Ҳазрат Мир Алишер Навоий мактубни тимсолий тарзда «ҳижрондаги шуъла, тириклик нишони» деб таърифлаган эди. Ҳазрат қаламига мансуб «Фарҳод ва Ширин» достони таркибидаги Фарҳоднинг Ширинга, Шириннинг Фарҳодга ёзган гўзал мактубларидаги ҳар бир сатр ёки Жан Жак Руссонинг севишганлар мактубидан иборат романи, Монтеськенинг «Форс номалари” асари донишманд бобомиз фикрининг ёрқин исботидир.
МАШҲУРЛАРНИНГ МУҲАББАТ МАКТУБЛАРИ
Юлдуз таржимаси
… Ва ниҳоят мактуб йўллашга аҳд қилди. Гарчи муҳаббати жавобсиз қолишини билсада, юрак, ақлни инкор этди. Қанча ёзди, нималар деди билмайди. Англагани унинг мактуби махбубаси томон «қанот қоқди». Энди нима бўлади? Тақдир балки мурувват қилар… балки шафқатсиз савалар…
Эътиборингизга ҳавола этилган парча, машҳурларнинг муҳаббат тарихидан бир шингил эди. Унинг давоми билан қуйида танишингиз мумкин. Буюк шахсларнинг гўзал севги номалари ўйлаймизки, сизни бефарқ қолдирмайди. Ҳақиқий, соф ва беғубор туйғулар силсиласи улар…
НАПОЛЕОН БОНАПАРТДАН ЖОЗЕФИНАГА
«Кун сайин сени янада кучлироқ севиб бораяпман. Ҳар тун гўё бағримдасан, хаёлан… Ҳатто финжондаги чойга ҳам қўл текказишни истамайман. Қўрқаман. Сендан узоқдалигимга сабаб бўлаётган ғуруримни лаънатлашдан қўрқаман, Ҳаётим! Айни хизмат пайти ёки харбий лагерларни кўздан кечираётиб ҳам ҳаловатим йўқ. Юрагим жанг майдонидан узоқларда, Жозефинам васли билан паришон. Бу хаёллар мени эс – ҳушимдан айирмоқда.
Агар сендан худди Рона дарёсининг шошқалоқ тезлигидек узоқлашаётган бўлсам, билгинки, висол яқин. Тун ярмида уйғониб, бош кўтармай ишлашим ҳам бежиз эмас. Тезроқда ёнингга қайтиш илинжи бу.
Вантоз (тақвим) нинг 23 дан 26 санасига йўллаган мактубингда «СИЗ» деб мурожаат қилибсан. «СИЗ»? Жин урсин! Бунга қандай қўлинг борди? Бунчалар совуққонлик…
Жозефина! Жозефина! Бир вақтлар сенга айтган сўзларим ёдингдами: «табиат мени кучли ва саботли феъл билан сийлаган, сенга эса шу қадар майинлик ато этганки…» Мени севмай қўйдингми? Кечир, кечир мени азизам, юрагим тилка – пора бўлаяпти.
