Жаҳон адабиётида америкалик буюк ёзувчи Уильям Фолкнернинг 1947 йил апрел ойида Миссисипи университети талабалари билан учрашувда айтган фикрлари катта ўрин тутади. Таъбир жоиз бўлса, Фолкнернинг айнан ўша фикрлари бутун бир авлод вакилларининг адабиётга бўлган қарашларини белгилаб берди. Қолаверса, миллионлаб китобхонлар ҳам ярим асрдан ортиқ вақт мобайнида бадиий асарни танлашда Фолкнер тавсиясига беихтиёр амал қилиб келмоқда.
Алишер Шойимов
ХЕМИНГУЭЙ ФОЛКНЕРДАН НЕГА РАНЖИГАН ЭДИ?
Бир мунозара тарихи
Жаҳон адабиётида америкалик буюк ёзувчи Уильям Фолкнернинг 1947 йил апрел ойида Миссисипи университети талабалари билан учрашувда айтган фикрлари катта ўрин тутади. Таъбир жоиз бўлса, Фолкнернинг айнан ўша фикрлари бутун бир авлод вакилларининг адабиётга бўлган қарашларини белгилаб берди. Қолаверса, миллионлаб китобхонлар ҳам ярим асрдан ортиқ вақт мобайнида бадиий асарни танлашда Фолкнер тавсиясига беихтиёр амал қилиб келмоқда.
Ўша учрашувда Фолкнер талабаларнинг: “Сиз беш нафар энг буюк замонавий америкалик ёзувчилар қаторига кимларни қўшар эдингиз?” деган саволига жавобан Томас Вулф, Дос Пассос, Хемингуэй, Стейнбек номларини санаб ўтади ва Эрнест Хемингуэй ҳақида тўхталиб: “У ҳеч қачон жасорат кўрсатишга уринмаган, ҳеч қачон юпқа муз устида юрмайди ва ҳеч қачон ўқувчини бирор-бир сўзнинг маъносини билиш учун луғатга мурожаат қилишига ҳожат қолдирмайди”, деган гапларни айтади. Баъзи бир талабалар Фолкнернинг бу сўзларини ёзиб олиб, унинг қаршилигига қарамай, ўша йили 24 апрелда Оксфорднинг “Игл”, 11 майда эса “Нью-Йорк Ҳералд” газеталарида ўша савол-жавобдан парчаларни эълон қилишади.
Орадан кўп ўтмай бу газеталардаги фикрлардан Эрнест Хемингуэй хабар топади ва қаттиқ ранжиб, дўсти генерал Лэнхемга мурожаат қилади. Ўзининг оловли урушларда қандай жанг олиб боргани ҳақида Фолкнерга ёзиб юборишини ундан илтимос қилади. Генерал Лэнхем ҳам кўп ўтмай Хемингуэйнинг 1944 йил қишда Франциядаги жангларда кўрсатган жасоратию, ҳарбий мухбир сифатида амалга оширган фавқулодда қаҳрамонлиги тўғрисида Фолкнерга ёзиб юборади. Хемингуэйнинг жангавор хизматлари баёни уч саҳифа бўлиб, хат сўнгида бу гапларни ўқигандан сўнг Фолкнернинг Хемингуэй ҳақидаги фикрлари ўзгаришига умид билдирилган эди.
Шу тариқа икки буюк ёзувчи, замондош ва тенгдош ижодкорлар ўртасида тушунмовчилик юзага келади. Табиатан танқидни жини суймайдиган Хемингуэйнинг тепа сочи тикка бўлса, одатда, ҳар қандай танқидларга бепарво инсон сифатида танилган Фолкнер бу гал ҳам пинагини бузмайди, гапнинг кетидан қувмайди. Лекин дўсти генерал Лэнхемнинг хатига жавобан ўша учрашувда айтган гапларига изоҳ беришга ҳаракат қилади. Қуйида Фолкнернинг шу муносабат билан генерал Лэнхем ва Хемингуэйга йўллаган хатларини келтирамиз:
“Ҳурматли генерал Лэнхем!
Хатингиз учун ташаккур билдираман.
Менга ёзиб юборган гапларингизни қандай эшитган бўлсангиз шундайлигича қоғозга туширганингиз кўриниб турибди;; лекин газетада менинг гапларим тўлиқ босилмаган. Чунки мен Хемингуэйнинг инсоний фазилатлари ҳақида эмас, балки унинг бадиий ижоди хусусида фикр билдирган эдим. Қолаверса, унинг Испания ва бошқа ҳудудларда бўлган урушлардаги хизматларидан яхшигина хабардорман.
