Ўзбекистон халқ ёзувчиси Тоғай Муроднинг 70 йиллигига

   Ўзининг саноқлигина, аммо бири биридан юкли, бири биридан ўқишли асарлари билан ўзидан мангу из қолдириб кетган Тоғай Мурод мутахассислар ҳайрати, китобхон муҳаббатини қозонган том маънода ноёб истеъдод соҳиби эди.

Ёзувчи таваллудининг 70 йиллиги нишонланаётган кунларда атоқли адибнинг адабий ўйлари қаторида ёзувчи билан ҳамсуҳбат бўлганлар, ижодкорнинг  70 ёшига бағишланган телекўрсатувларда ва хотирасига бағишланган  маросимда айтилган хотираларини тақдим этишни ўйладик.

ТОҒАЙ МУРОД
УМР ЙЎЛИ — БОРСА КЕЛМАС ЙЎЛ

Тоғай Муроднинг энг яхши асари қайси? Ҳаётда катта армон билан ўтган, лекин бир-бирини суяб, бир-бирига суяниб яшаган “Ойдинда юрган одамлар”ми? Инсондан инсонлик кўрмаган, ҳайвондан инсонлик кўрган, элда ёлғиз чавандоз ҳақидаги “От кишнаган оқшом”ми? Ғирромликлар елкасини ерга теккизса-да, қадди букилмаган, қадри тўкилмаган, барибир ҳалолликнинг ғалабасига ишончи баланд, шу боис ғурури янаям баланд полвон тўғрисидаги “Юлдузлар мангу ёнади”ми?..

Назаримизда, ҳар қандай ёзувчининг энг яхши асари – ҳали ёзилмаган асаридир. Улуғ адибларимиз умри поёнида кўнглига тугиб юрган (энди бизнинг кўнглимизда ҳам ечилмас тугун бўлиб қолган) ижодий режалар ҳақида эшитсак, адабиётимиз яна қандай китоблар билан бойиган бўларди-я, дея ширин хаёлга бериламиз.

Адибнинг аёли Маъсума опа Аҳмедова билан биргаликда Тоғай Муроднинг танланган асарлари учинчи жилдини нашрга тайёрлаш асносида устознинг кундалигида қолган битикларини кўздан кечириб, гўзал асарларга ғоя бўлгулик қайдларга, кузатишларга, фикрларга дуч келдик. Агар уларнинг бари ҳикоя, қиссаю романларга, эссею мақолаларга айланганида борми… Мана бу тўрт энлик матнга Тоғай Мурод қалами қандай ҳаёт бағишлаб юборарди ёки мана бу кескир фикрларни ёзувчи яна қандай қайраган бўларди, деган ўй келади дафъатан. Таассуфки, биз бугун уларни фақат қоралама тарзида ўқишга, эълон қилишга мажбурмиз. Шунисига ҳам шукр.

Проза қаердан пайдо бўлган, қандай пайдо бўлган? Прозани ким яратган? Қачон яратган? Прозани… поэзия яратган. Поэзиянинг куч-қудрати етмай қолганидан… прозани яратди. Шу боис, поэзия тугаган жойдан… проза бошланди. Поэзия ожизлик қилиб қолса, қўли етмай қолса, нафаси етмай қолганда… проза кучга киради, проза амалга оширади. Шу боис, проза поэзиядан қудратли ҳамдир.

… Шоирлар прозани шунчаки ёзиб кетилади, деб тушунади. Фақат, меҳнати оғир, қора меҳнат, дейишади. Йўқ, прозанинг ўз ички сири-асрори, ички қонун-қоидалари бўлади. Ана шу ички сир-асрорларни англаб етмаган қаламкаш проза эмас, шунчаки бир сатрларни ёзади. Ана шу ички шакл-шамойиллар, қонун-қоидаларни (?), кўзга кўринмас тилсимларни ҳис этолмагич қаламкаш шунчаки жўн, тўпори воқеалар тизимини ёзиб чиқади.

Бу ички сир-асрорларни қандай билса бўлади? Ушбу ички, кўзга кўринмас тилсимларни қандай англаб етса бўлади?

