“Ижодкор учун шундай мавзулар бўладики, улар ўлмас ҳисобланади. Булар – уруш, ўлим, муҳаббат”,-деб ёзган эди адиб Эрнест Ҳемингуэй. Драматург Ғулом Зафарий қаламига мансуб биринчи ўзбек мусиқали драмаси “Ҳалима” гарчи ХХ асрнинг 20-йилларида саҳна юзини илк бора кўрган бўлса-да, шу нуқтаи назардан ўз аҳамиятини йўқотмаган, халқнинг турмуш тарзидаги долзарб масалаларни очиб берган мана шундай асарлардан бири ҳисобланади.

Ғулом Зафарий кўпқиррали ижод соҳиби бўлиб, у ўзбек миллий театри, театр танқидчилиги, мусиқа маданияти, қолаверса, миллий адабиётимиз тарихида муносиб ўрин эгаллайди. У 1889 йили Тошкентнинг Бешёғоч даҳасига қарашли Каттабоғ маҳалласида таваллуд топти. Аввал эски мактабда, хусусий рус мактабида, Кўкалдош мадрасасида таълим олди. У 1912—1924 йилларда Ўш шаҳрида ўқитувчилик қилди. 1914 йилдан бошлаб Тошкентдаги «Турон» труппасида актёрлик қилди, ўқитувчи бўлиб ишлади. 1917 йилдан «Ишчилар дунёси» журнали, шунингдек, билим юртларида фаолият кўрсатади.

Ғулом Зафарий ижоди 1914 йилдан бошланган бўлиб, у дастлаб ўз шеърлари билан танилади. Сўнгра эса «Бахтсиз шогирд» (1914) номли бир пардали пьеса ёзади, кейин «Баҳор», «Гунафша», «Тўсқинчилик», «Ёрқиной», «Раҳимли ўқитувчи», «Мозорликда», «Мақтанган киши», «Татимбой ота», «Чўпон Темир» (1924) ҳамда «Ёшлар энди берилмас» (1926) каби пьеса ва достонлар яратади.

Бироқ Зафарий ёзувчи, драматург сифатида ўзининг «Ҳалима» пьесаси билан машҳур бўлган. «Ҳалима» 1920 йилда ёзилган бўлиб, ўша йилнинг 14 сентябрида «Турон» труппасида Маннон Уйғур томонидан саҳналаштирилган. Мазкур асар тўнғич миллий мусиқали драма бўлиб, унинг мусиқий безагини ҳам муаллифнинг ўзи машҳур созанда Шораҳим Шоумаров ҳамда мулла Тўйчи Ҳофиз ёрдамида бажарган. Айни чоғда «Ҳалима» ўз даврида миллий опера сифатида баҳоланган. Профессор Фитрат ҳам ушбу асарни опера деб атаган.

Ғулом Зафарий ўзбек миллий куйлари, мақом ва мақом шўъбаларини жуда яхши билган том маънодаги зиёли эди. Унинг «Шарқ мусиқалари ва чолғулари», «Мусиқа муаммоси», «Ўзбек мусиқаси тўғрисида» каби мақолалари шулар жумласидандир.

Ўзбек мусиқа маданияти тарихида у мусиқий саҳнавий асарлар муаллифи, миллий мусиқа намуналари тўпловчиси ҳамда тадқиқотчиси сифатида танилган. Ғулом Зафарий ва унинг сафдошлари (Фитрат, В.Успенский, Элбек) жонбозлиги туфайли уюштирилган илк мусиқий-фольклор экспедициялари натижасида мусиқа меросини тўплаш ва ўрганиш тизимига асос солинди: 1920-йиллар бошида Бухорода Танбур чизиғининг нусхаси топилди, 1923—24 йилларда Бухоро Шашмақом», 1925 йилда Ш.Шоумаровдан Тошкент-Фарғона мақом йўллари илк бор нотага ёзиб олинди. Элбек билан Фарғонага уюштирилган экспедиция натижалари асосида миллий мусиқий фольклорнинг биринчи (гарчанд нота ёзувисиз бажарилган бўлса-да) тизимли нашри — «Ашулалар» тўплами тайёрланди.

