Мен ўз ёзувчилик тажрибамдан келиб чиқиб, афсуски, ана шу шов-шувга жалб этилган адиб сифатида айтмоқчиманки, бизнинг адабиётимизни машҳур қилган ноширлар эмас, уларнинг асарларидир. (Хулио Кортасар билан суҳбатдан.Мана бу саҳифада суҳбатни тўлиқ ўқишингиз мумкин).

ХУЛИО КОРТАСАР
БИРИ КАМ ДУНЁ
Рус тилидан Олим Отахон таржимаси

   Хулио Кортасар (исп. Julio Cortázar; асл исми: Хулес Флоренсио Кортасар) 1914 йилнинг 26 августида Брюсселда Аргентина савдо ваколатхонаси ходимининг оиласида туғилди. Болалик ва ёшлиги Буэнос-Айрес шаҳрида ўтган. Буэнос-Айрес университетини молиявий танқислик туфайли тугатолмаган Хулио 7 йил давомида қишлоқ ўқитувчиси бўлиб ишлашга мажбур бўлди. 1944 йилдан Мендоса университетида, 1946 йилдан Китоб палатасида ишлади. 1951 йили адабиёт бўйича степендияга сазовор бўлган Кортасар Европага йўл олади ва ўшандан бошлаб қолган бутун умри Парижда ўтди.
«Аргентинанинг биринчи рақамли адиби» — ХХ асрнинг 60-70 йиллари жаҳоннинг нуфузли танқидчилари машҳур ёзувчи Хулио Кортасарга шундай таъриф берган эдилар. Бу баҳо ҳозир ҳам ўз қимматини йўқотгани йўқ. Ёзувчининг «Имтиҳон», «Ютуқ» каби романлари, «Таъқибчи», «Мануелнинг китоби» каби қиссалари, «Бошқа бир осмон», «Жанубий шоссе», «Автобус», «Иблис сўлаги», «Истило қилинган уй» каби ҳикоялари жаҳон адабиётига муносиб улуш бўлиб қўшилди.

Ҳар пайшанба атай қилгандек, “Радио Бельграно”да, ярим кечга довур қолиб кетардик. Бу ҳали ҳолва, Лемоснинг хархашалари бундан ҳам ошиб тушарди; у қўярда қўймай мени уйига судрар — роса меҳмон қилар, баъзи-баъзида кайфияти чоғ бўлса, қулфи дили очилиб чинзано қуйиб берарди. Ёқмайдиган томони — бундай саховатга жавобан унинг адоқсиз ўй-режаларини чурқ этмай тинглашга мажбур бўлар, тоза ҳавога — кўчага чиқиб олсам шу радиотеатр деган зормандани ўла-ўлгунимча оғзимга олмайман, деб ўз-ўзимга сўз бериб ўтирардим. Чидамай қаёққа бораман, Лемос бозори чаққон режиссёрлардан — гапи ҳамма ерда ўтади. Бунинг устига яратган барча радиоспектаклларига мени, албатта, таклиф этар, отасига раҳмат, каттами-кичикми ижро этган салбий ролларим учун дурустгина ҳақ тўларди.

— Зап овозинг бор-да, — дея мақтаб қўярди Лемос кўпинча, — тўғрисини айтсам хиёнат қилишинг ёки қадрдон дўстингни заҳарлаб ўтиришинг шарт эмас, товушингни эшитган заҳоти ярим Аргентина гўрингга ғишт қалай бошлайди.

Эҳтимол шундайдир, лекин ишончим комилки, Лусиана гўримга ғишт қалайдиганлар тоифасига мансуб эмас. Чунки аниқ эсимда, айнан ошиқ қаҳрамонлар ролининг машҳур ижрочиси Хорхе Фуэнтес “Шармисор гуллар” радиопьесасининг премьерасидан сўнг икки сават ишқий макгуби ва тандилиялик аллақандай шоиртабиат фермер ҳадя сифатида юборган барра қўзичоқни олган куни югурдак Мацца Лусиананинг бинафшаранг конвертга солинган илк мактубини қўлимга тутқазган эди.

Чучмалгина мактублару баландпарвоз иқрорномалар кўнглимга ургани учунми хатни очиб, ҳеч кимга кўрсатмай чўнтагимга солиб қўйдим-да, Хуарес Солман ва Оливье билан (шов-шувга сабаб бўлган “Шармисор гуллар” тугаб, “Бўронда қолган қуш”ни бошлашимизга ҳали бир ҳафта бор — айтмоқчиманки, бу ёғи дам — эркин қуш эдик) биргаликда қаҳвахонага йўл олдик. Иккинчи мартини очилганда бинафшаранг конверт эсимга тушди-ю, ўртоқларим олдида очиб ўқигим келмади, чунки биламан, бошим мазахдан чиқмайди — деярли ҳаммалари қитмир, битта баҳона бўлса бас, кулги қилиб энка-тинкангни қуритишади. Бинафшаранг конверт-ку улар учун айни муддао! Шу сабаб хатни хаёлимдан чиқардим, уйга борганда эса аввал мушукка қарадим, унга сут қуйиб бердим, бирпасгина эркалаб, силаб сийпаладим, ундан кейингина конвертни очдим ва шу тариқа дунёда Лусиана деган аёл борлигидан воқиф оўлдим.

“Менга Сизнинг расмингиз керакмас, — деб ёзарди Лусиана, — “Симфония” ҳамда “Антенна”га ўхшаш журналлар Мигес ва Хорхе Фуэнтес суратини қайта-қайта эълон қилаверишсин — менга заррача қизиғи йўқ. Сизникини чиқармай қўя қолишсин — садқаи сар, менинг юрагимда бир нарса борки, ўша менга ҳам юпанч ҳам қувонч ато этади, биласизми унинг нималигини — у Сизнинг овозингиз! Мени ундан ҳеч ким маҳрум қилолмайди. Майли, бедаво разилона овоз дейиша қолсин, мен аҳамият ҳам бермайман. Сабаби, биламанки, Сиз ижро этаётган роллар тингловчини чалғитади. Улар асар қаҳрамонлари қолиб пировардида сизни ёмон кўриб юришади. Номингизни нафрат билан тилга олишдан андиша қилишмайди. Буни эшитиб, бечора дили оғриркан, деб ўйламанг яна. Аксинча, хурсанд бўламан, сабаби худди шу нарса менчалик ҳеч ким сизни тушунмайди, деб ишонч билан айтишимга изн беради. Чиндан ҳам Сизни менчалик тушунадиган тингловчи топилмаса керак. Сиз манфур ва разил кимсалар ролини ижро этаётганда, қийналасиз, изтироб чекасиз ва ҳатто маҳобат қиляпти, деманг-ку, юрагингиз қонга тўлади. Мен буни ич-ичимдан ҳис қиламан. Бу ёвуз қаҳрамонлар аслида сизнинг маҳоратингиз ва истеъдодингиз маҳсулидир, зинҳор-базинҳор қалбингиз ва илҳомингиз самараси эмас. Сиз Мигес ёки Ракелита Байли сингари қаҳрамонларингиз билан ҳар жиҳатдан уйғунлашиб кетолмайсиз. Бунга интилиш тугул истамайсиз ҳам. Шунинг учун яна ва яна такрорлайман, “Шармисор гуллар”даги тошбағир шаҳзодага заррача ҳам ўхшамайсиз. Афсуски, тингловчи дегани янглишиб чарчамайдиган тоифа, улар ҳеч нарсанинг фарқига бормайди. Акс ҳолда ўша золим ва тошбағир шаҳзода қолиб Сизни ёмон кўриб юришармиди. Мен буни ўтган йили, Сиз қонхўр қароқчи Вассилис ролини ижро этганингизда Поли холам билан қўшниларимизнинг гап-сўзидан фаҳмлаган эдим. Ўшанда уларнинг тутуриқсиз мулоҳазаларини эшитиб ўзимни қўйгани жой тополмай қолган ва ҳеч кимга кераги йўқ одамдай юрак-бағрим эзилиб, дунё кўзимга қоронғи бўлиб кетган эди. Кўнглимдан кечган барча ўй-хаёлимни кимгадир тўкиб солгим ёки шу ҳақда ёзиб юборгим келганди. Эҳтимол, менга ўхшаб дилидагини изҳор қилишни, Сиз билан ақалли хат орқали дардлашишни истовчилар бисёрдир. Худо ҳаққи, мен шундай бўлишини жуда-жуда хоҳлайман, фақат… фақат Сиз учун, чунки ёлғиз эмаслигингизни, минг-минглаб тингловчилар орасида ҳамфикрларингиз, Сизга хайрихоҳ ва ҳамдард мухлисларингиз борлигини билишингиз лозим деб ҳисоблайман. Бироқ яна истардимки, Сизни ролларингиз, овозингиз орқали чин истеъдод дея кўпроқ биладиган ва қадрлайдиган енгил-елпи арзимас ролларни ижро этувчи актёрлардан минг карра устун қўядиган ягона мухлисангиз ҳам мен бўлиб қолсам. Ҳақиқий санъат билан жўн, арзон-гаров ижронинг фарқига бормайдиган одамлардан нимани кутиш мумкин?! Шекспирни қўйишгани эсингиздами… Мен ҳеч кимга айтмагандим ўшанда Сиз ўйнаган Ягони Отеллодан кўра кўпроқ яхши кўриб қолганимни. Менга жавоб ёзаман, деб ўзингизни қийнаманг, манзилимни ҳар эҳтимолга қарши, бирдан жавоб ёзгингиз келиб қолса, деган андишада ёзиб қўйдим. Мабодо ёзмасангиз заррача ўкинмайман. Асосийси, дилимдагини тўкиб сочолдим ва бахтиёрман”.

