab bergan voqea qip-qizil yolg‘on, deb aytdim. Voqealar haqiqat edi yoki haqiqat bo‘lishi mumkin edi, biroq ular sening tilingda quruq safsataga aylangan edi. Eng asosiy yolg‘ondan, tasavvurga sig‘maydigan labirintdan boshlayman. Qochoq odam labirintda yashirinmaydi. Qochoq odam baland sohilda, ustiga ustak, olisdan dengizchilarga ko‘rinib turgan olrang labirint barpo qilmaydi. Uni barpo etishga hojat yo‘q, zotan Koinotning o‘zi tayyor labirintdir.
Chindan ham yashirinishni istagan odam uchun barcha yo‘laklari unga eltuvchi bu minoradan ko‘ra Londonning o‘zi ishonchliroq. Men senga bayon qilgan fikr avvalgi kuni, labirint tomiga kelib urilayotgan yomg‘ir tovushiga quloq tutgan ko‘yi uxlashga chog‘langanimiz mahalda xayolimga keldi; meni o‘z tashrifiga loyiq ko‘rgan bu fikrdan ilhomlanib, sening safsatangni unutish va boshqa biror ma’niliroq narsa haqida o‘ylashga qaror qildim.
— Masalan, ko‘pliklar nazariyasi yohud to‘rtinchi o‘lcham haqida.-deb qistirib qo‘ydi Danreven.
— Aslo, -jiddiy qiyofada javob qildi Anvin. – Men Krit labirinti haqida, ho‘kiz boshli odam markaziy nuqtasi bo‘lgan Krit labirinti haqida o‘yladim.
Detektiv asarlar bilimdoni bo‘lgan Danreven jumboq yechimi mana shu jumboqning o‘zidan hamisha bir pog‘ona pastda turadi, deb xayol qildi. Jumboq g‘ayritabiiy, hatto ilohiy tabiatga egadir, uning yechimi esa nayrangbozlikdan boshqa narsa emas. Xotimani kechiktirish ilinjida shunday dedi:
— Ho‘kiz boshli minotavrni haykal va taqinchoqlarda ko‘rish mumkin. Dante bo‘lsa uni tanasi ho‘kizniki, boshi esa odamniki bo‘lgan maxluq sifatida tasavvur qilgan.
— Bu talqinni ham qabul qilish mumkin, -qo‘shildi Anvin. -Bu yerda bahaybat uyning o‘z dahshatli sohibiga monand kelishi muhim. Labirint mavjud bo‘lishining bosh sababchisi minotavr edi. Tushda ko‘rilgan xatar to‘g‘risida bunday deb bo‘lmaydi. Agar minotavrni xotirlasak (labirint ichida turgan odamning xayoliga keladigan muqarrar xotira), jumboq yechiladi-qo‘yadi. Biroq tan olaman, bu ko‘hna timsol menga jumboqning yechimiga olib boruvchi yo‘l bo‘lib tuyilmagan edi, shu boisdan sening hikoyangda bir qadar o‘rinli timsol – o‘rgimchak tolasi bo‘y ko‘rsatishi zarur edi.
— O‘rgimchak tolasi?-deb qayta so‘radi fikridan adashgan Danreven.
— Ha. Bu jinoyatni qotilning (qotil mavjud edi) ko‘ngliga solgan o‘rgimchak tolasi (mutlaq ma’nodagi tola, aytaylik, ko‘ngil tolasi) meni hayratga soldi. Esla: sag‘ana qarshisida yotgan Al-Buxoriy ilonlar to‘dasini tush ko‘radi, uyg‘ongach esa ayon bo‘ladiki, bu tushning boisi tanaga yopishgan o‘rgimchak tolasi edi. Al-Buxoriy ilonlarni tush ko‘rgan o‘sha tunga qaytamiz. Taxtdan qulatilgan shoh, vazir va qul o‘zlari bilan xazinani olib, sahroda jon saqlaydilar. Ular sag‘anada yashirinib yuradilar. Qo‘rqoq ekanligi bizga ma’lum bo‘lgan vazir uxlab yotibdi; biz dovyurakligini bilgan shoh esa uyg‘oq. Xazinani vazir bilan taqsim qilishni istamagan shoh uni bo‘g‘izlab tashlaydi; bir necha kechadan so‘ng tushida vazir uni baribir o‘ldirishidan ogoh qiladi. Bularning barchasiga ishonish qiyin; menimcha voqealar boshqacha tarzda sodir bo‘lgan. O‘sha tunda dovyurak shoh uxlab yotgan, qo‘rqoq Said esa sergak edi. Uxlamoq – yorug‘ olam bilan