Мен апрел ойида Миссисипи университетининг инглиз тили ва адабиёти факултети раҳбариятининг илтимосига кўра, у ерда таълим олаётган талабалар билан учрашдим ва уларнинг адабиёт ҳамда ижод ҳақидаги саволларига жавоб бердим. Бир гуруҳ талабалар мендан Американинг замонавий буюк ёзувчиларига баҳо беришимни сўрашди. Мен уларга бу саволга ҳеч ким аниқ жавоб беролмаслигини тушунтиришга уриндим. Лекин улар жавоб берасиз, деб қаттиқ туриб олишгач, ўз тенгдошларим, яъни мен билан бақамти қалам тебратиб келаётган ёзувчилар ижодига баҳоли қудрат баҳо беришга ҳаракат қилдим. Вулф, Дос Пассос, Хемингуэй, Колдуэллнинг номини санадим ва фикримча, бизлар ҳаммамиз мағлубиятига учраганмиз (ҳеч қайсимиз Диккенс, Достоевский, Бальзак, Теккерей ва бошқалар чиққан юксакликка кўтарила олмадик, деган маънода) дедим.
Энг гўзал мағлубият эса Вулфга тегишлидир, чунки у ичимизда энг жасоратлимиз эди. У ўзини тумтоқ ва жумбоқли, ачинарли ва зерикарли ҳамда дағал услубда ёзишда айблашларидан асло қўрқмади, аксинча, унга танқидчиларнинг унча-мунча муносабатлари чикора эди! Шунингдек, иккинчи ўринда услуб нуқтаи назаридан таваккал қилишдан қўрқмагани учун Дос Пассос номини санадим. Кейин эса бошқалар каби ўзини хавф-хатарга ташлаб, сўзамоллик, зерикарлилик ва мураккаб ёзишдан тийилгани учун Хемингуэйни санаб ўтдим.
Албатта, бу каби фикрларимни батафсил тушунтиришга ҳаракат қилдим. Менда тайёр матн йўқ эди, шунинг учун тайёргарликсиз, норасмий ва “матбуот учун эмас-ку”, деган маънода гапирдим. Менинг фикрларим матбуотда эълон этилганини эса сизнинг хатингизни ўқигандан кейин билдим ва келтирилган кўчирмалардан амин бўлдимки, айтган гапларим жиддий ўзгартирилиб, қисқартирилиб босилган экан.
Бундан жудаям афсусдаман. Бу хатнинг бир нусхасини изоҳи билан Хемингуэйга ҳам жўнатаман. Агар айни англашилмовчиликларни қайта тўғрилаш имкони туғилса, албатта, тўғрилайман.
Яна бир карра хатингиз учун ташаккур билдираман”.
“Қадрдоним Хемингуэй!
Йўл қўйилган англашилмовчиликдан афсусдаман.
Мен ушбу, шунчаки норасмий, матбуот учун мўлжалланмаган учрашув туфайли икки юзу эллик доллар пул ишладим ва албатта, фикрларимни чоп этишларидан олдин кўз югуртириб чиқишим керак эди. Узоқ йиллар мобайнида бир нарсага иқрор бўлдимки, бизнинг барча фожиа ва кулфатларимиз сабаби — инсоний нутқ ва сўзамоллигимиздир. Мен энди айнан шу хунук одат — вайсақиликдан қутулдим, деб ўйлайман. Эҳтимол, бу мен учун сўнгги сабоқ бўлгандир.
Сиз ўша фикрларга жиддий аҳамият бермаслигингизга жудаям ишонаман. Агар мабодо йиллар ўтиб, бундай ҳол яна рўй бериб қолса, марҳамат қилиб менинг узримни олдиндан қабул қилишингизни сўраб қоламан. Самимият билан
Фолкнер”.
Бу хат билан бирга Фолкнер Хемингуэйга ўзининг генерал Лэнхемга йўллаган мактубини ҳам қўшиб жўнатади. Шуни таъкидлаш лозимки, Фолкнер ҳеч бир хатида айтган фикрларидан тонмайди ва ҳар гал ноаниқликларга йўл қўяди. Чунки Фолкнернинг ўзи таъкидлаганидек, унга бундай инсоний вайсақиликлар ёқмайди.
