Вашингтон Сквернинг ғарбидаги кичик бир даҳада кўчалар чалкашиб кетган ва “тор кўчалар” номини олган йўлакчаларга бўлиниб кетган эди. Бу “тор кўчалар” ажабтовур бурчаклар ва эгри чизиқлар ҳосил қилганди. Ҳаттоки, бир кўча ўзини-ўзи бир ёки бир неча марта кесиб ўтарди. Бир пайтлар бир мусаввир бу кўчанинг ноёб хусусиятини кашф қилган экан.

О’ ГЕНРИ
СЎНГГИ ЯПРОҚ

О’Генри (O’Henry) (тахаллуси; асл номи Уильям Сидни Портер) (1862.11.9, Гринсборо яқинида, Шим. Каролина —1910.5.6, Нью-Йорк) — америкалик ёзувчи. Аптекачи, сотувчи, китоб безакчиси, ношир ва б. касбларда ишлаган; асар, фельетонлар ёзишни машқ қилган (1896 й. гача), қамоқдалигида (1897-1901) ёзган ҳикояларини О’Генри тахаллуси б-н яширин чоп эттирган. 1904—10 й.ларда 9 новеллалар тўплами («Ёнаётган шам», «Ғарб қалби», «Ёқимтой ўғри» ва б.), вафотидан кейин яна 7 таси босилиб чиққан. «Қироллар ва карам» (1904) романи саргузашт-юмористик новеллалардан ташкил топган. О’Генри америка ҳикоячилигининг ўзига хос типини яратди. Юморнинг кучлилиги, киноя, қиёс, пародия каби усулларнинг кўп ишлатилганлиги, энг мухими, муаллифнинг оддий меҳнаткаш — «кичик инсон»га самимий муҳаббати, олижаноблик ва софдилликни мадҳ этиш ва б. О’Генри ҳикояларига оламшумул шуҳрат келтирди («Тўрт миллион», 1909). Асарлари ўзбек тилига таржима қилинган. Ғ. Ғулом («Менинг ўғригина болам»), А. Қахдор («Анор») ва б. ўзбек ҳикоячилигини О’Генри ижодининг илғор томонлари б-н бойитдилар (Ўзбекистон миллий энциклопедиясидан).

Вашингтон Сквернинг ғарбидаги кичик бир даҳада кўчалар чалкашиб кетган ва “тор кўчалар” номини олган йўлакчаларга бўлиниб кетган эди. Бу “тор кўчалар” ажабтовур бурчаклар ва эгри чизиқлар ҳосил қилганди. Ҳаттоки, бир кўча ўзини-ўзи бир ёки бир неча марта кесиб ўтарди. Бир пайтлар бир мусаввир бу кўчанинг ноёб хусусиятини кашф қилган экан. Дўкондан келган пул йиғувчи киши бўёқ, қоғоз ва бўз учун тўлов қоғозларини қўлида тутганча шу кўчаларни айланиб ўтаётиб ҳисоб бўйича бир цент ҳам ундиролмай қайтиб кетаётганини кўриб қолишини бир тасаввур қилиб кўринг!

Шундай қилиб, ажиб маскан бўлмиш Гринвич Виллиж даҳасига шамолга қараган деразалар, XVIII аср нақшли пештоқлари, голландча қия шифтли болохоналар ва арзон ижара ҳақлари илинжида санъат намояндалари ҳар тарафдан кўчиб кела бошладилар. Сўнгра улар олтинчи авенюдан бир неча қалай кружка ва бир ёки икки дона овқат пиширадиган чўғдонларини олиб келиб, бу ерда “санъаткорлар гурунги”ни ташкил қилишди.

Баланд бўлмаган уч қаватли ғиштин бинонинг юқори қаватида Сью ва Жонсиларнинг устахонлари жойлашганди. Дўстлари Жоаннани эркалаб Жонси деб чақиришарди. Бири Майн штатидан; бошқаси эса Колифорниядан келган эди. Улар Саккизинчи кўчадаги “Дельмонико” ошхонасининг табльдоти ( Табльдот – баъзи бир мамлакатлардаги дам олиш масканларида, ошхоналарда, ресторанларда мавжуд бўлган умумий овқатланиш столи – тарж) атрофида танишиб қолишган ва уларнинг санъат, сачратқи салати ва урф бўлган кенг енгли кўйлаклар борасидаги қарашлари шунчалик мос келган эдики, натижада улар биргаликда устахона очишга қарор қилишганди.

Бу май ойда содир бўлган эди. Ноябрда эса шифокорлар Зотилжам деб атайдиган кутилмаган совуқ ва бераҳм бир меҳмон ташриф буюрди. У шу турар жойлар атрофида кезиб юрар ва йўлида учраган кимсага раҳм-шафқат қилмай жойлар атрофида ва йўлида учраган кимсага раҳм-шафқат қилмай ажал исканжасига тортарди. Шарқий ҳудуд бўйлаб бу ўлим хабарчиси ҳеч нарсадан тап тортмай ортидан ўнлаб қурбонларни қолдириб шахдам қадамлар билан одимлаб борди, аммо бақатўн босиб кетган ўша хароб ва чалкаш “тор кўчалар”га келганда қадами секинлашди.

Зотилжам деган жанобни сиз зинҳор олижаноб мўйсафид киши деб атамаган бўлардингиз. Акс ҳолда муштлари қизарган, ҳансироқ бу қари галварс Жонсидек азобга умуман бардошсиз, нимжонгина бир аёлни рақиблик учун танламаган бўларди. Афсуски, у айни шу қизни маъқул кўрди. Жонси эса ҳолсиз-мадорсиз аҳволда бўялган темир ётоққа михланиб ётиб қолди. У кичкина голланд дераза ойнасидан ташқарига, қўшни ғиштли бинонинг бўм-бўш деворига ногоҳини тикканча жимгина ётарди.

