…Сиёсатга нисбатан адабиёт катта таъсир кучига эга: адабиёт “шунчаки санъат” эмас, адабиёт халқ онгига жуда ҳам жиддий таъсир кўрсатади. Башарти, инсониятнинг жониворлардан бирон-бир фарқи бўлса, бу фарқнинг биринчиси — тил, инсоннинг сўзлашув қобилияти, иккинчиси эса – шеърият. Шеърият, ўз навбатида, тилнинг олий кўриниши, шеърият – биологик тур сифатидаги тараққиётимиз воситаси, унинг антропологик мақсади. Бинобарин, кимки шеъриятни, бадиий адабиётни “санъат” ҳисобласа, инсониятга, энг аввало ўзига нисбатан жиноят содир этган бўлади.

МУСОФИРЛИК ИЗТИРОБЛАРИ
Иосиф Бродский билан суҳбат

Иосиф Бродский 1940 йил 24 май куни Ленинград(ҳозирги Санкт-Петербург) шаҳрида туғилган. Отаси Александр Иванович Бродский(1903-1984) келиб чиқиши яҳудий бўлиб, 1950 йилда ҳарбий фотомухбирдан истеъфога чиққан. Кейинчалик Ленинграддаги газеталарда фотомухбир бўлиб ишлаган. Онаси Мария Моисеевна Вольперт(190

5-1983) ҳисобчи бўлиб ишлаган. Иосифнинг болалиги уруш ва қамал йилларига тўғри келган

Иосиф Бродский ҳаëти ва ижоди¸ аксар буюклар каби¸ одамлар зеҳниятида ўрнашган қатор қолипларни синдириш намунасидир.

18 ëшдан шеър ëза бошлаган Бродский¸ Евгений Рейн¸ Дмитрий Бобышев ва Анатолий Найманлар аъзо бўлган Ленинград ижодкорларининг норасмий гуруҳига қўшилади.

Кўп ўтмай Бродский машҳур шоира Анна Ахматова назарига тушади – шоира Бродский сатрларини «мафтункор»¸ дея атайди.

1963 йили 23 яшар Иосиф «ижтимоий паразитчилик»да айбланиб қамоққа олинади¸ 1964 йили суд ҳукми билан 5 йиллик Архангелск қамоғига жўнатилади.

“Улар бизнинг малласочимиз учун қанақа биография ҳозирлашмоқда! Афтидан Иосиф уларни ўзига оғдирган кўринади” деган эди бу ҳукм ҳақида Ахматова.

Бродский ўз устидан бўлиб ўтган маҳкамада ҳакамнинг “Касбингиз?” деган саволига “Шоир ва таржимон!” деб жавоб қайтарган ва бу жумла кўп ўтмай машҳур бўлиб кетган суддаги қисқа мулоқотни бошлаб берган эди.

“Сизни ким шоирлар сафига қўшди?” деган эди бу жавобга жавобан ҳакам.

“Ҳеч ким. Мени ким инсоният сафига қўшди?” дея саволга савол билан жавоб қайтарди Бродский.

Ҳакамнинг¸ «Сиз ҳатто ўрта мактабни ҳам тузук-қуруқ тугатмаган экансиз»¸ дея қилган эътирозига жавобан Бродский “Бу ерда мактабнинг аҳамияти йўқ. Менимча¸ шоирлик Худодан келади” деган эди атеизм ҳукмрон бир мамлакат маҳкамасида.

Бродскийнинг 5 йилга озодликдан маҳрум этилиши халқаро майдонда катта шов-шувга сабаб бўлиб¸ таниқли композитор Дмитрий Шостакович¸ француз ëзувчиси Жан-Пол Сартр каби машҳур ижодкорлар бу ҳукмга эътироз билдиргач¸ жазо 18 ойга туширилган эди.

1972 йили Бродский СССР дан сургун қилинди. Совет раҳбари Леонид Брежневга ëзган хатида Бродский ватанини тарк этишга мажбур қилинганидан ғазабнок эканини таъкидлай туриб¸ “Мен СССР фуқароси бўлишдан тўхтаган бўлсам ҳам¸ рус шоири бўлишдан тўхтамайман” деган эди.

Аввалига Вена ва Лондонда қисқа вақт яшаган Иосиф Броский кўп ўтмай АҚШда қўним топди ва 1977 йили Америка фуқаролигини олди. Ëшлигидан ўзи мустақил инглиз тилини ўрганган Бродский¸ Америкага келгач мамлакатдаги машҳур университетларда адабиëтдан сабоқ бериш баробарида¸ инглиз тилида ижод қилишга ўтди.

Ижодини рус тилида бошлаб¸ сўнгра уни айни даражада инглиз тилида давом эттирган Иосиф Бродский Америкадаги энг нуфузли мукофотлар¸ хусусан 1981 йили Жон ва Катерина МакАртур жамғармасининг “генийлик” мукофотига лойиқ топилди.

Бродскийга 1987 йили Адабиëт бўйича йилнинг Нобел мукофоти¸ 1991 йили эса¸ «АҚШ шоири» унвони берилди.

Ашаддий чекувчилардан бўлган Бродский икки марта очиқ юрак хуружини бошдан кечирди ва 1996 йили 55 ëшда Нью-Йоркда вафот этди.

М. Гросс: – Сизга нисбатан 1964 йилда ҳукм ўқилган ва қамалгансиз, кейин эса сургунга юборилгансиз. Ўшанда кўнглингиздан нималар кечган?

И. Бродский: – Бунга анча йиллар бўлди. Лекин ўшанда ҳам имкон борича барчасини кўнглимга яқин олмаганман. Чунки, биринчидан, менга нисбатан жиноий иш ғирт уйдирма бўлган. Психологик жиҳатдан эса буни ўзим бир пайтлар ўқиган Кафканинг “Жараён”, Буковскийнинг “Қалъа қуриш” асарларидаги каби сафсата ҳисоблаганман…

М. Гросс: – Ўша пайтдаги ҳукумат сизга нисбатан нима учун бундай йўл тутган? 1972 йилда эса нима учун Россиядан бадарға қилишди?

И. Бродский: – Мен ҳукуматинг бу қарори хусусида жиддий бош қотирмаганман, чунки уларнинг қора ниятларини англаш даргумон. Бунинг бир неча сабаблари бўлса керак. Энг аввало: ҳар бир адиб-шоир ёки санъаткорга СССР Давлат Хавфсизлиги комитетида хуфиёна жиноий иш очилади, у билан боғлиқ ҳужжатлар тўплаб борилади. Яъни:

Назоратда ҳар бир ижодкор киши,
Доим қўлимизда жиноий иши!

у жиноий иш янги саҳифалар билан доим тўлдириб борилади. Жиноий иш белгиланган даражага етгач, тегишли хонада албатта бирон чора кўриш керак, деган қарорга келинади. Жазолаш органлари сизни сўроқ қилиши, калтаклаши, ишлаётган жойингиздан бўшатиб юбориши, кейин эса текинхўрлик, ишёқмасликда айблашлари, қамаб қўйишлари, кейин эса жиннихонага тиқишлари ёки аксинча йўл тутишлари ҳеч гап эмас. Менга келсак, 1972 йилга келиб юқоридаги чораларнинг барчаси ишлатилиб бўлинганди – шу боис навбатдаги чорани қўллашган.

Бунга ўзига хос шуҳрат қозонганим сабаб бўлган бўлса керак: мен совет ҳукумат советлар мамлакатидан чиқариб юборган дастлабки одам бўлганман. Айни ўша йили АҚШ президенти Никсон СССРга келган, шу боис ҳамма ёқни тозалашга зўр берилганди.

Яна бир сабаби ҳам бўлиши мумкин. Давлат хавфсизлиги хизмати бирон ижодкорни зимдан назорат остига олар экан, расмий ижодий уюшмалар ҳам бу ишга жалб қилинади – ижодий уюшмалар баъзида бунда ташаббускор бўлади. Ижодкорлар, баъзида, шу асно бир-бирига ҳасад қилиб, ўч олади. Хуллас, мени мамлакатдан чиқариб юборишларидан олдин Ёзувчилар уюшмасида буни олдиндан билган одам бўлган, лекин мени хабардор қилишни хоҳламаган.

М. Гросс: – Кимлигини айта оласизми?

И. Бродский: – Евтушенко

М. Гросс: – Сиз ўзингизни диссидент ҳисоблайсизми?

И. Бродский – Йўқ. Бу аҳмоқона тамғалардан бири. Адабиёт деган тушунчанинг қадрини ерга уриш учун давлат маҳкамаларига мана шундай маломатлар керак. Гап шундаки, сиёсатга нисбатан адабиёт катта таъсир кучига эга: адабиёт “шунчаки санъат” эмас, адабиёт халқ онгига жуда ҳам жиддий таъсир кўрсатади. Башарти, инсониятнинг жониворлардан бирон-бир фарқи бўлса, бу фарқнинг биринчиси — тил, инсоннинг сўзлашув қобилияти, иккинчиси эса – шеърият. Шеърият, ўз навбатида, тилнинг олий кўриниши, шеърият – биологик тур сифатидаги тараққиётимиз воситаси, унинг антропологик мақсади. Бинобарин, кимки шеъриятни, бадиий адабиётни “санъат” ҳисобласа, инсониятга, энг аввало ўзига нисбатан жиноят содир этган бўлади.