Ғулом Зафарий 1937 йилда қатағонга учраб, 1938 йил 4 декабрда қатл этилган.

Нигора Умарова
“ҲАЛИМА”НИНГ ЗАМОНАВИЙ ҚИЁФАСИ

Бу дутор ўзгармаган, аммо садоси ўзгача…

Қўшиқдан

“Ижодкор учун шундай мавзулар бўладики, улар ўлмас ҳисобланади. Булар – уруш, ўлим, муҳаббат”,-деб ёзган эди адиб Эрнест Хемингуэй. Драматург Ғулом Зафарий қаламига мансуб биринчи ўзбек мусиқали драмаси “Ҳалима” гарчи ХХ асрнинг 20-йилларида саҳна юзини илк бора кўрган бўлса-да, шу нуқтаи назардан ўз аҳамиятини йўқотмаган, халқнинг турмуш тарзидаги долзарб масалаларни очиб берган мана шундай асарлардан бири ҳисобланади.

“Дийдор” театр-студиясида Ғулом Зафарийнинг “Ҳалима” пьесаси Ўзбекистон Давлат санъат ва маданият институти 4-босқич “Мусиқали драма ва театр актёрлиги” факультети талабалари томонидан диплом-спектакль сифатида намойиш этилди. Саҳналаштирувчи режиссёр Баҳодир Йўлдошев, рассом Сергей Седухин, курс раҳбари Рамзиддин Қодиров. Диплом-спектакль “Ўзбек-театр” ижодий бирлашмасининг “Сени куйлаймиз, замондош” театр ҳафталиги доирасида танловдан ташқари қўшимча спектакль тарзида кўрсатилди. Ўзбекистон Давлат санъат ва маданият институтининг амалга ошираётган хайрли ишларидан бири сифатида шуни кўриш мумкинки, битирувчи талабаларнинг амалиётини театрларда профессионал режиссёрлар билан ҳамкорликда ўтказмоқда. Театр ва институт ҳамкорлиги эса келажакда ўз ишининг моҳир устаси бўлган актёрларнинг етишиб чиқишини, устоз-шогирд мактаби яратилишини таъминлайди.

“Ҳалима” драмаси Зубайдабегим (Зайнаб Худоёрова) чертган дуторнинг хонишин навоси билан бошланади. “Тановор”, “Қари наво”, оғир маҳзун халқ куйларининг маҳзун оҳанги… Ҳалима (Фаёза Валиева) севгилиси Неъматни мардикорликдан келишини орзиқиб кутади, Неъмат (Нурилло Эминов) мардикорликдан қайтиб келган. Қизалоқнинг севинчи ичига сиғмайди, унинг сирдоши тутлар. Ҳалима “ўзи”нинг дарахтлари билан сирлашади, шивирлашади, ҳаёт қувончларини улар билан бирга баҳам кўради.

Ортиқбой (Нурилло Эминов) ХХ аср бошларидаги янги-фабрикант бойлардан бири. Ўта эҳтиёткор, муғомбир шахс. Неъмат мардикорликдан қайтиб келгач, “балки мардикорликдан қочиб келгандирсан?” -дейди. У оқпошшонинг чангалига тушган йигитлар соғ-омон чиқмаслигини жуда яхши англайди. Шу боис ҳам Неъматни қандай қисмат кутаётганлигини билса-да, укасининг ўрнига мардикорликка жўнатади. Неъмат сиёсатдан сўз очиб фикрини билдирса, “Менга нима…”- деб ўзини сиртдан сиёсатга аралашмагандек тутса ҳам, бироқ одамлар айни ўша пайтдаги сиёсий вазиятни қандай баҳолаётганликларини билиш учун завжаларини чор атрофдаги маҳаллаларга юборади. Албатта, бунда сиёсий вазиятдаги жиддий ўзгаришлар Ортиқбойнинг сармоясига, фабрикалардаги ҳолатига жиддий таъсир кўрсатишини бой олдиндан кўра билади. Ортиқбойнинг хотинлари – Зубайда (Зайнаб Худоёрова), Сухсурхон (Мадина Сапаева), Бодомбека (Иноятхон Бахтиёрхўжа қизи)га буйруқ бериш жараёнида уч хил рафиқанинг уч хил характери очиб берилган.