Уни табиат беради. У баданда бўлади. У кўнгилда бўлади. У ижодкор табиатида бўлади.

* * *

Л.Толстой Кавказ урушини кезиб чиқди. Жек Лондон Шимол1ни кезиб, олтинчиларни оралаб чиқди. Горький одамлар эшигида дайдиб юрди. Шишков Сибирни кезиб юрди. Материал йиғди, ҳаёт йиғди, турмуш йиғди. Ҳаётий тақдирларни кўрди, турмуш азоб-уқубатларини кўрди. Халқ феъл-атворини ўрганди, характерларини билиб олди. Ҳаёт аччиқ-чучукларини ўз кўзи билан кўриб, ўз қўли билан ёндафтарига қайд қилди. Ҳаёт шакл-шамойилларини, турмуш оҳанжамаларини мисоли фотосуратчидай суратга олиб, плёнкага қайд қилди. Қўша-қўша, қават-қават плёнкаларни тўплаб, сумкаларини тўлдирди. Кейин, уйига келиб, ана шу негативларини – плёнкаларни проявить2 қилиб, ўз устахонаси иш столида бадиий асар яратди. Шу маънода ёзувчи фотосуратчига ўхшайди. Суратчининг иш қуроли – фотоаппарат, ёзувчининг иш қуроли – қалам.

* * *

Ёзувчи, адиблар ижодий йўлини, умрини, ҳаётини, олис масофага югуриш пойгасига ўхшатгим келади. Марофон пойгаси йўлига ўхшатгим келади. Пойга йўлаги бўйлаб чопиб борувчи пойгачиларга ўхшатгим келади. Бундай олис масофа пойгасида олдиндан, азалдан пухта, пишиқ машқ қилган, машқ олган, суяги шундай пойгада қотган, яъни пойдевори пишиқ, бели бақувват пойгачи сўнгги маррагача югуриб бораверади. Ёшлигида шунчаки беш-олти машқ олган, шунчаки орзу-ҳавас билан йўлга чиққан пойгачилар эса йўл-йўлакай аросатда қолиб кетаберади. Биров ўпкаси тўлиб қолиб кетади. Биров иродаси етмай қолиб кетади. Биров куч-қудрати етмай қолади, биров турли-туман баҳоналар топиб қолиб кетади.

Ўзбек адибларини ана шу пойгачиларга ўхшатаман.

Ижодий йўлни ана шу пойга йўлига ўхшатаман. Ёзувчини ана шу пойгачиларга ўхшатаман.

* * *

Шон-шуҳрат ароққа ўхшайди мисоли. Ичган сайин ичгингиз келади. Юз грамм ичсангиз, яна юз грамм ичсам, дейсиз. Кейин яна, яна… Охири бориб… йиқитади. Олдин бошни айлантиради. Одам бурнидан нарини кўролмай қолади, босар-тусарини билмай қолади. Кейин, кейин йиқитади.

Шон-шуҳрат ана шу ароққа ўхшайди. Юз грамм ичса, тағин юз грамм, дейди. Шуҳрат кетидан шуҳрат… Кун сайин шон-шуҳрат, ой сайин шон-шуҳрат, йил сайин шон-шуҳрат… Охири бориб, ароқнинг куни келади – йиқитади.

Шон-шуҳрат ароқ мисол ёзувчининг бошини айлантиради. Ароқ мисол талтайтиради, ароқ мисол кўзини шапкўр қилиб қўяди. Охир-оқибат, ҳеч кимни танимай қўяди. Ўзини осмон ҳис этади, бошқаларни ер ҳис этади. Бирорта тўй-маърака усиз ўтмаслиги керак. Бирорта мажлис-анжуман усиз ўтмаслиги керак. Энг ёмони… у анжуман тўрида, ҳайъатида ўтириши керак. Ўша тўрга, ўша ҳайъатга таклиф қилсалар қилдилар, қилмаса(лар)… шундай ўзи бориб ўтириб олади. У ҳайкал мисол қўр тўкиб туриши керак. Бюст мисол савлат тўкиб туриши керак. Гўё бу – ҳаёт қонуни, табиат қонуни. Гўё бу – Худо, парвардигорнинг йўл-йўриғи, хоҳиш-иродаси.