Бир куни эрталаб безовта бўлган шифокор Сьюни оқариб кетган пахмоқ кошлари билан имлаб даҳлизга чақирди.

– Унинг тузалиб кетишини мен, айтайлик, ўндан бир эҳтимол деган бўлардим, – деди у термометридаги симобни силкитаркан. – Шунда ҳам бу имконият унинг яшашга бўлган интилиши билан боғлиқ. Агар бемор гўрковга иши тушишини шунчалик хоҳлаётган бўлса, доришунослик китобларимиздаги кўрсатмалардан ҳеч қандай фойда йўқ. Хонимчангизнинг ҳаётига бўлган қизиқиши сўниб бўлган. Унинг фикру-хаёлининима банд этган?

– У бир кун келиб Неаполитан кўрфазини ҳар хил бўёқларда тасвирлашни дилига тугиб қўйганди, – деди Сью.

– Нима? Тасвирлаш? Қўйсангиз-чи! Мен ҳақиқатдан ҳам ўй суришга арзийдиган нарса ҳақида гапиряпман! Масалан, бирор йигит ҳақида ўйламайдими?

– Йигит? – деди Сью, овози худди чанқовуз каби жарангдор янграб. – Наҳотки йигитлар бунга арзиса… Йўғ-эй, доктор, ҳеч ҳам ундай эмас.

– У ҳолда, бу шунчаки дармонсизлик оқибати бўлса керак, – деди шифокор. – Мен фан вакили сифатида бор маҳоратим ва илмимни ишга солиб кўраман. Аммо бемор ўзининг жаноза маросими ҳақида ўйлашни бас қилмас экан, дорилар шифобахш кучининг ярми йўққа чиқаверади. Агар сиз уни қишда қанақа енгли либослар урф бўлиши ҳақида савол сўрашга қизиқтира олсангиз, унинг тузалиб кетиш имкониятини мен ўндан бир эмас, бешдан бир эҳтимол деб бемалол айтган бўлардим.

Шифокор кетгандан кейин Сью хонасига кириб кетди. У ерда йиғлайверганидан японча дастрўмолини ҳам ҳўл қилиб юборди. Сўнгра у қаддини тутиб қўлида мольберт билан регтайм чалганча Жонсининг хонасига кириб келди.

Жонси кўрпанинг тагида билинар-билинмас ётар, кўзлари эса дераза томон қадалганди. Сью Жонсини ухлаб қолган деб ўйлаб ҳуштак чалишни бас қилди.

У тезда мольбертни ҳозирлади ва ойномадаги бир ҳикоя учун сиёҳда расм чизишни бошлади. Ёш рассомлар катта санэатга илк қадамларини ойномаларда босиладиган ҳикоялар учун суратлар чизиш билан қўйишади, ўз навбатида бундай ҳикоялар орқали ёш ёзувчилар адабиёт оламига кириб келишади.

Сью монокл таққан башанг кийимдаги айдаҳолик чавандоз йигит суратини чизаётган вақтда қулоғига шивирлаган бир овоз эшитилди, сўнгра бу овоз бир неча бор такрорланди. У дарҳол Жонсининг ётоғи томон шошди.

Жонсининг кўзлари катта очиқ эди. У нигоҳини деразадан ташқарига қадаган кўйи санарди – тескари тартиюда санарди.

– Ўн икки, – деди у ва сал ўтмай: – ўн бир, сўнгра – ўн, тўққиз, ундан сўнг эса: – саккиз, етти, – деб санарди у деярли бир маромда.

У хавотир олганча деразага қаради. У ерда санайдиган нима бор? Маҳзун кўринишдаги бўм-бўш ҳовли ва йигирма қадамча наридаги ғиштли бинонинг теп-текис деворидан бошқа ҳеч нарса кўзга ташланмасди. Изларидан чирий бошлаган, эгри-бугри қари печакгул ғишт деворнинг ярмигача чирмашиб кетганди. Кузнинг совуқ нафаси унинг баргларини аёвсиз тўкиб юборган, деярли ялонғоя бўлиб қолган новдалари эса уқаланиб кетаётган ғишт деворга жон ҳолатда тирмашиб турарди.

– Нима ҳақида гапиряпсан, дугонажон? – сўради Сью.

– Олти, – деди Жонси пичирлаб. – Улар энди тезроқ тўкила бошлади. Уч кун аввал улар юзтача эди. Санайвериб бошим оғриб кетарди. Энди эса осонроқ бўлиб қолди. Ана, яна биттаси тўкилди. Ҳозир атиги бештагина қолди.

– Бешта нима, азизим? Дўстинг Сьюдига айтсанг-чи!

– Барглар. Печакгул япроқлари. Уларнинг сўнггиси тўкилганда, мен ҳам ҳаёт билан видолашаман. Мен буни уч кундан бери сезиб келяпман. Шифокор сенга ҳеч нарса демадими?

Бундай бўлмағур гапни биринчи бор эшитишим! – деб жавоб қайтарди Сью шикоятомуз оҳангда, ўзини дугонасининг гапларини эътиборга олмаган қилиб кўрсатиб. – Қари печакгул япроқларининг тузалиб кетишига нима алоқаси бор? Ахир сен у печакгулни жуда ёқдирдинг-ку, қулоқсиз қизалоқ! Бўлди, тентакликни бас қил! Ахир бугун эрталаб доктор сенинг тез кунда тузалиб кетишингни …ўндан …ҳозир, эслаб кўрай …ҳа! ўндан тўққиз эҳтимол деб айтганди. Бу эса ҳар биримиз Нью Йоркда трамвайда кетаётиб ёки янги қурилаётган уйнинг ёнидан ўтаётиб дучор бўлишимиз мумкин бўлган хавф-хатар билан баравар дегани-ку! Шўрвадан озгина ичиб олгин, ўртоқжонинг Сьюдига эса рухсат бер, у чизаётган суратини тугатсин ва уни муҳаррирга пуллаб касал қизалоғига портвейн шароби, ўзига эса юмшоққина чўчқа котлетидан олиб келсин.

