ХХ аср француз шеърияти ҳам шаклан, ҳам мазмунан ниҳоятда ранг-баранглиги, бадиий ифода санъатида турли кашфиётларга бойлиги билан ажралиб туради. Хусусан,жаҳон шеъриятига ижобий таъсир кўрсатган символизм ва сюрреализм оқимини яратганлар ҳам француз шоирларидир.

Улар биринчи ва иккинчи жаҳон уруши фожиаларини ўз бошидан кечирган, ҳатто баъзилари озодлик кураши йўлида қурбон бўлган қаҳрамон ижодкорлардир (масалан, Робер Десносни фашистлар концлагерда қатл этишган). Европада фашизм зулмига қарши курашда француз қаршилик кўрсатиш ҳаракатининг аҳамияти улкандир. Бу давр шеърияти тарихда муҳаббат, озодлик, кураш ва жасорат шеърияти ўлароқ ёрқин из қолдирди. Шуни алоҳида таъкидлаш керакки, ХХ аср француз шеъриятида асосан уч йўналиш мавжуд: аёлга меҳр-муҳаббат,Франция тақдири, озодлик ва инсонпарварлик ғояларига содиқлик.

Қуйида асарлари эътиборингизга ҳавола этилаётган ижодкорларнинг ҳар бири ўзига хослиги билан донг таратган.Масалан, Гийом Аполлинер ишқ-муаббат куйчиси сифатида шуҳрат қозонган. Аслида, у шеъриятга ҳаётни бутун мураккабликлари, зиддиятлари билан тўла акс эттира олган буюк новатор ҳисобланади. У шоирона бўлмаган сўзларни, ҳолатларни, мавзуларни ҳам юксак бидиият билан ифодалай олган санъаткордир. Яъни, шеърни “шоироналик”дан қутқарган, турмушга ниҳоятда яқинлаштирган шоирдир. Поль Элюар эса, сюрреализм оқимининг энг илғор яратувчиларидан биридир. Унинг эрксевар, адолатпарвар шеъриятида жасур, буюк ватанпарвар ижодкорнинг юраги уриб туради. Қисқаси, бу давр шоирлари асарларида даврнинг фожиали манзаралари, эрк ва бахт йўлидаги ҳайқириқлари, ҳаёт ва ўлим исканжасидаги ингроқлари эшитилиб туради. Энг муҳими, дунёни обод ва инсонни озод кўриш истаги, орзуси, бу йўлдаги кураш мазкур шеъриятнинг ибратли фазилатларидир.

Таржимон

 

ЖАСОРАТ
ХХ аср француз шеъриятидан
Рус тилидан Тоҳир Қаҳҳор таржималари

Поль ФОР
(1872-1960)

ҚЎНҒИЗ ҚЎШИҒИ

Қўнғиз виз-виз учару кетар. Дагобер дарс тугашин кутар.
Сен-Денини* у барпо этди. Ёз таътилин у яқинлатди.

Қўнғиз виз-виз учару кетар. Шарлемань дарс тугашин кутар.
Римда унга зафар ёр бўлди. Душманлари аламдан ўлди.

Қўнғиз виз-виз учару кетар. Жанна д`Арк сўнг дарсни кутар.
Уни бугун ёқарлар, эсиз. Кетдик, бизлар балиқ овлаймиз.

Қўнғиз виз-виз учару кетар. Решелье дарс тугашин кутар.
Монтобанга* у ҳужум қилар. Халқ иштонин каштанга илар.

Қўнғиз виз-виз учару кетар. Робеспьер дарс тугашин кутар.
Жаллод уни кутар бу палла. Бизларни ҳам кутар тўй, ялла.

Қўнғиз виз-виз учару кетар. Бонапарт дарс тугашин кутар.
Қаршида қиш, Бородино бор. Танаффусга барча интизор.

Қўнғиз виз-виз учару кетар. Жаноб Дюсу дарс сўнгин кутар.
Ўқитувчи – устоз у, аммо… Яшаш – унга жумбоқ, муаммо.

Қўнғиз виз-виз учару кетар. Франция дарс сўнгин кутар.
Бас, димиқма, тур, эй сен, тўнғиз! Эркин-эркин учавер, қўнғиз!

Шарль ПЕГИ
(1873-1914)

ТЎРТЛИКЛАР

* * *

Қувончдан хабар келди –
Юксалмиш тоққа.
Виждондан хабар келди –
Ботмиш тупроққа.