vidolashmoq demak, bunday vidolashuv esa o‘zini ta’qib etayotganlaridan xabardor odamga munosib emas. Hasadgo‘y Saidni shohning uyqusi vasvasaga soladi. U qotillik qilishni diliga tukkan va ehtimol, qo‘lidagi xanjar ham shay edi, ammo u o‘zida jur’at topa olmadi. U qulni ko‘makka chorlab, xazinaning bir qismini sag‘anaga yashirib qo‘ydilar, so‘ng esa Suakin va undan so‘ng Angliyaga qochib kelishdi. Al-Buxoriydan yashirinish uchun emas, balki uni tuzoqqa ilintirib, o‘ldirish maqsadida dengiz uzra alvon devorli ulkan labirint barpo qildi. Kemalar nubiyaliklarni olrang odam, qul va arslon haqida ogoh etishlarini va ertami-kech Al-Buxoriy uni mana shu labirintdan izlab topish uchun yetib kelishini u bilar edi. So‘nggi yo‘lakda Ibn Hoqon uchun qopqon hozirlagan edi. Al-Buxoriy Saiddan cheksiz nafratlanar, shu bois oddiy ehtiyot choralarini ko‘rishni o‘ziga ep ko‘rmadi. Kutilgan kun yetib keldi; Ibn Hoqon Angliya sohiliga qadam qo‘ydi, labirint eshigiga yaqinlashdi, vazir, chamasi, pistirmadan uzilgan bitta o‘q bilan o‘ldirgan mahalda zinaning birinchi supasiga qadam qo‘yib ulgurgan edi. Arslonni qul o‘ldirgan, qulni ikkinchi o‘q yer tishlatdi. U shunday ish tutishga majbur edi, zotan boshi majaqlangan bir qo‘rqoq jasadi shubha uyg‘otishi mumkin edi; arslon, qul va shoh murdasi yaxlit tizimni tashkil etadi; ushbu tizimning bir bo‘lagiga ega bo‘lgan odam voqeaning asil mohiyatini anglay oladi. Olbi bilan suhbat chog‘ida Ibn Hoqonni (vazirni) qo‘rquv chulg‘ab olganligidan ajablanmasa ham bo‘ladi; u hozirgina dahshatli jinoyatni sodir etgan va xazinani qo‘lga kiritish uchun Angliyadan qochish niyatida edi.
Anvinning ushbu mulohazalaridan so‘ng oraga sukunat cho‘kdi. Danreven o‘z qarashlarini bayon qilishdan avval yana bir ko‘za pivo buyurdi.
— Fikringga qo‘shilaman, -dedi u.- Mening Ibn Hoqonim aslida Said edi. Bu kabi evrilishlar – janrning ko‘hna xususiyatlari va unga amal qilishni o‘quvchi talab qiladi. Biroq men xazinaning bir qismi Sudanda qoldirilgan, degan taxminni rad etaman. Esla, Said shoh va shoh dushmanlari ta’qibi ostida edi; u xazinaning bir qismini yashirish bilan ovora bo‘lganidan ko‘ra hammasini olib ketishini tasavvur etish osonroq. Ehtimol, butun mablag‘ sarf etib bo‘linganligi bois pullar topilmagan edi; Nibelunglar xazinasidan farqli o‘laroq, adoqsiz bo‘lmagan bu pullarni binokorlar hazm qilib yuborishgan edi. Bu holda Ibn Hoqon sovurib bo‘lingan xazinani qaytarib olish maqsadida dengizni suzib o‘tgan bo‘lib chiqadi.
— Sovurib bo‘lingan emas, — dedi Anvin, — balki uni tuzoqqa ilintirish va halok etish uchun g‘ishtdan tiklangan ulkan aylanasimon qopqon hozirlashga sarf etilgan xazina. Agar taxminim to‘g‘ri bo‘lsa, Saidni badnafslik emas, balki nafrat va qo‘rquv shunday yo‘l tutishga majbur qildi. U xazinani o‘g‘irladi, biroq keyin uning uchun xazina muhim emasligini tushinib yetdi. Muhimi Ibn Hoqonni halok etish edi. U o‘zini Ibn Hoqon qilib ko‘rsatdi, u Ibn Hoqonni o‘ldirdi va oxir-oqibatda uning o‘zi Ibn Hoqonga aylandi.
— Shunday, — qo‘shildi Danreven, — u daydiga aylandi, u qachondir qazosidan oldin, shoh bo‘lganligini yohud o‘zini shoh qilib ko‘rsatganligini xotirlashga mahkum bo‘lgan daydiga aylandi.