Кристофер Меррилл (Christopher Merril) Массачусетс штатининг Нортҳэмптон шаҳрида туғилиб, Нью-Жерсида ўсиб-улғайди ҳамда Мидлбёри коллежи ва Вашингтон университетида таълим олди. У тўртта шеърий тўплам нашр қилди, булар қаторига “Нурафшон сув” (“Brilliant Water”) ва “Қўриқчилик гулхани” (“Watch Fire”) тўпламлари киради. Муаллиф “Қўриқчилик гулхани” тўплами учун Америка шоирлари академиясининг Питер И.Б.Лаван номидаги “Ёш шоирлар” мукофотига сазовор бўлди. К.Меррилл ўндан ошиқ тўпламларни таҳрир ва таржима қилди, шулардан бештаси ҳужжатли асарлардир, улар қаторига “Бошқа юрт майдони: жаҳон футболи орқали саёҳат” (“The Grass of Another Country: A Journey Through the World of Soccer”), “Фақат михлар қолди: Болқон уруши саҳналари” (“Only the Nails Remain: Scenes from the Balkan Wars”), “Яширин илоҳ ҳодисаси: Муқаддас тоққа саёҳат” (“Things of the Hidden God: Journey to the Holy Mountain”) киради. Унинг сўнгги насрий китоби “Каптарлар дарахти: маросим, экспедиция, уруш” (“The Tree of the Doves: Ceremony, Expedition, War”) терроризмга қарши кураш олиб борилаётган Малайзия, Хитой, Монголия ва Яқин Шарққа қилган саёҳатлари солномасидир. Муаллиф асарлари 25 та тилга таржима қилинган; мақолалари турли нашрларда чоп этилмоқда; унга кўрсатилган эъзоз-эҳтиромлар орасида санъат соҳасидаги рицарлик унвони ва француз ҳукуматининг мактублари бор. У 2000 йилдан бери Айова университетидаги Халқаро ёзувчилар дастурининг директори сифатида ўттиздан ортиқ мамлакатда маданий дипломатлик миссиясини амалга оширди, сўнгги марта Афғонистон билан Баҳрайнга саёҳат қилди. У ва умр йўлдоши скрипкачи Лиза Говди-Меррилл икки нафар қизи билан Айова шаҳрида истиқомат қилади.
Кристофер Меррилл
ШЕЪРЛАР
* * *
Футбол коптогини ўйнар болакай
машқлар ҳадисини олгач, аввал ўнг,
сўнгра чап оёққа, олд-орқа юриб,
яна ўнг оёққа, кейин – чапига,
сўнгра сонга олиб, сон атрофида
тўпни айлантирар чамбарак қилиб,
оёқ орасига тушади копток
танадан оққан тер мисоли аста
ва у оёғининг юмшоқ тарафи
билан тутиб олар ерга туширмай,
ҳуққабоздай уни тепиб ўйнайди
оёқда бир, икки, уч маротаба
сакрамачоқ каби спорт залида,
тепар ва ҳавода ушлар муаллақ,
заиф чап оёғи устида уни
олдин ва орқага юрар бемалол,
сўнгра боши узра кўтарар, копток
тепасида туриб қолар муаллақ;
болакай қаддини тутгунча расо
елка ва бўйнида кўтарар азот,
олар у елкадан бу елкасига,
оҳиста-оҳиста тебраниш сўнар,
сўниб бораётган нақорат қаби
ҳаракат тинар ва мувозанатга
келар болакайнинг сочи устида,
кўзига жизғанак қуёш билан тер
тўлади кўзига тўп ўнаётганда,
енгил тепиб ўйнар коптогини у,
букчайтириб олар елкаларини,
бошини орқага ташлар ва бўйин
ботиғида уни олади тутиб,
белини букар ва кўрар: соясин,
сербар футболкасин, жазирамада
куйган майсаларнинг тоб еган баргин;
дамини олар у, копток сирғалиб
елкасига тушар, оёқларини
соғина бошлайди зум ҳам ўтмасдан.
Айланиб чопади, копток устидан
тоққа қоқилгандай ҳатлаб ўтади,
чап оёғи билан коптогини ўнг
оёғига томон қисиб боради,
ва товони билан тепар коптокни,
у ҳавога учар – камалак мисол! –
тизларин айланиб ўтиб, болдирга
тушишидан аввал иккала сонин
орасига келиб тушади тўғри
токи болакай чап оёқдан ўнгга,
ўнг оёқдан чапга, сўнг сонларига
олиб коптогини ҳуққабоз каби
ўйнатиши учун ёзнинг энг сўнгги
куни бўш далада кезар чоғида.