– Энди шароб олишингга ҳожат йўқ, – деди Жонси кўзларини деразадан узмасдан. Ана, яна биттаси тушяпти. Бўлди, бошқа шўрва ичгим келмаяпти. Ҳозир улар тўрттагина қолди. Қоронғи тушмасидан охиргисининг тушишини кўрмоқчиман. Сўнгра мен ҳам бу ёруғ оламни тарк этаман.

– Жонси, жонгинам, – деди Сью унинг тепасида эгиларкан, – менга кўзларингни юмиб деразага қарамай туришга сўз берасанми? Мен унгача ишимни тугатиб олардим. Суратларимни эртага топширишим керак. Менга ёруғлик зарур, бўлмаса пардани тушириб қўярдим.

– Бошқа хонада чизсанг бўлмайдими? – сўради Жонси совуқ оҳангда.

– Олдингда қолсам дегандим, – Сью. – Ундан ташқари, шу ахмоқона печакгул баргларига қарашингни хоҳлайман.

– Тугатишинг билан менга айт, – деди Жоси кўзларини юмаётиб. У мум ҳайкал каби ранги синиқ ва ҳаракатсиз ётади. – Чунки сўнгги япроқнинг тушишини кўрмоқчиман. Мен кутишдан чарчадим. Ўйлайвериб ҳам чарчадим. Мени бу дунёга боғлаб турган барча ришталардан халос бўлиб, ўша ҳаётдан тўйган бечора япроқлар мисоли ҳавода учганча ғойиб бўлишни хоҳлайман.

– Ухлашга ҳаракат қил, – деди Сью. – Берманни чақириб чиқишим керак. Унга қараб умрини ёлғизликда ўтказувчи кончи суратини чизмоқчиман. Бир дақиқа ўтмай қайтаман. Келгунумча жойингдан қимирламай ётгин.

Қария Берман пастки қаватда яшайдиган бир рассом эди. У олтмишдан ошган, Микеланжело ясаган Мусо ҳайкалиники каби жингалак соқоли ихчамгина жуссасига ярашиб турарди. Берманнинг санъат соҳасида омади чопмади. У қирқ йил мўйқалам сурган, аммо ҳали-ҳануз унга илҳом парисининг этагидан тутиб қолиш насиб этмаганди. Ҳар сафар бу мусаввир шоҳ асар яратмоқ учун шайланади, лекин ҳозиргача бу ишни бошлай олмаган ҳам эди. Мана, бир неча йилдирки баъзан эълонлар учун тирикчилик йўлидаги ўлда-жўлда ишланган расмларини айтмасак, арзирли бир иш қилмаган ҳам эди. У профессионалга қурби етмаган маҳаллий ёш рассомлар учун тирик манекенлик қилиб кун кўрарди. Ичкиликка муккасидан кетган, шунга қарамасдан ҳали ҳам яратажак шоҳ асари ҳақида гапиришдан тоймасди. Умуман олганда эса, кўнгили бўш одамларни жини суймайдиган, ўзини юқорида яшовчи икки рассом қизни ҳимоя қилувчи қўриқчи ит деб ҳисоблайдиган баджаҳл бир чол эди.

Сью Берманни пастки қаватдаги хира ёритилган ҳужрасидан топганида, ундан қора арча мевасининг ҳиди анқиб турарди. Хонанинг бир бурчагидаги мольбертда эса йигирма беш йилдан буён шоҳ асарнинг илк чизгиларини интиқлик билан кутаётган бўм-бўш мато ётарди. Сью унга Жонсининг хаёлидагиларни, қизнинг ўзи ҳам япроқ мисоли енгил ва нимжон бўлиб қолганини, ҳаёт ришталари нозиклашиб қолиб, шамолдаги япроқ каби учиб кетишидан ҳавотирда эканини айтиб берди. Қизарган кўзлари ёшлана бошлаган Берман бундай хаёлпарастликдан ғаши келиб бақириб юборди.

– Нима? – деб ўшқирди у. – Ҳеч жаҳонда лаънати бир печакгул япроқлари тўкилгани учун ҳам одам ўладими? Бунақасини сира эшитмаган эканман. Йўқ, сенинг ўша ахмоқ кончи суратинг учун манекенлик қилишни хоҳламайман! Қандай қилиб бундай бўлмағур фикрларни унинг миясига келишига индамай қараб турипсан? Э-э-эҳ Жонси хоним.

– У бетоп бўлиб анча заифлашиб қолди, – деди Сью, – иситмаси баландлигидан алаҳсираб ҳар хил беъмани нарсалар ҳақида алжираяпти. Майли, жаноб Берман, агар менга манекенлик қилишни истамаётган бўлсангиз, сизни овора қилиб ўтирмайман. Аммо нима бўлганда ҳам сиз жирканч қари … қари эзма чол экансиз!

– Эҳ, барибир заифалигингга борасан-да! – қичқирди Берман. – Манекенлик қилмайман деб сенга ким айтди? Бўлақол тезроқ! Сен билан бораман. Ахир ярим соатдан бери сенга шуни уқтиряпман-ку! Худойим-эй! Бу ер Жонси хонимдек қиз учун касал бўлиб ётадиган жой эмас. Бир кун келиб мен албатта шоҳ асаримни чизаман, кейин биз бу ердан кўчиб кетамиз. Албатта, бўлмасам-чи!

Улар юқорига чиқишганда Жонси ухлаб қолган экан. Сью пардани дераза токчасига тушириб, Берманга бошқа хонага ўтишга ишора қилди. У ерда улар деразадан печакгулга хавотир билан қарашди. Сўнг бир лаҳза лом-мим демай бир-бирларига тикилиб қолишди. Ташқарида ёмғир аралаш қор тўхтовсиз ёғарди. Берман ўнгиб кетган кўйлагида ёлғиз яшовчи кончи ўлароқ қоятош ўрнини босувчи тўнтарилган қозон устига ўтирди.