Қош қорая бошлаганди, оралари очиқ, йирик ҳарфлар билан ёзилган, бинафшаранг конвертни ўйнаб чарчаган бароқ мушук дивандаги ёстиқда тинчгина ухларди. Бруно бизни ташлаб кетгандан буён уйда қозон қайнамас, мушук иккимиз асосан турли консервалар билан қаноатланардик. “Тарки одат- амри маҳол деганларидек, деярли ҳар куни озгина коньяк ичиб, чекардим. Уч-тўрт кун бекор қолганимда (“Бўронда қолган қушлар” устида иш бошлаш арафасида) Лусиананинг мактубини қайта ўқиб чиқдим. Очиғи жавоб ёзиш хаёлимда ҳам йўқ эди. Уч йилда бир марта хат олса ҳам аканг қарағайнинг санъаткор деган номи бор ахир. Лусиана хоним… қисқаси, жума куни кечқурун фильм бошланмасидан олдин қоғоз-қалам олиб хат ёзишга киришдим. Хатни “Ҳурматли Лусиана, мактубингизни ўқиб чиқдим, илиқ сўзларингиз беҳад тўлқинлантириб юборди, — дея бошладим. — Илтифот, хушомад, деб ўйламанг, илтимос”. Илтифотга бало борми, мен оч жигарранг шалола сочли, мусаффо кўзлари маъюс ва ўйчан боқувчи нозиккина аёл сифатида тасаввур қилаётган жувон гўё қаршимда ўтирибди-ю, унинг мактубидан қанчалар мутаассир бўлганимни ўзига тўлқинланиб айтиб бераётгандек ёзардим. Буёғи кўнгилдагидек чиқмади — эслашгаям арзимайди, тўғриси, бор ҳис- туйғуларим шу биргина жумлага жо бўлгану бу ёғига ўхшамаётгандек, давом эттира олмагандекман — начора мухтасар қилиб қўя қолдим, яна икки-уч сатр миннатдорлик изҳори, сўнг “Меҳр билан дўстингиз Тито Балкарсел”. Хат охирига лутфу марҳамат юзасидан битта ибора қўшишга тўғри келди: “Манзилингизни берганингиз учун чексиз миннатдорман. Кўнглимдагини ёзиб юборолмаганимда тоза диққатим ошарди”.

Ҳеч кимнинг тан олгиси келмайди-ю, лекин бекор қолган одамнинг сиқилмай иложи йўқ, айниқса менга ўхшаганларнинг. Ёшлигимда бўш қолдим, дегунча қизларнинг орқасидан югурардим. Битта яримтасини қармоққа тушираман, деган ниятда деярли ҳар куни “ов”га чиқардим, кўнглимга ёқиб қолганини илинтирмай қўймасдим. Орада Брунони учратдим. Турмуш қурдик, афсус, бор-йўғи тўрт йил бирга яшадик.

Буэнос- Айресда яшаётган йигит учун эса ўттиз беш ёшда ҳаёт ўз завқини йўқота бошлайди. Хусусан, битта-ю битта мушуги билан ҳеч қаерга чиқмай китоб ўқиб ётишни ҳам, оқшомлари сайрга чиқишни ҳам бирдай ҳушламайдиган менга ўхшаган сўққабошлар учун. Ўзимни қариб қолгандек ҳис этаётганимдан эмас, балки аксинча, бошқалар, шу жумладан, мени қуршаган буюмлар ҳам эскириб, тароватини йўқотиб бораётганидан. Шунинг учун кечқурунлари уйга қамалиб, “Бўронда қолган қушлар” радиоспектаклининг матнини қайта-қайта ўқиб, ролимни Лемос тахдил қилиб берганидек эмас, ўзим тушунгандек, қолаверса арзимаган роль бергани учун жўрттага персонажнинг машъум қиёфасини бўрттириб, эсда қоларли даражада акс эттириш мақсадида жўн, сийқа ибораларга сайқал бериб, урғулаб, шу тариқа мукаммал образ яратиш ниятида такрорлаб ўтирарман. Пировард натижада, асарни магнит лентасига ёзиш жараёнига қадар нафрат ва адоват сарҳадлари аро сарсон-саргардон кезган қаҳрамоннинг (радиотингловчи ҳузурланиб тинглаши ва ҳақиқатнинг рўёбга чиқишига бўлган ишончини кучайтиришга хизмат қилувчи разил кимса эфир сўнггида асфаласофилинга қулаб тушиши билан эсда қоларди) овозидаги оҳанг ва урғулар маромига етган бўлар ва табиийки, режиссёр ҳам, овоз операторлари ҳам менинг ижроимга тасаннолар айтиб ўтиришар эди. Яна битта мартини қуйиш учун ўрнимдан турганимда бирдан эски журналлар орасидаги Лусиананинг мактуби эсимга тушиб қолди-ю, бекорчиликдан олиб ўқиб чиқдим ва беихтиёр кўз ўнгимда яна Лусиана пайдо бўлди. Менинг қувваи тасаввурим жуда кучли, нимаики истасам, кўз олдимга келтира оламан, илк бор Лусиана нозиккина, мен тенги ва нигохлари сокин жувон тариқасида кўринган эди, мана ҳозир, хатни иккинчи бор ўқиётганимда ҳам у шу алфозда, ҳар битта жумла устида чуқур мулоҳаза қилиб қоғозга тушираётган қиёфада намоён бўлди. Айтмоқчи, бир нарсага ишончим комилки, Лусиана етти марта ўчириб-тузатиб, сўнг хат юборадиган аёллар сирасига мансуб эмас. Тўғри, менга хат юборишдан олдин ёзайми-ёзмайми деб анча вақтгача иккиланиб юрган бўлиши мумкин, лекин “Иснод гуллари”даги ролимдан кейин ўйлаб ҳам ўтирмаган — сўзлар ўз-ўзидан қуйилиб келаверган. Хатнинг бир нафасда ёзилгани сезиларди, шу билан бирга, бинафшаранг конверт туфайлими — мактуб шиша идишда узоқ сақланган эски мусалласдек таъсир қиларди.

Мен унинг уйини ҳам ҳатто осонгина тасаввур қилардим. — Кўзимни юмсам бас, соябонли патио ёки ҳеч бўлмаганда, ичкари деворларини чирмовуқгул бутунлай қоплаган салқингина ойнаванд айвондан иборат уй. Лусиана, у доим ойнаванд айвонда ўтирган ҳолда кўринарди. Айвон деразасининг рангдор ойналаридан ҳарир пардалар оралаб тушаётган ёруғлик кулранг тус касб этарди. Лусиана гаврондан тўқиб ишланган оромкурсида ўтирганча каминага хат ёзяпти: “Сиз “Иснод гуллари”даги бағритош шаҳзодага мутлақо ўхшамайсиз, -у бир зумгина нафасини ростлайди-да, кейинги жумлани ёзишдан аввал, ручканинг орқасини тишлаб хаёлга ботади, — лекин ҳеч ким бундай деб ўйламайди. Худо сизга шундай истеъдод ато этган ва сиз шунчалик маҳорат билан ўйнайсизки, одамлар беихтиёр сизни ёмон кўриб қолишади. Бир замонлар олинган фотосуратлардагига ўхшаган ёрқин оч-жигарранг сочлар, бу кулранг ва шу билан бирга мунис уйғунлик, Сиз ижро этган роллар, овозингиз замиридаги пинҳон маъноларни фақат мен тушунсам, фақат мен ҳис қилсам…”

“Бўронда қолган қушлар” премьераси арафасида Лемос ҳамда гуруҳимиздаги бошқа актёрлар билан бирга тушлик қилишга тўғри келди. “Лемос зўр, актёрлар ғўр” қабилидаги эпизодлардан бирини ёзишга тайёрланаётган эдик. Асарнинг бу саҳнаси характерлар тўқнашуви, севги можароларига бой эди. Ракелита Байлей эса мен ҳар доимгидек турли разилликларни амалга ошириш учун аста-секин ҳийла-найранг ва маккорлик билан тузоққа туширадиган Хосефина исмли такаббур қиз ролини қойилмақом қилиб ўйнаётганди. Бунақа макр ва ҳийла, қабоҳат тўла саҳналарни ўйлаб топишда режиссёрлар орасида Лемосдан ўтадигани йўқ эди. Бошқалар ижро этган роллар ҳам эгасини топган — ҳамма илҳом билан берилиб ўйнарди. Умуман олганда-ку, ушбу радиоспектакл билан шу пайтгача биз иштирок этган ўн саккизта асар ўртасида қилча фарқ сезилмас — икки томчи сувдек бир-бирига ўхшар эди. Биргаликдаги тушлик ҳамда репетицияни эслаб қолганимнинг сабаби, айни шу куни кичкинтой Мацца Лусиананинг иккинчи мактубини келтириб берганди, бу сафар ҳам пайсалга солмай ўқиб чиқмоқчи бўлдим-да, Анхелита билан Хорхе Фуэнтеслар “Химнасия ва Эстрима” спорт саройидаги рақс чоғида “Ўла-ўлгунча севаман”, дея бир-бирига сўз берадиган лавҳани ёзишаётганидан фойдаланиб, ташқарига чиқиб кетдим. Бунақа саҳналар аксар томошабинларга жуда ёқар ва қаттиқ таъсир қиларди. Қолаверса, асар қаҳрамонларини ўзларига менгзаш, ўхшашлик топса беҳад қувониб, бу ҳақда таниш-билишлари билан ўртоқлашиб чарчамайдиган томошабинларга асардан кутилмаган хулосалар чиқаришлари учун имкон яратарди. Ҳеч қурса, Лемос ёки Фрейд назарияси бўйича шундай эди.

Мен Лусиананинг “Алмагро кўчасидаги қандолат дўкони ёнида кўришсак”, деган содда ва беғараз таклифига жон-жон деб рози бўлдим. Лекин кетидан ўзининг атай қизил кийиб олиши менга эса “тўрт букланган газета кўтариб олинг, бир-биримизни топиб олиш осон бўлади”, деб ақл ўргатиши ёқмади. Ёш боламанми, бунақа ҳижжаламаса! Бошқа йўлини тополмагандир-да. Бу ёғига эса ўша мен билган Лусиана — у яна ўша ойнаванд айвонда ўтириб менга мактуб ёзаяпти. Хиёл нарида, ким бўлдийкан, онасидир-да, эҳтимол отасидир, ўзи бошиданоқ ёнида кекса одам ўтиргандек кўринарди, бир замонлар катта оила яшаган, бугунга келиб бўм-бўш ҳувиллаган хоналарда бир ғусса — ё умри бевақт хазон бўлган, ё уйдан бутунлай бош олиб кетган катта қизининг доғида куйган онанинг унсиз фарёди кезиб юради. Ҳа, ҳа, бу оила чиндан ҳам азадор бўлса керак. “Мабодо боргингиз келмаса ёки боролмасангиз ҳечқиси йўқ, хафа бўлмайман. Аёл бошим билан таклиф мендан чиқмаслиги керак эди, лекин битта нарсани биламанки, — деб ёзарди у комил ишонч билан, — Сиз оқкўнгил одамсиз, ҳар хил ёмон хаёлларга бормайсиз”. Сўнг сира кутилмаганда мени ҳаяжонлантириб юборувчи мисралар битарди: “Сиз мени бор-йўғи шу иккита мактубим орқали биласиз, мен эса уч йилдирки сизнинг хаёлингиз билан яшайман, ўйнаган ҳар бир ролингизни тинглаб, оппоқ тонгларни оттираман, шу ролларингиз орқали сизнинг қандай инсон эканингизни тасаввур қиламан. Мен сизни ижро этган қаҳрамонларингиз билан ҳеч қачон аралаштириб юбормайман. Зеро, мен учун ҳамиша бирдай — ўзим тасаввур қилган ва қалбимдан жой олган инсон сифатида қоласиз” (бу иккинчи хатни қаерга қўйганим эсимда йўқ. Лекин маъноси ҳам, сўзлари ҳам шундай эди. Биринчи хатни эса, янглишмасам, ўша кезлари ўқиётган китобим Альберто Моравианинг романи ичига солиб қўйгандим, хат ҳалиям жавонда чанг босиб ётган ўша китоб саҳифалари ичида бўлса керак).