Пировард натижада, ҳозирги даврда адабиёт, эҳтимол, тарих ҳам, – ягона ахлоқий тарбия воситаси. Давлат сиёсий норозиликка нисбатан, бадиий асарлар давлат негизларига кўпроқ путур етказади деб ҳисоблар экан, бу атиги атавистик муносабат саналади: чунки сиёсий норозилик у ёки бу даражада баҳсли бўлса, шеърий шаклдаги норозилик расмий эътирозларга нисбатан очиқ ва равшан лингвинистик устунликка эга.

Адабиёт, яъни шоирлар ва адиблар давлат манфаатларига хизмат қилиши керак дейдиганларни кечириб бўлмайди: давлат маҳкамаси тарихда ташкил топган дастлабки кунлардан эътиборан халқни маънавий ва ақлий ахта қилиш билан машғул.

М. Гросс – Сиз ўзингизни неча ёшдан шоир ҳисоблай бошлагансиз?

И. Бродский – Ҳеч қачон бундай фикрда бўлмаганман. Лекин бошқа ишларга нисбатан кўпроқ шеър ёзиш билан машғул бўлаётганим эътиборимни тортган.

Лекин ҳаётимда ўзига хос кечинмалар бўлган. Нева дарёси бўйлаб сайр қилар эканман, ҳаво кафтларим орасидан сувдай ўтиб бораётгандай туюлган. Албатта, бу фавқулолда кечинма эмас, бироқ ўша соҳилда ҳозир ҳам мен каби фикрлайдиган одам бормикан, деб ўйлайман. Шу асно руҳиятимда жиддий эврилишлар кечаётганини ҳис қилганман.

М. Гросс – Ёшлигингизда кўп шеърлар ўқиганмисиз?

И. Бродский – Ҳа. Совет мактабларида ўқувчилар кўп шеър ёд оларди. Ўқитувчимиз бирорта шеърни ёддан айтишимни сўраганда жуда хурсанд бўлиб кетардим, айрим асарларни иштиёқ билан ёд олганман.

М. Гросс – Мақолаларингиздан бирида шундай ёзгансиз: биринчи марта мактабга борганимда бемаъниликдан бўлак ҳеч вақо ўрганмаслигимни олдиндан билардим. Бу билан нимани назарда тутгансиз?

И. Бродский – Совет давлатида таълим тизими муайян қолипга солинганди. Дейлик, тарих Карл Маркс таълимоти, синфий кураш нуқтаи назаридан ўрганиларди. Қадимий Рим, Ўрта асрлар ёки энг янги тарих эмас, балки қулларнинг қулдорларга, деҳқонларнинг заминдорларга, ишчиларнинг капиталистларга қарши кураши ўргатиларди. Ҳатто тарихда ҳақиқатдан ҳам шундай бўлганига қарамай бундай таълим тизими жуда зерикарли эди.

М. Гросс – Мактабни ўн беш ёшда ташлаб кетганмисиз?

И.Бродский – Ҳа, ортиқ сабрим чидамаган. Ўзим мустақил жуда кўп китоб ўқир эдим, шу боис мен учун мактабнинг қизиғи йўқ эди. Ҳеч кимга қарам бўлишни истамасдим, ота-онамга ҳам кўмаклашгим келган. Отам яҳудий миллатига мансуб бўлгани боис денгиз флотида ишдан бўшагач, иш топа олмаган, онамнинг маошига кун кўрардик, онам эса одамлар яшайдиган кўп қаватли уйлар маҳаллий идорасида бухгалтер бўлиб ишларди.

М. Гросс – Дастлаб нима иш қилгансиз?

И. Бродский – Мен уйдан бош олиб чиқиб кетиб, заводда фрезаловчи бўлиб ишлай бошладим. Бу ҳаётимдаги оғир даврлардан бўлган, бироқ Маркс тасвирлаган йўқсил ишчилар ҳаётини ўз кўзим билан кўрдим. Уч сменада ишлайдиган ишчилар битта катта хонада ухларди, битта ҳожатхонага навбатга турардик ва ҳоказо. Бундай турмуш тарзини анча ўргандим. Хрушчев раҳбарлиги даврида аҳвол сал яхшиланди.

М. Гросс – Хрушевнинг Сталинни фош қилиши сизни ҳайрон қолдирганми?

И. Бродский – Йўқ, ўша пайтда ўн олти-ўн етти яшар бўлган бизнинг авлодни ҳеч нарса ҳайрон қолдира олмасди. Ҳамма ёқда ёлғон, мунофиқлик, шафқатсизлик ҳукмронлигини билардик, ўзимиз ҳам ёлғон гапирардик. Бизни ҳайрон қолдириш учун Сталиннинг вафотидан ҳам кучлироқ нимадир рўй бериши керак эди. Венгрия воқеалари – шундай ҳодиса бўлган.

М. Гросс – Заводдан бўшагандан кейин нима қилгансиз?

И. Бродский – Маҳаллий шифохонанинг ўликхона бўлимига ишга кирганман. Аксарият яҳудийлар каби мен ҳам шифокор бўлишни орзу қилардим, шу боис бу касбнинг машаққатларини олдиндан билгим келган. Бироқ кўп ўтмай у ердан ҳам бўшадим: отам инфаркт бўлиб қолди, моргда санитар бўлиб ишлаётганимнинг ўзиёқ отамни ғашини келтирарди.

М. Гросс – Врач бўлишингизни отангиз хоҳламаганми?

И. Бродский – Йўқ, отам менга тазйиқ ўтказмаган; фақат мени ҳамиша ишёқмас, такасалтанг ҳисоблаган. Анча қаттиққўл бўлган, аслида ҳар бир ота фарзандларига талабчан бўлиши керак; яхши одам эди.

М. Гросс – Ота-онангиз яҳудий динига қаттиқ берилганмиди?

И. Бродский – Йўқ, асло. Мен яҳудий дини талабларига биноан тарбия олмаганман, лекин яҳудий бўлиш осон эмаслигини ҳис қилганман. Одамлар ошкора “жуҳуд” деб ҳақорат қилади; ирқпарастлик шиорлари тинчлик бермайди; ўзингни якккаланиб қолгандай сезасан. Лекин, эҳтимол, бунинг яхши томони ҳам бор: нималарга қодир эканлигингга тезроқ ишонч ҳосил қилишга ҳам ундайди.

Кейинчалик, заводда, қишлоқда ишлаганимда, қамоқда ўтирганимда антисемитизм ҳолатларига деярли дуч келмадим. Антисемитизм ижодкорлар, зиёлилар орасида кўпроқ кўзга ташланарди.

М. Гросс – Яҳудий эканлигингиз ҳақида ўйлаганмисиз?

И. Бродский – Бу ҳақда деярли ўйламайман. “Ирқ” ёки “миллат” каби тушунчалардан юксакроқ туришга уринаман. Бошқача айтганда, рисоладагидек “яҳудий” эмасман. Чинакам русман ҳам дея олмайман. Яхши америкалик эканим ҳам даргумон. Тўғриси, қандай бўлсам шундайман, мен асосан – шоирман.

М. Гросс – Тузум ҳақидаги гапларингиздан қатъий назар, сизнингча, кўпгина одамлар эркин танлаш, аниқроғи, эркинлик масъулиятини ўзларидан соқит қилиш учун кимларнингдир ҳукмронлиги остида бўлишни хоҳламайдиларми?

И. Бродский – Кўпчилик шуни хоҳлайди. Совет тузумининг барқарорлиги ҳам шунда эдики, бу тузум инсониятнинг азалий орзусини амалга оширганди: одамларнинг беғам яшашини кафолатлаганди. Улар бунинг эвазига арзимаган ён бериш қилганмиз деб ҳисобларди. Фақат жуда тадбиркор ва салоҳиятли одамларгина кўп нарсалардан маҳрум эканини биларди, бироқ бундай одамлар жамиятда ҳар доим озчиликни ташкил қилади.

Қамоқдан чиққанимдан кейин одамларга фақат битта гапни айтардим: қамоқ сира ҳам қўрқинчли эмас, фақат маҳбусликнинг машаққатлари бор, бироқ бу машаққатлар қамоқдан қўрқиб, ҳақиқатни айтмай юравериш учун баҳона бўла олмайди. Лекин гапларим таъсир қилмас, одамларнинг у қулоғидан кириб, бу қулоғидан чиқиб кетарди.