Ортиқбой ҳамма нарсани пул билан ўлчайди. Буни биз Ҳалимани “ўзиники қилиш” учун Холжон хола (Шаҳноза Йўлдошева)ни ишга солиб мири берганида, Неъматнинг соғлиғини янада танглаштириш, дардини зўрайтириб ажалини тезлаштириш учун табиб (Ҳамидулло Қодиров)га “оғзига сиққанича” пулни бераётганида кўришимиз мумкин. Ортиқбой пулнинг “зўрлиги”ни чуқур англаган шахс. Неъмат мардикорликка Ортиқбойнинг укасини ўрнига кетишининг сабаби ҳам пулнинг “кучи”. Ортиқбой учун виждон — пул, иймон — пул. Бойнинг бир нозик жиҳати – Ҳалимага “ишқивоз”лиги. Беғубор, туйғулари соф, қалби кирланиб улгурмаган Ҳалима унинг кўнглига ўтирган, учта хотинини қўйиб бўлса-да, унга етишиш Ортиқбойнинг орзуси. Бойбиччалари ҳусну малоҳатда тенгсиз беназир, оқила бўлсалар ҳам, унингча хотинларининг кўнгли қора. Ҳаттоки, Ортиқбойнинг уйқусида ҳаловат йўқ, ухлаганида хотинлари бир бало қилиб қўйишмаса бўлгани деб… Ҳалима эса…, Ҳалима ўзгача дунё, ёш, навқирон, “гаҳ” деса қўлга қўнади.

Ортиқбойнинг аёллари – Зубайдабегим, Сухсурхон, Бодомбека гулгун кўринсалар ҳам, ичлари тўла дард-фиғон. Актрисалар Зайнаб Худоёрова, Мадина Сапаева, Иноятхон Бахтиёрхўжа қизи “ичкари уй”даги итоаткор шарқ аёлининг дили хунини оҳанг, қўшиқ, рақс билан ифода этиб бера олишган. Бундан ташқари улар орқа фонда ижро этишган “мажнунтол” образи — ўзи сомеъ, аммо сирдош, қалби зардобга тўла, кундошлик жафоси қора толеига битилган мазлумалар тимсолида яққол намоён бўлган. Актрисалар Ҳалима ва Неъматнинг учрашуви чоғида айлантирган палакда чархи гардуннинг икки ёш қисмати тепасида айланиб аввал ёруғ ҳолатда, сўнг эса кажрафторлик балоси билан жафоларга йўлиқтирганлиги кўрсатилган.

Неъматнинг пахта заводига юборилганлигидаги ҳолат “Айрилиқ,ҳижрон” ариясини дилхунликда куйлашда очиб берилган. Саҳналаштириш жараёнидаги баъзан роялда, баъзан дуторда, баъзан халқ қўшиқлари ижросидаги кўринишлар томошабиннинг томоша пайтидаги руҳиятидаги ўзгаришларга кучли таъсир кўрсатади. Саҳна об-ҳавосини мўътадиллаштириб туради. Режиссёр Баҳодир Йўлдошев саҳнадаги ўзига хос бу топилмалар билан томошабинни ҳам воқеалар ривожида иштирокчига айлантира билган.