Эртаси куни эрталаб Сью бир соатлик деразани ёпиб турган яшил пардага қараб турарди.

– Пардани кўтар, кўришни хоҳлайман, – деб шивирлади у буйруқ оҳингида.

Сью ҳорғин ҳолда унинг айтганини бажарди.

Аммо не ажабки, тун бўйи шаррос қуйган ёмғир ва эсган кучли шамолга қарамай ғишт деворда ҳали ҳам битта япроқ кўриниб турарди! У печакгул япроқларининг сўнггиси эди. Пояга яқин жойлари ҳали-ҳамон тўқ яшил, аррасимон қирралари эса қуриб сарғая болаган бу япроқ йигирма футча баландликда матонат билан ўз новдасида осилиб олганди.

– Бу сўнггиси, – деди Жоси. – Уни кеча кечқурун албатта тўкилади деб ўйлагандим. Шамолни эшитдим. У бугун тўкилади, шунда мен ҳам ўламан.

Нафасингни ел учирсин! – деди Сью, сўлғин юзини ёстиқ томон бураркан. – Ўзингга жонинг ачимаса, менга раҳминг келсин! Менинг ҳолим не кечади?

Аммо Жонси жавоб қайтармади. Инсон қалби сирли, олис саёҳатга ҳозирлик қилаётган бу оламдаги барча нарсага бефарқ бўлиб қоларкан. Жосини дўстлик ва ҳаётга боғлаб турган ришталар бирма-бир узиларкан, у ўша хаёли таъсирига тобора берилиб кетаётгандай эди.

Яна бир кун ўтди, ғира-шира бўлишига қарамасдан ҳали-ҳамон новдасида осилиб турган ўша ёлғиз япроқ кўзига ташланиб турарди. Қоронғи тушиши биланоқ шимолдан эсаётган шамолнинг яна жилови бўшади, бу пайт ёмғир ҳам тинмай деразага урилиб, паст голланд тарновларидан чаккиллаб пастга оқарди.

Тонг отиши биланоқ бағритош Жоси яна пардани кўтаришни буюрди.

Печакгул барги ҳали ҳам ўз жойида эди.

Жонси унга узоқ вақт тикилиб ётди. Сўнгра газ плитасида товуқ шўрвасини аралаштираётган Сьюни ёнига чорлади.

– Қанчалик заиф бўлган эканман-а, Сьюди, – деди Жонси. – У сўнгги япроқ ҳам қанчалик заифлик қилаётганимни кўрсатиш учун тўкилмай туришга куч топа олди. Ўзига ўлим тилаш катта гуноҳ. Бундай ният қилганим учун ўзимдан ўзим уялиб кетяпман. Ҳозир менга озгина товуқ шўрвадан бергин, яна портвейнли сутдан ҳам олиб кел… Йўқ, шошма! Аввал ойнани келтир, ёнимга ёстиқ ҳам тўшаб қўй, ўтириб овқат пиширишингни кўрмоқчиман.

Бир соатдан кейин у деди:

– Умид қиламанки, бир кун келиб мен албатта Неаполитан кўрфазининг рангли суратини чизаман.

Тушликдан кейин шифокор келди, у кетаётганда эса Сью бир нарсани баҳона қилиб унинг орқасидан даҳлизга чиқди.

– Имкониятлар баробар, – деди шифокор Сьюнинг нозик, титраётган қўлларини сиқиб қўяркан. – яхши қаров билан касалликни албатта енгасизлар. Ҳозир эса мен пастки қаватдаги беморни кўришим керак. Унинг исми Берман экан. Менимча, рассом бўлса керак. У ҳам зотилжамга чалинибди. Кексайиб қувватдан қолаган, касали эса жуда оғир. Ҳеч қандай умид қолмаган, бирибир касалхонага юборсак тинчроқ ётади.

Эртаси кун шифокор Сьюдига деди:

– Унинг ҳаёти хавф остида эмас. Сизлар енгдинглар. Унга яхши овқат бериб ғамхўрлик кўрсатилса, тез кунда оёққа туриб кетади.

Ўша оқшом Сью мамнуният билан тўқиётган тўқ мовий ва умуман кераксиз жунли шарфини турганча Жосининг ётоғига келди, бир қўли билан қизни ёстиққа қўшиб бағрига босди.

– Сенга бир гап айтишим керак, менинг жажжигина оппоқ қуёнчам. – деди у. – Бугун жаноб Берман касалхонада зотилжамдан вафот этибди. У атиги икки кун бетоб бўлиб ётибди. Қоровул уни биринчи куни эрталаб пастдаги хонасига оғриқдан ночор аҳволда кўрган экан. Оёқ кийими ва уст-бошлари жиққа хўл ва совуқдан музлаб кетган экан. Ўша машъум кечада қаерда бўлганлигини тасаввурларига ҳам сиғдира олишмабди. Ундан кейин улар ҳали ҳам ўчмаган фанар, жойидан ўҳқўзғатилган нарвон, бир нечта сочилиб ётган мўйқалам билан бирга яшил ва сариқ бўёқларни топишибди – деразадан ташқарига қарагин, қадрдоним, девордаги сўнгги япроққа бир назар ташлагин. У нега шамолда тебранмаётганига ҳеч эътибор бердингми? Эҳ, жонгинам, бу Берманнинг яратган шоҳ асари – уни у ўша сўнгги япроқ тўкилган кечада чизган экан!