* * *

Кўнгилда гоҳ дарду ғам,
Гоҳида севинч.
Қўл борида қадаҳ тут,
Севинч учун ич.

* * *

Кулфат мени яхши кўрар,
Ҳеч нари жилмас.
Кулфат гўё хотинимдай,
Мендан айрилмас.

* * *

Юрак, сени сўнгсиз оғриқ
Тинимсиз эзар.
Юрак, сени сўнгги оғриқ
Тамом қутқазар.

Гийом АПОЛЛИНЕР
(1880-1918)

МИРАБО КЎПРИГИ

Мирабо кўпригининг остидан оқар Сена,
Оқиб борар муҳаббат,
Бир нарса қолар фақат –
Қайғуларнинг ортидан қувончлар келар яна.
Тун бошланар, ғариб, беқадр,
Мен қоламан, кунлар кетадир.
Мавжлар узра сузишиб, гоҳ кафтни қўйиб кафтга,
Шодон суҳбат қурамиз,
Шавқ-ла қулоч урамиз –
Қўлларимиз ўхшайдир сув узра ёнган ўтга.
Тун бошланар ғариб, беқадр,
Мен қоламан, кунлар кетадир.
Сувларда оқиб ўтган ихтиёрсиз япроқдай
Севгимиз оқиб кетар,
Дилларни қайғу тутар…
Тағин умид чорлайдир тундаги тоқ чироқдай.
Тун бошланар ғариб, беқадр,
Мен қоламан, кунлар кетадир.
Сувда ҳар соат, ҳар кун, ҳар ҳафта яна-яна
Оқиб борар муҳаббат…
Бир нарса қолар фақат –
Мирабо кўпригининг остидан оқар Сена.
Тун бошланар ғариб, беқадр,
Мен қоламан, кунлар кетадир.

САНТА ТУРМАСИ
(туркумдан)

* * *

Қўрқинч, бадбўй турма ҳовлиси
Тағин ҳазил-мазахга тўлди:
“Ҳе, жонингни иблис овласин!”
“Гийом, сенга нималар бўлди?..”
“Яша!” демас Лазарга ҳеч ким,
Дерлар: “Тирик тобутга туш, ўл!”
Оҳ, қўшиғим… оҳ, жононларим…
Оҳ, эркин кун, хайр, омон бўл.

* * *

Ҳа, мен олдин эдим бир одам,
Энди отим эслардан чиқди.
Ҳа, йигирма бешинчи хонам,
Рақамим, ҳа, йигирма икки.
Хира туйнук ортида офтоб
Кир латтага ўралгандайин;
Масхаралаб мени у шу тоб,
Шеъримдан чарс боқиши тайин.
Нураган, кир деворлар тунд, жим.
Шифтдан баъзан чанглар сепилар.
Тепамдаги бўлмада маҳкум
Восвосланиб инграр, тепинар.

* * *

Кунлар ўтар жудаям секин,
Ўхшар мозор йўлига кунлар –
Бўм-бўш… ким бор, дейсану лекин
На ўтган бор ва на қайтганлар…
Бир-бирига ўхшайди кунлар.

Жюль СЮПЕРВЬЕЛЬ
(1884-1960)

УЗОҚДАН

Узоқдан товушимни туйишга ўргандингми?
Сен ерга қулоқ тутма, сен қалбингга қулоқ сол.
Бу ёққа келмоқ учун йўл, кўприк қургандингми?
Мен сенга интизорман, эй, севгилим, кела қол!

Атлантика кенглиги бизни айри тутса ҳам,
Йўлимизни тўсса ҳам чўл, ўрмон, ваҳший тоғлар,
Агар менга майл ила кулиб боқсанг, эй санам,
Етар – барча тўсиқлар бизни висолга боғлар.