Умуман, адабиёт ҳақида Фолкнер бошқача, Хемингуэй бошқача ўйлайди. Уларнинг бу борадаги фикрлари мутлақо бир-бирига тўғри келмайди. Ҳатто Фолкнер бир хатида минг афсус билан ўзининг инсон сифатида тарихдан бутунлай ўчиб кетишини таъкидлайди ва китобларидан бошқа ҳеч қандай хотира қолдирмасликни истаётганини ёзади. Шунингдек, унинг расмга тушишга ва ўзи ҳақида ёзма маълумотлар қолдиришга бутун умр қаршилик қилиб яшагани маълум. Фолкнер сўнгги суҳбатларидан бирида ҳатто: “Менинг барча ўй-қарашларим ва интилишларим бир нарсага қаратилган — умрим адоғида ҳаётим моҳиятини ифода этгувчи ва алал-оқибатда қабр тошига ёзув ҳамда марсия бўлажак биттагина гап: “У китоблар ёзди ва ўлди” деган битик қолишидир”, дейди. 1949 йили эса у: “Минг афсуски, бундан ўттиз йил олдин мен ҳали келажакни кўра олмаган эканман, худди елизаветинликлар каби ёзган нарсаларимга имзо ва исм қўймаслигим керак эди”, деб ёзади.
Булар Фолкнернинг хатларидан келтирилган парчалар. Фолкнер ижоди билан яқиндан танишган одам унинг қатъий ҳаётий ва ёзувчилик принципларига амал қилганига амин бўлади. Масалан, фолкнерона фалсафанинг ўқ илдизи — инсоннинг мағлубиятга учраши ва шунга қарамай олға интилиб, охир-оқибатда ғалаба қозониши. У мағлубият деганда аслида муваффақиятни назарда тутади. Шу маънода, Фолкнернинг тарихда фақат китоблар қолдиришни исташи ҳам унинг ботиний хоҳишидан келиб чиқади. Чунки адиб баъзи учрашувларида китобга фақат китоб сифатида қарашини, кўпинча унинг муаллифи билан умуман қизиқмаслигини айтган. Бир учрашувда Достоевский ким эканини аниқ билмаган ёзувчи, унинг китобларининг номини айтиб, шу китоблар мен учун дастуриламал бўлди, дейди.
Фолкнернинг буюк ёзувчилар ҳақидаги фикрлари ҳам нисбий эканига шубҳа йўқ. У замонасининг буюк беш ёзувчиси қаторига бир ўринда Жон Стейнбекни қўшса, кейинги ўринларда у ёзувчи эмас, бор-йўғи репортёр дейишгача боради. Ваҳоланки, Жон Стейнбек ижоди ҳам Фолкнер асарлари қаторида адабиёт ихлосмандлари қўлидан тушмай келяпти. Унинг “Жавоҳир” номли қиссаси ва романлари адабиётшунослар томонидан аллақачон юқори баҳо олган.
Хемингуэй ёзувчининг ютуғини ҳаммага тушунарли тилда ёзишда, деб билади. Унинг принципи — “Фақатгина ўзинг яхши ўрганган, яхши биладиган нарсалар ҳақида ёзиш”, “ёзганда ҳам самимий ва рост ёзиш” ҳамда “тасвирланган ҳолат инсон қалбини ўртаб юборсин, воқеликни баҳолашига ёрдам берсин, ўқувчи бошидан кечирган воқеликнинг бир қисмига айланиб қолсин”, деган ҳаммага тушунарли ва содда сўзларда ифодаланган. Фолкнер эса, ўз романини уч марта ўқиб тушунмаган одамга уни тўртинчи марта ўқишни маслаҳат беради.
Гап ўтган асрнинг икки буюк ёзувчиси ўртасидаги муносабат ҳақида борар экан, юқоридаги фикрлардан асло улар бир-бирига ёмон муносабатда бўлган экан-да, деган хулосага келмаслик керак. Хемингуэй Фолкнер ижодини қадрлаганидек, Фолкнер ҳам Хемингуэйга юқори баҳо берган. Ҳатто Фолкнер Хемингуэйнинг “Чол ва денгиз” қиссаси чоп этилгандан кейин бу асар “ҳаммамизнинг, мен ва замондошларим ёзган барча асарлар ичида энг яхшиси эканини вақт кўрсатади”, деган фикрларни айтган.
Биз адиблардан қайси бири ҳақ, деган масалага ойдинлик киритишни мақсад қилганимиз йўқ ва бунга ҳеч қандай ҳожат ҳам йўқ. Ҳар иккала буюк ёзувчининг инсоний фазилатларини очиб берувчи бу баҳс тарихидан газетхонни хабардор қилиб, мунозарага ўзимизнинг муносабатимизни билдирдик, холос.