Ғаввос
мувозанат сақлаб турар эди супанинг чеккасида
ой булутга урилгандай бир сўз жаранглаганда
кўзи билан қўлларини кўтариб сакради у
баландларга оёқ-бошин эгиб, ғужанак бўлиб,
орқага ўмбалоқ ошди у шифтдан ахтариб
қутб юлдузин, боши билан урилди-ку супага,
ажал уруғи ниш отди, шилқ этиб тушди боши,
оёқлари жонсизланди сирғаларкан ҳавода,
сув лоларанг бўлди қулоқ ва оғзининг қонидан,
у илдизга менгзалган кўй ҳовузнинг туб-тубида
қобиғида титраб турган трамплинни ҳамда
оёғига қалққан тўда солган чуввосларини,
синган кафти ёки гулни силкиётган аёлни,
сўнг қирмизи сувдан балққан нурни, ундан ҳам кейин
денгизчига йўл кўрсаткич кунни кўрмоқчи бўлди.
Денгиз
Япроқлар уй томин айланиб учар,
Куз келди боғларга, уйимиз заранг,
Эман соясида жойлашган эди;
Туш йўлакларию қафас оралаб,
Чопган каламушлар ва тонг чоғида
Ёлғиз уйғонишни ўйлаб мен “инмоқ”
Сўзини танладим…
Чунки сен кетдинг,
Япроқлар айланиб қочади томни,
Бўм-бўш уй чалади ҳуштагин: куз, куз
Ва мен шўр ҳавони ҳидлайман – денгиз.
Тўфон
Гўё меҳмон денгизнинг шиша столини синдириб, хизматкорларнинг қонини қайнатганча буйга ўтириб олганча сузиб кетаётгандай.
Гўё кимдир тўлқиннинг қизғанчиқ меросхўри бўлмиш тўлқинчалар соҳилни, қумтепаларни, қолаверса, денгиз йўсини ва кўпик кафанига ўралган оролни қоплашидан сақлаб қола оладигандай.
Албатта, мулозимларнинг мана бу кичик рўйхатида на денгизчилар, на балиқчилар, на қутқарувчилар, на тўлқин ўркачида сузувчилар, на қуёшда тобланувчилар, на чиғаноққа нақш чизувчилар, на денгиз манзарасин чизувчи рассомлар, на об-ҳаво мутахассислари, на бевалар, на деворлар… бор.
На уфқда туриб қолган ҳарбий кема экипажи бўлган денгизчилар – курраи замин бўйлаб тортилган симларда ғуж қўниб олган қушлар.
На телестудияда мўраётган Инжил воизи.
На йўлларни қоплаган, материкка йўл олган мошинлару юкмошинларнинг қувурию моторига тиқилиб қолган қум.
Ва шовот устидаги кўприк очилди, у чайқалди очилган кўйи, харилари синиб тушар, тиргаклари тик оёқда қочиб боради.
Кўприкнинг усти тузга бўккан тахталари билан сувга сирғалиб тушди.
Қўйиб юборинг деб ёлворган кўйи палтоси тугмаларин ечаётган кекса хотинбоз мисол.
_________
Гўё чақирилмаган меҳмон таклифимизни менсимагандай — об-ҳаво харитамиз, ҳаво шарларимиз, қум тўлдирилган халталару узун ёғоч оёқларимиз, лиқиллаган нарвонимиз қум уюмига лангар ташлади, ракеталар Ойда бўшалиб кетди, баржалар денгизнинг ҳамма жойига ахлат ташлади…
Чунки меҳмон сингари биз ҳам бурчимизни унутиб қўйдик ва шу тариқа борлиқ тартибига путур етказдик.
Бу тартибни на англаб етдик ва на ўрнига бошқа бир нарсани ўйлаб тополдик.
Чунки биз қуёш карахт қилган уйқудан уйғона билмадик, қум қалъаси қуриш мусобақасидан, қум уюмидаги қўнғизлар пойгасидан, клубдаги хўроз уриштиришдан ўзимизни тия олмадик.
Ҳатто қутқарувчи қизил байроқ кўтариб, бўрон булутидан огоҳ қилганда ҳам, сузувчиларга ҳуштак чалиб, ёз тугаганидан хабар берганида ҳам.
Яна бандаргоҳлар, қояларнинг анави узун енглари, бир жойга йиғилган траулерлар, пароходлар ва яхталар.
Ва пахтали елкани – қўлрўмоли билан чўкаётган чоғроқ бир кема.
Ва денгиз – оғзи кўпирган қутурган кўппак, сув кўтарилиши, яна чайнаб ташлар қирғоқни.