Ҳалиманинг отаси – Муслим ака (Валижон Азметов) лавҳада барча нарсани пулга сотадиган инсондек кўринади, бироқ ўғли Зокиржон (Аббос Қўзибоев), қизи Ҳалима (Фаёза Валиева) билан мулоқоти жараёнида ночор ота қиёфасида гавдаланади. Зокиржон отасига синглисини ёши катта бойга узатилишига эътироз билдирган пайтида ҳам миллий қадриятларимизга хос тарзда отасининг кўзига тик қарай олмайди. Муслим ака ўртаҳол савдогар бўлгани ҳолда молиявий парокандаликдан қутулишнинг, қарзларидан узилишнинг йўли Ҳалимани Ортиқбойга беришда деб билса, Зокиржон навниҳол синглисини бойга узатилишини орига зид деб билиб, қарзни узиш учун пулни топишга ҳаракат қилишини айтади. Отанинг бечораликни чора деб билиши, ўғилнинг масалани ечишни имкониятларидан келиб чиққани ҳолда ҳал этиш жараёнидаги кўринишда шаън масаласи туради. Ота ўғилга нисбатан, “Ўчир овозингни, Йўқол!..” деб кавушини отган тақдирда ҳам, ўғил отасига ўзи томон отилган кавушни олиб келиб, ётиқлик билан фикрии уқтиришга, отасини ғазаб алангасини сўндиришга ҳаракат қилиши; Ҳалиманинг онаси Рокия хола (Мадина Сапаева)нинг айюҳаннос солмай, “Мен бу никоҳга қаршиман…” дея турмуш ўртоғига айтиши, Ҳалиманинг отасига гарчи ўз истагига қарши бўлса-да, оилавий вазиятни-отасининг Ортиқбой олдидаги ожизлигини билгани ҳолатда “Мен розиман…” деб кўз ёшлари билан розилигини билдириши – бу ўзбек оиласидаги тарбиянинг бир кўриниши эмасми…

Неъматнинг отаси Раҳим ака (Азамат Ҳамроев) қиёфасида эса ўз фикрига эга эмас, Ортиқбойнинг чизган чизиғидан чиқмайдиган, “нима десангиз шу, бой ота”дан ўзга нарсани билмайдиган қатъиятсиз шахсни кўрамиз. Гўёки Ортиқбой унинг учун авлиёлик рутбасига эга шахс. Раҳим акада ички исён етишмайди.

Ортиқбойнинг хотинлари Неъмат ва Ҳалимани бирга бўлишлари учун етарлича маблағ бериб уларни қочишга ундашади. Бироқ ота-онанинг юзига оёқ қўйишни истамаган, дардини тузалмас деб билган Неъматни касаллик ирода кучини енгиб қўйган, ундаги қатъиятни, келажакка нисбатан ишончни сўндирган. Оқибатда эса Неъматнинг ҳам, Ҳалиманинг ҳам тақдири фожиали якунланади.

“Ҳалима” пьесасининг ютуғи шундан иборат бўлдики, залда ўтирган томошабин уни нафасини ичига ютиб кузатди, пассив томошабин эмас, фаол кузатувчи сифатида “Нега?” саволига доимо воқеалар ривожида жавоб топишга интилиб, ҳар бир сюжетни синчиклаб томоша қилди. Драмадаги воқеалар долзарблигини йўқотмаган ҳолатда, инсонни шафқатсиз ҳаёт кураши жараёнида собит аҳдга, қатъиятли бўлишга, ҳар қандай ҳолатда ҳам ўзлигини сақлай билишга ундайди. Мазкур драмада бой бўлиш иймон, виждонини четга суриб қўйиб ўзгаларнинг бахтсизлиги эвазига ўзинигина бахтли бўлиши учун, нафс ўпқонини қондириш дегани эмас; инсоннинг ҳисга эмас, ҳирсга берилиши кимларнингдир фожиасига олиб келиши ғоя сифатида кўрсатилди. Саҳна лавҳалари ижрочилари ёш бўлсалар ҳам ўзларига юклатилган масъулиятли вазифани моҳирлик билан уддаладилар. Бунда албатта уларга йўл-йўриқ кўрсатган устозлар Баҳодир Йўлдошев ва Рамзиддин Қодировларнинг меҳнати намоён бўлган.