«Ўзбекистон адабиёти ва санъати» газетасининг 2007 йил 37-сонидан олинди.
Уильям ФОЛКНЕР (Faulkner) (1897.25.9, Нью-Олбани — 1962.6.7, Оксфорд, Миссисипи штати) — америкалик ёзувчи. 20-аср жаҳон адабиёти классикларидан. Нобель мукофоти лауреата (1949).
Фолкнернинг «Аскар мукофоти» (1926) ва «Чивинлар» (1927) романи чоп этилган, бироқ, бу асарлар муваффақият қозонмаган. Фолкнер умидсизланмай, «Сарторис» (1929) романини ёзган. Асар воқеалари Америка жанубида жойлашган хаёлий Йокнапатора шаҳрида кечади. Ушбу роман танқидчилар эътиборини тортган бўлишига карамай, Фолкнер «Шовқин ва ғазаб» (1929) романидан кейингина тан олинган. «Ўлим тўшагида» (1930) романи 59 та ички монологдан иборат. «Ибодатхона» (1931) асари гангстер томонидан зўрланган аёлнинг фоҳишахонадан бошпана топиши ҳақида ҳикоя қилади. Роман тез орада машҳур бўлиб кетган. «Август ёғдуси» (1932) романида ирқчилик ва пуританлик принципларининг салбий оқибатлари очиб ташланган. «Авессалом, Авессалом» (1936) романида АҚШ жанубидаги плантаторларнинг «янги династия»сини яратиш учун бўлган ҳаракатларнинг оқибатсизлиги кўрсатилган. Фолкнер «Қишлоқча» (1940),«Шаҳар» (1957), «Қўрғонча» трилогияси, «Бу, ўн учлар» (1931), «Кел, Мусо» (1942) ҳикоя ва новеллалар тўпламлари муаллифи. «Танланган асарлар» тўплами чоп этилгач,Фолкнер асарларига қизиқиш бирмунча ошган. 1962 й.да сўнгги романи — «Олиб қочарлар»ни ёза бошлаган. Аммо асар тугалланмаган.
Эрнест Миллер ХЕМИНГУЭЙ (Hemingway) (1899.21.7, Ок-Парк, Чикаго яқинида — 1961.2.7, Кетчем, Айдахо штати) — америкалик ёзувчи. Нобель мукофоти лауреати (1954). Xемингуэй 1917 й.дан Канзас-Ситида журналистрепортёр сифатида иш бошлаган. 1-жаҳон уруши қатнашчиси (191418). Xемингуэй 1928 й.гача Парижда, 1939-60 й.ларда Кубада яшади. Дастлабки ҳикоялар китоби — «Бизнинг замонда» (1924). «Қуёш чиқади» (1926, инглизча нашрларда «Фиеста» номи билан чоп этилган), «Алвидо, қурол!» (1929) романларида урушнинг бемисл мантиқсизликлари, инсоний мардлик, қадр-қиммат ва мухаббатнинг ҳар қандай ёвуз кучлардан устунлиги ёрқин ифодаланган.
1930-й.ларнинг 1-ярмида ёзувчи ҳаёт йўлини қайта мулоҳаза қилиб кўришга, ўз ижодининг муайян йўналишларини аниклашга интилади. Натижада «Пешиндан кейинги ўлим» (1932), «Африканинг яшил тепаликлари» (1935), «Ғолибга байроқ берилмайди» (1933) ҳикоялар тўплами дунё юзини кўради. «Ҳўкизнинг шохи», «Френсис Макомбернинг бахти», «Килиманжаро қорлари» (1936) ҳикоялари, «Тўқчилик ва йўқчилик» (1937) романида Xемингуэй ижодий юксалиши кўзга ташланади.
Xемингуэй 1931—39 й.лари испан халқининг миллий озодлик курашида ҳарбий мухбир сифатида қатнашади. Шу йилларда унинг бир неча очерк ва репортажлари,«Мотам қўнғироғи» (1940) романи чоп этилади. Бу асарлардаги қаҳрамонлар халқ озодлиги йўлида фашизмга қарши курашадилар, инсоният тақдири учун ўзларининг масъул эканликларини қалбан ҳис этадилар.
2-жаҳон урушидан кейин Xемингуэй ижодида янги давр бошланган. Бадиий жиҳатдан анча юксак бўлган «Дарёнинг нарёғида, дарахтлар соясида» (1950) романи, «Чол ва денгиз» (1952) қиссаси Xемингуэйга катта шуҳрат келтирди. Xемингуэй 20-асрда ўзигагина хос бўлган қатьий холисликка асосланган характерли услубни яратдики, кейинчалик Америка қитъасидан етишиб чиққан ёзувчилар бу услубга тез-тез мурожаат қиладиган бўлишди.