Шуларни Лемосга айтиб берсам борми, унинг кўнглида ўша заҳоти айрилиқ ва ҳижронлардан кейин ошиқ-маъшуқларнинг топишуви билан якунланадиган сюжет туғилар, бинобарин, Лусиана йигит тасаввур қилгандек бўлиб чиқар ва бу чин севги муҳаббат тантанаси инсон боласини эртанги кун — келажакни олдиндан кўра билгувчи қилиб қўяди, деган ғояни илгари суришга хизмат қилар — бундай ибратли асарларнинг эса “Радио Белграно” да бозори чаққон эди.

Бироқ Лусиана ўттиздан ошган ва мен тасаввур қилган ойнаванд айвонда ўтириб мактуб битаётган нозик аёлга (нима бўлган тақдирда ҳам у ўта латофатли эди) ўхшамасди. Ёйилган тим қора сочлари ҳуснига ҳусн қўшар, айниқса, бехосдан бошини силкитган чоғда шалола сочлари хиёлгина тўзғиб мавжланар, кўзи тушган одамнинг юраги орзиқиб кетарди. Негадир Лусиананинг афти-ангорини аникроқ тасаввур қилмаган эканман: мусаффо кўзлари ғамгин бўлса керак, деб ўйлагандим, холос. Ҳолбуки, ғам-ғуссадан асар ҳам йўқ эди бу кўзларда, соч тутамлари остидан юлдуздек чарақлаган кўзлар кулиб боқарди кишига. Унинг виски ичишга майл билдириши мени ҳайрон қолдирди. Чунки Лемос асарларининг қарийб ҳаммасида севишганлар илк учрашув чоғида фақат чой ичишарди (Бруно билан мен поездда сутли қаҳва ичган эдик) Лусиана аёл боши билан учрашувга таклиф этганидан ҳижолат чекиш тугул, йўлига бўлсин узр сўраб қўйишни лозим топмади. Шунақа вақтларда мен, ҳамиша ўзимни билмаганга олиб, азбаройи мазах қилиб ўтиришни хуш кўрадиган мендек одам бу сафар негадир ўта самимий, эски танишини учратиб қолган кишидек ўзимни хушҳол ва эркин сезардим. Боз устига қулинг ўргилсин виски ҳам кайфиятимни чоғ қилиб юборганди. Қисқаси, бундан ортиғини орзу қилиш ношукурликдан бошқа нарса эмас! Одатда, илиқ муносабатлар мана шунақа учрашувлардан бошланади: ҳеч нарсани яширмайсан, бирор нимадан умидвор бўлиб ўтирмайсан, ўз-ўзидан суҳбат мавзуси мен ҳақимда, ўйнаган ролларим, ижрога тайёрланишим ва ҳоказолар ҳақида борди. Ҳар ҳолда актёр деган номим бор. Лусиана ким бўпти, атиги иккита мактуби ва исми Лусиана эканини биламан, холос. Шу боис мақтанчоқ экан, деб ўйлаши мумкинлигидан чўчимай турли радиоспектакллардаги ролларим, душманлар тирноқларимни омбур билан суғуриб олишётганларида ғиқ этмай чидаганларим, тириклай кўмилган шахтёрлар саҳнасини яратишдаги сабр-тоқат, куч, илҳом ва маҳоратим буларсиз жонли, таъсирчан, ҳаққоний асарга эришиб бўлмаслиги ҳақида тўлқинланиб ҳикоя қилаётганида ҳам гапларини бўлмай, тинглаб ўтиравердим. Пировард натижада, қийналиб бўлса ҳам, бинафшаранг конвертларга солинган мактублар, ойнаванд айвон ва пишиқ новдалардан тўқилган оромкурсилар таъқибидан қутилиб, аста-секин унинг қиёфаси ҳамда овозига кўникиб борардим. Учрашувимиз ниҳоясида Лусиананинг бир замонлар — ўттизинчи йилларда фортепьяно чалиб юрган ва ҳатто машҳур Пергаминодаги концертларда қатнашган Поли холаси билан биринчи қаватдаги торгина квартирада яшаши маълум бўлди. Буёғига келсак, Лусиана ҳам ўзича тўқиб чиқарган одамининг хаёлий сиймосини ҳаётдагиси билан таққослаб ўтирган экан. Пировардида, мени баланд бўйли, сочлари жингалак, қўй кўзли деб тасаввур қилганини бўйнига олди. Жингалак соч, деганини эшитиб мен ёқамни ушладим. Чунки биронта спектаклда бунақа кўринишли йигит ролини ижро этмагандим. Қаердан олди буни ҳайронман, яна ким билади, Лемос пьесаларни тўлдириб ташлаган бир хил қиёфалар, ҳар қандай пасткашлик ва разилликдан қайтмайдиган одамлариннг умумлашма тимсоли сифатида хаёлида вужудга келгандир. Ҳазил тариқасида шу фикримни унга айтган эдим, Лусиана барча персонажларни режиссёр сифатида Лемос қандай қиёфада тақдим этган бўлса, худди шундай тасаввур қилганман, дея эътироз билдирди. Лекин айни чоғда кўп персонажларнинг ҳаммасини бир четга суриб қўйиб, мен билан, овозим билан қолар экан, фақат номаълум сабабларга кўра, мен баланд бўйли ва сочлари жингалак йигит бўлиб туюлганман.

Бруно мени ташлаб кетмаганида Лусианага кўнгил қўймаслигим аниқ эди. Орадан шунча вақт ўтганига қарамай уни ҳануз унута олмасдим. На бирон бир дўстим бор, на маҳрамим — ҳеч кимим йўқ эди. Ҳаётимда пайдо бўлган ана шу бўшлиқни Лусиана ўзи билмаган, эҳтимол, хоҳламаган ҳолда тўлдира бошлаган эди. Мендан фарқли ўлароқ, у ҳаётида юз берган барча ўзларишларга жуда тез кўникар экан, шу важдан менинг овозим туфайли, тасаввурида пайдо бўлган новча жингалак соч йигит ўрнига ҳаётда рўпара келган сочлари силлиқ, Лемоснинг девқомат қаҳрамонларига қараганда унчалик кўзга ташланмайдиган Тито Балкарселга дарров ўргана қолди. Бир ой кифоя қилди, холос, бу эврилишга. Атиги икки марта қаҳвахонада учрашдик, бир марта меникида. Лусиананинг таровати ҳамда атир ҳидидан мушук жонивор ётсирамади, аксинча, унинг тиззаларига чиқиб ётишни одат қилди. Алоҳа ўзининг “ортиқча” эканини сезган лаҳзалардан эътиборан биз бирга ўтирган пайтимизда яқинлашмайдиган бўлди. Поли хола Пергаминодаги синглисиникига кўчиб кетди, энди унинг бу ерда киладиган иши қолмаганди. Ўша ҳафта ичида Лусиана кўч-кўрони билан меникига кўчиб келди, мен унинг жиҳозларини жойлаштиришга кўмаклашар эканман, ойнаванд айвон билан кулранг кўкимтир ёғду етишмаётганини кўриб, юрагимда оғриқ турди. Зеро, энди бундай нарсаларни кўриш насиб этмаслигига ақлим етарди. Шунга қарамай ноумид бўлгим келмас эдию, бироқ бир нарсасини йўқотган одамдай ичимга чироқ ёқса ёришмасди. Кўчиб кетаётган куни Поли хола ғамгузорлик билан Лусиананинг ёшлиги, Чикагодаги музлатгичхонага ишга киритиб қўяман, дея уни лақиллатиб, бирдан ғойиб бўлган қаллиғи — Примера Хунтадаги меҳмонхонанинг хўжайинига турмушга чиқиб, бахти очилмагани, беш йил яшаб ажрашиб кетганлари ҳақида ҳикоя қилиб берди. Буларнинг барини Лусианадан эшитган эдим, лекин у бошқачароқ — менинг оғушларим, ликопчада мушукка сут беришлар, ҳар кун кино кўришлар ва эришилган истаклардан иборат янги ҳаётга қадам қўйган Лусиана ҳақида эмас, балки аллақандай ўзга бир аёлнинг ҳаёти ҳақида сўзлаб бергандек бўлувди.

Менимча, “Қонли бошоқлар” радиоспектаклини лентага тушириш ишлари бошланган эди, мен Лусианадан сочини очроқ рангга бўяб олишни илтимос қилдим. Буни у аввал актёрларнинг инжиқлигига йўйди. Агар хоҳласанг ясама соч сотиб оламан, деди у кулиб, сўнг гап қистириб ўтди: дарвоқе, сенга ҳам жингалак соч ярашарди-да. Бир неча кун ўтгач шу хусусида яна гап очган эдим, сенга ёқадими шунақаси, бўпти, менга, қора бўладими, жигаррангми, фарқи йўқ, дея розилик билдирди. Лекин, тўғрисини айтганда, Лусиана менинг бу илтимосим актёрларнинг инжиқлиги билан эмас, балки бутунлай бошқа сабаблар: ойнаванд айвон, новдалардан тўқилган оромкурси билан боғлиқ эканини ахийри фаҳмлаган эди… Бу хусусда бошқа сўрамадим, гапимни ерда қолдирмаганидан кўксим тоғдек кўтарилди ва буни ёлғиз қолганларимизда бағримга босиб, сочларидан тўйиб-тўйиб ҳидлаётган, сийналарини силаб, кўзларидан, юзидан, дудоқларидан тўхтовсиз ўпаётган дамларда бот-бот унга эслатдим. Янглишмасам эртасигаёқ — ё эрталаб, ё у бозар-ўчар қилгани отланаётганда мен унинг сочларини иккала қўлим билан йиғиштириб бир тутам қилиб турмакладим-да, сенга мана бунақаси кўпроқ ярашади, дедим чиройли юзига йигитлик ҳаваси билан тикилиб. У ўзини кўзгуга солиб қаради-да индамади, авзойидан гапимга қўшилмагани яққол сезилиб турарди. Буни тушунса бўларди: Лусиана бу русумдаги соч ярашадиган аёллар тоифасига кирмасди. Унга ёйилган қора соч кўпроқ ярашарди, лекин бу фикримни очиқ айтмадим, чунки уни бошқача — илк бор қандолатхона остонасига қадам қўйган кундагидан кўра гўзалроқ кўришни хоҳлардим.