Қўлимиздан келгани – чапак чалмоқ ва келажак ёрдамни кутмоқ.
_________
Яна тўфонни эҳтирослар базми дея атаган ва у ўзини шамолга айлантириб, кўнглини супириб тозалашига ишонганлар ҳам бор эди.
Ва баъзилар унинг черков эшигига михланган рисоласини ўқишга уринганда бошқалар у қаердан шахдам одимлар буйруғини олганини, нега совғаларимизни ирганиб рад этганини билмоқ учун ибодат қилар эди.
Унинг тўлқинлари оломон лабларига тутилган сўзнинг пўстини сидириб ташлашига умид қилган одам ҳам бор эди.
Улар унинг очиқ кўзи – сокин қаҳрининг қоқ марказини биринчи бўлиб кўриб қолдилар.
Лекин қум йўлга йўлга уюлганда, лопиллаган қайиқлар ўз тўхташ жойи, бандаргоҳидан юлқинмай қўйганда болакай онасининг огоҳлантиришига ҳам қарамай варак учиргани қум уюмига устига чиқди.
Худонинг кўзига тушган чўпдай балиқчи ўлжаси бўлмиш окунь балиғи томон кетаётиб қиқирлади.
Айни чоқда бобой одимлайди ҳаётидаги барча аёлларнинг номини минғирлар экан.
Унинг уфқда тўдалашаётган шамолларни жиловлаб олгудай шашти бор эди.
— Кейин у кўзини юмди ва яна босинқираш бошланди.
__________
Қум уюми устига туриб қолди дала ҳовлилар, чет мамлакат қўллаган ва устуворлик ҳиссини ўзгартириши зарур бўлган ҳукуматлар қулиб тушди қўққисдан, улар эшик ва деразаларин янги тартибга очиб, шамол билан сувнинг кескин буйруқларига бўйин эгди.
Худди ҳайдовчиси маст автобусдай бир коттеж денгизга оқиб чиқди, йўл-йўлакай кийимлар, китоблар, соатлар, устуллар, Эрон гиламлари ва оиланинг барча сир-асрорларини узун ва баланд тўлқин устига соча кетди.
Эгасиз мошинларни шовот томон сурган ўша тўлқин дала ҳовлини болалар аравасидай Дюн Роуд бўйлаб суриб, Шиннекок кўрфазига туширди ва дала ҳовли ясама оролга айланиб қолди.
Қум уюми ўсимлиги, тош йўл, ёғоч тиргаклар ва мих ёрдамга ташланган қумдан ясалган орол, унинг атрофида келаси йили ақлидан шамол оздирган аёл сузиб юрган бўлади.
Қўшиқ айтар, “Битта уй бор эди, тўфон келди сўнг…”
Бу жойда қуёш шақиллатар калитларини ҳамда чиғаноқ бўйсунар ўзининг оппоқ ёлғонларига.
У ерда шамолни мақтамоқни машқ қилаётган шоир дам олишга келган сўзлар бўронини топиб олади.
У ерда севишганлар саёз вужудларга ботиб қолади, руҳ эса баридан янгитдан бошлашни орзу қилади.
У ерга таниш меҳмон каби сув оқими билдирмасдан кириб келади…
Чунки
Яннис Рицос мавзусига вариация
Чунки ўлик денгиз гаров тушганларни эмин қилди – туз таъми, руль ва елкан;
Чунки хожасининг кийимин кийиб олган римлик қуллар қитъа бўйлаб қочишга тушди;
Чунки бир қўлёзма, бир қисим мумланган сўз куйдириб кул қилди бир монастирни;
Чунки қуёш тан олмади Шварцвальдни, шамол тегирмонлари деҳқонларни ерга, ҳавога, бўри бўлиб увлаган болакайнинг овозига ун қилиб тортди;
Чунки бўм-бўш саҳнада вишиллар эди оломон, бадмаст суфлёр донг қотиб ётарди, примадонна ўрага яшириниб олди;
Чунки тиканли симга ҳиссиз юзимизу тўсиқлар ўрнини бердик;
Чунки қичқириқ вайрон бўлган ҳавода из қолдирди;
Чунки мен ўша из ортидан ўрмонга бордим, қўлларим эриб, тутун ва ёмғирга айланиб кетди;
Чунки мен юз йиллар олдин ташлаб кетилган сирти деворли шаҳар ташқарисидан топгунча кунлаб ва ҳафталаб саргардон кездим;
Чунки мен на деворни чамалай олдим, на қадрдон гўшимга қайта олдим, шу тариқа дарё бўйидаги соҳилда қолиб кетдим.