ВАҲШИЙЛАР ШАҲРИ

Шаҳарга боқаркан ҳайрон буғулар,
Тинчлик, хотиржамлик бор бу томонда.
Ўрмонда қўрқувдан барча бўғилар –
Ўлжа бўлиш хавфи кутар ҳар онда!..
Асли шаҳар тўла турфа хил махлуқ,
Изғишар; туришар тўдаланганча.
Боқ, корхоналарда улвий одам йўқ,
Ишлашар, қайтишар подаланганча.
Инсон ҳам махлуқдир аслида, зотан.
Қай бир ҳайвон бордир ич-ичимизда;
Суғурми, наҳангми, бўрими, арслон –
Бари куч оладир онг, кучимиздан.
Ўзликни агарда тутмасак маҳкам,
Осон айланмоқлик бирор ҳайвонга.
Одамдай яшайлик бўлсак гар одам –
Ваҳшийликни қувиб чўлга, ўрмонга.
Агар ҳайвонийлик бизни забт этса,
Қора босган жонлар зулматга толар;
Ичдаги инсонлик, руҳ ўлиб битса,
Ёлғиз тан бир умр азобда қолар.

Поль ЭЛЮАР
(1895-1952)

ЖАСОРАТ

Парижда қаҳратон.
Парижда очлик.
Каштанзор кўчалар тўла муҳтожлик.
Гадойдек юпун Париж,
Париж хор, ғариб –
Метродаги ҳорғин каби ухлар тик туриб…
Йўқсулларнинг бошига тушди янги кулфатлар.
Ситамкаш Парижнинг ақлу хаёлин
Ёнғин,
Совуқ ҳаво ютмоқда бетин.
Очликдан сулайган ишчиларнинг
Меҳрини,
Қаҳрини ютмоқда бу тун…
Фақат сен ёрдам деб ўтинма, Париж!
Яна аввалгидек яшашга тириш!
Шу очлигинг,
Муҳтожлигинг,
Ёлғизбошлигинг,
Қора бахтинг билан Парижсан, Париж!
Кўзларингда порлаб турар
Инсонийлик, куч.
Гўзал шаҳрим, Париж,
Сен – олмос қилич!
Қаршингда золимлик заҳрин сочаркан,
Сени кўммоқ учун гўрлар очаркан,
Ҳаққинг йўқдир кўнмоққа ҳеч бу ҳақсизликларга!
Босқин, талон, зулмнинг бу ўрасидан
Қутулгайсан, жасур Париж!
Эй, мағрур Париж,
Эй, олисда милтиллаган юлдузим, Париж!
Сен биз учун мангу ўчмас умид машъали,
Қутулгайсан азоблардан, бу ёт кирликдан!..
Умидланинг, жасурланинг, эй йўлдошларим!
Тўғри, йўқдир бизда этик ё темир қалпоқ,
Ё ялтироқ мундирлар ҳам йўқ эгнимизда,
Бироқ порлоқ қуёш оқар томиримизда!
Қуёшимиз қайтди яна,
У орамизда!
Қанча элдош,
Қанча тилдош ўлди биз учун,
Уларнинг-да қайноқ қони юрагимизда
“Ўч!” деб оқар,
Арвоҳлари кўклардан боқар.
Мана, яна тонг отмоқда.
Париж уфқида
Қутулиш ва эрк қуёши юксалмоқдадир.
Қучоқ очиб янги баҳор келмоқдадир,
Итоат ва қуллик, зулм бўлгуси тор-мор!
Қуллик – бизнинг душманимиз,
Билайлик бир бор!
Аммо… қуллар қуллигини англаган замон,
Кўтарар исён.

1942

ЗУЛМАТ

Нима ҳам қилар эдик, биз яшадик мозорда.
Фашистлар бизни эзди ҳар ер – кўча-бозорда.
Нима ҳам қилар эдик, ёнди шаҳру хиёбон,
Жизғанак бўлиб ёндик биз-да, худди биёбон.
Нима ҳам қилар эдик, оч-яланғоч қирилдик,
Қуролсиз эдик чунки, қўли калталик қилдик.
Нима ҳам қилар эдик, кездик шарпадай тунда,
Севдик бир-биримизни шу шафқатсиз очунда.

ИСПАНИЯДА

Бир қонли дарахт бўлса Испанияда агар,
У ҳурлик дарахтидир.
Агар Испанияда бўлса бирор ботир тил,
У эркдан сўзлар нуқул.
Бир қадаҳ шароб бўлса Испанияда агар,
Уни-да миллат ичар.

Робер ДЕСНОС
(1900-1945)

БИР ҚАДАҲ ШАРОБ

Қўзғолар экан поезд, менга хайр айта-айта,
Рўмолчангни силкима қайта-қайта!
Бир қадаҳни шаробга тўлатгин-да, эй дилдор,
Учқур поезд ортидан сепиб юбор!
Сепилган шароб худди алангадай тўлғониб,
Оқа келиб, туташсин менга ёниб!
Оловдек қонли шароб кўз ўнгимда товлансин,
Лабга тегсин тилингдай – жон овлансин!..