Мен ёзиб олинган спектакллардаги овозимни эшитиб кўриб ҳеч қаноат ҳосил қилмаганман, ижро этдим — иш битдими тамом — нуқта. Ўзларини салкам актёрларнинг пири, деб ҳисоблайдиган ҳамкасбларим ҳайрон бўлишади, қўйиб берсанг бир замонлар ўйнаган ролларини ҳар куни эшитса! Бу одатимни жуда яхши билишгани учун Лемосдан “Шармисорлик гуллари”ни архивдан олиб бер, деб сўраганимда кўзларини чақчайтириб қаради. У нима учун керак бўлиб қолганини билгиси келиб сўради. Мен талаффузимдаги камчиликларни тузатмоқчиман, деганга ўхшаш бир баҳона айтдим. Бир даста пластинка кўтариб уйга келсам Лусиана ҳам ҳайрон, сабаби у билан ишим тўғрисида бир марта ҳам гаплашмаганман.

Ҳар куни қош қорайди, дегунча тиззасида мушук, менинг овозимни эшитиб ўтиради, бунинг устига ҳар дақиқа олган таассуротларини айтиб чарчамайди. Лемосга нима деган бўлсам, унга ҳам шундай жавоб қилдим, бироқ келтирилган пластинкаларни эшитиш учун патефонни катта хонага олиб чиқдим-да, Лусианага: “Сен ҳам ўтир, шу ерда бирга эшитамиз”, деб илтимос қилдим, сўнг чой дамлаб келдим ва қулайроқ бўлсин, деб торшернинг жойини ўзгартирдим. Нима кераги бор, ажабланиб сўради Лусиана, турган жойи яхши эди. Яхши эди, лекин чироқ ёруғи Лусиана ўтирган диванга кўпроқ тушар, кўзни қамаштирар даражада ўткир ва ортиқ даражада равшан эди. Ҳолбуки, айни лаҳзаларда дераза ойналаридан унинг сочларига, чой қуяётган қўлларига тўғридан-тўғри тушаётган кулранг-кўкимтир оқшом ёғдусига нима етсин?! Мени жудаям талтайтириб юборяпсан-да, деди ҳижолат чеккан бўлиб Лусиана, шуям ишми, мени оромкурсига ўтқазиб, ўзинг бир бурчакка бориб олганингни қара.

Мен “Шармисор гуллар”нинг айрим лавҳаларини қўйиб бердим холос, бошидан охиригача эшитадиган бекорчи борми?! Ҳар хил саргузаштлар, можаролар ва фитналарни зўр диққат билан тинглаётган Лусианани зимдан кузатиб ўтириш ҳузур бағишларди. Менинг овозим янграб қолганда у бошини кўтариб жилмаяр, бу билан Прадолар хонадонига тегишли мол-дунёни эгаллаб олиш ниятида ҳар қандай ифлосликдан қайтмаётган Карменситанинг аблаҳ қайноғаси тубанликлари заррача ҳам жаҳлимни чиқармайди, демоқчи бўларди. Ҳолбуки, бутун асар Лемоснинг ғояси билан сугорилган, яъни соф муҳаббат ва адолат тантана қиларди. Мен ўтирган жой ўзимга маъқул эди. (Лусиананинг ёнида бир пиёла чой ичгач, ўша ердан яхши эшитилади, деган важ билан яна жойимга бориб олгандим); шу дақиқаларда мен анчадан бери йўқотган ҳаловатимни қайта топгандек бўлардим. Бу дамлар ҳеч қачон тугамаслигини, ойнаванд айвонни эслатаётган қуёш ботар олдидаги ёғду бир умр деразадан ёғилиб туришини орзу қилар эдим. Табиийки, бунинг иложи йўқ; мен патефонни ўчирдим ва биз пешайвонга чикдик, лекин аввал Лусиана торшерни ўз жойига кўтариб элтиб қўйди, чунки бу ер чиндан ҳам унинг жойи эмасди. Озгина бўлса ҳам, фойдаси тегдими, деб сўради Лусиана кафтимни қўллари орасига олиб беозоргина сиқаркан. Ҳа, албатта, дедим ва нафасим қайтиб кетмаслиги учун ундош ҳарфларни талаффуз этиш, сўздаги нозикликлар ва яна бир балолар ҳақида тушунтирдим. У гапларимни диққат билан тинглади. Фақат битта нарсани — мана шундай ажойиб дақиқаларда бахтимнинг тўла-тўкис бўлмоғи учун менга тўқима оромкурси-ю, хат ёзаётган одамнинг чеҳрасида, навбатдаги жумлани ёзишдан олдин хаёлга чўмган пайтда зуҳр этувчи ўйчан-ғамгусор ифода етишмаётганини очиқ айтмадим, холос.

“Қонли бошоқлар” спектакли тугашига оз қолди, 2-3 ҳафталардан сўнг мен таътилга чиқардим. Радиодан ҳориб-чарчаб келганимда Лусиана ё китоб ўқиётган ёки мушукни ўйнатаётган бўларди. У доим туғилган кунида совға қилганим гаврондан тўқилган курсида ўтирган буларди. Бизнинг шарт-шароитимизга булар мос тушмайди, деган эди ўшанда Лусиана фаромушхотирлик билан. “Сенга ёқибдими бас, менга ёқкани шу, жуда чиройли, муҳими қулай экан. Сен бу оромкурсида ўтирсанг мазза қиласан, айниқса битта яримтага хат ёзаман десанг — роҳатижон”, қўшимча қилдим суюниб. “Ростданам, — гапимни маъқуллаб бош ирғади Лусиана, — Поли холамга ҳол-аҳвол сўраб, хат ёзаман дейман, бироқ ҳеч ҳафсала қилолмаяпман”.

Қош қорая бошлагани сабабли Лусиана курси билан столни дераза ёнига қўйиб (торшер лампочкасининг ўзгариб қолганини пайқамаслиги аниқ) ўша ерда иш тўқиб ё журнал варақлаб ўтирарди.
Чамаси худди мана шундай ку ҳеч қачон шу лаҳзалардагидек яхши кўрмаганман, доим мана шундай кўришни истардим, дедим. У индамай менга қараб турди-да, бирдан сочларимни тўзғитиб ташлади. Кейин бошини елкамга қўйдию, хаёлчан кулимсиради ва жим бўлиб қолди, шу лаҳзаларда у менинг ёнимда эмас, узоқ-узоқларга кетиб қолгандек эди гўё. Мана шундай сокин оқшом палласида нимани ҳам кутиш мумкин эди Лусианадан?! Зотан ўзи ҳам бинафша конвертларга солинган мактублардаги оддий ва беғубор сўзларга монанд эди ҳозир. Мен билан илк бора қандолат дўкони ёнида учрашган ва бир қадар ўнғайсизланган каби кўзларини олиб қочиб саломлашган чоғда қора сочларининг ўрами диккайган Лусианани кўз олдимга келтиролмай қолдим. Шундан сўнг, ҳарчанд уринмай, ўшандаги, ўша ҳолатдаги бир тутам тикрайган, тўзғиб-мавжланиб кетган қоп-қора сочларини кўз олдимга келтиролмадим. Хотирамда эрталаблари у ёқдан бу ёққа юришдан ҳузур қиладиган ёки мушук билан боладек ўйнашиб чарчамайдиган, кечки пайт эса мен илоҳийлаштирадиган Лусианага нисбатан юрагимда ишқ ўтини алангалатган баланд бўйли, соғлом ва бахтиёр аёлга ўхшамайдиган тўқима курсида ўтирган аёл тимсоли нақшланиб қолганди.

Эҳтимол мана шулар ҳақида унга айтиб беришим лозим эди. Бироқ сира бир қарорга келолмай, иккиланиб юравердим. Назаримда, ёпиғлиқ қозон ёпиғлиғича қолгани яхши эди. Балким мен ўзимни шунчалар масрур ва некбин ҳис қилаётганим учунми, илгари заррача пайқамаган сирли равишда ҳол сўраб қолишлар, фаромушхотир юришлар, баъзан бир нима ахтаргандек юз-кўзимга узоқ тикилиб қолишлардек янги одатларига аҳамият ҳам бермасдим. Чунки, бу ўша, ойнаванд айвоннинг ғамгин руҳи ва бинафшаранг хушбўй конвертлар исининг тажассуми эди, холос. Иттифоқо ярим кечаси уйғониб кетдим-да ёнимда беозоргина ухлаб ётган Лусианага караб туриб, унга эришмоқ, унинг муҳаббатини қозонмоқ учун нечоғлиқ қийналганларим, не-не ҳийла ва тасодифларни ўйлаб топганларим ҳақида бошдан-оёқ айтиб бериш вақти келганини ҳис қилдим. Мен бундай қилолмадим: чунки Лусиана ухлаётганди, сўнг уйғониб кетди, сешанба куни кинога боришимиз керак эди. Таътил даврида эса сафарга чиқиш ниятида саёҳатбоп машина қидиришимиз керак бўлди, кунлар жуда тез, ҳеч қандай из қолдирмас, ёлғиз кўкимтир кулранг ёғду, новдалардан тўқилган оромкурсида ўтирган Лусиананинг зебо қадди-қоматини рўйи-равшан кўрсатаётган бир тутамгина оқшом чоғи кино кадрларидек секин ўтаётган дамлардагина бунга имкон туғиларди. Энди у мен билан камдан-кам гаплашар, ўшанда ҳам бир нимани излаётгандек қайта-қайта юз-кўзимга тикилиб қолар, мана шу қилиғи тўғрисини айтиш, мен учун жигарранг сочлар ва ойнаванд айвонда тўкилиб ётган кулранг ёғду нимани билдиражагини тушунтириш хоҳишини сўндирар эди. Хуллас, айтолмадим. Иттифоқо, иш тартиби ўзгариб қолди-ю, шу баҳонада чошгоҳга яқин шаҳар марказига боришимга тўғри келди. Тасодифни қарангки, мен Лусианани кўриб қолдим. У меҳмонхона эшигидан ёнида бир йигит билан чиқиб келарди. Рости танимабман, ёнидаги норғул йигитни қўлтиқлаб олгани, йигит эса унинг синчалоғидан эркалаб ўпиб қўйиши учун энгашганида жингалак сочлари Лусиананинг жигарранг сочларига чирмашиб кетаётганини кўриб, ҳеч нарсани тушунмасам-да, гап нимада эканлигини фаҳмладим.