Сени деб ураётган юрагим аллақандай қўрқув ва чексиз соғинч билан тўлаётир…
Исмимни айтмай сўзлашингдан оғринаяпман. Ҳа, бу жуда аламли ва оғриқлики… Кутаман, исмим ёзилган мактубингни кутаман. Ҳайр! Эвоҳ, бордию мендан кўнглинг қолган бўлса, демак ҳеч қачон мени севмагансан! Мен бундан қаттиқ пушаймон чекишим аниқ…»
АЛЕКСАНДР СЕРГЕЕВИЧ ПУШКИНДАН НАТАЛЬЯ ГОНЧАРОВАГА
Москва. 1830 йил, март ойи. (қоралама, француз тилида)
«Бугун – сизни илк бор учратган кунимнинг шодиёнаси. Тобора иқрорим ортаяптики, менинг борлиғим сиз билан бир бутундир. Асло айро бўлолмайди! Сизни севиш ва ардоқлаш учун яратилган бўлсам ажаб эмас. Қолган юмушларингизчи дерсиз, уларнинг бари тентаклик, рости. Олисларда юриб, бой берган бахтиёрлик онларимдан афсусдаман. Лекин эртами – кечми, барчасини ташлаб, оёқларингизга бош уриб, йиқиламан. У куннинг биргина хаёли кўз олдимда жонлангудек бўлса, зулмат қоплаган зерикарли кунларим нурафшон бўлиб кетади. Ўшанда уйингиз атрофида айланиб, сизни қаршилайман, ортингиздан эргашаман…»
ОНОРЕ ДЕ БАЛЬЗАКДАН ЭВЕЛИНА ГАНСКАЯГА
«Қани эди, тиззангизга бошимни қўйиб, қалбим ҳаловат топса. Фикрларимни банд қилган ўйларни сиз билан бўлишсам. Йўқ, баъзан умуман гапиргим ҳам келмайди. Шунчаки, кўйлагингизнинг бир учини лабимга босиб, ўша бир кунни сиз билан ўтказсам дейман…
О, менинг маҳбубам! Ҳаётим мазмуни, тунларимни чароғон этгувчи малагим, қувончим, бахтим, азизим қачон кўраман сизни? Ёки бу саробми? Сизни кўрибманми ўзи? Эй тангрим! Сўзлаётганда ҳар бир товушга билинар-билинмас урғу беришингизни севаман! Нозик лабларингиз шу қадар бежиримки, бу ҳақда айтмоқликка изн беринг, Азизам!
Эртаю кеч тиним билмай ишлаяпман. Декабрь ойида икки ҳафтага бўлсада ёнингизга бораман. Йўл — йўлакай Юрскнинг қор билан қопланган улуғвор тоғларини кўраману, биласизми нимани хаёл қиламан…Оқ бахмалга ўралган тоғлар севгимлим васлини ёдга солади. Оҳ! Сочларингизнинг хушбўй таровати, қўлларингизнинг оташин тафти, сизни бағримда эркалаб …. илҳомим жўшиб кетади.
Дўстларим, «бунчалик иродалисан» дея ҳайрон қолишади. Эҳ, билганларидами улар, маҳбубамнинг нурафшон сиймоси ҳар қандай ассосиз таъналарни йўққа чиқаришини. Биргина ўпич фариштам, биргина охиста ўпич, ва ҳайрли тун!»
АЛЬФРЕД ДЕ МЮССЕДАН ЖОРЖ САНДГА
«Азизам Жорж, сизга айтмоқчи бўлганим андак тентакликдек туюлар балки, кулгули эшитилиши ҳам мумкин. Очиғи, ёзишга нўноқроқман. Сайрдан қайтиб, айтмоқчи бўлганларим қолиб, нега бўлар-бўлмас нарсаларни ёзаяпман, билмайман. Кеч тушиши билан бу ишларимдан пушаймон ейман ҳали. Сиз устимдан куласиз, эҳтимол мени лофчига чиқарарсиз. Тўппа-тўғри эшикни кўрсатиб, мен ҳақимда ёлғончи деган хаёлга боришингиз ҳам аниқ.
Мен сизга ошиқман! Сизни учратган илк кунимдаёқ севиб қолганман. Дўстнона муносабатда бўлсак, дардимга шифо топарман дегандим. Феълингизда шу қадар ажойиб жиҳатлар борки, сўзсиз юрагимга малҳам бўлиши тайин. Ҳар қалай ўзимни шунга ишонтирдим. Астойдил ишонтирдим. Аммо сиз билан ўтаётган ҳар бир дақиқа мен учун жуда қимматга тушаяпти. Яхшиси, ҳозироқ чиқиб кетишимни айтинг, балки шунда камроқ азобланарман… Беҳудага муаммо чиқаришни истамайман. Сиз бўлса Жорж, ҳар доимгидек айтасиз: «Яна бир ошиқу – беқарор!» Бордию менга бефарқ бўлмасангиз, худди кечаги суҳбатимизда гапирганингиздек, нима қилмоғим лозимлигини билдиринг.