МАРСИЯ

Яшаб ёвуз замонда, ўтганман аллақачон.
Яшадим бир маҳбусдай, доим ўлимга тайёр;
Турмада, тор қафасда эзилса-да онг, виждон,
Қуллар ичра яшадим эркин, соҳибихтиёр.
Яшаганим ул зулмат мени кўр қилолмади
Кўрдим ер кенгликларин, кўрдим кўк кенглигини;
Булутли кунлар қалбдан ёғдумни ололмади,
Билдим қушлар сайроғин олтинга тенглигини.
Тириклар! Бу бойликлар энди сизларга ўтди,
Уларни асрайсизми? Она ватан озодми?
Жонажон қишлоқларда ҳосиллар қалай битди?
Мен жанг қилган у шаҳар бугун гавжум, ободми?
Тириклар! Тупроғимни босиб ўтинг қўрқмасдан,
Мен энди тамом йўқман – жисмим, сезгим йўқ зотан.

ГИЛЬВИК
1907-1997

ОҚ ЧОРЛОҚЛАР

Улар учун очликдир олам,
Бўм-бўш кенглик – чексиз бир алам.
Улар тўймас ҳеч замон; ҳар вақт
Оч қичқирмоқ уларга одат.
Токи замон бўшлиқни ютсин,
Очликларни тубдан йўқ этсин;
Бироқ денгиз бефарқ чайқалар,
Қушлар уни маломат қилар –
Жиловламас чунки у беғам
Очликни ҳам, чексизликни ҳам.

МАНГУЛИК

Мангуликни
Бой бермадик бутунлай ҳали.
Фақат недир етишмай қолди,
Ниманингдир келмади гали;
Қанийди, эҳ, орзуларнинг бўлса амали,
Ўр-қирларни туташтирсак
Яшил тоғларга,
Булутларни боғлай олсак
Боғ, ўтлоқларга;
Бирлаштирсак
Бу борлиқнинг кўзларини,
Инсонларни,
Сўзларини,
Ўзларини.
Фақат бу иш ўта оғир,
Машаққат ўта.
Шундай, аммо бир ҳақиқат аёндан-аён:
Ҳаёт мангу,
Биз мангумиз,
Мангу ҳар инсон.

* * *

Инсон зоти – ёшу қари, хотин, эр
Замонадан илгарилаб кетсам дер.
Уй қуришни ўйлаб, ўйга толамиз –
Ҳали уй йўқ, кўчиб кириб оламиз.
Кашф этилмай туриб ҳали кашфиёт,
Ўзиники қилар уни қай бир зот.
Кунлар, тунлар туманида бўғилган
Бу қирғоқда кўп ҳорғинлар йиғилган,
Узоқларда, силкиганча қўлчасин,
Замон келар… йиғмоқ учун ўлжасин.

* * *

Йўқ, беҳуда кечмади висол,
Ёниб турган икки ўт мисол
Қовушдик биз, эй соҳибжамол.
Беҳудамас, учрашсак ҳар гал,
Шам порларкан, ўтдай тўлғониб,
Қўлларимиз чирмашди ёниб.
Севишмоқ бу эски бир одат,
Олқишладик ишқ ўтин гоҳ пайт,
Гоҳо унга ёғдирдик лаънат.

ҚЎШИҚ

“Омин!” дер она ер. Қайғуга толар –
Инсон тобутини бағрига олар.
“Омин!” деб шивирлар. Бир қисқа калом.
Бу балки видодир, бу балки салом.
Тупроқ йиғламайдир, солмайдир уввос,
Инсон ҳам сукутда, жанозага мос…
Шундайин тақдирдош Инсон билан Ер,
Қолгани сир… Уни инсон билмайдир.

 

* билан белгиланган сўзлар изоҳи:

1. Сен-Дени – авлиё Денис, Парижнинг биринчи архиепископи. VII асрда қирол Дагобер унга мақбара  қурдириб, бу даргоҳни француз қироллари мозорига хизмат қиладиган католик руҳонийлари жамиятига  мулк қилиб берган.
2. 1621 йилда протестаннларининг Монтобан қалъаси кардинал Решелье буйруғига кўра қамал қилинган.