Манба: «Жаҳон адабиёти» журнали,09/2013

XULIO KORTASAR
BIRI KAM DUNYO
Rus tilidan Olim Otaxon tarjimasi

Xulio Kortasar (isp. Julio Cortazar; asl ismi: Xules Florensio Kortasar) 1914 yilning 26 avgustida Bryusselda Argentina savdo vakolatxonasi xodimining oilasida tug’ildi. Bolalik va yoshligi Buenos-Ayres shahrida o’tgan. Buenos-Ayres universitetini moliyaviy tanqislik tufayli tugatolmagan Xulio 7 yil davomida qishloq o’qituvchisi bo’lib ishlashga majbur bo’ldi. 1944 yildan Mendosa universitetida, 1946 yildan Kitob palatasida ishladi. 1951 yili adabiyot bo’yicha stependiyaga sazovor bo’lgan Kortasar Yevropaga yo’l oladi va o’shandan boshlab qolgan butun umri Parijda o’tdi.
«Argentinaning birinchi raqamli adibi» — XX asrning 60-70 yillari jahonning nufuzli tanqidchilari mashhur yozuvchi Xulio Kortasarga shunday ta’rif bergan edilar. Bu baho hozir ham o’z qimmatini yo’qotgani yo’q. Yozuvchining «Imtihon», «Yutuq» kabi romanlari, «Ta’qibchi», «Manuelning kitobi» kabi qissalari, «Boshqa bir osmon», «Janubiy shosse», «Avtobus», «Iblis so’lagi», «Istilo qilingan uy» kabi hikoyalari jahon adabiyotiga munosib ulush bo’lib qo’shildi.

Har payshanba atay qilgandek, “Radio Bel`grano”da, yarim kechga dovur qolib ketardik. Bu hali holva, Lemosning xarxashalari bundan ham oshib tushardi; u qo’yarda qo’ymay meni uyiga sudrar — rosa mehmon qilar, ba’zi-ba’zida kayfiyati chog’ bo’lsa, qulfi dili ochilib chinzano quyib berardi. Yoqmaydigan tomoni — bunday saxovatga javoban uning adoqsiz o’y-rejalarini churq etmay tinglashga majbur bo’lar, toza havoga — ko’chaga chiqib olsam shu radioteatr degan zormandani o’la-o’lgunimcha og’zimga olmayman, deb o’z-o’zimga so’z berib o’tirardim. Chidamay qayoqqa boraman, Lemos bozori chaqqon rejissyorlardan — gapi hamma yerda o’tadi. Buning ustiga yaratgan barcha radiospektakllariga meni, albatta, taklif etar, otasiga rahmat, kattami-kichikmi ijro etgan salbiy rollarim uchun durustgina haq to’lardi.

— Zap ovozing bor-da, — deya maqtab qo’yardi Lemos ko’pincha, — to’g’risini aytsam xiyonat qilishing yoki qadrdon do’stingni zaharlab o’tirishing shart emas, tovushingni eshitgan zahoti yarim Argentina go’ringga g’isht qalay boshlaydi.

Ehtimol shundaydir, lekin ishonchim komilki, Lusiana go’rimga g’isht qalaydiganlar toifasiga mansub emas. Chunki aniq esimda, aynan oshiq qahramonlar rolining mashhur ijrochisi Xorxe Fuentes “Sharmisor gullar” radiop`esasining prem`erasidan so’ng ikki savat ishqiy makgubi va tandiliyalik allaqanday shoirtabiat fermer hadya sifatida yuborgan barra qo’zichoqni olgan kuni yugurdak Matstsa Lusiananing binafsharang konvertga solingan ilk maktubini qo’limga tutqazgan edi.

Chuchmalgina maktublaru balandparvoz iqrornomalar ko’nglimga urgani uchunmi xatni ochib, hech kimga ko’rsatmay cho’ntagimga solib qo’ydim-da, Xuares Solman va Oliv`e bilan (shov-shuvga sabab bo’lgan “Sharmisor gullar” tugab, “Bo’ronda qolgan qush”ni boshlashimizga hali bir hafta bor — aytmoqchimanki, bu yog’i dam — erkin qush edik) birgalikda qahvaxonaga yo’l oldik. Ikkinchi martini ochilganda binafsharang konvert esimga tushdi-yu, o’rtoqlarim oldida ochib o’qigim kelmadi, chunki bilaman, boshim mazaxdan chiqmaydi — deyarli hammalari qitmir, bitta bahona bo’lsa bas, kulgi qilib enka-tinkangni quritishadi. Binafsharang konvert-ku ular uchun ayni muddao! Shu sabab xatni xayolimdan chiqardim, uyga borganda esa avval mushukka qaradim, unga sut quyib berdim, birpasgina erkalab, silab siypaladim, undan keyingina konvertni ochdim va shu tariqa dunyoda Lusiana degan ayol borligidan voqif oo’ldim.

“Menga Sizning rasmingiz kerakmas, — deb yozardi Lusiana, — “Simfoniya” hamda “Antenna”ga o’xshash jurnallar Miges va Xorxe Fuentes suratini qayta-qayta e’lon qilaverishsin — menga zarracha qizig’i yo’q. Siznikini chiqarmay qo’ya qolishsin — sadqai sar, mening yuragimda bir narsa borki, o’sha menga ham yupanch ham quvonch ato etadi, bilasizmi uning nimaligini — u Sizning ovozingiz! Meni undan hech kim mahrum qilolmaydi. Mayli, bedavo razilona ovoz deyisha qolsin, men ahamiyat ham bermayman. Sababi, bilamanki, Siz ijro etayotgan rollar tinglovchini chalg’itadi. Ular asar qahramonlari qolib pirovardida sizni yomon ko’rib yurishadi. Nomingizni nafrat bilan tilga olishdan andisha qilishmaydi. Buni eshitib, bechora dili og’rirkan, deb o’ylamang yana. Aksincha, xursand bo’laman, sababi xuddi shu narsa menchalik hech kim sizni tushunmaydi, deb ishonch bilan aytishimga izn beradi. Chindan ham Sizni menchalik tushunadigan tinglovchi topilmasa kerak. Siz manfur va razil kimsalar rolini ijro etayotganda, qiynalasiz, iztirob chekasiz va hatto mahobat qilyapti, demang-ku, yuragingiz qonga to’ladi. Men buni ich-ichimdan his qilaman. Bu yovuz qahramonlar aslida sizning mahoratingiz va iste’dodingiz mahsulidir, zinhor-bazinhor qalbingiz va ilhomingiz samarasi emas. Siz Miges yoki Rakelita Bayli singari qahramonlaringiz bilan har jihatdan uyg’unlashib ketolmaysiz. Bunga intilish tugul istamaysiz ham. Shuning uchun yana va yana takrorlayman, “Sharmisor gullar”dagi toshbag’ir shahzodaga zarracha ham o’xshamaysiz. Afsuski, tinglovchi degani yanglishib charchamaydigan toifa, ular hech narsaning farqiga bormaydi. Aks holda o’sha zolim va toshbag’ir shahzoda qolib Sizni yomon ko’rib yurisharmidi. Men buni o’tgan yili, Siz qonxo’r qaroqchi Vassilis rolini ijro etganingizda Poli xolam bilan qo’shnilarimizning gap-so’zidan fahmlagan edim. O’shanda ularning tuturiqsiz mulohazalarini eshitib o’zimni qo’ygani joy topolmay qolgan va hech kimga keragi yo’q odamday yurak-bag’rim ezilib, dunyo ko’zimga qorong’i bo’lib ketgan edi. Ko’nglimdan kechgan barcha o’y-xayolimni kimgadir to’kib solgim yoki shu haqda yozib yuborgim kelgandi. Ehtimol, menga o’xshab dilidagini izhor qilishni, Siz bilan aqalli xat orqali dardlashishni istovchilar bisyordir. Xudo haqqi, men shunday bo’lishini juda-juda xohlayman, faqat… faqat Siz uchun, chunki yolg’iz emasligingizni, ming-minglab tinglovchilar orasida hamfikrlaringiz, Sizga xayrixoh va hamdard muxlislaringiz borligini bilishingiz lozim deb hisoblayman. Biroq yana istardimki, Sizni rollaringiz, ovozingiz orqali chin iste’dod deya ko’proq biladigan va qadrlaydigan yengil-yelpi arzimas rollarni ijro etuvchi aktyorlardan ming karra ustun qo’yadigan yagona muxlisangiz ham men bo’lib qolsam. Haqiqiy san’at bilan jo’n, arzon-garov ijroning farqiga bormaydigan odamlardan nimani kutish mumkin?! Shekspirni qo’yishgani esingizdami… Men hech kimga aytmagandim o’shanda Siz o’ynagan Yagoni Otellodan ko’ra ko’proq yaxshi ko’rib qolganimni. Menga javob yozaman, deb o’zingizni qiynamang, manzilimni har ehtimolga qarshi, birdan javob yozgingiz kelib qolsa, degan andishada yozib qo’ydim. Mabodo yozmasangiz zarracha o’kinmayman. Asosiysi, dilimdagini to’kib socholdim va baxtiyorman”.

Qosh qoraya boshlagandi, oralari ochiq, yirik harflar bilan yozilgan, binafsharang konvertni o’ynab charchagan baroq mushuk divandagi yostiqda tinchgina uxlardi. Bruno bizni tashlab ketgandan buyon uyda qozon qaynamas, mushuk ikkimiz asosan turli konservalar bilan qanoatlanardik. “Tarki odat- amri mahol deganlaridek, deyarli har kuni ozgina kon`yak ichib, chekardim. Uch-to’rt kun bekor qolganimda (“Bo’ronda qolgan qushlar” ustida ish boshlash arafasida) Lusiananing maktubini qayta o’qib chiqdim. Ochig’i javob yozish xayolimda ham yo’q edi. Uch yilda bir marta xat olsa ham akang qarag’ayning san’atkor degan nomi bor axir. Lusiana xonim… qisqasi, juma kuni kechqurun fil`m boshlanmasidan oldin qog’oz-qalam olib xat yozishga kirishdim. Xatni “Hurmatli Lusiana, maktubingizni o’qib chiqdim, iliq so’zlaringiz behad to’lqinlantirib yubordi, — deya boshladim. — Iltifot, xushomad, deb o’ylamang, iltimos”. Iltifotga balo bormi, men och jigarrang shalola sochli, musaffo ko’zlari ma’yus va o’ychan boquvchi nozikkina ayol sifatida tasavvur qilayotgan juvon go’yo qarshimda o’tiribdi-yu, uning maktubidan qanchalar mutaassir bo’lganimni o’ziga to’lqinlanib aytib berayotgandek yozardim. Buyog’i ko’ngildagidek chiqmadi — eslashgayam arzimaydi, to’g’risi, bor his- tuyg’ularim shu birgina jumlaga jo bo’lganu bu yog’iga o’xshamayotgandek, davom ettira olmagandekman — nachora muxtasar qilib qo’ya qoldim, yana ikki-uch satr minnatdorlik izhori, so’ng “Mehr bilan do’stingiz Tito Balkarsel”. Xat oxiriga lutfu marhamat yuzasidan bitta ibora qo’shishga to’g’ri keldi: “Manzilingizni berganingiz uchun cheksiz minnatdorman. Ko’nglimdagini yozib yuborolmaganimda toza diqqatim oshardi”.