Одамлар Ғарбда ўз эркинлигидан қандай фойдаланаётганига ҳам бир назар солинг: улар эркинликка таянган ҳолда хавфсиз ҳаётларини таъминлаётир, катта-катта иморатларда умргузаронлик қилаётир, қатор-қатор янги енгил машиналар сотиб олаётир.

М. Гросс – Сизнингча, эркинликдан қандай фойдаланган маъқул?

И. Бродский – Эсли-ҳушли одамга кўп нарсанинг кераги йўқ. Менимча, одамзотга эркинлик кутубхонада кўпроқ вақтини ўтказиши учун берилади.

М. Гросс – Англия ва Америка адабиётига шу қадар теран шўнғишингизнинг боиси нимада? “Жон Доннга элегия” ва “Т.С. Элиот вафоти”га шеърларингизни назарда тутаяпман – буларни ҳали Россияда яшаётганда ёзгансиз.

И.Бродский – Чунки бу – буюк адабиёт. Рус тилида ўқиган кўплаб китобларим орасида айни мамлакатлар адабиёти манга кўпроқ манзур бўлган. Америка адиблари адабиётга янгича нуқтаи назарни олиб кирди, ва буни фавқулодда муҳим ҳисоблайман. Улар адабиётга янгича руҳ бахш этди, бу рус китобхонларини жуда кучли оханрабодай ром қилди. Дейлик, Россияда Достоевскийдан кейин Толстой катта майдонга чиқди, бу гўё бошқа томонга оғишдай бўлди; Америкада эса тамомила ўзгача ҳолат – ўзгача услубга эга Фолкнер катта саҳнага чиқди.

Масалан, Роберт Форст мени қанчалар лолу ҳайрон қилганини яхши эслайман. Роберт Форст даҳшатни тамомила янгича талқин қила олган. У фожиавий шоир бўлмаган. Кўҳна дунё фожиани етарли даражада яхши ўзлаштирган; Оқибатда даҳшат-ваҳималар шоири бўлган.
Қолаверса, фожиа-трагедия якунига етган жараён, даҳшат эса давомли тусга эга. Инсон турмушининг даҳшатли тусга эга эканини ифодалай олгани боис Форст, менимча, ҳатто Элиотдан ҳам йирик шоир ҳисобланади.

Россия ўзига хос тарихи ва жуғрофий жойлашуви туфайли Ғарбга ҳамиша маданият манбаи сифатида хайрихоҳ бўлиб келган. Бу навқирон миллат хусусияти, зотан унинг тарихи унчалик катта эмас, тарихий коллизияларнинг етишмовчилиги эса, — йигирманча асрда эмас, балки олдинги асарларда – ғарибликдай туюлади. Ғарб маданиятига бизнинг иштиёқимиз жуда катта. 1911 йилда Мандельштамдан акмеизм нима деб сўрашганда, “жаҳон маданиятига ташналик” деб жавоб берган. Айни шу ташналик бизга қувват бахш этиб, муттасил олдинга интилишга ундайди, натижада баъзан ўзимиз интилган маррадан ҳам ўтиб кетганимизни билмай қоламиз…

М. Гросс – Ўз ватанингиздан, она тилингиздан тамомила узилган қувғинда, бегона мамлакатда қандай яшаяпсиз? Бу ердагилар сизнинг шеърларингизни фақат таржимада ўқий олади-ку?

И. Бродский – Бу қайсидир маънода аламли вазият, лекин ҳаётимда абсурд ҳукмронлигига кўникиб қолганман. Ҳатто, назаримда, ҳаммаси аслида шундай бўлиши керак. Қанчалар хатарли ва бемаъни бўлса, шунчалар менга маъқул. Рўй бераётган воқеаларга шундай муносабатда бўлишни Россияда яшайтганимдаёқ одат қилганман. Россияда ижод столидан туриб, кўчада сайр қилар эканман, аксарият руҳан менга тамомила бегона одамларга дуч келардим: Бразилияда ҳам шундай ёлғизликни ҳис қилганман, улар ҳам ўзга олам одамларидай бегона эди. Уларнинг барчаси менга бегона бўлган, барчамиз битта тилда гаплашишимиз эса вазиятни яна ҳам мушкуллаштирган. Россияда яшаган, асли россиялик одам ўзга мамлакатда яшар экан, бирон янгиликдан ҳайрон қолиши жуда қийин.

М.Гросс – Америкалик бўлиш қийин эмасми? Америка қадриятлари асосида яшашга қийналмаяпсизми?

И. Бродский – Кўпам қийналаётганим йўқ. Бинобарин, бизнинг авлод одамлари аввалбошданоқ қайсидир маънода “америкалик” бўлган. Биз 50-йилларда вояга етган авлодмиз ва мен ҳам индивидуалликни, ҳар бир шахс бетакрор бўлиши кераклигини том маънода тушунганман. Америка жамияти қандай нуқсонлар бўлишидан қатъий назар бу ерда ҳар бир инсоннинг индивидуаллиги ҳамон етакчи ғоя ҳисобланади. Бошқа бирорта мамлакатда бу ҳолат кузатилмайди. Айни ғоя менга ҳам тегишли эканидан фахрланаман.

Бироқ ўзга мамлакатда бемалол яшаш учун ундаги бирон-бир нарсага, дейлик, маданияти, сиёсий тизими ёки фойда орттириш имкониятига, жуда бўлмаганда табиати ёки иқлимига кўнгил қўйиш керак. Мен эса иқлимга парво қилмайман, фойда орттиришга, бой бўлишга қизиқмайман, – лекин бутун жамият ҳаётининг негизини ташкил қилувчи ана шу ғояни муҳим ҳисоблайман. Айта оламанки, ҳаётда ўзимни биринчи марта гражданин ҳис қилдим, – шу маънодаки, мазкур ғоянинг амал қилиши, қисман бўлса ҳам, каминага ҳам боғлиқ.

Америка гражданлигини Детройтда олганман. Эрталаб, ёмғир ёғарди, суд биносида етмиш-саксон одам тўплангандик, барчамиз жўровоз қасамёд қилганмиз. Булар Миср, Чехославакия, Зимбабве, Филиппин, Лотин Америкаси, Швеция каби мамлакатлардан келиб Америка жойлашиб қолган одамлар эди. Маросимда иштирок этган ҳакам қисқа нутқ сўзлади. Унинг гаплари ҳамон ёдимда: сиз қасамёд қилар экансиз, олдинги ватанингиз билан ришталарни асло узмайсиз; собиқ ватанингизга сиёсий жаҳатдан ортиқ мансуб эмассиз, лекин маданий ва инсоний алоқаларни сақлаб қолсангиз, Америка Қўшма Штатлари бундан яна ҳам қудратлироқ бўлади. Бу гаплар ўшанда мени жуда ҳаяжонлантирган, қолаверса ҳозир эслаб яна бир бор ҳаяжонландим.

М. Гросс – Ғарбдаги Совет давлатига хайрихоҳ одамлар ҳақида нима дея оласиз?

И. Бродский – Ўз тузумининг сиёсий барқарорлигини мустаҳкамлаш учун олтмиш миллион одамнинг бошини еган жамиятга фақат ўта аҳмоқ одамгина хайрихоҳ бўлиши мумкин. Замондан орқада қолган кимсагина шундай фикрлайди.

М. Гросс – Улар қайси нуқтаи назарга амал қилади? Ахир бундайлар зиёлилар доирасига мансуб.

И. Бродский – Фикрингизга қўшилмайман. Аслида бу ҳам ўзига хос мезон бўлиб, одамнинг мулоҳазакорлигини кўрсатиб беради; энг муҳими сизнинг ахлоқий даражангизни белгилайди. Улар қандай нуқтаи назардан келиб чиқади? Ўйлашимча, бунинг бир неча сабаблари бор.

Биринчидан, Россия сарҳадлари жуда катта давлат, бинобарин, бу давлатда ҳукмрон тузумни жирканч деб ҳисоблаш – дунёнинг аксарият қисмида ёвузлик ҳукмронлик қилади деб эътироф этишдай гап. Бу эса фақат шундай ўйлайдиган кимсалар зарарига хизмат қилади. Ёвузликни қудратли куч деб эътироф этишлари эса уларнинг заифликларини фош этади. Айни шу боис улар ўз нигоҳларини аҳволни ўнглаш мумкин бўлган минтақаларга қаратадилар: Лотин Америкаси ёки Осиёга юзланадилар, айни шу минтақаларда кутилган натижаларга эришса бўлади. Бу амалдаги воқеликка чап беришнинг бир шакли, мўйловдор полковниклар ва генераллар эса – балогардон кимсалардан ўзга ҳеч ким эмас.