“Ijodkor uchun shunday mavzular bo‘ladiki, ular o‘lmas hisoblanadi. Bular – urush, o‘lim, muhabbat”,-deb yozgan edi adib Ernest Heminguey. Dramaturg G‘ulom Zafariy qalamiga mansub birinchi o‘zbek musiqali dramasi “Halima” garchi XX asrning 20-yillarida sahna yuzini ilk bora ko‘rgan bo‘lsa-da, shu nuqtai nazardan o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan, xalqning turmush tarzidagi dolzarb masalalarni ochib bergan mana shunday asarlardan biri hisoblanadi.

   G‘ulom Zafariy ko‘pqirrali ijod sohibi bo‘lib, u o‘zbek milliy teatri, teatr tanqidchiligi, musiqa madaniyati, qolaversa, milliy adabiyotimiz tarixida munosib o‘rin egallaydi. U 1889 yili Toshkentning Beshyog‘och dahasiga qarashli Kattabog‘ mahallasida tavallud topti. Avval eski maktabda, xususiy rus maktabida, Ko‘kaldosh madrasasida ta’lim oldi. U 1912—1924 yillarda O‘sh shahrida o‘qituvchilik qildi. 1914 yildan boshlab Toshkentdagi “Turon” truppasida aktyorlik qildi, o‘qituvchi bo‘lib ishladi. 1917 yildan “Ishchilar dunyosi” jurnali, shuningdek, bilim yurtlarida faoliyat ko‘rsatadi.

G‘ulom Zafariy ijodi 1914 yildan boshlangan bo‘lib, u dastlab o‘z she’rlari bilan taniladi. So‘ngra esa “Baxtsiz shogird” (1914) nomli bir pardali pyesa yozadi, keyin “Bahor”, “Gunafsha”, “To‘sqinchilik”, “Yorqinoy”, “Rahimli o‘qituvchi”, “Mozorlikda”, “Maqtangan kishi”, “Tatimboy ota”, “Cho‘pon Temir” (1924) hamda “Yoshlar endi berilmas” (1926) kabi pyesa va dostonlar yaratadi.

Biroq Zafariy yozuvchi, dramaturg sifatida o‘zining “Halima” pyesasi bilan mashhur bo‘lgan. “Halima” 1920 yilda yozilgan bo‘lib, o‘sha yilning 14 sentyabrida “Turon” truppasida Mannon Uyg‘ur tomonidan sahnalashtirilgan. Mazkur asar to‘ng‘ich milliy musiqali drama bo‘lib, uning musiqiy bezagini ham muallifning o‘zi mashhur sozanda Shorahim Shoumarov hamda mulla To‘ychi Hofiz yordamida bajargan. Ayni chog‘da “Halima” o‘z davrida milliy opera sifatida baholangan. Professor Fitrat ham ushbu asarni opera deb atagan.

G‘ulom Zafariy o‘zbek milliy kuylari, maqom va maqom sho‘balarini juda yaxshi bilgan tom ma’nodagi ziyoli edi. Uning “Sharq musiqalari va cholg‘ulari”, “Musiqa muammosi”, “O‘zbek musiqasi to‘g‘risida” kabi maqolalari shular jumlasidandir.

O‘zbek musiqa madaniyati tarixida u musiqiy sahnaviy asarlar muallifi, milliy musiqa namunalari to‘plovchisi hamda tadqiqotchisi sifatida tanilgan. G‘ulom Zafariy va uning safdoshlari (Fitrat, V.Uspenskiy, Elbek) jonbozligi tufayli uyushtirilgan ilk musiqiy-folklor ekspeditsiyalari natijasida musiqa merosini to‘plash va o‘rganish tizimiga asos solindi: 1920-yillar boshida Buxoroda Tanbur chizig‘ining nusxasi topildi, 1923—24 yillarda Buxoro Shashmaqom», 1925 yilda Sh.Shoumarovdan Toshkent-Farg‘ona maqom yo‘llari ilk bor notaga yozib olindi. Elbek bilan Farg‘onaga uyushtirilgan ekspeditsiya natijalari asosida milliy musiqiy folklorning birinchi (garchand nota yozuvisiz bajarilgan bo‘lsa-da) tizimli nashri — “Ashulalar” to‘plami tayyorlandi.