Hech kimning tan olgisi kelmaydi-yu, lekin bekor qolgan odamning siqilmay iloji yo’q, ayniqsa menga o’xshaganlarning. Yoshligimda bo’sh qoldim, deguncha qizlarning orqasidan  yugurardim. Bitta yarimtasini qarmoqqa tushiraman, degan niyatda deyarli har kuni “ov”ga chiqardim, ko’nglimga yoqib qolganini ilintirmay qo’ymasdim. Orada Brunoni uchratdim. Turmush qurdik, afsus, bor-yo’g’i to’rt yil birgayashadik.

Buenos- Ayresda yashayotgan yigit uchun esa o’ttiz besh yoshda hayot o’z zavqini yo’qota boshlaydi. Xususan, bitta-yu bitta mushugi bilan hech qaerga chiqmay kitob o’qib yotishni ham, oqshomlari sayrga chiqishni ham birday hushlamaydigan menga o’xshagan so’qqaboshlar uchun. O’zimni qarib qolgandek his etayotganimdan emas, balki aksincha, boshqalar, shu jumladan, meni qurshagan buyumlar ham eskirib, tarovatini yo’qotib borayotganidan. Shuning uchun kechqurunlari uyga qamalib, “Bo’ronda qolgan qushlar” radiospektaklining matnini qayta-qayta o’qib, rolimni Lemos taxdil qilib berganidek emas, o’zim tushungandek, qolaversa arzimagan rol` bergani uchun jo’rttaga personajning mash’um qiyofasini bo’rttirib, esda qolarli darajada aks ettirish maqsadida jo’n, siyqa iboralarga sayqal berib, urg’ulab, shu tariqa mukammal obraz yaratish niyatida takrorlab o’tirarman. Pirovard natijada, asarni magnit lentasiga yozish jarayoniga qadar nafrat va adovat sarhadlari aro sarson-sargardon kezgan qahramonning (radiotinglovchi huzurlanib tinglashi va haqiqatning ro’yobga chiqishiga bo’lgan ishonchini kuchaytirishga xizmat qiluvchi razil kimsa efir so’nggida asfalasofilinga qulab tushishi bilan esda qolardi) ovozidagi ohang va urg’ular maromiga yetgan bo’lar va tabiiyki, rejissyor ham, ovoz operatorlari ham mening ijroimga tasannolar aytib o’tirishar edi. Yana bitta martini quyish uchun o’rnimdan turganimda birdan eski jurnallar orasidagi Lusiananing maktubi esimga tushib qoldi-yu, bekorchilikdan olib o’qib chiqdim va beixtiyor ko’z o’ngimda yana Lusiana paydo bo’ldi. Mening quvvai tasavvurim juda kuchli, nimaiki istasam, ko’z oldimga keltira olaman, ilk bor Lusiana nozikkina, men tengi va nigoxlari sokin juvon tariqasida ko’ringan edi, mana hozir, xatni ikkinchi bor o’qiyotganimda ham u shu alfozda, har bitta jumla ustida chuqur mulohaza qilib qog’ozga tushirayotgan qiyofada namoyon bo’ldi. Aytmoqchi, bir narsaga ishonchim komilki, Lusiana yetti marta o’chirib-tuzatib, so’ng xat yuboradigan ayollar sirasiga mansub emas. To’g’ri, menga xat yuborishdan oldin yozaymi-yozmaymi deb ancha vaqtgacha ikkilanib yurgan bo’lishi mumkin, lekin “Isnod gullari”dagi rolimdan keyin o’ylab ham o’tirmagan — so’zlar o’z-o’zidan quyilib kelavergan. Xatning bir nafasda yozilgani sezilardi, shu bilan birga, binafsharang konvert tufaylimi — maktub shisha idishda uzoq saqlangan eski musallasdek ta’sir qilardi.

Men uning uyini ham hatto osongina tasavvur qilardim. — Ko’zimni yumsam bas, soyabonli patio yoki hech bo’lmaganda, ichkari devorlarini chirmovuqgul butunlay qoplagan salqingina oynavand ayvondan iborat uy. Lusiana, u doim oynavand ayvonda o’tirgan holda ko’rinardi. Ayvon derazasining rangdor oynalaridan harir pardalar oralab tushayotgan yorug’lik kulrang tus kasb etardi. Lusiana gavrondan to’qib ishlangan oromkursida o’tirgancha kaminaga xat yozyapti: “Siz “Isnod gullari”dagi bag’ritosh shahzodaga mutlaqo o’xshamaysiz, -u bir zumgina nafasini rostlaydi-da, keyingi jumlani yozishdan avval, ruchkaning orqasini tishlab xayolga botadi, — lekin hech kim bunday deb o’ylamaydi. Xudo sizga shunday iste’dod ato etgan va siz shunchalik mahorat bilan o’ynaysizki, odamlar beixtiyor sizni yomon ko’rib qolishadi. Bir zamonlar olingan fotosuratlardagiga o’xshagan yorqin och-jigarrang sochlar, bu kulrang va shu bilan birga munis uyg’unlik, Siz ijro etgan rollar, ovozingiz zamiridagi pinhon ma’nolarni faqat men tushunsam, faqat men his qilsam…”

“Bo’ronda qolgan qushlar” prem`erasi arafasida Lemos hamda guruhimizdagi boshqa aktyorlar bilan birga tushlik qilishga to’g’ri keldi. “Lemos zo’r, aktyorlar g’o’r” qabilidagi epizodlardan birini yozishga tayyorlanayotgan edik. Asarning bu sahnasi xarakterlar to’qnashuvi, sevgi mojarolariga boy edi. Rakelita Bayley esa men har doimgidek turli razilliklarni amalga oshirish uchun asta-sekin hiyla-nayrang va makkorlik bilan tuzoqqa tushiradigan Xosefina ismli takabbur qiz rolini qoyilmaqom qilib o’ynayotgandi. Bunaqa makr va hiyla, qabohat to’la sahnalarni o’ylab topishda rejissyorlar orasida Lemosdan o’tadigani yo’q edi. Boshqalar ijro etgan rollar ham egasini topgan — hamma ilhom bilan berilib o’ynardi. Umuman olganda-ku, ushbu radiospektakl bilan shu paytgacha biz ishtirok etgan o’n sakkizta asar o’rtasida qilcha farq sezilmas — ikki tomchi suvdek bir-biriga o’xshar edi. Birgalikdagi tushlik hamda repetitsiyani eslab qolganimning sababi, ayni shu kuni kichkintoy Matstsa Lusiananing ikkinchi maktubini keltirib bergandi, bu safar ham paysalga solmay o’qib chiqmoqchi bo’ldim-da, Anxelita bilan Xorxe Fuenteslar “Ximnasiya va Estrima” sport saroyidagi raqs chog’ida “O’la-o’lguncha sevaman”, deya bir-biriga so’z beradigan lavhani yozishayotganidan foydalanib, tashqariga chiqib ketdim. Bunaqa sahnalar aksar tomoshabinlarga juda yoqar va qattiq ta’sir qilardi. Qolaversa, asar qahramonlarini o’zlariga mengzash, o’xshashlik topsa behad quvonib, bu haqda tanish-bilishlari bilan o’rtoqlashib charchamaydigan tomoshabinlarga asardan kutilmagan xulosalar chiqarishlari uchun imkon yaratardi. Hech qursa, Lemos yoki Freyd nazariyasi bo’yicha shunday edi.

Men Lusiananing “Almagro ko’chasidagi qandolat do’koni yonida ko’rishsak”, degan sodda va beg’araz taklifiga jon-jon deb rozi bo’ldim. Lekin ketidan o’zining atay qizil kiyib olishi menga esa “to’rt buklangan gazeta ko’tarib oling, bir-birimizni topib olish oson bo’ladi”, deb aql o’rgatishi yoqmadi. Yosh bolamanmi, bunaqa hijjalamasa! Boshqa yo’lini topolmagandir-da. Bu yog’iga esa o’sha men bilgan Lusiana — u yana o’sha oynavand ayvonda o’tirib menga maktub yozayapti. Xiyol narida, kim bo’ldiykan, onasidir-da, ehtimol otasidir, o’zi boshidanoq yonida keksa odam o’tirgandek ko’rinardi, bir zamonlar katta oila yashagan, bugunga kelib bo’m-bo’sh huvillagan xonalarda bir g’ussa — yo umri bevaqt xazon bo’lgan, yo uydan butunlay bosh olib ketgan katta qizining dog’ida kuygan onaning unsiz faryodi kezib yuradi. Ha, ha, bu oila chindan ham azador bo’lsa kerak. “Mabodo borgingiz kelmasa yoki borolmasangiz hechqisi yo’q, xafa bo’lmayman. Ayol boshim bilan taklif mendan chiqmasligi kerak edi, lekin bitta narsani bilamanki, — deb yozardi u komil ishonch bilan, — Siz oqko’ngil odamsiz, har xil yomon xayollarga bormaysiz”. So’ng sira kutilmaganda meni hayajonlantirib yuboruvchi misralar bitardi: “Siz meni bor-yo’g’i shu ikkita maktubim orqali bilasiz, men esa uch yildirki sizning xayolingiz bilan yashayman, o’ynagan har bir rolingizni tinglab, oppoq tonglarni ottiraman, shu rollaringiz orqali sizning qanday inson ekaningizni tasavvur qilaman. Men sizni ijro etgan qahramonlaringiz bilan hech qachon aralashtirib yubormayman. Zero, men uchun hamisha birday — o’zim tasavvur qilgan va qalbimdan joy olgan inson sifatida qolasiz” (bu ikkinchi xatni qaerga qo’yganim esimda yo’q. Lekin ma’nosi ham, so’zlari ham shunday edi. Birinchi xatni esa, yanglishmasam, o’sha kezlari o’qiyotgan kitobim Al`berto Moravianing romani ichiga solib qo’ygandim, xat haliyam javonda chang bosib yotgan o’sha kitob sahifalari ichida bo’lsa kerak).