Кейин, у албатта нутқ сўзлаши керак. Доноларча сўзлаши керак, халқ номидан сўзлаши керак.

Мабодо у шу анжуманга таклиф қилинмай қолса-чи, ўзини хўрланган ҳис этади.

Мана шундай йўлга кирган адибни Худо урди!

* * *

Лев Толстойни тўнғич қизи ўзга бир юртда яшар эди. Бир куни ана шу қизи келганида унга ўз орзу-ҳавасини айтади. Тўнғич қизи Татьяна юртига бориб яшаш истагини билдиради. Қизи ҳайрон бўлиб сўрайди.

Лев Толстой ўз кўнглига тугиб юрган хоҳиш-истагини айтади:

– Ясная Полянада мени ҳамма танийди. Мени ҳеч ким билмаса, мени ҳеч ким танимаса… Кўчаларда ўзимча боқибеғам бўлиб, дайдиб юрсам… Кўрганлар мендан жирканса, гадой мисол бўлиб юрсам. Кўчаларда елкамга тўрва-халта осиб юрсам. Оқшомлари деҳқонларнинг остонасига бориб, хайр-садақа сўрасам…

* * *

Кабардин-Болқорияда 74 ёшли Амма Итамоновна Ифраемова яшар экан. У аза-маъракаларда гўянда бўлиб ишлар экан… Амма Итамоновна ўз ишига ижодий ёндашади, ҳар бир маросимга алоҳида тайёргарлик кўради, ҳар гал айтиб йиғлайдиган сўзларини янгилаб боради. Ўтган одамни ёдлар экан, уруғ-аймоғини тилга олади, раҳматлининг қилган яхши ишларини айтиб йиғи солади, айни дамда унинг яқинларига тасалли беради. У нариги дунёга рихлат қилган одамга оппоқ сурпдан ўз қўли билан кафанлик тикади. Амма Атамовна бу хизматлари учун умуман пул олмайди. Мотамдорлар аёлни совға-салом билан рози қиладилар. Айтишларига кўра, урушда фашистлар унинг эри, қавм-қариндошларини тириклайин кўмиб ташлаган экан…

Тасанно, касбни қаранг!..

* * *

“Йўқ”, дейишни ўрган. Ҳаммага бирдай ёқиш – мушкул иш. Бу ҳамманинг ҳам қўлидан келмайди ва оқибат, муҳим ишларни бажаришда кишида куч қолмайди.

* * *

…Адабий-танқидий мақолаларингиз… суд протоколига ўхшайди. Олдин асарни – воқеани гапириб, ўқиб берасиз. Нима бўлган, қачон бўлган, қаерда бўлган, ким томонидан амалга оширилган, ким, қайси образ айбдор, қайси образ айбсиз, қайси образ салбий, қайси образ ижобий… Кейин ҳукм ўқийсиз. Адабий-бадиий мақола, бу – жанр. Бу жанрнинг ўз талаблари бор. Адабий-бадиий мақолаларингизда… проза йўқ! Шундай, адабий мақолаларингизда проза етишмайди. Белинскийларнинг адабий мақолаларини ўқиётиб, билиб бўлмайди – проза ўқияпсизми, ё адабий мақола ўқияпсизми…

* * *

…Жумлалари чолларга ўхшайди. Хокисор, нимжон, касалманд, букри, ранг-туссиз! Фисқ-фасод, иғво тўла! Имиллаб, ичбуруғларча қадам босади. Бир ерда депсинади. Одамни энсасини қотиради. Катта-катта юринг, отахон, дейсиз. Бўлмайди. Оқибат, кетингизга қарамай, ўз йўлингизда кетасиз. Яъни, бетлаб, боблаб, ташлаб-ташлаб ўқийсиз…

Манба: “Ёшлик журнали” веб-саҳифаси

УКАДЕК АЗИЗ, ДЎСТДЕК ҚАДРДОН ЭДИК
Носир ФОЗИЛОВ

Яхши одам ҳақида, айниқса ўзингга яқин одам ҳақида хотира сўзлаш қийин. Масалан, Тоғай Мурод ҳақида у фалон йили Сурхонда туғилган, фалон, писмадон асарлари бор, талай-талай унвонлару нишонларга сазовор бўлган, десак қуруқ гап бўлиб қолади. Буни ҳурматли олимларимиз гапиргани маъқул. Биз эса кўпроқ Тоғайнинг одамгарчилиги, феъл-атвори ҳақида гапирганимиз маъқул.