Ниҳоят – ҳар биримизнинг кўнглимизда азалий хуфиёна шубҳа борки, унга кўра инсон ҳаётини сариқ чақага ҳам олмаймиз, барчани баравар хом сут эмган банда деб биламиз, гуноҳлар учун жазо йўқ деб ўйлаймиз, ахлоқ ҳақидаги насиҳатларнинг барчасини эса болакайларга мўлжалланган эртак санаймиз. Худо кўрсатмасину башарти шундай бўлса, ҳалокат гирдобига қоламиз. Афсуски, бундай тушунчалар яқин келажакда бутун дунёни қамраб олиш хавфи йўқ эмас, аҳолининг ҳаддан ташқари кўпайиб кетгани бунга биринчи сабаб бўлиши мумкин, Совет Иттифоқи эса келгусида бизларни нималар кутаётганидан огоҳлантирувчи дастлабки давлат ҳисобланади. Бинобарин, замондан ортда қолмаслик учун нима учун Совет Иттифоқига “қучоқ очмаслигимиз керак”? Бироқ гўё келажак сари шитоб интилаётган бу поезд канцлагерларда ёки газ камералари рўпарасида тўхтаб қолаётир.

Эркинликнинг ҳам қайғули жиҳатлари йўқ эмас – эркинлик ҳам қайсидир маънода боши берк кўча: эркинлик шароитида ортиқ ҳеч вақони талаб қилишга ҳожат қолмайди, ҳеч вақога интилишнинг кераги бўлмай қолади. Натижада одамларда ўзлари кўниккан шарт-шароитларга ташналик йўқолиб боради, бинобарин, башарти Маркс мухлислари мазкур ташналикни аҳоли ҳисобига қондирмасалар мен бунга ҳеч қандай эътироз билдирмаган бўлардим.

Ўйлашимча, яна бир жиҳат бор: бизларнинг барчамиз тамаддун томонидан қўйилган тузоқлар исканжасидамиз. Онамиз, бувимиз ёки яна кимдир бизларга болаликдан ҳаёт – гўзал, одамзот – азиз, эзгулик ёвузликни енгади, қонхўр йиртқич эса сенга ҳеч қачон хавф солмайди, деб онгимизга сингдирган. Бироқ ҳаётда жирканч бирон ҳолатга дуч келганимиз заҳоти кўнглимиздан дастлаб шундай фикр кечади: бундай бўлиши мумкин эмас, аллақандай хатолик рўй берди – ўзимиз, тўғрироғи кимдир шундай хатога йўл қўйди. Бинобарин, оналар “инсон умрининг тенг ярми мобайнида йиртқич қонхўрга дуч келади ва унинг кўриниши бизлардан деярли фарқ қилмайди”, деб фарзандларига уқтирса, мақсадга мувофиқ бўларди.

М. Гросс – Ғарбга келгандан кейин сизни кимнидир сотиши, изингиздан хуфёна кузатишидан ниҳоят халос бўлганингизни ўйлаб, жуда енгил тортганмимиз?

И. Бродский – Жуда унчалик эмас. Тўғриси, Ғарбга самолётда учиб келаётганимдаёқ муайян физиогномик ва вербал андозаларга кўникиб қолганим боис янги муҳитда одамлар билан тил топиша олармиканман, деб хавотирланганман. Россияда бирон одам билан икки оғиз гаплашсангиз бас, унинг қандай одам эканини, ортида нималар турганини, келгусида яна неча марта алданиши мумкинлигини дарров билиб оласиз. Мен қаттиқ регламентация ва бараварлаштиришдан холи Ғарбда барчаси бутунлай бошқача бўлса керак, деб ўйлагандим. Бу ерда икки йил яшагандан кейин эса тафовут унча катта эмас, деган хулосага келдим ва эндиликда одамлар билан танишар эканман, башарти Россияда яшаганларида улар ўзларини қандай тутган бўларди, деб чамалашга уринаман. Баъзида жуда антиқа жавоб оламан.

М. Гросс – Уларнинг аксарияти ўзларини қандай тутган бўларди?

И. Бродский – Янглишмасам, уларнинг кўпчилиги мавжуд тузум талабларига мослашиб олган бўларди. Табиат бизга ато этган ақлий ғайрисофдиллик, ақлий ландавурлик каби қобилиятларни бироз кучайтириб, бунинг учун зарур жуда содда талабларни уддаласа бўлади. Токи адабиётнинг ёки бизни ҳайратлантирадиган бирон шахснинг ижобий таъсиридан холи эканмиз, қайд этилган тузоқларга осонгина илинаверамиз.

М. Гросс – Солжиницин Ғарбда ўқиётган маърузалар ҳақида нима дея оласиз?

И. Бродский – Булар фавқулодда зарур маърузалар, лекин ҳар бир одам ўз қарашларини зўр бериб ўтказиши керак деган фикрга ҳар доим ҳам қўшилавермайман. Бироқ Солженициннинг асосий вазифаси шундаки, у ёвузлик босқинидан огоҳлантираётир ва бунга тўла-тўкис ҳақли. Ғарбда буни кўпчилик тушунмайди, шу боис улар Солженицинни имкон қадар камситишга уринадилар.
Улар Солженицин ҳеч нарсага арзимайдиган ёзувчи, дея барчасини эстетикага боғламоқчи бўлишади, бу ерда эса эстетик мезонларни қўллаб бўлмайди. Аслида Солженицин эпик, яъни кўламдор адиб бўлиб, унинг асарларида исталган жанр намуналарини топса бўлади. У ўзи учун энг мақбул адабий жанрда ижод қилади, бинобарин унинг ижоди ром қилади. Ўйлашимча, барчамиз, Ғарбдагилар ҳам, Шарқдагилар ҳам унинг олдида бурчлимиз.

М. Гросс – Надежда Мандельштам ҳақидаги хотираларингизда: айниқса дорилфунунда донишмандликни осон ўргатса бўлади, деган тасаввур билан баҳслашасиз. Сизнингча, аслида одам қандай қилиб донишманд бўлиши мумкин?

И. Бродский – Назаримда, донишмандлик, одатда, одам бошдан кечирган руҳий таназзулнинг натижаси. Агар таназзул сизни бутунлай яксон қила олмаса, ишонсизлик ва надоматни келтириб чиқаради, донишмандликнинг отаси ҳам, онаси ҳам айни мана шу кечинмалар ҳисобланади. Аслида фақат азоб-уқубат, изтироб чекиш орқали дониманд бўлиш мумкин деб ҳисобламайман: ҳар қандай қоидада ҳам истиснолар бўлади ва мен, бахту саодат туфайли ҳам донишманд бўлиш мумкинлигини кўрганман. Бироқ бу камдан-кам рўй беради.

М. Гросс – Бошқалардан ўрганиб донишманд бўлиш мумкин эмасми?

И. Бродский – Адабиёт, бадиий асарлар воситасида ҳам ўрганса бўлади, бироқ таълим – ўта содда дедуктив жараён эмас. Бу сиз ҳаётда бошдан кечирадиган таназзулнинг таркибий қисми. Чинакам билим ўрганиш эса таназзулни бошдан кечиришни тақозо этади. Лекин нима бўлишидан қатъий назар, донишмандлик илми борасида билимдон эмасман; тўғриси, бу масала билан жиддий шуғулланмаганман.

Мен учун донишмандликка энг яқин йўл Оден шеърияти – ҳар қандай нарциссизмдан холи шеърият, — бу шеъриятда ёлғиз сиймо камдан-кам кўзга ташланади ва Оденнинг шеърлари ҳайратомуз холислик кайфиятини антиқа тарзда бахш этади. Ҳатто инглиз тили сизнинг она тилингиз бўлмаса ҳам унинг шеърларида наинки шоирнинг ўзини кўрасиз, балки инглиз тили қудратини ҳам ҳис қиласиз, айни шу боис унинг шеърияти ўзгача сеҳру афсунга эга. Оденнинг шеърлари наинки шоирона гўзаллиги, балки лингвистик, яъни лисоний жозибадорлиги билан ҳам хотирага муҳрланиб қолади.

Мен Оденни ХХ асрнинг энг ажойиб шоири деб биламан. У билан шахсан таниш бўлганимдан фахрланаман, ўтмишда яшаган барҳаёт шоирлардан бирини шахсан таниганимда ҳам, балки, худди шундай фахрланган бўлардим.…

Рус тилидан Абдуҳамид Пардаев таржимаси

Асл матн манбаи: Мириам Гросс, “Observer” газетаси, 1981 йил 25 октябрь.

Иосиф Бродский шеърлари билан мана бу саҳифада танишинг.

…Siyosatga nisbatan adabiyot katta taʼsir kuchiga ega: adabiyot “shunchaki sanʼat” emas, adabiyot xalq ongiga juda ham jiddiy taʼsir koʻrsatadi. Basharti, insoniyatning jonivorlardan biron-bir farqi boʻlsa, bu farqning birinchisi — til, insonning soʻzlashuv qobiliyati, ikkinchisi esa – sheʼriyat. Sheʼriyat, oʻz navbatida, tilning oliy koʻrinishi, sheʼriyat – biologik tur sifatidagi taraqqiyotimiz vositasi, uning antropologik maqsadi. Binobarin, kimki sheʼriyatni, badiiy adabiyotni “sanʼat” hisoblasa, insoniyatga, eng avvalo oʻziga nisbatan jinoyat sodir etgan boʻladi.