Shularni Lemosga aytib bersam bormi, uning ko’nglida o’sha zahoti ayriliq va hijronlardan keyin oshiq-ma’shuqlarning topishuvi bilan yakunlanadigan syujet tug’ilar, binobarin, Lusiana yigit tasavvur qilgandek bo’lib chiqar va bu chin sevgi muhabbat tantanasi inson bolasini ertangi kun — kelajakni oldindan ko’ra bilguvchi qilib qo’yadi, degan g’oyani ilgari surishga xizmat qilar — bunday ibratli asarlarning esa “Radio Belgrano” da bozori chaqqon edi.

Biroq Lusiana o’ttizdan oshgan va men tasavvur qilgan oynavand ayvonda o’tirib maktub bitayotgan nozik ayolga (nima bo’lgan taqdirda ham u o’ta latofatli edi) o’xshamasdi. Yoyilgan tim qora sochlari husniga husn qo’shar, ayniqsa, bexosdan boshini silkitgan chog’da shalola sochlari xiyolgina to’zg’ib mavjlanar, ko’zi tushgan odamning yuragi orziqib ketardi. Negadir Lusiananing afti-angorini anikroq tasavvur qilmagan ekanman: musaffo ko’zlari g’amgin bo’lsa kerak, deb o’ylagandim, xolos. Holbuki, g’am-g’ussadan asar ham yo’q edi bu ko’zlarda, soch tutamlari ostidan yulduzdek charaqlagan ko’zlar kulib boqardi kishiga. Uning viski ichishga mayl bildirishi meni hayron qoldirdi. Chunki Lemos asarlarining qariyb hammasida sevishganlar ilk uchrashuv chog’ida faqat choy ichishardi (Bruno bilan men poezdda sutli qahva ichgan edik) Lusiana ayol boshi bilan uchrashuvga taklif etganidan hijolat chekish tugul, yo’liga bo’lsin uzr so’rab qo’yishni lozim topmadi. Shunaqa vaqtlarda men, hamisha o’zimni bilmaganga olib, azbaroyi mazax qilib o’tirishni xush ko’radigan mendek odam bu safar negadir o’ta samimiy, eski tanishini uchratib qolgan kishidek o’zimni xushhol va erkin sezardim. Boz ustiga quling o’rgilsin viski ham kayfiyatimni chog’ qilib yuborgandi. Qisqasi, bundan ortig’ini orzu qilish noshukurlikdan boshqa narsa emas! Odatda, iliq munosabatlar mana shunaqa uchrashuvlardan boshlanadi: hech narsani yashirmaysan, biror nimadan umidvor bo’lib o’tirmaysan, o’z-o’zidan suhbat mavzusi men haqimda, o’ynagan rollarim, ijroga tayyorlanishim va hokazolar haqida bordi. Har holda aktyor degan nomim bor. Lusiana kim bo’pti, atigi ikkita maktubi va ismi Lusiana ekanini bilaman, xolos. Shu bois maqtanchoq ekan, deb o’ylashi mumkinligidan cho’chimay turli radiospektakllardagi rollarim, dushmanlar tirnoqlarimni ombur bilan sug’urib olishyotganlarida g’iq etmay chidaganlarim, tiriklay ko’milgan shaxtyorlar sahnasini yaratishdagi sabr-toqat, kuch, ilhom va mahoratim bularsiz jonli, ta’sirchan, haqqoniy asarga erishib bo’lmasligi haqida to’lqinlanib hikoya qilayotganida ham gaplarini bo’lmay, tinglab o’tiraverdim. Pirovard natijada, qiynalib bo’lsa ham, binafsharang konvertlarga solingan maktublar, oynavand ayvon va pishiq novdalardan to’qilgan oromkursilar ta’qibidan qutilib, asta-sekin uning qiyofasi hamda ovoziga ko’nikib borardim. Uchrashuvimiz nihoyasida Lusiananing bir zamonlar — o’ttizinchi yillarda fortep`yano chalib yurgan va hatto mashhur Pergaminodagi kontsertlarda qatnashgan Poli xolasi bilan birinchi qavatdagi torgina kvartirada yashashi ma’lum bo’ldi. Buyog’iga kelsak, Lusiana ham o’zicha to’qib chiqargan odamining xayoliy siymosini hayotdagisi bilan taqqoslab o’tirgan ekan. Pirovardida, meni baland bo’yli, sochlari jingalak, qo’y ko’zli deb tasavvur qilganini bo’yniga oldi. Jingalak soch, deganini eshitib men yoqamni ushladim. Chunki bironta spektaklda bunaqa ko’rinishli yigit rolini ijro etmagandim. Qaerdan oldi buni hayronman, yana kim biladi, Lemos p`esalarni to’ldirib tashlagan bir xil qiyofalar, har qanday pastkashlik va razillikdan qaytmaydigan odamlarinng umumlashma timsoli sifatida xayolida vujudga kelgandir. Hazil tariqasida shu fikrimni unga aytgan edim, Lusiana barcha personajlarni rejissyor sifatida Lemos qanday qiyofada taqdim etgan bo’lsa, xuddi shunday tasavvur qilganman, deya e’tiroz bildirdi. Lekin ayni chog’da ko’p personajlarning hammasini bir chetga surib qo’yib, men bilan, ovozim bilan qolar ekan, faqat noma’lum sabablarga ko’ra, men baland bo’yli va sochlari jingalak yigit bo’lib tuyulganman.

Bruno meni tashlab ketmaganida Lusianaga ko’ngil qo’ymasligim aniq edi. Oradan shuncha vaqt o’tganiga qaramay uni hanuz unuta olmasdim. Na biron bir do’stim bor, na mahramim — hech kimim yo’q edi. Hayotimda paydo bo’lgan ana shu bo’shliqni Lusiana o’zi bilmagan, ehtimol, xohlamagan holda to’ldira boshlagan edi. Mendan farqli o’laroq, u hayotida yuz bergan barcha o’zlarishlarga juda tez ko’nikar ekan, shu vajdan mening ovozim tufayli, tasavvurida paydo bo’lgan novcha jingalak soch yigit o’rniga hayotda ro’para kelgan sochlari silliq, Lemosning devqomat qahramonlariga qaraganda unchalik ko’zga tashlanmaydigan Tito Balkarselga darrov o’rgana qoldi. Bir oy kifoya qildi, xolos, bu evrilishga. Atigi ikki marta qahvaxonada uchrashdik, bir marta menikida. Lusiananing tarovati hamda atir hididan mushuk jonivor yotsiramadi, aksincha, uning tizzalariga chiqib yotishni odat qildi. Aloha o’zining “ortiqcha” ekanini sezgan lahzalardan e’tiboran biz birga o’tirgan paytimizda yaqinlashmaydigan bo’ldi. Poli xola Pergaminodagi singlisinikiga ko’chib ketdi, endi uning bu yerda kiladigan ishi qolmagandi. O’sha hafta ichida Lusiana ko’ch-ko’roni bilan menikiga ko’chib keldi, men uning jihozlarini joylashtirishga ko’maklashar ekanman, oynavand ayvon bilan kulrang ko’kimtir yog’du yetishmayotganini ko’rib, yuragimda og’riq turdi. Zero, endi bunday narsalarni ko’rish nasib etmasligiga aqlim yetardi. Shunga qaramay noumid bo’lgim kelmas ediyu, biroq bir narsasini yo’qotgan odamday ichimga chiroq yoqsa yorishmasdi. Ko’chib ketayotgan kuni Poli xola g’amguzorlik bilan Lusiananing yoshligi, Chikagodagi muzlatgichxonaga ishga kiritib qo’yaman, deya uni laqillatib, birdan g’oyib bo’lgan qallig’i — Primera Xuntadagi mehmonxonaning xo’jayiniga turmushga chiqib, baxti ochilmagani, besh yil yashab ajrashib ketganlari haqida hikoya qilib berdi. Bularning barini Lusianadan eshitgan edim, lekin u boshqacharoq — mening og’ushlarim, likopchada mushukka sut berishlar, har kun kino ko’rishlar va erishilgan istaklardan iborat yangi hayotga qadam qo’ygan Lusiana haqida emas, balki allaqanday o’zga bir ayolning hayoti haqida so’zlab bergandek bo’luvdi.

Menimcha, “Qonli boshoqlar” radiospektaklini lentaga tushirish ishlari boshlangan edi, men Lusianadan sochini ochroq rangga bo’yab olishni iltimos qildim. Buni u avval aktyorlarning injiqligiga yo’ydi. Agar xohlasang yasama soch sotib olaman, dedi u kulib, so’ng gap qistirib o’tdi: darvoqe, senga ham jingalak soch yarashardi-da. Bir necha kun o’tgach shu xususida yana gap ochgan edim, senga yoqadimi shunaqasi, bo’pti, menga, qora bo’ladimi, jigarrangmi, farqi yo’q, deya rozilik bildirdi. Lekin, to’g’risini aytganda, Lusiana mening bu iltimosim aktyorlarning injiqligi bilan emas, balki butunlay boshqa sabablar: oynavand ayvon, novdalardan to’qilgan oromkursi bilan bog’liq ekanini axiyri fahmlagan edi… Bu xususda boshqa so’ramadim, gapimni yerda qoldirmaganidan ko’ksim tog’dek ko’tarildi va buni yolg’iz qolganlarimizda bag’rimga bosib, sochlaridan to’yib-to’yib hidlayotgan, siynalarini silab, ko’zlaridan, yuzidan, dudoqlaridan to’xtovsiz o’payotgan damlarda bot-bot unga eslatdim. Yanglishmasam ertasigayoq — yo ertalab, yo u bozar-o’char qilgani otlanayotganda men uning sochlarini ikkala qo’lim bilan yig’ishtirib bir tutam qilib turmakladim-da, senga mana bunaqasi ko’proq yarashadi, dedim chiroyli yuziga yigitlik havasi bilan tikilib. U o’zini ko’zguga solib qaradi-da indamadi, avzoyidan gapimga qo’shilmagani yaqqol sezilib turardi. Buni tushunsa bo’lardi: Lusiana bu rusumdagi soch yarashadigan ayollar toifasiga kirmasdi. Unga yoyilgan qora soch ko’proq yarashardi, lekin bu fikrimni ochiq aytmadim, chunki uni boshqacha — ilk bor qandolatxona ostonasiga qadam qo’ygan kundagidan ko’ra go’zalroq ko’rishni xohlardim.