Агар ёзаётганларимга шубҳангиз бўлса, ўтиман, яхшиси жавоб берманг. Биламан, сиз ҳам мен тўғримда ўйлайсиз. Шуларни хаёл қиламану, аммо ҳеч нимага умид қилолмайман. Сўнгги ойларда менга бахтиёрлик лаҳзаларини ҳадя этган дўстимни йўқотишимни биламан, холос. Меҳрибон инсон эканлигингизга аминман, ва биламанки сиз ҳам севгансиз. Мен сизга худди садоқатли дўстига ишонгандек ишонаман.
Жорж, ўзимни худди тентаклардек тутаяпман. Тез орада Италияга жўнаб кетасиз. Парижда қисқа вақт қолишингиздан бахраманд бўлиш ўрнига қилаётган ишимни кўринг. Жиндек қатъийятим бўлганидами, бу дамларни сиз билан ўтказишга жамз қилолардим. Аммо ҳақиқат шуки, қатъийятсизман, шуни дея азобдаман…»
ЛЕВ ТОЛСТОЙДАН СОФИЯ БЁРНСГА
Сентябрь 1862 йил
«Софья Андреевна, ортиқ бардош қилолмайман. Уч ҳафтадан буён ҳар куни айтаман дейману, аммо ўша надомат, ўша қўрқув ва ҳавотир билан ортимга қайтаман. Ҳар оқшом, худди ҳозиргидек, ўтмишни кавлаштириб: «нега айтмадим, айтолмадимми, қандай айтардим» дея қийналаман. Ушбу мактубни ўзим билан олиб кетаман. Яна иродам бўшлик қилса, уни сизга бераман, ўқийсиз. Оила аъзоларингизнинг сохта муомалалари, назаримда, синглингиз Лизани севиб қолганим учун қилинаётгандек. Бу ноҳақлик ахир. Ёзган қиссангиз ҳали ҳам хаёлимдан кетмаяпти. Ўқиб чиққач, мен ким Дублицкий ҳам бундай бахтни орзу қилолмайди. Муҳаббат ҳақида ёзган шоирона жумлаларингиз… сиз кўнгил берган инсонга ҳавас қилмаяпман, ҳавас қилмайман ҳам. Назаримда, сиз учун худди болалардек қувонишим мумкин…
Ростини айтинг, софдил инсон сифатида сўзланг фақат, рафиқам бўлишга розимисиз? Жавобингиз «ҳа» бўлса, чин дилдан, ишонч билан сўзланг. Бордию қалбингизда заррача гумон ўрмаласа, «йўқ» дейишдан чўчиманг. Тангрим ҳаққи, жавоб беришдан аввал ўзингиздан яхшилаб сўранг, шунга розимисиз? «Йўқ» дейишингиздан қўрқаман. Лекин бардошли бўлишга куч тополаман. Агар мен сизни севгандай мени севмасангиз, тамом, жуда ёмон бўлади.»
ВОЛЬФГАНГ АМАДЕЙ МОЦАРТДАН КОНСТАНЦАГА
«Менинг суюкли, миттигина рафиқам, сен учун бир қанча топшириқларим бор.
Сендан ўтиниб сўрайман:
1) Тушкунликка тушиб қолма;
2) Соғлингни асра, баҳор елвизагидан эҳтиёт бўл;
3) Бир ўзинг сайрга чиқма, яхшиси умуман сайр қилма;
4) Сенга бўлган муҳаббатимга заррача ҳам шубҳанг бўлмасин. Ҳар сафар мактуб ёзганимда суратинг қаршимда туради;
5) Иккимизнинг ҳам номимизга доғ тушмасин, ҳар бир ишингга аҳамиятли бўл. Ташқи кўринишингга эътибор бер. Буларни сенга айтаётганимдан ранжима. Обрўмизга путур етмаслиги учун қайғураётганимдан мени кўпроқ севишинг керак, назаримда.