MUSOFIRLIK IZTIROBLARI
Iosif Brodskiy bilan suhbat

Iosif Brodskiy 1940 yil 24 may kuni Leningrad(hozirgi Sankt-Peterburg) shahrida tugʻilgan. Otasi Aleksandr Ivanovich Brodskiy(1903-1984) kelib chiqishi yahudiy boʻlib, 1950 yilda harbiy fotomuxbirdan isteʼfoga chiqqan. Keyinchalik Leningraddagi gazetalarda fotomuxbir boʻlib ishlagan. Onasi Mariya Moiseyevna Volpert(190

5-1983) hisobchi boʻlib ishlagan. Iosifning bolaligi urush va qamal yillariga toʻgʻri kelgan

Iosif Brodskiy haëti va ijodi¸ aksar buyuklar kabi¸ odamlar zehniyatida oʻrnashgan qator qoliplarni sindirish namunasidir.

18 ëshdan sheʼr ëza boshlagan Brodskiy¸ Yevgeniy Reyn¸ Dmitriy Bobыshev va Anatoliy Naymanlar aʼzo boʻlgan Leningrad ijodkorlarining norasmiy guruhiga qoʻshiladi.

Koʻp oʻtmay Brodskiy mashhur shoira Anna Axmatova nazariga tushadi – shoira Brodskiy satrlarini “maftunkor”¸ deya ataydi.

1963 yili 23 yashar Iosif “ijtimoiy parazitchilik”da ayblanib qamoqqa olinadi¸ 1964 yili sud hukmi bilan 5 yillik Arxangelsk qamogʻiga joʻnatiladi.

“Ular bizning mallasochimiz uchun qanaqa biografiya hozirlashmoqda! Aftidan Iosif ularni oʻziga ogʻdirgan koʻrinadi” degan edi bu hukm haqida Axmatova.

Brodskiy oʻz ustidan boʻlib oʻtgan mahkamada hakamning “Kasbingiz?” degan savoliga “Shoir va tarjimon!” deb javob qaytargan va bu jumla koʻp oʻtmay mashhur boʻlib ketgan suddagi qisqa muloqotni boshlab bergan edi.

“Sizni kim shoirlar safiga qoʻshdi?” degan edi bu javobga javoban hakam.

“Hech kim. Meni kim insoniyat safiga qoʻshdi?” deya savolga savol bilan javob qaytardi Brodskiy.

Hakamning¸ “Siz hatto oʻrta maktabni ham tuzuk-quruq tugatmagan ekansiz”¸ deya qilgan eʼtiroziga javoban Brodskiy “Bu yerda maktabning ahamiyati yoʻq. Menimcha¸ shoirlik Xudodan keladi” degan edi ateizm hukmron bir mamlakat mahkamasida.

Brodskiyning 5 yilga ozodlikdan mahrum etilishi xalqaro maydonda katta shov-shuvga sabab boʻlib¸ taniqli kompozitor Dmitriy Shostakovich¸ fransuz ëzuvchisi Jan-Pol Sartr kabi mashhur ijodkorlar bu hukmga eʼtiroz bildirgach¸ jazo 18 oyga tushirilgan edi.

1972 yili Brodskiy SSSR dan surgun qilindi. Sovet rahbari Leonid Brejnevga ëzgan xatida Brodskiy vatanini tark etishga majbur qilinganidan gʻazabnok ekanini taʼkidlay turib¸ “Men SSSR fuqarosi boʻlishdan toʻxtagan boʻlsam ham¸ rus shoiri boʻlishdan toʻxtamayman” degan edi.

Avvaliga Vena va Londonda qisqa vaqt yashagan Iosif Broskiy koʻp oʻtmay AQSHda qoʻnim topdi va 1977 yili Amerika fuqaroligini oldi. Ëshligidan oʻzi mustaqil ingliz tilini oʻrgangan Brodskiy¸ Amerikaga kelgach mamlakatdagi mashhur universitetlarda adabiëtdan saboq berish barobarida¸ ingliz tilida ijod qilishga oʻtdi.

Ijodini rus tilida boshlab¸ soʻngra uni ayni darajada ingliz tilida davom ettirgan Iosif Brodskiy Amerikadagi eng nufuzli mukofotlar¸ xususan 1981 yili Jon va Katerina MakArtur jamgʻarmasining “geniylik” mukofotiga loyiq topildi.

Brodskiyga 1987 yili Adabiët boʻyicha yilning Nobel mukofoti¸ 1991 yili esa¸ “AQSH shoiri” unvoni berildi.

Ashaddiy chekuvchilardan boʻlgan Brodskiy ikki marta ochiq yurak xurujini boshdan kechirdi va 1996 yili 55 ëshda Nyu-Yorkda vafot etdi.

M. Gross: – Sizga nisbatan 1964 yilda hukm oʻqilgan va qamalgansiz, keyin esa surgunga yuborilgansiz. Oʻshanda koʻnglingizdan nimalar kechgan?

I. Brodskiy: – Bunga ancha yillar boʻldi. Lekin oʻshanda ham imkon boricha barchasini koʻnglimga yaqin olmaganman. Chunki, birinchidan, menga nisbatan jinoiy ish gʻirt uydirma boʻlgan. Psixologik jihatdan esa buni oʻzim bir paytlar oʻqigan Kafkaning “Jarayon”, Bukovskiyning “Qalʼa qurish” asarlaridagi kabi safsata hisoblaganman…

M. Gross: – Oʻsha paytdagi hukumat sizga nisbatan nima uchun bunday yoʻl tutgan? 1972 yilda esa nima uchun Rossiyadan badargʻa qilishdi?

I. Brodskiy: – Men hukumating bu qarori xususida jiddiy bosh qotirmaganman, chunki ularning qora niyatlarini anglash dargumon. Buning bir necha sabablari boʻlsa kerak. Eng avvalo: har bir adib-shoir yoki sanʼatkorga SSSR Davlat Xavfsizligi komitetida xufiyona jinoiy ish ochiladi, u bilan bogʻliq hujjatlar toʻplab boriladi. Yaʼni:

Nazoratda har bir ijodkor kishi,
Doim qoʻlimizda jinoiy ishi!

u jinoiy ish yangi sahifalar bilan doim toʻldirib boriladi. Jinoiy ish belgilangan darajaga yetgach, tegishli xonada albatta biron chora koʻrish kerak, degan qarorga kelinadi. Jazolash organlari sizni soʻroq qilishi, kaltaklashi, ishlayotgan joyingizdan boʻshatib yuborishi, keyin esa tekinxoʻrlik, ishyoqmaslikda ayblashlari, qamab qoʻyishlari, keyin esa jinnixonaga tiqishlari yoki aksincha yoʻl tutishlari hech gap emas. Menga kelsak, 1972 yilga kelib yuqoridagi choralarning barchasi ishlatilib boʻlingandi – shu bois navbatdagi chorani qoʻllashgan.

Bunga oʻziga xos shuhrat qozonganim sabab boʻlgan boʻlsa kerak: men sovet hukumat sovetlar mamlakatidan chiqarib yuborgan dastlabki odam boʻlganman. Ayni oʻsha yili AQSH prezidenti Nikson SSSRga kelgan, shu bois hamma yoqni tozalashga zoʻr berilgandi.

Yana bir sababi ham boʻlishi mumkin. Davlat xavfsizligi xizmati biron ijodkorni zimdan nazorat ostiga olar ekan, rasmiy ijodiy uyushmalar ham bu ishga jalb qilinadi – ijodiy uyushmalar baʼzida bunda tashabbuskor boʻladi. Ijodkorlar, baʼzida, shu asno bir-biriga hasad qilib, oʻch oladi. Xullas, meni mamlakatdan chiqarib yuborishlaridan oldin Yozuvchilar uyushmasida buni oldindan bilgan odam boʻlgan, lekin meni xabardor qilishni xohlamagan.

M. Gross: – Kimligini ayta olasizmi?

I. Brodskiy: – Yevtushenko

M. Gross: – Siz oʻzingizni dissident hisoblaysizmi?

I. Brodskiy – Yoʻq. Bu ahmoqona tamgʻalardan biri. Adabiyot degan tushunchaning qadrini yerga urish uchun davlat mahkamalariga mana shunday malomatlar kerak. Gap shundaki, siyosatga nisbatan adabiyot katta taʼsir kuchiga ega: adabiyot “shunchaki sanʼat” emas, adabiyot xalq ongiga juda ham jiddiy taʼsir koʻrsatadi. Basharti, insoniyatning jonivorlardan biron-bir farqi boʻlsa, bu farqning birinchisi — til, insonning soʻzlashuv qobiliyati, ikkinchisi esa – sheʼriyat. Sheʼriyat, oʻz navbatida, tilning oliy koʻrinishi, sheʼriyat – biologik tur sifatidagi taraqqiyotimiz vositasi, uning antropologik maqsadi. Binobarin, kimki sheʼriyatni, badiiy adabiyotni “sanʼat” hisoblasa, insoniyatga, eng avvalo oʻziga nisbatan jinoyat sodir etgan boʻladi.