Manba: Жаҳон адабиёти, 8. 2012

   XX asr frantsuz she’riyati ham shaklan, ham mazmunan nihoyatda rang-barangligi, badiiy ifoda san’atida turli kashfiyotlarga boyligi bilan ajralib turadi. Xususan,jahon she’riyatiga ijobiy ta’sir ko’rsatgan simvolizm va syurrealizm oqimini yaratganlar ham frantsuz shoirlaridir. Ular birinchi va ikkinchi jahon urushi fojialarini o’z boshidan kechirgan, hatto ba’zilari ozodlik kurashi yo’lida qurbon bo’lgan qahramon ijodkorlardir (masalan, Rober Desnosni fashistlar kontslagerda qatl etishgan). Yevropada fashizm zulmiga qarshi kurashda frantsuz qarshilik ko’rsatish harakatining ahamiyati ulkandir. Bu davr she’riyati tarixda muhabbat, ozodlik, kurash va jasorat she’riyati o’laroq yorqin iz qoldirdi.  Shuni alohida ta’kidlash kerakki, XX asr frantsuz she’riyatida asosan uch yo’nalish mavjud: ayolga mehr-muhabbat,Frantsiya taqdiri, ozodlik va insonparvarlik g’oyalariga sodiqlik.

Quyida asarlari e’tiboringizga havola etilayotgan ijodkorlarning har biri o’ziga xosligi bilan dong taratgan.Masalan, Giyom Apolliner ishq-muabbat kuychisi sifatida shuhrat qozongan. Aslida, u she’riyatga hayotni butun murakkabliklari, ziddiyatlari bilan to’la aks ettira olgan buyuk novator hisoblanadi. U shoirona bo’lmagan so’zlarni, holatlarni, mavzularni ham yuksak bidiiyat bilan ifodalay olgan san’atkordir. Ya’ni, she’rni “shoironalik”dan qutqargan, turmushga nihoyatda yaqinlashtirgan shoirdir. Pol` Elyuar esa, syurrealizm oqimining eng ilg’or yaratuvchilaridan biridir. Uning erksevar, adolatparvar she’riyatida jasur, buyuk vatanparvar ijodkorning yuragi urib turadi. Qisqasi, bu davr shoirlari asarlarida davrning fojiali manzaralari, erk va baxt yo’lidagi hayqiriqlari, hayot va o’lim iskanjasidagi ingroqlari eshitilib turadi. Eng muhimi, dunyoni obod va insonni ozod ko’rish istagi, orzusi, bu yo’ldagi kurash mazkur she’riyatning ibratli fazilatlaridir.

Tarjimon

 

JASORAT
XX asr frantsuz she’riyatidan
Rus tilidan Tohir Qahhor tarjimalari

Pol  FOR
(1872-1960)

QO’NG’IZ QO’SHIG’I

Qo’ng’iz viz-viz ucharu ketar. Dagober dars tugashin kutar.
Sen-Denini* u barpo etdi. Yoz ta’tilin u yaqinlatdi.

Qo’ng’iz viz-viz ucharu ketar. Sharleman` dars tugashin kutar.
Rimda unga zafar yor bo’ldi. Dushmanlari alamdan o’ldi.

Qo’ng’iz viz-viz ucharu ketar. Janna d`Ark so’ng darsni kutar.
Uni bugun yoqarlar, esiz. Ketdik, bizlar baliq ovlaymiz.

Qo’ng’iz viz-viz ucharu ketar. Reshel`e dars tugashin kutar.
Montobanga* u hujum qilar. Xalq ishtonin kashtanga ilar.

Qo’ng’iz viz-viz ucharu ketar. Robesp`er dars tugashin kutar.
Jallod uni kutar bu palla. Bizlarni ham kutar to’y, yalla.

Qo’ng’iz viz-viz ucharu ketar. Bonapart dars tugashin kutar.
Qarshida qish, Borodino bor. Tanaffusga barcha intizor.

Qo’ng’iz viz-viz ucharu ketar. Janob Dyusu dars so’ngin kutar.
O’qituvchi – ustoz u, ammo… Yashash – unga jumboq, muammo.

Qo’ng’iz viz-viz ucharu ketar. Frantsiya dars so’ngin kutar.
Bas, dimiqma, tur, ey sen, to’ng’iz! Erkin-erkin uchaver, qo’ng’iz!