G‘ulom Zafariy 1937 yilda qatag‘onga uchrab, 1938 yil 4 dekabrda qatl etilgan.

Nigora Umarova
“HALIMA”NING ZAMONAVIY QIYOFASI

Bu dutor o‘zgarmagan, ammo sadosi o‘zgacha…

Qo‘shiqdan

“Ijodkor uchun shunday mavzular bo‘ladiki, ular o‘lmas hisoblanadi. Bular – urush, o‘lim, muhabbat”,-deb yozgan edi adib Ernest Xeminguey. Dramaturg G‘ulom Zafariy qalamiga mansub birinchi o‘zbek musiqali dramasi “Halima” garchi XX asrning 20-yillarida sahna yuzini ilk bora ko‘rgan bo‘lsa-da, shu nuqtai nazardan o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan, xalqning turmush tarzidagi dolzarb masalalarni ochib bergan mana shunday asarlardan biri hisoblanadi.

“Diydor” teatr-studiyasida G‘ulom Zafariyning “Halima” pyesasi O‘zbekiston Davlat san’at va madaniyat instituti 4-bosqich “Musiqali drama va teatr aktyorligi” fakulteti talabalari tomonidan diplom-spektakl sifatida namoyish etildi. Sahnalashtiruvchi rejissyor Bahodir Yo‘ldoshev, rassom Sergey Seduxin, kurs rahbari Ramziddin Qodirov. Diplom-spektakl “O‘zbek-teatr” ijodiy birlashmasining “Seni kuylaymiz, zamondosh” teatr haftaligi doirasida tanlovdan tashqari qo‘shimcha spektakl tarzida ko‘rsatildi. O‘zbekiston Davlat san’at va madaniyat institutining amalga oshirayotgan xayrli ishlaridan biri sifatida shuni ko‘rish mumkinki, bitiruvchi talabalarning amaliyotini teatrlarda professional rejissyorlar bilan hamkorlikda o‘tkazmoqda. Teatr va institut hamkorligi esa kelajakda o‘z ishining mohir ustasi bo‘lgan aktyorlarning yetishib chiqishini, ustoz-shogird maktabi yaratilishini ta’minlaydi.

“Halima” dramasi Zubaydabegim (Zaynab Xudoyorova) chertgan dutorning xonishin navosi bilan boshlanadi. “Tanovor”, “Qari navo”, og‘ir mahzun xalq kuylarining mahzun ohangi… Halima (Fayoza Valiyeva) sevgilisi Ne’matni mardikorlikdan kelishini orziqib kutadi, Ne’mat (Nurillo Eminov) mardikorlikdan qaytib kelgan. Qizaloqning sevinchi ichiga sig‘maydi, uning sirdoshi tutlar. Halima “o‘zi”ning daraxtlari bilan sirlashadi, shivirlashadi, hayot quvonchlarini ular bilan birga baham ko‘radi.

Ortiqboy (Nurillo Eminov) XX asr boshlaridagi yangi-fabrikant boylardan biri. O‘ta ehtiyotkor, mug‘ombir shaxs. Ne’mat mardikorlikdan qaytib kelgach, “balki mardikorlikdan qochib kelgandirsan?” -deydi. U oqposhshoning changaliga tushgan yigitlar sog‘-omon chiqmasligini juda yaxshi anglaydi. Shu bois ham Ne’matni qanday qismat kutayotganligini bilsa-da, ukasining o‘rniga mardikorlikka jo‘natadi. Ne’mat siyosatdan so‘z ochib fikrini bildirsa, “Menga nima…”- deb o‘zini sirtdan siyosatga aralashmagandek tutsa ham, biroq odamlar ayni o‘sha paytdagi siyosiy vaziyatni qanday baholayotganliklarini bilish uchun zavjalarini chor atrofdagi mahallalarga yuboradi. Albatta, bunda siyosiy vaziyatdagi jiddiy o‘zgarishlar Ortiqboyning sarmoyasiga, fabrikalardagi holatiga jiddiy ta’sir ko‘rsatishini boy oldindan ko‘ra biladi. Ortiqboyning xotinlari – Zubayda (Zaynab Xudoyorova), Suxsurxon (Madina Sapayeva), Bodombeka (Inoyatxon Baxtiyorxo‘ja qizi)ga buyruq berish jarayonida uch xil rafiqaning uch xil xarakteri ochib berilgan.