«Чол ва денгиз», «Алвидо, қурол!» ва бошқа асарлари ўзбек тилига таржима қилинган.
Uilyam FOLKNER (Faulkner) (1897.25.9, N`yu-Olbani — 1962.6.7, Oksford, Missisipi shtati) — amerikalik yozuvchi. 20-asr jahon adabiyoti klassiklaridan. Nobel mukofoti laureata (1949).
Folknerning «Askar mukofoti» (1926) va «Chivinlar» (1927) romani chop etilgan, biroq, bu asarlar muvaffaqiyat qozonmagan. Folkner umidsizlanmay, «Sartoris» (1929) romanini yozgan. Asar voqealari Amerika janubida joylashgan xayoliy Yoknapatora shahrida kechadi. Ushbu roman tanqidchilar e’tiborini tortgan bo’lishiga karamay, Folkner «Shovqin va g’azab» (1929) romanidan keyingina tan olingan. «O’lim to’shagida» (1930) romani 59 ta ichki monologdan iborat. «Ibodatxona» (1931) asari gangster tomonidan zo’rlangan ayolning fohishaxonadan boshpana topishi haqida hikoya qiladi. Roman tez orada mashhur bo’lib ketgan. «Avgust yog’dusi» (1932) romanida irqchilik va puritanlik printsiplarining salbiy oqibatlari ochib tashlangan. «Avessalom, Avessalom» (1936) romanida AQSH janubidagi plantatorlarning «yangi dinastiya»sini yaratish uchun bo’lgan harakatlarning oqibatsizligi ko’rsatilgan. Folkner «Qishloqcha» (1940),«Shahar» (1957), «Qo’rg’oncha» trilogiyasi, «Bu, o’n uchlar» (1931), «Kel, Muso» (1942) hikoya va novellalar to’plamlari muallifi. «Tanlangan asarlar» to’plami chop etilgach,Folkner asarlariga qiziqish birmuncha oshgan. 1962 y.da so’nggi romani — «Olib qocharlar»ni yoza boshlagan. Ammo asar tugallanmagan.
Ernest Miller XEMINGUEY (Hemingway) (1899.21.7, Ok-Park, Chikago yaqinida — 1961.2.7, Ketchem, Aydaxo shtati) — amerikalik yozuvchi. Nobel mukofoti laureati (1954). Xeminguey 1917 y.dan Kanzas-Sitida jurnalistreportyor sifatida ish boshlagan. 1-jahon urushi qatnashchisi (191418). Xeminguey 1928 y.gacha Parijda, 1939-60 y.larda Kubada yashadi. Dastlabki hikoyalar kitobi — «Bizning zamonda» (1924). «Quyosh chiqadi» (1926, inglizcha nashrlarda «Fiesta» nomi bilan chop etilgan), «Alvido, qurol!» (1929) romanlarida urushning bemisl mantiqsizliklari, insoniy mardlik, qadr-qimmat va muxabbatning har qanday yovuz kuchlardan ustunligi yorqin ifodalangan.
1930-y.larning 1-yarmida yozuvchi hayot yo’lini qayta mulohaza qilib ko’rishga, o’z ijodining muayyan yo’nalishlarini aniklashga intiladi. Natijada «Peshindan keyingi o’lim» (1932), «Afrikaning yashil tepaliklari» (1935), «G’olibga bayroq berilmaydi» (1933) hikoyalar to’plami dunyo yuzini ko’radi. «Ho’kizning shoxi», «Frensis Makomberning baxti», «Kilimanjaro qorlari» (1936) hikoyalari, «To’qchilik va yo’qchilik» (1937) romanida Xeminguey ijodiy yuksalishi ko’zga tashlanadi.
Xeminguey 1931—39 y.lari ispan xalqining milliy ozodlik kurashida harbiy muxbir sifatida qatnashadi. Shu yillarda uning bir necha ocherk va reportajlari,«Motam qo’ng’irog’i» (1940) romani chop etiladi. Bu asarlardagi qahramonlar xalq ozodligi yo’lida fashizmga qarshi kurashadilar, insoniyat taqdiri uchun o’zlarining mas’ul ekanliklarini qalban his etadilar.