Sharl PEGI
(1873-1914)

TO’RTLIKLAR

* * *

Quvonchdan xabar keldi –
Yuksalmish toqqa.
Vijdondan xabar keldi –
Botmish tuproqqa.

* * *

Ko’ngilda goh dardu g’am,
Gohida sevinch.
Qo’l borida qadah tut,
Sevinch uchun ich.

* * *

Kulfat meni yaxshi ko’rar,
Hech nari jilmas.
Kulfat go’yo xotinimday,
Mendan ayrilmas.

* * *

Yurak, seni so’ngsiz og’riq
Tinimsiz ezar.
Yurak, seni so’nggi og’riq
Tamom qutqazar.

Giyom APOLLINER
(1880-1918)

MIRABO KO’PRIGI

Mirabo ko’prigining ostidan oqar Sena,
Oqib borar muhabbat,
Bir narsa qolar faqat –
Qayg’ularning ortidan quvonchlar kelar yana.
Tun boshlanar, g’arib, beqadr,
Men qolaman, kunlar ketadir.
Mavjlar uzra suzishib, goh kaftni qo’yib kaftga,
Shodon suhbat quramiz,
Shavq-la quloch uramiz –
Qo’llarimiz o’xshaydir suv uzra yongan o’tga.
Tun boshlanar g’arib, beqadr,
Men qolaman, kunlar ketadir.
Suvlarda oqib o’tgan ixtiyorsiz yaproqday
Sevgimiz oqib ketar,
Dillarni qayg’u tutar…
Tag’in umid chorlaydir tundagi toq chiroqday.
Tun boshlanar g’arib, beqadr,
Men qolaman, kunlar ketadir.
Suvda har soat, har kun, har hafta yana-yana
Oqib borar muhabbat…
Bir narsa qolar faqat –
Mirabo ko’prigining ostidan oqar Sena.
Tun boshlanar g’arib, beqadr,
Men qolaman, kunlar ketadir.

SANTA TURMASI
(turkumdan)

* * *

Qo’rqinch, badbo’y turma hovlisi
Tag’in hazil-mazaxga to’ldi:
“He, joningni iblis ovlasin!”
“Giyom, senga nimalar bo’ldi?..”
“Yasha!” demas Lazarga hech kim,
Derlar: “Tirik tobutga tush, o’l!”
Oh, qo’shig’im… oh, jononlarim…
Oh, erkin kun, xayr, omon bo’l.

* * *

Ha, men oldin edim bir odam,
Endi otim eslardan chiqdi.
Ha, yigirma beshinchi xonam,
Raqamim, ha, yigirma ikki.
Xira tuynuk ortida oftob
Kir lattaga o’ralgandayin;
Masxaralab meni u shu tob,
She’rimdan chars boqishi tayin.
Nuragan, kir devorlar tund, jim.
Shiftdan ba’zan changlar sepilar.
Tepamdagi bo’lmada mahkum
Vosvoslanib ingrar, tepinar.

* * *

Kunlar o’tar judayam sekin,
O’xshar mozor yo’liga kunlar –
Bo’m-bo’sh… kim bor, deysanu lekin
Na o’tgan bor va na qaytganlar…
Bir-biriga o’xshaydi kunlar.

Jyul SYUPERVEL
(1884-1960)

UZOQDAN

Uzoqdan tovushimni tuyishga o’rgandingmi?
Sen yerga quloq tutma, sen qalbingga quloq sol.
Bu yoqqa kelmoq uchun yo’l, ko’prik qurgandingmi?
Men senga intizorman, ey, sevgilim, kela qol!

Atlantika kengligi bizni ayri tutsa ham,
Yo’limizni to’ssa ham cho’l, o’rmon, vahshiy tog’lar,
Agar menga mayl ila kulib boqsang, ey sanam,
Yetar – barcha to’siqlar bizni visolga bog’lar.