6) Сўзим якунида яна бир илтимосим, хатларингдаги маълумотларни тўлиқроқ тасвирласанг. Мен кетган кунимнинг эртасига қайним Хофер келдими ёки йўқми, шу ҳақида билмоқчиман. Ваъда берганидек тез-тез хабар олиб турибдими? Лангеслар йўқлаб туришибдими, ҳар замон? Портрет чизаётгандинг, ишларинг олдинга силжиб қолгандир? Аҳволларинг яхшими? Мана шулар мени ҳар қачонгидан кўпроқ қизиқтираяпти»
… Va nihoyat maktub yo‘llashga ahd qildi. Garchi muhabbati javobsiz qolishini bilsada, yurak, aqlni inkor etdi. Qancha yozdi, nimalar dedi bilmaydi. Anglagani uning maktubi maxbubasi tomon «qanot qoqdi». Endi nima bo‘ladi? Taqdir balki muruvvat qilar… balki shafqatsiz savalar…
E’tiboringizga havola etilgan parcha, mashhurlarning muhabbat tarixidan bir shingil edi. Uning davomi bilan quyida tanishingiz mumkin. Buyuk shaxslarning go‘zal sevgi nomalari o‘ylaymizki, sizni befarq qoldirmaydi. Haqiqiy, sof va beg‘ubor tuyg‘ular silsilasi ular… 
MASHHURLARNING MUHABBAT MAKTUBLARI
Yulduz tarjimasi
NAPOLЕON BONAPARTDAN JOZЕFINAGA
«Kun sayin seni yanada kuchliroq sevib borayapman. Har tun go‘yo bag‘rimdasan, xayolan… Hatto finjondagi choyga ham qo‘l tekkazishni istamayman. Qo‘rqaman. Sendan uzoqdaligimga sabab bo‘layotgan g‘ururimni la’natlashdan qo‘rqaman, Hayotim! Ayni xizmat payti yoki xarbiy lagerlarni ko‘zdan kechirayotib ham halovatim yo‘q. Yuragim jang maydonidan uzoqlarda, Jozefinam vasli bilan parishon. Bu xayollar meni es – hushimdan ayirmoqda.
Agar sendan xuddi Rona daryosining shoshqaloq tezligidek uzoqlashayotgan bo‘lsam, bilginki, visol yaqin. Tun yarmida uyg‘onib, bosh ko‘tarmay ishlashim ham bejiz emas. Tezroqda yoningga qaytish ilinji bu.
Vantoz (taqvim) ning 23 dan 26 sanasiga yo‘llagan maktubingda «SIZ» deb murojaat qilibsan. «SIZ»? Jin ursin! Bunga qanday qo‘ling bordi? Bunchalar sovuqqonlik…
Jozefina! Jozefina! Bir vaqtlar senga aytgan so‘zlarim yodingdami: «tabiat meni kuchli va sabotli fe’l bilan siylagan, senga esa shu qadar mayinlik ato etganki…» Meni sevmay qo‘ydingmi? Kechir, kechir meni azizam, yuragim tilka – pora bo‘layapti.
Seni deb urayotgan yuragim allaqanday qo‘rquv va cheksiz sog‘inch bilan to‘layotir…
Ismimni aytmay so‘zlashingdan og‘rinayapman. Ha, bu juda alamli va og‘riqliki… Kutaman, ismim yozilgan maktubingni kutaman. Hayr! Evoh, bordiyu mendan ko‘ngling qolgan bo‘lsa, demak hech qachon meni sevmagansan! Men bundan qattiq pushaymon chekishim aniq…»
ALЕKSANDR SERGEYEVICH PUSHKINDAN NATALYA GONCHAROVAGA
Moskva. 1830 yil, mart oyi. (qoralama, fransuz tilida)
«Bugun – sizni ilk bor uchratgan kunimning shodiyonasi. Tobora iqrorim ortayaptiki, mening borlig‘im siz bilan bir butundir. Aslo ayro bo‘lolmaydi! Sizni sevish va ardoqlash uchun yaratilgan bo‘lsam ajab emas. Qolgan yumushlaringizchi dersiz, ularning bari tentaklik, rosti. Olislarda yurib, boy bergan baxtiyorlik onlarimdan afsusdaman. Lekin ertami – kechmi, barchasini tashlab, oyoqlaringizga bosh urib, yiqilaman. U kunning birgina xayoli ko‘z oldimda jonlangudek bo‘lsa, zulmat qoplagan zerikarli kunlarim nurafshon bo‘lib ketadi. O‘shanda uyingiz atrofida aylanib, sizni qarshilayman, ortingizdan ergashaman…»
ONORЕ DЕ BALZAKDAN EVЕLINA GANSKAYAGA
«Qani edi, tizzangizga boshimni qo‘yib, qalbim halovat topsa. Fikrlarimni band qilgan o‘ylarni siz bilan bo‘lishsam. Yo‘q, ba’zan umuman gapirgim ham kelmaydi. Shunchaki, ko‘ylagingizning bir uchini labimga bosib, o‘sha bir kunni siz bilan o‘tkazsam deyman…
O, mening mahbubam! Hayotim mazmuni, tunlarimni charog‘on etguvchi malagim, quvonchim, baxtim, azizim qachon ko‘raman sizni? Yoki bu sarobmi? Sizni ko‘ribmanmi o‘zi? Ey tangrim! So‘zlayotganda har bir tovushga bilinar-bilinmas urg‘u berishingizni sevaman! Nozik lablaringiz shu qadar bejirimki, bu haqda aytmoqlikka izn bering, Azizam!