Pirovard natijada, hozirgi davrda adabiyot, ehtimol, tarix ham, – yagona axloqiy tarbiya vositasi. Davlat siyosiy norozilikka nisbatan, badiiy asarlar davlat negizlariga koʻproq putur yetkazadi deb hisoblar ekan, bu atigi atavistik munosabat sanaladi: chunki siyosiy norozilik u yoki bu darajada bahsli boʻlsa, sheʼriy shakldagi norozilik rasmiy eʼtirozlarga nisbatan ochiq va ravshan lingvinistik ustunlikka ega.

Adabiyot, yaʼni shoirlar va adiblar davlat manfaatlariga xizmat qilishi kerak deydiganlarni kechirib boʻlmaydi: davlat mahkamasi tarixda tashkil topgan dastlabki kunlardan eʼtiboran xalqni maʼnaviy va aqliy axta qilish bilan mashgʻul.

M. Gross – Siz oʻzingizni necha yoshdan shoir hisoblay boshlagansiz?

I. Brodskiy – Hech qachon bunday fikrda boʻlmaganman. Lekin boshqa ishlarga nisbatan koʻproq sheʼr yozish bilan mashgʻul boʻlayotganim eʼtiborimni tortgan.

Lekin hayotimda oʻziga xos kechinmalar boʻlgan. Neva daryosi boʻylab sayr qilar ekanman, havo kaftlarim orasidan suvday oʻtib borayotganday tuyulgan. Albatta, bu favqulolda kechinma emas, biroq oʻsha sohilda hozir ham men kabi fikrlaydigan odam bormikan, deb oʻylayman. Shu asno ruhiyatimda jiddiy evrilishlar kechayotganini his qilganman.

M. Gross – Yoshligingizda koʻp sheʼrlar oʻqiganmisiz?

I. Brodskiy – Ha. Sovet maktablarida oʻquvchilar koʻp sheʼr yod olardi. Oʻqituvchimiz birorta sheʼrni yoddan aytishimni soʻraganda juda xursand boʻlib ketardim, ayrim asarlarni ishtiyoq bilan yod olganman.

M. Gross – Maqolalaringizdan birida shunday yozgansiz: birinchi marta maktabga borganimda bemaʼnilikdan boʻlak hech vaqo oʻrganmasligimni oldindan bilardim. Bu bilan nimani nazarda tutgansiz?

I. Brodskiy – Sovet davlatida taʼlim tizimi muayyan qolipga solingandi. Deylik, tarix Karl Marks taʼlimoti, sinfiy kurash nuqtai nazaridan oʻrganilardi. Qadimiy Rim, Oʻrta asrlar yoki eng yangi tarix emas, balki qullarning quldorlarga, dehqonlarning zamindorlarga, ishchilarning kapitalistlarga qarshi kurashi oʻrgatilardi. Hatto tarixda haqiqatdan ham shunday boʻlganiga qaramay bunday taʼlim tizimi juda zerikarli edi.

M. Gross – Maktabni oʻn besh yoshda tashlab ketganmisiz?

I.Brodskiy – Ha, ortiq sabrim chidamagan. Oʻzim mustaqil juda koʻp kitob oʻqir edim, shu bois men uchun maktabning qizigʻi yoʻq edi. Hech kimga qaram boʻlishni istamasdim, ota-onamga ham koʻmaklashgim kelgan. Otam yahudiy millatiga mansub boʻlgani bois dengiz flotida ishdan boʻshagach, ish topa olmagan, onamning maoshiga kun koʻrardik, onam esa odamlar yashaydigan koʻp qavatli uylar mahalliy idorasida buxgalter boʻlib ishlardi.

M. Gross – Dastlab nima ish qilgansiz?

I. Brodskiy – Men uydan bosh olib chiqib ketib, zavodda frezalovchi boʻlib ishlay boshladim. Bu hayotimdagi ogʻir davrlardan boʻlgan, biroq Marks tasvirlagan yoʻqsil ishchilar hayotini oʻz koʻzim bilan koʻrdim. Uch smenada ishlaydigan ishchilar bitta katta xonada uxlardi, bitta hojatxonaga navbatga turardik va hokazo. Bunday turmush tarzini ancha oʻrgandim. Xrushchev rahbarligi davrida ahvol sal yaxshilandi.

M. Gross – Xrushevning Stalinni fosh qilishi sizni hayron qoldirganmi?

I. Brodskiy – Yoʻq, oʻsha paytda oʻn olti-oʻn yetti yashar boʻlgan bizning avlodni hech narsa hayron qoldira olmasdi. Hamma yoqda yolgʻon, munofiqlik, shafqatsizlik hukmronligini bilardik, oʻzimiz ham yolgʻon gapirardik. Bizni hayron qoldirish uchun Stalinning vafotidan ham kuchliroq nimadir roʻy berishi kerak edi. Vengriya voqealari – shunday hodisa boʻlgan.

M. Gross – Zavoddan boʻshagandan keyin nima qilgansiz?

I. Brodskiy – Mahalliy shifoxonaning oʻlikxona boʻlimiga ishga kirganman. Aksariyat yahudiylar kabi men ham shifokor boʻlishni orzu qilardim, shu bois bu kasbning mashaqqatlarini oldindan bilgim kelgan. Biroq koʻp oʻtmay u yerdan ham boʻshadim: otam infarkt boʻlib qoldi, morgda sanitar boʻlib ishlayotganimning oʻziyoq otamni gʻashini keltirardi.

M. Gross – Vrach boʻlishingizni otangiz xohlamaganmi?

I. Brodskiy – Yoʻq, otam menga tazyiq oʻtkazmagan; faqat meni hamisha ishyoqmas, takasaltang hisoblagan. Ancha qattiqqoʻl boʻlgan, aslida har bir ota farzandlariga talabchan boʻlishi kerak; yaxshi odam edi.

M. Gross – Ota-onangiz yahudiy diniga qattiq berilganmidi?

I. Brodskiy – Yoʻq, aslo. Men yahudiy dini talablariga binoan tarbiya olmaganman, lekin yahudiy boʻlish oson emasligini his qilganman. Odamlar oshkora “juhud” deb haqorat qiladi; irqparastlik shiorlari tinchlik bermaydi; oʻzingni yakkkalanib qolganday sezasan. Lekin, ehtimol, buning yaxshi tomoni ham bor: nimalarga qodir ekanligingga tezroq ishonch hosil qilishga ham undaydi.

Keyinchalik, zavodda, qishloqda ishlaganimda, qamoqda oʻtirganimda antisemitizm holatlariga deyarli duch kelmadim. Antisemitizm ijodkorlar, ziyolilar orasida koʻproq koʻzga tashlanardi.

M. Gross – Yahudiy ekanligingiz haqida oʻylaganmisiz?

I. Brodskiy – Bu haqda deyarli oʻylamayman. “Irq” yoki “millat” kabi tushunchalardan yuksakroq turishga urinaman. Boshqacha aytganda, risoladagidek “yahudiy” emasman. Chinakam rusman ham deya olmayman. Yaxshi amerikalik ekanim ham dargumon. Toʻgʻrisi, qanday boʻlsam shundayman, men asosan – shoirman.

M. Gross – Tuzum haqidagi gaplaringizdan qatʼiy nazar, sizningcha, koʻpgina odamlar erkin tanlash, aniqrogʻi, erkinlik masʼuliyatini oʻzlaridan soqit qilish uchun kimlarningdir hukmronligi ostida boʻlishni xohlamaydilarmi?

I. Brodskiy – Koʻpchilik shuni xohlaydi. Sovet tuzumining barqarorligi ham shunda ediki, bu tuzum insoniyatning azaliy orzusini amalga oshirgandi: odamlarning begʻam yashashini kafolatlagandi. Ular buning evaziga arzimagan yon berish qilganmiz deb hisoblardi. Faqat juda tadbirkor va salohiyatli odamlargina koʻp narsalardan mahrum ekanini bilardi, biroq bunday odamlar jamiyatda har doim ozchilikni tashkil qiladi.

Qamoqdan chiqqanimdan keyin odamlarga faqat bitta gapni aytardim: qamoq sira ham qoʻrqinchli emas, faqat mahbuslikning mashaqqatlari bor, biroq bu mashaqqatlar qamoqdan qoʻrqib, haqiqatni aytmay yuraverish uchun bahona boʻla olmaydi. Lekin gaplarim taʼsir qilmas, odamlarning u qulogʻidan kirib, bu qulogʻidan chiqib ketardi.