2-jahon urushidan keyin Xeminguey ijodida yangi davr boshlangan. Badiiy jihatdan ancha yuksak bo’lgan «Daryoning naryog’ida, daraxtlar soyasida» (1950) romani, «Chol va dengiz» (1952) qissasi Xemingueyga katta shuhrat keltirdi. Xeminguey 20-asrda o’zigagina xos bo’lgan qat`iy xolislikka asoslangan xarakterli uslubni yaratdiki, keyinchalik Amerika qit’asidan yetishib chiqqan yozuvchilar bu uslubga tez-tez murojaat qiladigan bo’lishdi.
«Chol va dengiz», «Alvido, qurol!» va boshqa asarlari o’zbek tiliga tarjima qilingan.
Alisher Shoyimov
XEMINGUEY FOLKNERDAN NEGA RANJIGAN EDI?
Bir munozara tarixi
Jahon adabiyotida amerikalik buyuk yozuvchi Uil`yam Folknerning 1947 yil aprel oyida Missisipi universiteti talabalari bilan uchrashuvda aytgan fikrlari katta o’rin tutadi. Ta’bir joiz bo’lsa, Folknerning aynan o’sha fikrlari butun bir avlod vakillarining adabiyotga bo’lgan qarashlarini belgilab berdi. Qolaversa, millionlab kitobxonlar ham yarim asrdan ortiq vaqt mobaynida badiiy asarni tanlashda Folkner tavsiyasiga beixtiyor amal qilib kelmoqda.
O’sha uchrashuvda Folkner talabalarning: “Siz besh nafar eng buyuk zamonaviy amerikalik yozuvchilar qatoriga kimlarni qo’shar edingiz?” degan savoliga javoban Tomas Vulf, Dos Passos, Xeminguey, Steynbek nomlarini sanab o’tadi va Ernest Xeminguey haqida to’xtalib: “U hech qachon jasorat ko’rsatishga urinmagan, hech qachon yupqa muz ustida yurmaydi va hech qachon o’quvchini biror-bir so’zning ma’nosini bilish uchun lug’atga murojaat qilishiga hojat qoldirmaydi”, degan gaplarni aytadi. Ba’zi bir talabalar Folknerning bu so’zlarini yozib olib, uning qarshiligiga qaramay, o’sha yili 24 aprelda Oksfordning “Igl”, 11 mayda esa “N`yu-York Herald” gazetalarida o’sha savol-javobdan parchalarni e’lon qilishadi.
Oradan ko’p o’tmay bu gazetalardagi fikrlardan Ernest Xeminguey xabar topadi va qattiq ranjib, do’sti general Lenxemga murojaat qiladi. O’zining olovli urushlarda qanday jang olib borgani haqida Folknerga yozib yuborishini undan iltimos qiladi. General Lenxem ham ko’p o’tmay Xemingueyning 1944 yil qishda Frantsiyadagi janglarda ko’rsatgan jasoratiyu, harbiy muxbir sifatida amalga oshirgan favqulodda qahramonligi to’g’risida Folknerga yozib yuboradi. Xemingueyning jangavor xizmatlari bayoni uch sahifa bo’lib, xat so’ngida bu gaplarni o’qigandan so’ng Folknerning Xeminguey haqidagi fikrlari o’zgarishiga umid bildirilgan edi.
Shu tariqa ikki buyuk yozuvchi, zamondosh va tengdosh ijodkorlar o’rtasida tushunmovchilik yuzaga keladi. Tabiatan tanqidni jini suymaydigan Xemingueyning tepa sochi tikka bo’lsa, odatda, har qanday tanqidlarga beparvo inson sifatida tanilgan Folkner bu gal ham pinagini buzmaydi, gapning ketidan quvmaydi. Lekin do’sti general Lenxemning xatiga javoban o’sha uchrashuvda aytgan gaplariga izoh berishga harakat qiladi. Quyida Folknerning shu munosabat bilan general Lenxem va Xemingueyga yo’llagan xatlarini keltiramiz:
“Hurmatli general Lenxem!
Xatingiz uchun tashakkur bildiraman.
Menga yozib yuborgan gaplaringizni qanday eshitgan bo’lsangiz shundayligicha qog’ozga tushirganingiz ko’rinib turibdi;; lekin gazetada mening gaplarim to’liq bosilmagan. Chunki men Xemingueyning insoniy fazilatlari haqida emas, balki uning badiiy ijodi xususida fikr bildirgan edim. Qolaversa, uning Ispaniya va boshqa hududlarda bo’lgan urushlardagi xizmatlaridan yaxshigina xabardorman.