Ortiqboy hamma narsani pul bilan o‘lchaydi. Buni biz Halimani “o‘ziniki qilish” uchun Xoljon xola (Shahnoza Yo‘ldosheva)ni ishga solib miri berganida, Ne’matning sog‘lig‘ini yanada tanglashtirish, dardini zo‘raytirib ajalini tezlashtirish uchun tabib (Hamidullo Qodirov)ga “og‘ziga siqqanicha” pulni berayotganida ko‘rishimiz mumkin. Ortiqboy pulning “zo‘rligi”ni chuqur anglagan shaxs. Ne’mat mardikorlikka Ortiqboyning ukasini o‘rniga ketishining sababi ham pulning “kuchi”. Ortiqboy uchun vijdon — pul, iymon — pul. Boyning bir nozik jihati – Halimaga “ishqivoz”ligi. Beg‘ubor, tuyg‘ulari sof, qalbi kirlanib ulgurmagan Halima uning ko‘ngliga o‘tirgan, uchta xotinini qo‘yib bo‘lsa-da, unga yetishish Ortiqboyning orzusi. Boybichchalari husnu malohatda tengsiz benazir, oqila bo‘lsalar ham, uningcha xotinlarining ko‘ngli qora. Hattoki, Ortiqboyning uyqusida halovat yo‘q, uxlaganida xotinlari bir balo qilib qo‘yishmasa bo‘lgani deb… Halima esa…, Halima o‘zgacha dunyo, yosh, navqiron, “gah” desa qo‘lga qo‘nadi.

Ortiqboyning ayollari – Zubaydabegim, Suxsurxon, Bodombeka gulgun ko‘rinsalar ham, ichlari to‘la dard-fig‘on. Aktrisalar Zaynab Xudoyorova, Madina Sapayeva, Inoyatxon Baxtiyorxo‘ja qizi “ichkari uy”dagi itoatkor sharq ayolining dili xunini ohang, qo‘shiq, raqs bilan ifoda etib bera olishgan. Bundan tashqari ular orqa fonda ijro etishgan “majnuntol” obrazi — o‘zi some’, ammo sirdosh, qalbi zardobga to‘la, kundoshlik jafosi qora toleiga bitilgan mazlumalar timsolida yaqqol namoyon bo‘lgan. Aktrisalar Halima va Ne’matning uchrashuvi chog‘ida aylantirgan palakda charxi gardunning ikki yosh qismati tepasida aylanib avval yorug‘ holatda, so‘ng esa kajraftorlik balosi bilan jafolarga yo‘liqtirganligi ko‘rsatilgan.

Ne’matning paxta zavodiga yuborilganligidagi holat “Ayriliq,hijron” ariyasini dilxunlikda kuylashda ochib berilgan. Sahnalashtirish jarayonidagi ba’zan royalda, ba’zan dutorda, ba’zan xalq qo‘shiqlari ijrosidagi ko‘rinishlar tomoshabinning tomosha paytidagi ruhiyatidagi o‘zgarishlarga kuchli ta’sir ko‘rsatadi. Sahna ob-havosini mo‘tadillashtirib turadi. Rejissyor Bahodir Yo‘ldoshev sahnadagi o‘ziga xos bu topilmalar bilan tomoshabinni ham voqealar rivojida ishtirokchiga aylantira bilgan.