Men yozib olingan spektakllardagi ovozimni eshitib ko’rib hech qanoat hosil qilmaganman, ijro etdim — ish bitdimi tamom — nuqta. O’zlarini salkam aktyorlarning piri, deb  hisoblaydigan hamkasblarim hayron bo’lishadi, qo’yib bersang bir zamonlar o’ynagan rollarini har kuni eshitsa! Bu odatimni juda yaxshi bilishgani uchun Lemosdan “Sharmisorlik gullari”ni arxivdan olib ber, deb so’raganimda ko’zlarini chaqchaytirib qaradi. U nima uchun kerak bo’lib qolganini bilgisi kelib so’radi. Men talaffuzimdagi kamchiliklarni tuzatmoqchiman, deganga o’xshash bir bahona aytdim. Bir dasta plastinka ko’tarib uyga kelsam Lusiana ham hayron, sababi u bilan ishim to’g’risida bir marta ham gaplashmaganman.

Har kuni qosh qoraydi, deguncha tizzasida mushuk, mening ovozimni eshitib o’tiradi, buning ustiga har daqiqa olgan taassurotlarini aytib charchamaydi. Lemosga nima degan bo’lsam, unga ham shunday javob qildim, biroq keltirilgan plastinkalarni eshitish uchun patefonni katta xonaga olib chiqdim-da, Lusianaga: “Sen ham o’tir, shu yerda birga eshitamiz”, deb iltimos qildim, so’ng choy damlab keldim va qulayroq bo’lsin, deb torsherning joyini o’zgartirdim. Nima keragi bor, ajablanib so’radi Lusiana, turgan joyi yaxshi edi. Yaxshi edi, lekin chiroq yorug’i Lusiana o’tirgan divanga ko’proq tushar, ko’zni qamashtirar darajada o’tkir va ortiq darajada ravshan edi. Holbuki, ayni lahzalarda deraza oynalaridan uning sochlariga, choy quyayotgan qo’llariga to’g’ridan-to’g’ri tushayotgan kulrang-ko’kimtir oqshom yog’dusiga nima yetsin?! Meni judayam taltaytirib yuboryapsan-da, dedi hijolat chekkan bo’lib Lusiana, shuyam ishmi, meni oromkursiga o’tqazib, o’zing bir burchakka borib olganingni qara.

Men “Sharmisor gullar”ning ayrim lavhalarini qo’yib berdim xolos, boshidan oxirigacha eshitadigan bekorchi bormi?! Har xil sarguzashtlar, mojarolar va fitnalarni zo’r diqqat bilan tinglayotgan Lusianani zimdan kuzatib o’tirish huzur bag’ishlardi. Mening ovozim yangrab qolganda u boshini ko’tarib jilmayar, bu bilan Pradolar xonadoniga tegishli mol-dunyoni egallab olish niyatida har qanday ifloslikdan qaytmayotgan Karmensitaning ablah qaynog’asi tubanliklari zarracha ham jahlimni chiqarmaydi, demoqchi bo’lardi. Holbuki, butun asar Lemosning g’oyasi bilan sugorilgan, ya’ni sof muhabbat va adolat tantana qilardi. Men o’tirgan joy o’zimga ma’qul edi. (Lusiananing yonida bir piyola choy ichgach, o’sha yerdan yaxshi eshitiladi, degan vaj bilan yana joyimga borib olgandim); shu daqiqalarda men anchadan beri yo’qotgan halovatimni qayta topgandek bo’lardim. Bu damlar hech qachon tugamasligini, oynavand ayvonni eslatayotgan quyosh botar oldidagi yog’du bir umr derazadan yog’ilib turishini orzu qilar edim. Tabiiyki, buning iloji yo’q; men patefonni o’chirdim va biz peshayvonga chikdik, lekin avval Lusiana torsherni o’z joyiga ko’tarib eltib qo’ydi, chunki bu yer chindan ham uning joyi emasdi. Ozgina bo’lsa ham, foydasi tegdimi, deb so’radi Lusiana kaftimni qo’llari orasiga olib beozorgina siqarkan. Ha, albatta, dedim va nafasim qaytib ketmasligi uchun undosh harflarni talaffuz etish, so’zdagi nozikliklar va yana bir balolar haqida tushuntirdim. U gaplarimni diqqat bilan tingladi. Faqat bitta narsani — mana shunday ajoyib daqiqalarda baxtimning to’la-to’kis bo’lmog’i uchun menga to’qima oromkursi-yu, xat yozayotgan odamning chehrasida, navbatdagi jumlani yozishdan oldin xayolga cho’mgan paytda zuhr etuvchi o’ychan-g’amgusor ifoda yetishmayotganini ochiq aytmadim, xolos.

“Qonli boshoqlar” spektakli tugashiga oz qoldi, 2-3 haftalardan so’ng men ta’tilga chiqardim. Radiodan horib-charchab kelganimda Lusiana yo kitob o’qiyotgan yoki mushukni o’ynatayotgan bo’lardi. U doim tug’ilgan kunida sovg’a qilganim gavrondan to’qilgan kursida o’tirgan bulardi. Bizning shart-sharoitimizga bular mos tushmaydi, degan edi o’shanda Lusiana faromushxotirlik bilan. “Senga yoqibdimi bas, menga yoqkani shu, juda chiroyli, muhimi qulay ekan. Sen bu oromkursida o’tirsang mazza qilasan, ayniqsa bitta yarimtaga xat yozaman desang — rohatijon”, qo’shimcha qildim suyunib. “Rostdanam, — gapimni ma’qullab bosh irg’adi Lusiana, — Poli xolamga hol-ahvol so’rab, xat yozaman deyman, biroq hech hafsala qilolmayapman”.

Qosh qoraya boshlagani sababli Lusiana kursi bilan stolni deraza yoniga qo’yib (torsher lampochkasining o’zgarib qolganini payqamasligi aniq) o’sha yerda ish to’qib yo jurnal varaqlab o’tirardi.  Chamasi xuddi mana shunday ku hech qachon shu lahzalardagidek yaxshi ko’rmaganman, doim mana shunday ko’rishni istardim, dedim. U indamay menga qarab turdi-da, birdan sochlarimni to’zg’itib tashladi. Keyin boshini yelkamga qo’ydiyu, xayolchan kulimsiradi va jim bo’lib qoldi, shu lahzalarda u mening yonimda emas, uzoq-uzoqlarga ketib qolgandek edi go’yo. Mana shunday sokin oqshom pallasida nimani ham kutish mumkin edi Lusianadan?! Zotan o’zi ham binafsha konvertlarga solingan maktublardagi oddiy va beg’ubor so’zlarga monand edi hozir. Men bilan ilk bora qandolat do’koni yonida uchrashgan va bir qadar o’ng’aysizlangan kabi ko’zlarini olib qochib salomlashgan chog’da qora sochlarining o’rami dikkaygan Lusianani ko’z oldimga keltirolmay qoldim. Shundan so’ng, harchand urinmay, o’shandagi, o’sha holatdagi bir tutam tikraygan, to’zg’ib-mavjlanib ketgan qop-qora sochlarini ko’z oldimga keltirolmadim. Xotiramda ertalablari u yoqdan bu yoqqa yurishdan huzur qiladigan yoki mushuk bilan boladek o’ynashib charchamaydigan, kechki payt esa men ilohiylashtiradigan Lusianaga nisbatan yuragimda ishq o’tini alangalatgan baland bo’yli, sog’lom va baxtiyor ayolga o’xshamaydigan to’qima kursida o’tirgan ayol timsoli naqshlanib qolgandi.

Ehtimol mana shular haqida unga aytib berishim lozim edi. Biroq sira bir qarorga kelolmay, ikkilanib yuraverdim. Nazarimda, yopig’liq qozon yopig’lig’icha qolgani yaxshi edi. Balkim men o’zimni shunchalar masrur va nekbin his qilayotganim uchunmi, ilgari zarracha payqamagan sirli ravishda hol so’rab qolishlar, faromushxotir yurishlar, ba’zan bir nima axtargandek yuz-ko’zimga uzoq tikilib qolishlardek yangi odatlariga ahamiyat ham bermasdim. Chunki, bu o’sha, oynavand ayvonning g’amgin ruhi va binafsharang xushbo’y konvertlar isining tajassumi edi, xolos. Ittifoqo yarim kechasi uyg’onib ketdim-da yonimda beozorgina uxlab yotgan Lusianaga karab turib, unga erishmoq, uning muhabbatini qozonmoq uchun nechog’liq qiynalganlarim, ne-ne hiyla va tasodiflarni o’ylab topganlarim haqida boshdan-oyoq aytib berish vaqti kelganini his qildim. Men bunday qilolmadim: chunki Lusiana uxlayotgandi, so’ng uyg’onib ketdi, seshanba kuni kinoga borishimiz kerak edi. Ta’til davrida esa safarga chiqish niyatida sayohatbop mashina qidirishimiz kerak bo’ldi, kunlar juda tez, hech qanday iz qoldirmas, yolg’iz ko’kimtir kulrang yog’du, novdalardan to’qilgan oromkursida o’tirgan Lusiananing zebo qaddi-qomatini ro’yi-ravshan ko’rsatayotgan bir tutamgina oqshom chog’i kino kadrlaridek sekin o’tayotgan damlardagina bunga imkon tug’ilardi. Endi u men bilan kamdan-kam gaplashar, o’shanda ham bir nimani izlayotgandek qayta-qayta yuz-ko’zimga tikilib qolar, mana shu qilig’i to’g’risini aytish, men uchun jigarrang sochlar va oynavand ayvonda to’kilib yotgan kulrang yog’du nimani bildirajagini tushuntirish xohishini so’ndirar edi. Xullas, aytolmadim. Ittifoqo, ish tartibi o’zgarib qoldi-yu, shu bahonada choshgohga yaqin shahar markaziga borishimga to’g’ri keldi. Tasodifni qarangki, men Lusianani ko’rib qoldim. U mehmonxona eshigidan yonida bir yigit bilan chiqib kelardi. Rosti tanimabman, yonidagi norg’ul yigitni qo’ltiqlab olgani, yigit esa uning sinchalog’idan erkalab o’pib qo’yishi uchun engashganida jingalak sochlari Lusiananing jigarrang sochlariga chirmashib ketayotganini ko’rib, hech narsani tushunmasam-da, gap nimada ekanligini fahmladim.

Manba: «Jahon adabiyoti» jurnali,09/2013