Инглиз тилидан Маъруф Абдуллаев таржимаси

>

O’GENRI
SO’NGGI YAPROQ

O’Genri (O’Henry) (taxallusi; asl nomi Uil`yam Sidni Porter) (1862.11.9, Grinsboro yaqinida, Shim. Karolina —1910.5.6, N`yu-York) — amerikalik yozuvchi. Aptekachi, sotuvchi, kitob bezakchisi, noshir va b. kasblarda ishlagan; asar, fel`etonlar yozishni mashq qilgan (1896 y. gacha), qamoqdaligida (1897-1901) yozgan hikoyalarini O’Genri taxallusi b-n yashirin chop ettirgan. 1904—10 y.larda 9 novellalar to’plami («Yonayotgan sham», «G’arb qalbi», «Yoqimtoy o’g’ri» va b.), vafotidan keyin yana 7 tasi bosilib chiqqan. «Qirollar va karam» (1904) romani sarguzasht-yumoristik novellalardan tashkil topgan. O’Genri amerika hikoyachiligining o’ziga xos tipini yaratdi. Yumorning kuchliligi, kinoya, qiyos, parodiya kabi usullarning ko’p ishlatilganligi, eng muximi, muallifning oddiy mehnatkash — «kichik inson»ga samimiy muhabbati, olijanoblik va sofdillikni madh etish va b. O’Genri hikoyalariga olamshumul shuhrat keltirdi («To’rt million», 1909). Asarlari o’zbek tiliga tarjima qilingan. G’. G’ulom («Mening o’g’rigina bolam»), A. Qaxdor («Anor») va b. o’zbek hikoyachiligini O’Genri ijodining ilg’or tomonlari b-n boyitdilar (O’zbekiston milliy entsiklopediyasidan).

Vashington Skverning g‘arbidagi kichik bir dahada ko‘chalar chalkashib ketgan va “tor ko‘chalar” nomini olgan yo‘lakchalarga bo‘linib ketgan edi. Bu “tor ko‘chalar” ajabtovur burchaklar va egri chiziqlar hosil qilgandi. Hattoki, bir ko‘cha o‘zini-o‘zi bir yoki bir necha marta kesib o‘tardi. Bir paytlar bir musavvir bu ko‘chaning noyob xususiyatini kashf qilgan ekan. Do‘kondan kelgan pul yig‘uvchi kishi bo‘yoq, qog‘oz va bo‘z uchun to‘lov qog‘ozlarini qo‘lida tutgancha shu ko‘chalarni aylanib o‘tayotib hisob bo‘yicha bir sent ham undirolmay qaytib ketayotganini ko‘rib qolishini bir tasavvur qilib ko‘ring!

Shunday qilib, ajib maskan bo‘lmish Grinvich Villij dahasiga shamolga qaragan derazalar, XVIII asr naqshli peshtoqlari, gollandcha qiya shiftli boloxonalar va arzon ijara haqlari ilinjida san’at namoyandalari har tarafdan ko‘chib kela boshladilar. So‘ngra ular oltinchi avenyudan bir necha qalay krujka va bir yoki ikki dona ovqat pishiradigan cho‘g‘donlarini olib kelib, bu yerda “san’atkorlar gurungi”ni tashkil qilishdi.

Baland bo‘lmagan uch qavatli g‘ishtin binoning yuqori qavatida Syu va Jonsilarning ustaxonlari joylashgandi. Do‘stlari Joannani erkalab Jonsi deb chaqirishardi. Biri Mayn shtatidan; boshqasi esa Koliforniyadan kelgan edi. Ular Sakkizinchi ko‘chadagi “Delmoniko” oshxonasining tabldoti ( Tabldot – ba’zi bir mamlakatlardagi dam olish maskanlarida, oshxonalarda, restoranlarda mavjud bo‘lgan umumiy ovqatlanish stoli – tarj) atrofida tanishib qolishgan va ularning san’at, sachratqi salati va urf bo‘lgan keng yengli ko‘ylaklar borasidagi qarashlari shunchalik mos kelgan ediki, natijada ular birgalikda ustaxona ochishga qaror qilishgandi.

Bu may oyda sodir bo‘lgan edi. Noyabrda esa shifokorlar Zotiljam deb ataydigan kutilmagan sovuq va berahm bir mehmon tashrif buyurdi. U shu turar joylar atrofida kezib yurar va yo‘lida uchragan kimsaga rahm-shafqat qilmay joylar atrofida va yo‘lida uchragan kimsaga rahm-shafqat qilmay ajal iskanjasiga tortardi. Sharqiy hudud bo‘ylab bu o‘lim xabarchisi hech narsadan tap tortmay ortidan o‘nlab qurbonlarni qoldirib shaxdam qadamlar bilan odimlab bordi, ammo baqato‘n bosib ketgan o‘sha xarob va chalkash “tor ko‘chalar”ga kelganda qadami sekinlashdi.

Zotiljam degan janobni siz zinhor olijanob mo‘ysafid kishi deb atamagan bo‘lardingiz. Aks holda mushtlari qizargan, hansiroq bu qari galvars Jonsidek azobga umuman bardoshsiz, nimjongina bir ayolni raqiblik uchun tanlamagan bo‘lardi. Afsuski, u ayni shu qizni ma’qul ko‘rdi. Jonsi esa holsiz-madorsiz ahvolda bo‘yalgan temir yotoqqa mixlanib yotib qoldi. U kichkina golland deraza oynasidan tashqariga, qo‘shni g‘ishtli binoning bo‘m-bo‘sh devoriga nogohini tikkancha jimgina yotardi.

Bir kuni ertalab bezovta bo‘lgan shifokor Syuni oqarib ketgan paxmoq koshlari bilan imlab dahlizga chaqirdi.

– Uning tuzalib ketishini men, aytaylik, o‘ndan bir ehtimol degan bo‘lardim, – dedi u termometridagi simobni silkitarkan. – Shunda ham bu imkoniyat uning yashashga bo‘lgan intilishi bilan bog‘liq. Agar bemor go‘rkovga ishi tushishini shunchalik xohlayotgan bo‘lsa, dorishunoslik kitoblarimizdagi ko‘rsatmalardan hech qanday foyda yo‘q. Xonimchangizning hayotiga bo‘lgan qiziqishi so‘nib bo‘lgan. Uning fikru-xayolininima band etgan?