Halimaning otasi – Muslim aka (Valijon Azmetov) lavhada barcha narsani pulga sotadigan insondek ko‘rinadi, biroq o‘g‘li Zokirjon (Abbos Qo‘ziboyev), qizi Halima (Fayoza Valiyeva) bilan muloqoti jarayonida nochor ota qiyofasida gavdalanadi. Zokirjon otasiga singlisini yoshi katta boyga uzatilishiga e’tiroz bildirgan paytida ham milliy qadriyatlarimizga xos tarzda otasining ko‘ziga tik qaray olmaydi. Muslim aka o‘rtahol savdogar bo‘lgani holda moliyaviy parokandalikdan qutulishning, qarzlaridan uzilishning yo‘li Halimani Ortiqboyga berishda deb bilsa, Zokirjon navnihol singlisini boyga uzatilishini origa zid deb bilib, qarzni uzish uchun pulni topishga harakat qilishini aytadi. Otaning bechoralikni chora deb bilishi, o‘g‘ilning masalani yechishni imkoniyatlaridan kelib chiqqani holda hal etish jarayonidagi ko‘rinishda sha’n masalasi turadi. Ota o‘g‘ilga nisbatan, “O‘chir ovozingni, Yo‘qol!..” deb kavushini otgan taqdirda ham, o‘g‘il otasiga o‘zi tomon otilgan kavushni olib kelib, yotiqlik bilan fikrii uqtirishga, otasini g‘azab alangasini so‘ndirishga harakat qilishi; Halimaning onasi Rokiya xola (Madina Sapayeva)ning ayyuhannos solmay, “Men bu nikohga qarshiman…” deya turmush o‘rtog‘iga aytishi, Halimaning otasiga garchi o‘z istagiga qarshi bo‘lsa-da, oilaviy vaziyatni-otasining Ortiqboy oldidagi ojizligini bilgani holatda “Men roziman…” deb ko‘z yoshlari bilan roziligini bildirishi – bu o‘zbek oilasidagi tarbiyaning bir ko‘rinishi emasmi…

Ne’matning otasi Rahim aka (Azamat Hamroyev) qiyofasida esa o‘z fikriga ega emas, Ortiqboyning chizgan chizig‘idan chiqmaydigan, “nima desangiz shu, boy ota”dan o‘zga narsani bilmaydigan qat’iyatsiz shaxsni ko‘ramiz. Go‘yoki Ortiqboy uning uchun avliyolik rutbasiga ega shaxs. Rahim akada ichki isyon yetishmaydi.

Ortiqboyning xotinlari Ne’mat va Halimani birga bo‘lishlari uchun yetarlicha mablag‘ berib ularni qochishga undashadi. Biroq ota-onaning yuziga oyoq qo‘yishni istamagan, dardini tuzalmas deb bilgan Ne’matni kasallik iroda kuchini yengib qo‘ygan, undagi qat’iyatni, kelajakka nisbatan ishonchni so‘ndirgan. Oqibatda esa Ne’matning ham, Halimaning ham taqdiri fojiali yakunlanadi.

“Halima” pyesasining yutug‘i shundan iborat bo‘ldiki, zalda o‘tirgan tomoshabin uni nafasini ichiga yutib kuzatdi, passiv tomoshabin emas, faol kuzatuvchi sifatida “Nega?” savoliga doimo voqealar rivojida javob topishga intilib, har bir syujetni sinchiklab tomosha qildi. Dramadagi voqealar dolzarbligini yo‘qotmagan holatda, insonni shafqatsiz hayot kurashi jarayonida sobit ahdga, qat’iyatli bo‘lishga, har qanday holatda ham o‘zligini saqlay bilishga undaydi. Mazkur dramada boy bo‘lish iymon, vijdonini chetga surib qo‘yib o‘zgalarning baxtsizligi evaziga o‘zinigina baxtli bo‘lishi uchun, nafs o‘pqonini qondirish degani emas; insonning hisga emas, hirsga berilishi kimlarningdir fojiasiga olib kelishi g‘oya sifatida ko‘rsatildi. Sahna lavhalari ijrochilari yosh bo‘lsalar ham o‘zlariga yuklatilgan mas’uliyatli vazifani mohirlik bilan uddaladilar. Bunda albatta ularga yo‘l-yo‘riq ko‘rsatgan ustozlar Bahodir Yo‘ldoshev va Ramziddin Qodirovlarning mehnati namoyon bo‘lgan.