Odamlar Gʻarbda oʻz erkinligidan qanday foydalanayotganiga ham bir nazar soling: ular erkinlikka tayangan holda xavfsiz hayotlarini taʼminlayotir, katta-katta imoratlarda umrguzaronlik qilayotir, qator-qator yangi yengil mashinalar sotib olayotir.

M. Gross – Sizningcha, erkinlikdan qanday foydalangan maʼqul?

I. Brodskiy – Esli-hushli odamga koʻp narsaning keragi yoʻq. Menimcha, odamzotga erkinlik kutubxonada koʻproq vaqtini oʻtkazishi uchun beriladi.

M. Gross – Angliya va Amerika adabiyotiga shu qadar teran shoʻngʻishingizning boisi nimada? “Jon Donnga elegiya” va “T.S. Eliot vafoti”ga sheʼrlaringizni nazarda tutayapman – bularni hali Rossiyada yashayotganda yozgansiz.

I.Brodskiy – Chunki bu – buyuk adabiyot. Rus tilida oʻqigan koʻplab kitoblarim orasida ayni mamlakatlar adabiyoti manga koʻproq manzur boʻlgan. Amerika adiblari adabiyotga yangicha nuqtai nazarni olib kirdi, va buni favqulodda muhim hisoblayman. Ular adabiyotga yangicha ruh baxsh etdi, bu rus kitobxonlarini juda kuchli oxanraboday rom qildi. Deylik, Rossiyada Dostoyevskiydan keyin Tolstoy katta maydonga chiqdi, bu goʻyo boshqa tomonga ogʻishday boʻldi; Amerikada esa tamomila oʻzgacha holat – oʻzgacha uslubga ega Folkner katta sahnaga chiqdi.

Masalan, Robert Forst meni qanchalar lolu hayron qilganini yaxshi eslayman. Robert Forst dahshatni tamomila yangicha talqin qila olgan. U fojiaviy shoir boʻlmagan. Koʻhna dunyo fojiani yetarli darajada yaxshi oʻzlashtirgan; Oqibatda dahshat-vahimalar shoiri boʻlgan.
Qolaversa, fojia-tragediya yakuniga yetgan jarayon, dahshat esa davomli tusga ega. Inson turmushining dahshatli tusga ega ekanini ifodalay olgani bois Forst, menimcha, hatto Eliotdan ham yirik shoir hisoblanadi.

Rossiya oʻziga xos tarixi va jugʻrofiy joylashuvi tufayli Gʻarbga hamisha madaniyat manbai sifatida xayrixoh boʻlib kelgan. Bu navqiron millat xususiyati, zotan uning tarixi unchalik katta emas, tarixiy kolliziyalarning yetishmovchiligi esa, — yigirmancha asrda emas, balki oldingi asarlarda – gʻariblikday tuyuladi. Gʻarb madaniyatiga bizning ishtiyoqimiz juda katta. 1911 yilda Mandelshtamdan akmeizm nima deb soʻrashganda, “jahon madaniyatiga tashnalik” deb javob bergan. Ayni shu tashnalik bizga quvvat baxsh etib, muttasil oldinga intilishga undaydi, natijada baʼzan oʻzimiz intilgan marradan ham oʻtib ketganimizni bilmay qolamiz…

M. Gross – Oʻz vataningizdan, ona tilingizdan tamomila uzilgan quvgʻinda, begona mamlakatda qanday yashayapsiz? Bu yerdagilar sizning sheʼrlaringizni faqat tarjimada oʻqiy oladi-ku?

I. Brodskiy – Bu qaysidir maʼnoda alamli vaziyat, lekin hayotimda absurd hukmronligiga koʻnikib qolganman. Hatto, nazarimda, hammasi aslida shunday boʻlishi kerak. Qanchalar xatarli va bemaʼni boʻlsa, shunchalar menga maʼqul. Roʻy berayotgan voqealarga shunday munosabatda boʻlishni Rossiyada yashaytganimdayoq odat qilganman. Rossiyada ijod stolidan turib, koʻchada sayr qilar ekanman, aksariyat ruhan menga tamomila begona odamlarga duch kelardim: Braziliyada ham shunday yolgʻizlikni his qilganman, ular ham oʻzga olam odamlariday begona edi. Ularning barchasi menga begona boʻlgan, barchamiz bitta tilda gaplashishimiz esa vaziyatni yana ham mushkullashtirgan. Rossiyada yashagan, asli rossiyalik odam oʻzga mamlakatda yashar ekan, biron yangilikdan hayron qolishi juda qiyin.

M.Gross – Amerikalik boʻlish qiyin emasmi? Amerika qadriyatlari asosida yashashga qiynalmayapsizmi?

I. Brodskiy – Koʻpam qiynalayotganim yoʻq. Binobarin, bizning avlod odamlari avvalboshdanoq qaysidir maʼnoda “amerikalik” boʻlgan. Biz 50-yillarda voyaga yetgan avlodmiz va men ham individuallikni, har bir shaxs betakror boʻlishi kerakligini tom maʼnoda tushunganman. Amerika jamiyati qanday nuqsonlar boʻlishidan qatʼiy nazar bu yerda har bir insonning individualligi hamon yetakchi gʻoya hisoblanadi. Boshqa birorta mamlakatda bu holat kuzatilmaydi. Ayni gʻoya menga ham tegishli ekanidan faxrlanaman.

Biroq oʻzga mamlakatda bemalol yashash uchun undagi biron-bir narsaga, deylik, madaniyati, siyosiy tizimi yoki foyda orttirish imkoniyatiga, juda boʻlmaganda tabiati yoki iqlimiga koʻngil qoʻyish kerak. Men esa iqlimga parvo qilmayman, foyda orttirishga, boy boʻlishga qiziqmayman, – lekin butun jamiyat hayotining negizini tashkil qiluvchi ana shu gʻoyani muhim hisoblayman. Ayta olamanki, hayotda oʻzimni birinchi marta grajdanin his qildim, – shu maʼnodaki, mazkur gʻoyaning amal qilishi, qisman boʻlsa ham, kaminaga ham bogʻliq.

Amerika grajdanligini Detroytda olganman. Ertalab, yomgʻir yogʻardi, sud binosida yetmish-sakson odam toʻplangandik, barchamiz joʻrovoz qasamyod qilganmiz. Bular Misr, Chexoslavakiya, Zimbabve, Filippin, Lotin Amerikasi, Shvetsiya kabi mamlakatlardan kelib Amerika joylashib qolgan odamlar edi. Marosimda ishtirok etgan hakam qisqa nutq soʻzladi. Uning gaplari hamon yodimda: siz qasamyod qilar ekansiz, oldingi vataningiz bilan rishtalarni aslo uzmaysiz; sobiq vataningizga siyosiy jahatdan ortiq mansub emassiz, lekin madaniy va insoniy aloqalarni saqlab qolsangiz, Amerika Qoʻshma Shtatlari bundan yana ham qudratliroq boʻladi. Bu gaplar oʻshanda meni juda hayajonlantirgan, qolaversa hozir eslab yana bir bor hayajonlandim.

M. Gross – Gʻarbdagi Sovet davlatiga xayrixoh odamlar haqida nima deya olasiz?

I. Brodskiy – Oʻz tuzumining siyosiy barqarorligini mustahkamlash uchun oltmish million odamning boshini yegan jamiyatga faqat oʻta ahmoq odamgina xayrixoh boʻlishi mumkin. Zamondan orqada qolgan kimsagina shunday fikrlaydi.

M. Gross – Ular qaysi nuqtai nazarga amal qiladi? Axir bundaylar ziyolilar doirasiga mansub.

I. Brodskiy – Fikringizga qoʻshilmayman. Aslida bu ham oʻziga xos mezon boʻlib, odamning mulohazakorligini koʻrsatib beradi; eng muhimi sizning axloqiy darajangizni belgilaydi. Ular qanday nuqtai nazardan kelib chiqadi? Oʻylashimcha, buning bir necha sabablari bor.

Birinchidan, Rossiya sarhadlari juda katta davlat, binobarin, bu davlatda hukmron tuzumni jirkanch deb hisoblash – dunyoning aksariyat qismida yovuzlik hukmronlik qiladi deb eʼtirof etishday gap. Bu esa faqat shunday oʻylaydigan kimsalar zarariga xizmat qiladi. Yovuzlikni qudratli kuch deb eʼtirof etishlari esa ularning zaifliklarini fosh etadi. Ayni shu bois ular oʻz nigohlarini ahvolni oʻnglash mumkin boʻlgan mintaqalarga qaratadilar: Lotin Amerikasi yoki Osiyoga yuzlanadilar, ayni shu mintaqalarda kutilgan natijalarga erishsa boʻladi. Bu amaldagi voqelikka chap berishning bir shakli, moʻylovdor polkovniklar va generallar esa – balogardon kimsalardan oʻzga hech kim emas.