– U bir kun kelib Neapolitan ko‘rfazini har xil bo‘yoqlarda tasvirlashni diliga tugib qo‘ygandi, – dedi Syu.

– Nima? Tasvirlash? Qo‘ysangiz-chi! Men haqiqatdan ham o‘y surishga arziydigan narsa haqida gapiryapman! Masalan, biror yigit haqida o‘ylamaydimi?

– Yigit? – dedi Syu, ovozi xuddi chanqovuz kabi jarangdor yangrab. – Nahotki yigitlar bunga arzisa… Yo‘g‘-ey, doktor, hech ham unday emas.

– U holda, bu shunchaki darmonsizlik oqibati bo‘lsa kerak, – dedi shifokor. – Men fan vakili sifatida bor mahoratim va ilmimni ishga solib ko‘raman. Ammo bemor o‘zining janoza marosimi haqida o‘ylashni bas qilmas ekan, dorilar shifobaxsh kuchining yarmi yo‘qqa chiqaveradi. Agar siz uni qishda qanaqa yengli liboslar urf bo‘lishi haqida savol so‘rashga qiziqtira olsangiz, uning tuzalib ketish imkoniyatini men o‘ndan bir emas, beshdan bir ehtimol deb bemalol aytgan bo‘lardim.

Shifokor ketgandan keyin Syu xonasiga kirib ketdi. U yerda yig‘layverganidan yaponcha dastro‘molini ham ho‘l qilib yubordi. So‘ngra u qaddini tutib qo‘lida molbert bilan regtaym chalgancha Jonsining xonasiga kirib keldi.

Jonsi ko‘rpaning tagida bilinar-bilinmas yotar, ko‘zlari esa deraza tomon qadalgandi. Syu Jonsini uxlab qolgan deb o‘ylab hushtak chalishni bas qildi.

U tezda molbertni hozirladi va oynomadagi bir hikoya uchun siyohda rasm chizishni boshladi. Yosh rassomlar katta saneatga ilk qadamlarini oynomalarda bosiladigan hikoyalar uchun suratlar chizish bilan qo‘yishadi, o‘z navbatida bunday hikoyalar orqali yosh yozuvchilar adabiyot olamiga kirib kelishadi.

Syu monokl taqqan bashang kiyimdagi aydaholik chavandoz yigit suratini chizayotgan vaqtda qulog‘iga shivirlagan bir ovoz eshitildi, so‘ngra bu ovoz bir necha bor takrorlandi. U darhol Jonsining yotog‘i tomon shoshdi.

Jonsining ko‘zlari katta ochiq edi. U nigohini derazadan tashqariga qadagan ko‘yi sanardi – teskari tartiyuda sanardi.

– O‘n ikki, – dedi u va sal o‘tmay: – o‘n bir, so‘ngra – o‘n, to‘qqiz, undan so‘ng esa: – sakkiz, yetti, – deb sanardi u deyarli bir maromda.

U xavotir olgancha derazaga qaradi. U yerda sanaydigan nima bor? Mahzun ko‘rinishdagi bo‘m-bo‘sh hovli va yigirma qadamcha naridagi g‘ishtli binoning tep-tekis devoridan boshqa hech narsa ko‘zga tashlanmasdi. Izlaridan chiriy boshlagan, egri-bugri qari pechakgul g‘isht devorning yarmigacha chirmashib ketgandi. Kuzning sovuq nafasi uning barglarini ayovsiz to‘kib yuborgan, deyarli yalong‘oya bo‘lib qolgan novdalari esa uqalanib ketayotgan g‘isht devorga jon holatda tirmashib turardi.

– Nima haqida gapiryapsan, dugonajon? – so‘radi Syu.

– Olti, – dedi Jonsi pichirlab. – Ular endi tezroq to‘kila boshladi. Uch kun avval ular yuztacha edi. Sanayverib boshim og‘rib ketardi. Endi esa osonroq bo‘lib qoldi. Ana, yana bittasi to‘kildi. Hozir atigi beshtagina qoldi.

– Beshta nima, azizim? Do‘sting Syudiga aytsang-chi!

– Barglar. Pechakgul yaproqlari. Ularning so‘nggisi to‘kilganda, men ham hayot bilan vidolashaman. Men buni uch kundan beri sezib kelyapman. Shifokor senga hech narsa demadimi?

Bunday bo‘lmag‘ur gapni birinchi bor eshitishim! – deb javob qaytardi Syu shikoyatomuz ohangda, o‘zini dugonasining gaplarini e’tiborga olmagan qilib ko‘rsatib. – Qari pechakgul yaproqlarining tuzalib ketishiga nima aloqasi bor? Axir sen u pechakgulni juda yoqdirding-ku, quloqsiz qizaloq! Bo‘ldi, tentaklikni bas qil! Axir bugun ertalab doktor sening tez kunda tuzalib ketishingni …o‘ndan …hozir, eslab ko‘ray …ha! o‘ndan to‘qqiz ehtimol deb aytgandi. Bu esa har birimiz Nyu Yorkda tramvayda ketayotib yoki yangi qurilayotgan uyning yonidan o‘tayotib duchor bo‘lishimiz mumkin bo‘lgan xavf-xatar bilan baravar degani-ku! Sho‘rvadan ozgina ichib olgin, o‘rtoqjoning Syudiga esa ruxsat ber, u chizayotgan suratini tugatsin va uni muharrirga pullab kasal qizalog‘iga portveyn sharobi, o‘ziga esa yumshoqqina cho‘chqa kotletidan olib kelsin.