Ertayu kech tinim bilmay ishlayapman. Dekabr oyida ikki haftaga bo‘lsada yoningizga boraman. Yo‘l — yo‘lakay Yurskning qor bilan qoplangan ulug‘vor tog‘larini ko‘ramanu, bilasizmi nimani xayol qilaman…Oq baxmalga o‘ralgan tog‘lar sevgimlim vaslini yodga soladi. Oh! Sochlaringizning xushbo‘y tarovati, qo‘llaringizning otashin tafti, sizni bag‘rimda erkalab …. ilhomim jo‘shib ketadi.
Do‘stlarim, «bunchalik irodalisan» deya hayron qolishadi. Eh, bilganlaridami ular, mahbubamning nurafshon siymosi har qanday assosiz ta’nalarni yo‘qqa chiqarishini. Birgina o‘pich farishtam, birgina oxista o‘pich, va hayrli tun!»
ALFRЕD DЕ MYUSSЕDAN JORJ SANDGA
«Azizam Jorj, sizga aytmoqchi bo‘lganim andak tentaklikdek tuyular balki, kulguli eshitilishi ham mumkin. Ochig‘i, yozishga no‘noqroqman. Sayrdan qaytib, aytmoqchi bo‘lganlarim qolib, nega bo‘lar-bo‘lmas narsalarni yozayapman, bilmayman. Kech tushishi bilan bu ishlarimdan pushaymon yeyman hali. Siz ustimdan kulasiz, ehtimol meni lofchiga chiqararsiz. To‘ppa-to‘g‘ri eshikni ko‘rsatib, men haqimda yolg‘onchi degan xayolga borishingiz ham aniq.
Men sizga oshiqman! Sizni uchratgan ilk kunimdayoq sevib qolganman. Do‘stnona munosabatda bo‘lsak, dardimga shifo toparman degandim. Fe’lingizda shu qadar ajoyib jihatlar borki, so‘zsiz yuragimga malham bo‘lishi tayin. Har qalay o‘zimni shunga ishontirdim. Astoydil ishontirdim. Ammo siz bilan o‘tayotgan har bir daqiqa men uchun juda qimmatga tushayapti. Yaxshisi, hoziroq chiqib ketishimni ayting, balki shunda kamroq azoblanarman… Behudaga muammo chiqarishni istamayman. Siz bo‘lsa Jorj, har doimgidek aytasiz: «Yana bir oshiqu – beqaror!» Bordiyu menga befarq bo‘lmasangiz, xuddi kechagi suhbatimizda gapirganingizdek, nima qilmog‘im lozimligini bildiring.
Agar yozayotganlarimga shubhangiz bo‘lsa, o‘timan, yaxshisi javob bermang. Bilaman, siz ham men to‘g‘rimda o‘ylaysiz. Shularni xayol qilamanu, ammo hech nimaga umid qilolmayman. So‘nggi oylarda menga baxtiyorlik lahzalarini hadya etgan do‘stimni yo‘qotishimni bilaman, xolos. Mehribon inson ekanligingizga aminman, va bilamanki siz ham sevgansiz. Men sizga xuddi sadoqatli do‘stiga ishongandek ishonaman.