VAHSHIYLAR SHAHRI

Shaharga boqarkan hayron bug’ular,
Tinchlik, xotirjamlik bor bu tomonda.
O’rmonda qo’rquvdan barcha bo’g’ilar –
O’lja bo’lish xavfi kutar har onda!..
Asli shahar to’la turfa xil maxluq,
Izg’ishar; turishar to’dalangancha.
Boq, korxonalarda ulviy odam yo’q,
Ishlashar, qaytishar podalangancha.
Inson ham maxluqdir aslida, zotan.
Qay bir hayvon bordir ich-ichimizda;
Sug’urmi, nahangmi, bo’rimi, arslon –
Bari kuch oladir ong, kuchimizdan.
O’zlikni agarda tutmasak mahkam,
Oson aylanmoqlik biror hayvonga.
Odamday yashaylik bo’lsak gar odam –
Vahshiylikni quvib cho’lga, o’rmonga.
Agar hayvoniylik bizni zabt etsa,
Qora bosgan jonlar zulmatga tolar;
Ichdagi insonlik, ruh o’lib bitsa,
Yolg’iz tan bir umr azobda qolar.

Pol  ELYUAR
(1895-1952)

JASORAT

Parijda qahraton.
Parijda ochlik.
Kashtanzor ko’chalar to’la muhtojlik.
Gadoydek yupun Parij,
Parij xor, g’arib –
Metrodagi horg’in kabi uxlar tik turib…
Yo’qsullarning boshiga tushdi yangi kulfatlar.
Sitamkash Parijning aqlu xayolin
Yong’in,
Sovuq havo yutmoqda betin.
Ochlikdan sulaygan ishchilarning
Mehrini,
Qahrini yutmoqda bu tun…
Faqat sen yordam deb o’tinma, Parij!
Yana avvalgidek yashashga tirish!
Shu ochliging,
Muhtojliging,
Yolg’izboshliging,
Qora baxting bilan Parijsan, Parij!
Ko’zlaringda porlab turar
Insoniylik, kuch.
Go’zal shahrim, Parij,
Sen – olmos qilich!
Qarshingda zolimlik zahrin socharkan,
Seni ko’mmoq uchun go’rlar ocharkan,
Haqqing yo’qdir ko’nmoqqa hech bu haqsizliklarga!
Bosqin, talon, zulmning bu o’rasidan
Qutulgaysan, jasur Parij!
Ey, mag’rur Parij,
Ey, olisda miltillagan yulduzim, Parij!
Sen biz uchun mangu o’chmas umid mash’ali,
Qutulgaysan azoblardan, bu yot kirlikdan!..
Umidlaning, jasurlaning, ey yo’ldoshlarim!
To’g’ri, yo’qdir bizda etik yo temir qalpoq,
YO yaltiroq mundirlar ham yo’q egnimizda,
Biroq porloq quyosh oqar tomirimizda!
Quyoshimiz qaytdi yana,
U oramizda!
Qancha eldosh,
Qancha tildosh o’ldi biz uchun,
Ularning-da qaynoq qoni yuragimizda
“O’ch!” deb oqar,
Arvohlari ko’klardan boqar.
Mana, yana tong otmoqda.
Parij ufqida
Qutulish va erk quyoshi yuksalmoqdadir.
Quchoq ochib yangi bahor kelmoqdadir,
Itoat va qullik, zulm bo’lgusi tor-mor!
Qullik – bizning dushmanimiz,
Bilaylik bir bor!
Ammo… qullar qulligini anglagan zamon,
Ko’tarar isyon.

1942

ZULMAT

Nima ham qilar edik, biz yashadik mozorda.
Fashistlar bizni ezdi har yer – ko’cha-bozorda.
Nima ham qilar edik, yondi shahru xiyobon,
Jizg’anak bo’lib yondik biz-da, xuddi biyobon.
Nima ham qilar edik, och-yalang’och qirildik,
Qurolsiz edik chunki, qo’li kaltalik qildik.
Nima ham qilar edik, kezdik sharpaday tunda,
Sevdik bir-birimizni shu shafqatsiz ochunda.

ISPANIYADA

Bir qonli daraxt bo’lsa Ispaniyada agar,
U hurlik daraxtidir.
Agar Ispaniyada bo’lsa biror botir til,
U erkdan so’zlar nuqul.
Bir qadah sharob bo’lsa Ispaniyada agar,
Uni-da millat ichar.

Rober DESNOS
(1900-1945)

BIR QADAH SHAROB

Qo’zg’olar ekan poezd, menga xayr ayta-ayta,
Ro’molchangni silkima qayta-qayta!
Bir qadahni sharobga to’latgin-da, ey dildor,
Uchqur poezd ortidan sepib yubor!
Sepilgan sharob xuddi alangaday to’lg’onib,
Oqa kelib, tutashsin menga yonib!
Olovdek qonli sharob ko’z o’ngimda tovlansin,
Labga tegsin tilingday – jon ovlansin!..