– Endi sharob olishingga hojat yo‘q, – dedi Jonsi ko‘zlarini derazadan uzmasdan. Ana, yana bittasi tushyapti. Bo‘ldi, boshqa sho‘rva ichgim kelmayapti. Hozir ular to‘rttagina qoldi. Qorong‘i tushmasidan oxirgisining tushishini ko‘rmoqchiman. So‘ngra men ham bu yorug‘ olamni tark etaman.

– Jonsi, jonginam, – dedi Syu uning tepasida egilarkan, – menga ko‘zlaringni yumib derazaga qaramay turishga so‘z berasanmi? Men ungacha ishimni tugatib olardim. Suratlarimni ertaga topshirishim kerak. Menga yorug‘lik zarur, bo‘lmasa pardani tushirib qo‘yardim.

– Boshqa xonada chizsang bo‘lmaydimi? – so‘radi Jonsi sovuq ohangda.

– Oldingda qolsam degandim, – Syu. – Undan tashqari, shu axmoqona pechakgul barglariga qarashingni xohlayman.

– Tugatishing bilan menga ayt, – dedi Josi ko‘zlarini yumayotib. U mum haykal kabi rangi siniq va harakatsiz yotadi. – Chunki so‘nggi yaproqning tushishini ko‘rmoqchiman. Men kutishdan charchadim. O‘ylayverib ham charchadim. Meni bu dunyoga bog‘lab turgan barcha rishtalardan xalos bo‘lib, o‘sha hayotdan to‘ygan bechora yaproqlar misoli havoda uchgancha g‘oyib bo‘lishni xohlayman.

– Uxlashga harakat qil, – dedi Syu. – Bermanni chaqirib chiqishim kerak. Unga qarab umrini yolg‘izlikda o‘tkazuvchi konchi suratini chizmoqchiman. Bir daqiqa o‘tmay qaytaman. Kelgunumcha joyingdan qimirlamay yotgin.

Qariya Berman pastki qavatda yashaydigan bir rassom edi. U oltmishdan oshgan, Mikelanjelo yasagan Muso haykaliniki kabi jingalak soqoli ixchamgina jussasiga yarashib turardi. Bermanning san’at sohasida omadi chopmadi. U qirq yil mo‘yqalam surgan, ammo hali-hanuz unga ilhom parisining etagidan tutib qolish nasib etmagandi. Har safar bu musavvir shoh asar yaratmoq uchun shaylanadi, lekin hozirgacha bu ishni boshlay olmagan ham edi. Mana, bir necha yildirki ba’zan e’lonlar uchun tirikchilik yo‘lidagi o‘lda-jo‘lda ishlangan rasmlarini aytmasak, arzirli bir ish qilmagan ham edi. U professionalga qurbi yetmagan mahalliy yosh rassomlar uchun tirik manekenlik qilib kun ko‘rardi. Ichkilikka mukkasidan ketgan, shunga qaramasdan hali ham yaratajak shoh asari haqida gapirishdan toymasdi. Umuman olganda esa, ko‘ngili bo‘sh odamlarni jini suymaydigan, o‘zini yuqorida yashovchi ikki rassom qizni himoya qiluvchi qo‘riqchi it deb hisoblaydigan badjahl bir chol edi.

Syu Bermanni pastki qavatdagi xira yoritilgan hujrasidan topganida, undan qora archa mevasining hidi anqib turardi. Xonaning bir burchagidagi molbertda esa yigirma besh yildan buyon shoh asarning ilk chizgilarini intiqlik bilan kutayotgan bo‘m-bo‘sh mato yotardi. Syu unga Jonsining xayolidagilarni, qizning o‘zi ham yaproq misoli yengil va nimjon bo‘lib qolganini, hayot rishtalari noziklashib qolib, shamoldagi yaproq kabi uchib ketishidan havotirda ekanini aytib berdi. Qizargan ko‘zlari yoshlana boshlagan Berman bunday xayolparastlikdan g‘ashi kelib baqirib yubordi.

– Nima? – deb o‘shqirdi u. – Hech jahonda la’nati bir pechakgul yaproqlari to‘kilgani uchun ham odam o‘ladimi? Bunaqasini sira eshitmagan ekanman. Yo‘q, sening o‘sha axmoq konchi surating uchun manekenlik qilishni xohlamayman! Qanday qilib bunday bo‘lmag‘ur fikrlarni uning miyasiga kelishiga indamay qarab turipsan? E-e-eh Jonsi xonim.

– U betop bo‘lib ancha zaiflashib qoldi, – dedi Syu, – isitmasi balandligidan alahsirab har xil be’mani narsalar haqida aljirayapti. Mayli, janob Berman, agar menga manekenlik qilishni istamayotgan bo‘lsangiz, sizni ovora qilib o‘tirmayman. Ammo nima bo‘lganda ham siz jirkanch qari … qari ezma chol ekansiz!

– Eh, baribir zaifaligingga borasan-da! – qichqirdi Berman. – Manekenlik qilmayman deb senga kim aytdi? Bo‘laqol tezroq! Sen bilan boraman. Axir yarim soatdan beri senga shuni uqtiryapman-ku! Xudoyim-ey! Bu yer Jonsi xonimdek qiz uchun kasal bo‘lib yotadigan joy emas. Bir kun kelib men albatta shoh asarimni chizaman, keyin biz bu yerdan ko‘chib ketamiz. Albatta, bo‘lmasam-chi!

Ular yuqoriga chiqishganda Jonsi uxlab qolgan ekan. Syu pardani deraza tokchasiga tushirib, Bermanga boshqa xonaga o‘tishga ishora qildi. U yerda ular derazadan pechakgulga xavotir bilan qarashdi. So‘ng bir lahza lom-mim demay bir-birlariga tikilib qolishdi. Tashqarida yomg‘ir aralash qor to‘xtovsiz yog‘ardi. Berman o‘ngib ketgan ko‘ylagida yolg‘iz yashovchi konchi o‘laroq qoyatosh o‘rnini bosuvchi to‘ntarilgan qozon ustiga o‘tirdi.