Чунки дарё ўзгартирди ўзанини ва унинг қирғоқлари мен тиз чўкиб, лол ва қўрқиб ўтирган қуруқ каравотга уваланиб тушди;
Чунки саҳронинг қаерига борсам ҳам тинмай сўзланар эдим;
Чунки мен ҳеч қачон саҳрони кўрмаганман;
Чунки аниқ бўлмаган изга эргашгим келди;
Чунки аломатлар, йўлкўрсатар устунлар, ер ва денгиз ишорат белгиларига ишонмайман;
Чунки мен кўҳна шаҳарга илк сафарим чоғидаёқ сопол синиқлари билан тош қуроллар излаб, харобаларни титкиладим ва ҳеч қачон бу ерга қайтиб келмайсан деб огоҳлантирилдим;
Чунки мен барча огоҳлантиришлару оломоннинг кўрсатмаларини ерда қолдирмайман;
Чунки мен ўзимдан бошқанинг гапига қулоқ солмайман;
Чунки мен бўри бўлиб увиллашни яхши кўраман;
Чунки мен ўқиш учун қўлга олган ҳар нарсадан тутун иси анқийди;
Чунки баъзан қўлларимни топиш учун ярим тунда уйғониб кетсам, қўлларимни шўр босган, чойшаб эса баданимга елкан каби ўралиб қолган бўлади;
Чунки бу ер чўл ёки денгиз бўлса, буни гапириб бера олмайман;
Чунки юлдузларни ўқишни ўрганмаганман, қайга кетаётганимизни ҳам билмайман;
Чунки шу сабабли, ундан ҳам каттароқ сабабларга кўра, исмингни қудуққа яширдим, мана у яна паймонамни тўлдира бошлар.
Тўсиқ
Тоғ тизмасини иккига бўлиб қўйган тўсиқ “Кунлардан бир кун” деган сатр билан қўққисдан, узуқ-юлуқ ва қўққис гап бошлар.
У драма бўлиши учун ибтидоси, ўртаси ва интиҳоси аниқ бўлиши керак. Таъсирлари-чи? Улар террорнинг тозартувчи, покловчи хўжайинлари, улар таассуфининг ҳаётингга бурун тиқувчилари. Эҳтиёт бўл! – қичқирар драматург. Бутун дунё – тўсиқ, дер тўпори одамлар.
Кашфиёт билан тасаввур ўртасидаги кўҳна жанжалда тўсиқ икки тарафга ҳам ён босади. У на шакл билан мазмун ва на шеър билан насрни фарқлай олади.
Тўсиқнинг тўрт томони бор: юқори, паст, ўнг чап, қора, оқ, эркак, аёл. Шунга қарамасдан, кечалари тўсиқ келажакка йўл кўрсатади, вақт ҳақиқий шимолдир.
Теннессида кимдир даштни кўзага қуяди – бу тўсиқ қуришнинг бир йўлидир. Яна битта мисол: тошлар ўтган йўлни Яратганга томон қайта босиб чиқмоқлик.
Ойгул ва мўъжиза ишораси ваколатин олган тўсиқ михларини йўқотиб қирларга ёнбошлар фитнакор тарзда, оҳанжомасини ечаётган одамлар уларни асраб қўяр сўнгги кунларга.
Боқ тўсиқнинг шамолда гириллашига, тажассумлантиришига адолатнинг ўлаётган ҳиссини; қўққис тошқиндан сўнг жилғага тўлиб қолган лойқанинг ғижим чойшабига соя ташлашига; мақсад танлашдаги ожизлигимизни фош қилишига.
Чунки тўсиқни талаффузу рақслар каби улкан қитъанинг қалин ўрмонларига кўтариб бордик, ўша ерда у қўпол талаффузимиздан узоқроқ яшаб қолди, рақсларимиз ўрнини эгаллади.
Биз у ерда бўғзимизни йиртиб куйладик, ўйларимиз хом эди. Ва бу ривоятдан келиб чиқиб, қонун ва тарихга йўл беради. Ким тўсиқнинг илк ва сўнгги таклифини қабул қилади?
Нариги дунё хариташуносларининг фикрича, Ернинг ўзи ҳам тўсиқдир, тўсиқларга тўлиб кетган коинотда нариги дунё демографлари буни рад этади. Тўсиқ кесиб ўтадиган ва юқорига ўрлайдиган дарёлар ва тик қоялар бир нарсани англатиб туради: дунё оловда куйиб кетадими ёки муз қотадими, барибир тўсиқ омон қолаверади.
Фахриёр таржималари