MARSIYA

Yashab yovuz zamonda, o’tganman allaqachon.
Yashadim bir mahbusday, doim o’limga tayyor;
Turmada, tor qafasda ezilsa-da ong, vijdon,
Qullar ichra yashadim erkin, sohibixtiyor.
Yashaganim ul zulmat meni ko’r qilolmadi
Ko’rdim yer kengliklarin, ko’rdim ko’k kengligini;
Bulutli kunlar qalbdan yog’dumni ololmadi,
Bildim qushlar sayrog’in oltinga tengligini.
Tiriklar! Bu boyliklar endi sizlarga o’tdi,
Ularni asraysizmi? Ona vatan ozodmi?
Jonajon qishloqlarda hosillar qalay bitdi?
Men jang qilgan u shahar bugun gavjum, obodmi?
Tiriklar! Tuprog’imni bosib o’ting qo’rqmasdan,
Men endi tamom yo’qman – jismim, sezgim yo’q zotan.

GILVIK
1907-1997

OQ CHORLOQLAR

Ular uchun ochlikdir olam,
Bo’m-bo’sh kenglik – cheksiz bir alam.
Ular to’ymas hech zamon; har vaqt
Och qichqirmoq ularga odat.
Toki zamon bo’shliqni yutsin,
Ochliklarni tubdan yo’q etsin;
Biroq dengiz befarq chayqalar,
Qushlar uni malomat qilar –
Jilovlamas chunki u beg’am
Ochlikni ham, cheksizlikni ham.

MANGULIK

Mangulikni
Boy bermadik butunlay hali.
Faqat nedir yetishmay qoldi,
Nimaningdir kelmadi gali;
Qaniydi, eh, orzularning bo’lsa amali,
O’r-qirlarni tutashtirsak
Yashil tog’larga,
Bulutlarni bog’lay olsak
Bog’, o’tloqlarga;
Birlashtirsak
Bu borliqning ko’zlarini,
Insonlarni,
So’zlarini,
O’zlarini.
Faqat bu ish o’ta og’ir,
Mashaqqat o’ta.
Shunday, ammo bir haqiqat ayondan-ayon:
Hayot mangu,
Biz mangumiz,
Mangu har inson.

* * *

Inson zoti – yoshu qari, xotin, er
Zamonadan ilgarilab ketsam der.
Uy qurishni o’ylab, o’yga tolamiz –
Hali uy yo’q, ko’chib kirib olamiz.
Kashf etilmay turib hali kashfiyot,
O’ziniki qilar uni qay bir zot.
Kunlar, tunlar tumanida bo’g’ilgan
Bu qirg’oqda ko’p horg’inlar yig’ilgan,
Uzoqlarda, silkigancha qo’lchasin,
Zamon kelar… yig’moq uchun o’ljasin.

* * *

Yo’q, behuda kechmadi visol,
Yonib turgan ikki o’t misol
Qovushdik biz, ey sohibjamol.
Behudamas, uchrashsak har gal,
Sham porlarkan, o’tday to’lg’onib,
Qo’llarimiz chirmashdi yonib.
Sevishmoq bu eski bir odat,
Olqishladik ishq o’tin goh payt,
Goho unga yog’dirdik la’nat.

QO’SHIQ

“Omin!” der ona yer. Qayg’uga tolar –
Inson tobutini bag’riga olar.
“Omin!” deb shivirlar. Bir qisqa kalom.
Bu balki vidodir, bu balki salom.
Tuproq yig’lamaydir, solmaydir uvvos,
Inson ham sukutda, janozaga mos…
Shundayin taqdirdosh Inson bilan Yer,
Qolgani sir… Uni inson bilmaydir.

 

* bilan belgilangan so’zlar izohi:

1. Sen-Deni – avliyo Denis, Parijning birinchi arxiepiskopi. VII asrda qirol Dagober unga maqbara qurdirib, bu dargohni frantsuz qirollari mozoriga xizmat qiladigan katolik ruhoniylari jamiyatiga  mulk qilib bergan.
2. 1621 yilda protestannlarining Montoban qal’asi kardinal Reshel`e buyrug’iga ko’ra qamal qilingan.

Manba: Jahon adabiyoti, 8. 2012