Nihoyat – har birimizning koʻnglimizda azaliy xufiyona shubha borki, unga koʻra inson hayotini sariq chaqaga ham olmaymiz, barchani baravar xom sut emgan banda deb bilamiz, gunohlar uchun jazo yoʻq deb oʻylaymiz, axloq haqidagi nasihatlarning barchasini esa bolakaylarga moʻljallangan ertak sanaymiz. Xudo koʻrsatmasinu basharti shunday boʻlsa, halokat girdobiga qolamiz. Afsuski, bunday tushunchalar yaqin kelajakda butun dunyoni qamrab olish xavfi yoʻq emas, aholining haddan tashqari koʻpayib ketgani bunga birinchi sabab boʻlishi mumkin, Sovet Ittifoqi esa kelgusida bizlarni nimalar kutayotganidan ogohlantiruvchi dastlabki davlat hisoblanadi. Binobarin, zamondan ortda qolmaslik uchun nima uchun Sovet Ittifoqiga “quchoq ochmasligimiz kerak”? Biroq goʻyo kelajak sari shitob intilayotgan bu poyezd kanslagerlarda yoki gaz kameralari roʻparasida toʻxtab qolayotir.

Erkinlikning ham qaygʻuli jihatlari yoʻq emas – erkinlik ham qaysidir maʼnoda boshi berk koʻcha: erkinlik sharoitida ortiq hech vaqoni talab qilishga hojat qolmaydi, hech vaqoga intilishning keragi boʻlmay qoladi. Natijada odamlarda oʻzlari koʻnikkan shart-sharoitlarga tashnalik yoʻqolib boradi, binobarin, basharti Marks muxlislari mazkur tashnalikni aholi hisobiga qondirmasalar men bunga hech qanday eʼtiroz bildirmagan boʻlardim.

Oʻylashimcha, yana bir jihat bor: bizlarning barchamiz tamaddun tomonidan qoʻyilgan tuzoqlar iskanjasidamiz. Onamiz, buvimiz yoki yana kimdir bizlarga bolalikdan hayot – goʻzal, odamzot – aziz, ezgulik yovuzlikni yengadi, qonxoʻr yirtqich esa senga hech qachon xavf solmaydi, deb ongimizga singdirgan. Biroq hayotda jirkanch biron holatga duch kelganimiz zahoti koʻnglimizdan dastlab shunday fikr kechadi: bunday boʻlishi mumkin emas, allaqanday xatolik roʻy berdi – oʻzimiz, toʻgʻrirogʻi kimdir shunday xatoga yoʻl qoʻydi. Binobarin, onalar “inson umrining teng yarmi mobaynida yirtqich qonxoʻrga duch keladi va uning koʻrinishi bizlardan deyarli farq qilmaydi”, deb farzandlariga uqtirsa, maqsadga muvofiq boʻlardi.

M. Gross – Gʻarbga kelgandan keyin sizni kimnidir sotishi, izingizdan xufyona kuzatishidan nihoyat xalos boʻlganingizni oʻylab, juda yengil tortganmimiz?

I. Brodskiy – Juda unchalik emas. Toʻgʻrisi, Gʻarbga samolyotda uchib kelayotganimdayoq muayyan fiziognomik va verbal andozalarga koʻnikib qolganim bois yangi muhitda odamlar bilan til topisha olarmikanman, deb xavotirlanganman. Rossiyada biron odam bilan ikki ogʻiz gaplashsangiz bas, uning qanday odam ekanini, ortida nimalar turganini, kelgusida yana necha marta aldanishi mumkinligini darrov bilib olasiz. Men qattiq reglamentatsiya va baravarlashtirishdan xoli Gʻarbda barchasi butunlay boshqacha boʻlsa kerak, deb oʻylagandim. Bu yerda ikki yil yashagandan keyin esa tafovut uncha katta emas, degan xulosaga keldim va endilikda odamlar bilan tanishar ekanman, basharti Rossiyada yashaganlarida ular oʻzlarini qanday tutgan boʻlardi, deb chamalashga urinaman. Baʼzida juda antiqa javob olaman.

M. Gross – Ularning aksariyati oʻzlarini qanday tutgan boʻlardi?

I. Brodskiy – Yanglishmasam, ularning koʻpchiligi mavjud tuzum talablariga moslashib olgan boʻlardi. Tabiat bizga ato etgan aqliy gʻayrisofdillik, aqliy landavurlik kabi qobiliyatlarni biroz kuchaytirib, buning uchun zarur juda sodda talablarni uddalasa boʻladi. Toki adabiyotning yoki bizni hayratlantiradigan biron shaxsning ijobiy taʼsiridan xoli ekanmiz, qayd etilgan tuzoqlarga osongina ilinaveramiz.

M. Gross – Soljinitsin Gʻarbda oʻqiyotgan maʼruzalar haqida nima deya olasiz?

I. Brodskiy – Bular favqulodda zarur maʼruzalar, lekin har bir odam oʻz qarashlarini zoʻr berib oʻtkazishi kerak degan fikrga har doim ham qoʻshilavermayman. Biroq Soljenitsinning asosiy vazifasi shundaki, u yovuzlik bosqinidan ogohlantirayotir va bunga toʻla-toʻkis haqli. Gʻarbda buni koʻpchilik tushunmaydi, shu bois ular Soljenitsinni imkon qadar kamsitishga urinadilar.
Ular Soljenitsin hech narsaga arzimaydigan yozuvchi, deya barchasini estetikaga bogʻlamoqchi boʻlishadi, bu yerda esa estetik mezonlarni qoʻllab boʻlmaydi. Aslida Soljenitsin epik, yaʼni koʻlamdor adib boʻlib, uning asarlarida istalgan janr namunalarini topsa boʻladi. U oʻzi uchun eng maqbul adabiy janrda ijod qiladi, binobarin uning ijodi rom qiladi. Oʻylashimcha, barchamiz, Gʻarbdagilar ham, Sharqdagilar ham uning oldida burchlimiz.

M. Gross – Nadejda Mandelshtam haqidagi xotiralaringizda: ayniqsa dorilfununda donishmandlikni oson oʻrgatsa boʻladi, degan tasavvur bilan bahslashasiz. Sizningcha, aslida odam qanday qilib donishmand boʻlishi mumkin?

I. Brodskiy – Nazarimda, donishmandlik, odatda, odam boshdan kechirgan ruhiy tanazzulning natijasi. Agar tanazzul sizni butunlay yakson qila olmasa, ishonsizlik va nadomatni keltirib chiqaradi, donishmandlikning otasi ham, onasi ham ayni mana shu kechinmalar hisoblanadi. Aslida faqat azob-uqubat, iztirob chekish orqali donimand boʻlish mumkin deb hisoblamayman: har qanday qoidada ham istisnolar boʻladi va men, baxtu saodat tufayli ham donishmand boʻlish mumkinligini koʻrganman. Biroq bu kamdan-kam roʻy beradi.

M. Gross – Boshqalardan oʻrganib donishmand boʻlish mumkin emasmi?

I. Brodskiy – Adabiyot, badiiy asarlar vositasida ham oʻrgansa boʻladi, biroq taʼlim – oʻta sodda deduktiv jarayon emas. Bu siz hayotda boshdan kechiradigan tanazzulning tarkibiy qismi. Chinakam bilim oʻrganish esa tanazzulni boshdan kechirishni taqozo etadi. Lekin nima boʻlishidan qatʼiy nazar, donishmandlik ilmi borasida bilimdon emasman; toʻgʻrisi, bu masala bilan jiddiy shugʻullanmaganman.

Men uchun donishmandlikka eng yaqin yoʻl Oden sheʼriyati – har qanday narsissizmdan xoli sheʼriyat, — bu sheʼriyatda yolgʻiz siymo kamdan-kam koʻzga tashlanadi va Odenning sheʼrlari hayratomuz xolislik kayfiyatini antiqa tarzda baxsh etadi. Hatto ingliz tili sizning ona tilingiz boʻlmasa ham uning sheʼrlarida nainki shoirning oʻzini koʻrasiz, balki ingliz tili qudratini ham his qilasiz, ayni shu bois uning sheʼriyati oʻzgacha sehru afsunga ega. Odenning sheʼrlari nainki shoirona goʻzalligi, balki lingvistik, yaʼni lisoniy jozibadorligi bilan ham xotiraga muhrlanib qoladi.

Men Odenni XX asrning eng ajoyib shoiri deb bilaman. U bilan shaxsan tanish boʻlganimdan faxrlanaman, oʻtmishda yashagan barhayot shoirlardan birini shaxsan taniganimda ham, balki, xuddi shunday faxrlangan boʻlardim.…

Rus tilidan Abduhamid Pardayev tarjimasi

Asl matn manbai: Miriam Gross, “Observer” gazetasi, 1981 yil 25 oktyabr.

Iosif Brodskiy sheʼrlari bilan mana bu sahifada tanishing.