Men aprel oyida Missisipi universitetining ingliz tili va adabiyoti fakulteti rahbariyatining iltimosiga ko’ra, u yerda ta’lim olayotgan talabalar bilan uchrashdim va ularning adabiyot hamda ijod haqidagi savollariga javob berdim. Bir guruh talabalar mendan Amerikaning zamonaviy buyuk yozuvchilariga baho berishimni so’rashdi. Men ularga bu savolga hech kim aniq javob berolmasligini tushuntirishga urindim. Lekin ular javob berasiz, deb qattiq turib olishgach, o’z tengdoshlarim, ya’ni men bilan baqamti qalam tebratib kelayotgan yozuvchilar ijodiga baholi qudrat baho berishga harakat qildim. Vulf, Dos Passos, Xeminguey, Kolduellning nomini sanadim va fikrimcha, bizlar hammamiz mag’lubiyatiga uchraganmiz (hech qaysimiz Dikkens, Dostoevskiy, Bal`zak, Tekkerey va boshqalar chiqqan yuksaklikka ko’tarila olmadik, degan ma’noda) dedim.
Eng go’zal mag’lubiyat esa Vulfga tegishlidir, chunki u ichimizda eng jasoratlimiz edi. U o’zini tumtoq va jumboqli, achinarli va zerikarli hamda dag’al uslubda yozishda ayblashlaridan aslo qo’rqmadi, aksincha, unga tanqidchilarning uncha-muncha munosabatlari chikora edi! Shuningdek, ikkinchi o’rinda uslub nuqtai nazaridan tavakkal qilishdan qo’rqmagani uchun Dos Passos nomini sanadim. Keyin esa boshqalar kabi o’zini xavf-xatarga tashlab, so’zamollik, zerikarlilik va murakkab yozishdan tiyilgani uchun Xemingueyni sanab o’tdim.
Albatta, bu kabi fikrlarimni batafsil tushuntirishga harakat qildim. Menda tayyor matn yo’q edi, shuning uchun tayyorgarliksiz, norasmiy va “matbuot uchun emas-ku”, degan ma’noda gapirdim. Mening fikrlarim matbuotda e’lon etilganini esa sizning xatingizni o’qigandan keyin bildim va keltirilgan ko’chirmalardan amin bo’ldimki, aytgan gaplarim jiddiy o’zgartirilib, qisqartirilib bosilgan ekan.Bundan judayam afsusdaman. Bu xatning bir nusxasini izohi bilan Xemingueyga ham jo’nataman. Agar ayni anglashilmovchiliklarni qayta to’g’rilash imkoni tug’ilsa, albatta, to’g’rilayman.Yana bir karra xatingiz uchun tashakkur bildiraman”.
“Qadrdonim Xeminguey!
Yo’l qo’yilgan anglashilmovchilikdan afsusdaman.Men ushbu, shunchaki norasmiy, matbuot uchun mo’ljallanmagan uchrashuv tufayli ikki yuzu ellik dollar pul ishladim va albatta, fikrlarimni chop etishlaridan oldin ko’z yugurtirib chiqishim kerak edi. Uzoq yillar mobaynida bir narsaga iqror bo’ldimki, bizning barcha fojia va kulfatlarimiz sababi — insoniy nutq va so’zamolligimizdir. Men endi aynan shu xunuk odat — vaysaqilikdan qutuldim, deb o’ylayman. Ehtimol, bu men uchun so’nggi saboq bo’lgandir.Siz o’sha fikrlarga jiddiy ahamiyat bermasligingizga judayam ishonaman. Agar mabodo yillar o’tib, bunday hol yana ro’y berib qolsa, marhamat qilib mening uzrimni oldindan qabul qilishingizni so’rab qolaman. Samimiyat bilanFolkner”.
Bu xat bilan birga Folkner Xemingueyga o’zining general Lenxemga yo’llagan maktubini ham qo’shib jo’natadi. Shuni ta’kidlash lozimki, Folkner hech bir xatida aytgan fikrlaridan tonmaydi va har gal noaniqliklarga yo’l qo’yadi. Chunki Folknerning o’zi ta’kidlaganidek, unga bunday insoniy vaysaqiliklar yoqmaydi.