Jorj, o‘zimni xuddi tentaklardek tutayapman. Tez orada Italiyaga jo‘nab ketasiz. Parijda qisqa vaqt qolishingizdan baxramand bo‘lish o‘rniga qilayotgan ishimni ko‘ring. Jindek qat’iyyatim bo‘lganidami, bu damlarni siz bilan o‘tkazishga jamz qilolardim. Ammo haqiqat shuki, qat’iyyatsizman, shuni deya azobdaman…»
LЕV TOLSTOYDAN SOFIYA BYORNSGA
Sentyabr 1862 yil
«Sofya Andreyevna, ortiq bardosh qilolmayman. Uch haftadan buyon har kuni aytaman deymanu, ammo o‘sha nadomat, o‘sha qo‘rquv va havotir bilan ortimga qaytaman. Har oqshom, xuddi hozirgidek, o‘tmishni kavlashtirib: «nega aytmadim, aytolmadimmi, qanday aytardim» deya qiynalaman. Ushbu maktubni o‘zim bilan olib ketaman. Yana irodam bo‘shlik qilsa, uni sizga beraman, o‘qiysiz. Oila a’zolaringizning soxta muomalalari, nazarimda, singlingiz Lizani sevib qolganim uchun qilinayotgandek. Bu nohaqlik axir. Yozgan qissangiz hali ham xayolimdan ketmayapti. O‘qib chiqqach, men kim Dublitskiy ham bunday baxtni orzu qilolmaydi. Muhabbat haqida yozgan shoirona jumlalaringiz… siz ko‘ngil bergan insonga havas qilmayapman, havas qilmayman ham. Nazarimda, siz uchun xuddi bolalardek quvonishim mumkin…
Rostini ayting, sofdil inson sifatida so‘zlang faqat, rafiqam bo‘lishga rozimisiz? Javobingiz «ha» bo‘lsa, chin dildan, ishonch bilan so‘zlang. Bordiyu qalbingizda zarracha gumon o‘rmalasa, «yo‘q» deyishdan cho‘chimang. Tangrim haqqi, javob berishdan avval o‘zingizdan yaxshilab so‘rang, shunga rozimisiz? «Yo‘q» deyishingizdan qo‘rqaman. Lekin bardoshli bo‘lishga kuch topolaman. Agar men sizni sevganday meni sevmasangiz, tamom, juda yomon bo‘ladi.»
VOLFGANG AMADЕY MOTSARTDAN KONSTANSAGA
«Mening suyukli, mittigina rafiqam, sen uchun bir qancha topshiriqlarim bor.
Sendan o‘tinib so‘rayman:
1) Tushkunlikka tushib qolma;
2) Sog‘lingni asra, bahor yelvizagidan ehtiyot bo‘l;
3) Bir o‘zing sayrga chiqma, yaxshisi umuman sayr qilma;
4) Senga bo‘lgan muhabbatimga zarracha ham shubhang bo‘lmasin. Har safar maktub yozganimda surating qarshimda turadi;
5) Ikkimizning ham nomimizga dog‘ tushmasin, har bir ishingga ahamiyatli bo‘l. Tashqi ko‘rinishingga e’tibor ber. Bularni senga aytayotganimdan ranjima. Obro‘mizga putur yetmasligi uchun qayg‘urayotganimdan meni ko‘proq sevishing kerak, nazarimda.
6) So‘zim yakunida yana bir iltimosim, xatlaringdagi ma’lumotlarni to‘liqroq tasvirlasang. Men ketgan kunimning ertasiga qaynim Xofer keldimi yoki yo‘qmi, shu haqida bilmoqchiman. Va’da berganidek tez-tez xabar olib turibdimi? Langeslar yo‘qlab turishibdimi, har zamon? Portret chizayotganding, ishlaring oldinga siljib qolgandir? Ahvollaring yaxshimi? Mana shular meni har qachongidan ko‘proq qiziqtirayapti»