Ertasi kuni ertalab Syu bir soatlik derazani yopib turgan yashil pardaga qarab turardi.

– Pardani ko‘tar, ko‘rishni xohlayman, – deb shivirladi u buyruq ohingida.

Syu horg‘in holda uning aytganini bajardi.

Ammo ne ajabki, tun bo‘yi sharros quygan yomg‘ir va esgan kuchli shamolga qaramay g‘isht devorda hali ham bitta yaproq ko‘rinib turardi! U pechakgul yaproqlarining so‘nggisi edi. Poyaga yaqin joylari hali-hamon to‘q yashil, arrasimon qirralari esa qurib sarg‘aya bolagan bu yaproq yigirma futcha balandlikda matonat bilan o‘z novdasida osilib olgandi.

– Bu so‘nggisi, – dedi Josi. – Uni kecha kechqurun albatta to‘kiladi deb o‘ylagandim. Shamolni eshitdim. U bugun to‘kiladi, shunda men ham o‘laman.

Nafasingni yel uchirsin! – dedi Syu, so‘lg‘in yuzini yostiq tomon burarkan. – O‘zingga joning achimasa, menga rahming kelsin! Mening holim ne kechadi?

Ammo Jonsi javob qaytarmadi. Inson qalbi sirli, olis sayohatga hozirlik qilayotgan bu olamdagi barcha narsaga befarq bo‘lib qolarkan. Josini do‘stlik va hayotga bog‘lab turgan rishtalar birma-bir uzilarkan, u o‘sha xayoli ta’siriga tobora berilib ketayotganday edi.

Yana bir kun o‘tdi, g‘ira-shira bo‘lishiga qaramasdan hali-hamon novdasida osilib turgan o‘sha yolg‘iz yaproq ko‘ziga tashlanib turardi. Qorong‘i tushishi bilanoq shimoldan esayotgan shamolning yana jilovi bo‘shadi, bu payt yomg‘ir ham tinmay derazaga urilib, past golland tarnovlaridan chakkillab pastga oqardi.

Tong otishi bilanoq bag‘ritosh Josi yana pardani ko‘tarishni buyurdi.

Pechakgul bargi hali ham o‘z joyida edi.

Jonsi unga uzoq vaqt tikilib yotdi. So‘ngra gaz plitasida tovuq sho‘rvasini aralashtirayotgan Syuni yoniga chorladi.

– Qanchalik zaif bo‘lgan ekanman-a, Syudi, – dedi Jonsi. – U so‘nggi yaproq ham qanchalik zaiflik qilayotganimni ko‘rsatish uchun to‘kilmay turishga kuch topa oldi. O‘ziga o‘lim tilash katta gunoh. Bunday niyat qilganim uchun o‘zimdan o‘zim uyalib ketyapman. Hozir menga ozgina tovuq sho‘rvadan bergin, yana portveynli sutdan ham olib kel… Yo‘q, shoshma! Avval oynani keltir, yonimga yostiq ham to‘shab qo‘y, o‘tirib ovqat pishirishingni ko‘rmoqchiman.

Bir soatdan keyin u dedi:

– Umid qilamanki, bir kun kelib men albatta Neapolitan ko‘rfazining rangli suratini chizaman.

Tushlikdan keyin shifokor keldi, u ketayotganda esa Syu bir narsani bahona qilib uning orqasidan dahlizga chiqdi.

– Imkoniyatlar barobar, – dedi shifokor Syuning nozik, titrayotgan qo‘llarini siqib qo‘yarkan. – yaxshi qarov bilan kasallikni albatta yengasizlar. Hozir esa men pastki qavatdagi bemorni ko‘rishim kerak. Uning ismi Berman ekan. Menimcha, rassom bo‘lsa kerak. U ham zotiljamga chalinibdi. Keksayib quvvatdan qolagan, kasali esa juda og‘ir. Hech qanday umid qolmagan, biribir kasalxonaga yuborsak tinchroq yotadi.

Ertasi kun shifokor Syudiga dedi:

– Uning hayoti xavf ostida emas. Sizlar yengdinglar. Unga yaxshi ovqat berib g‘amxo‘rlik ko‘rsatilsa, tez kunda oyoqqa turib ketadi.

O‘sha oqshom Syu mamnuniyat bilan to‘qiyotgan to‘q moviy va umuman keraksiz junli sharfini turgancha Josining yotog‘iga keldi, bir qo‘li bilan qizni yostiqqa qo‘shib bag‘riga bosdi.

– Senga bir gap aytishim kerak, mening jajjigina oppoq quyoncham. – dedi u. – Bugun janob Berman kasalxonada zotiljamdan vafot etibdi. U atigi ikki kun betob bo‘lib yotibdi. Qorovul uni birinchi kuni ertalab pastdagi xonasiga og‘riqdan nochor ahvolda ko‘rgan ekan. Oyoq kiyimi va ust-boshlari jiqqa xo‘l va sovuqdan muzlab ketgan ekan. O‘sha mash’um kechada qayerda bo‘lganligini tasavvurlariga ham sig‘dira olishmabdi. Undan keyin ular hali ham o‘chmagan fanar, joyidan o‘hqo‘zg‘atilgan narvon, bir nechta sochilib yotgan mo‘yqalam bilan birga yashil va sariq bo‘yoqlarni topishibdi – derazadan tashqariga qaragin, qadrdonim, devordagi so‘nggi yaproqqa bir nazar tashlagin. U nega shamolda tebranmayotganiga hech e’tibor berdingmi? Eh, jonginam, bu Bermanning yaratgan shoh asari – uni u o‘sha so‘nggi yaproq to‘kilgan kechada chizgan ekan!

Ingliz tilidan Ma’ruf Abdullayev tarjimasi