Umuman, adabiyot haqida Folkner boshqacha, Xeminguey boshqacha o’ylaydi. Ularning bu boradagi fikrlari mutlaqo bir-biriga to’g’ri kelmaydi. Hatto Folkner bir xatida ming afsus bilan o’zining inson sifatida tarixdan butunlay o’chib ketishini ta’kidlaydi va kitoblaridan boshqa hech qanday xotira qoldirmaslikni istayotganini yozadi. Shuningdek, uning rasmga tushishga va o’zi haqida yozma ma’lumotlar qoldirishga butun umr qarshilik qilib yashagani ma’lum. Folkner so’nggi suhbatlaridan birida hatto: “Mening barcha o’y-qarashlarim va intilishlarim bir narsaga qaratilgan — umrim adog’ida hayotim mohiyatini ifoda etguvchi va alal-oqibatda qabr toshiga yozuv hamda marsiya bo’lajak bittagina gap: “U kitoblar yozdi va o’ldi” degan bitik qolishidir”, deydi. 1949 yili esa u: “Ming afsuski, bundan o’ttiz yil oldin men hali kelajakni ko’ra olmagan ekanman, xuddi yelizavetinliklar kabi yozgan narsalarimga imzo va ism qo’ymasligim kerak edi”, deb yozadi.
Bular Folknerning xatlaridan keltirilgan parchalar. Folkner ijodi bilan yaqindan tanishgan odam uning qat’iy hayotiy va yozuvchilik printsiplariga amal qilganiga amin bo’ladi. Masalan, folknerona falsafaning o’q ildizi — insonning mag’lubiyatga uchrashi va shunga qaramay olg’a intilib, oxir-oqibatda g’alaba qozonishi. U mag’lubiyat deganda aslida muvaffaqiyatni nazarda tutadi. Shu ma’noda, Folknerning tarixda faqat kitoblar qoldirishni istashi ham uning botiniy xohishidan kelib chiqadi. Chunki adib ba’zi uchrashuvlarida kitobga faqat kitob sifatida qarashini, ko’pincha uning muallifi bilan umuman qiziqmasligini aytgan. Bir uchrashuvda Dostoevskiy kim ekanini aniq bilmagan yozuvchi, uning kitoblarining nomini aytib, shu kitoblar men uchun dasturilamal bo’ldi, deydi.
Folknerning buyuk yozuvchilar haqidagi fikrlari ham nisbiy ekaniga shubha yo’q. U zamonasining buyuk besh yozuvchisi qatoriga bir o’rinda Jon Steynbekni qo’shsa, keyingi o’rinlarda u yozuvchi emas, bor-yo’g’i reportyor deyishgacha boradi. Vaholanki, Jon Steynbek ijodi ham Folkner asarlari qatorida adabiyot ixlosmandlari qo’lidan tushmay kelyapti. Uning “Javohir” nomli qissasi va romanlari adabiyotshunoslar tomonidan allaqachon yuqori baho olgan.
Xeminguey yozuvchining yutug’ini hammaga tushunarli tilda yozishda, deb biladi. Uning printsipi — “Faqatgina o’zing yaxshi o’rgangan, yaxshi biladigan narsalar haqida yozish”, “yozganda ham samimiy va rost yozish” hamda “tasvirlangan holat inson qalbini o’rtab yuborsin, voqelikni baholashiga yordam bersin, o’quvchi boshidan kechirgan voqelikning bir qismiga aylanib qolsin”, degan hammaga tushunarli va sodda so’zlarda ifodalangan. Folkner esa, o’z romanini uch marta o’qib tushunmagan odamga uni to’rtinchi marta o’qishni maslahat beradi.
Gap o’tgan asrning ikki buyuk yozuvchisi o’rtasidagi munosabat haqida borar ekan, yuqoridagi fikrlardan aslo ular bir-biriga yomon munosabatda bo’lgan ekan-da, degan xulosaga kelmaslik kerak. Xeminguey Folkner ijodini qadrlaganidek, Folkner ham Xemingueyga yuqori baho bergan. Hatto Folkner Xemingueyning “Chol va dengiz” qissasi chop etilgandan keyin bu asar “hammamizning, men va zamondoshlarim yozgan barcha asarlar ichida eng yaxshisi ekanini vaqt ko’rsatadi”, degan fikrlarni aytgan.
Biz adiblardan qaysi biri haq, degan masalaga oydinlik kiritishni maqsad qilganimiz yo’q va bunga hech qanday hojat ham yo’q. Har ikkala buyuk yozuvchining insoniy fazilatlarini ochib beruvchi bu bahs tarixidan gazetxonni xabardor qilib, munozaraga o’zimizning munosabatimizni bildirdik, xolos.
«O’zbekiston adabiyoti va san’ati» gazetasining 2007 yil 37-sonidan olindi.