Мен Тоғай Мурод билан қаерда, қай йўсин танишганлигимни ҳеч эслай олмайман… Бу ҳақда ҳарчанд ўйланмай, барибир, хотирлай олмадим. Назаримда, мен уни болалик чоғидан, ўша мактабда ўқиган йилларидан бери, қўлига қалам олиб, дастлабки асарларини ёза бошлаганидаёқ таниганга ўхшайман. Ё тавба, бунинг сабаби нимада деб ўйлаб қарасам, ҳаётимиздаги баъзи жиҳатларнинг муштараклигида экан. Мен бу шаҳри азимга Туркистон деган шаҳардан келганман. Аҳмад Яссавий таваллуд топган табаррук тупроқда туғилганман. Бизнинг ҳам дашту далаларимиз кенг ва ясси, унинг этакларида биз учун қадрдон — Қоратоғ тизмалари ястаниб ётибди… Тоғай ҳам Сурхондаги Хўжасоат қишлоғидан, азим тоғлар юртидан келган, мабодо ундан тоғлар ҳақида, ўзи туғилиб-ўсган кенгликлар ҳақида сўраб қолсангиз, худди шоир бўлиб сайраб кетиши каминанинг кўнглига жуда яқин эди. Уни болаликдан бирга ўсган қадрдондай кўришимнинг боиси шунда экан.

Мен Тоғайни «полвон» деб чақирардим. Ўзингиз биласиз, Сурхондарё полвонлар юрти. Ўзи ҳам гавдаси бузуқ, елкаси кенг, кўзларида мунг бор бола эди. У одам билан тез яқинлашиб, шатир-шутур гаплашиб кетавермас эди. Индамай, вазминлик билан гапингизни эшитиб ўтирарди. Менинг Тоғайни яхши кўришим унинг тоғу даштни яхши билишидан эди. Айниқса, у чорвани яхши биларди. У от ҳақида асар ёзди. Бу борада ўзбек адабиётида унинг олдига тушадигани йўқ, десам муболаға бўлмайди. Бу фазилат ҳам менга таниш. Мен ҳам асарларимда дарёлар, қамишзорлар, тўқайзорлар ҳақида кўп ёзганман. Лекин Тоғай от ҳақида ёзганида шунақа чиройли тасвир қила олдики, у тасвир қилган отни беихтиёр «Бойчибор» деб юборгинг келади!

Бир маҳаллар шунақа бўлдики, устоз Саид Аҳмад «Жимжитлик» романини бошлаганида (бу асарда от ҳақида, унинг феъл-атвори ҳақида гап борар эди), устоз мендан от ҳақида маслаҳат олди. Кунлардан бирида уюшмада кўришиб қолиб: «Мен от ҳақида яхши биладиган зўр маслаҳатчини топдим», деб мақтаниб қолди. «Ким экан у зўр?!» — деб сўрасам, Тоғай Муродни айтди. Буни қарангки, устоз қанчалик катта ёзувчи бўлмасин, барибир у киши шаҳарлик-да, Тоғайдан маслаҳат олибди. Бунинг ҳеч айби йўқ. Ёзувчи кўрган нарсасини ёзса таъсирлироқ чиқади. Бу айни ҳақиқат. От ҳақида устоз муайян тасаввурга эга бўлмаслиги табиий, лекин у одамлар ҳақида ва уларнинг ўзаро мулоқотлари ҳақида қалам тебратганида устаси фаранг бўлиб кетади. Устозимиз Саид Аҳмадки ундан ўрганибдими, демак, Тоғай ҳам маълум маънода устозига устозлик қилибди.

Тоғай Мурод жуда камсуқум йигит эди. Таҳририятларга ҳам бўлар-бўлмасга келавермас эди. 80-йилларда мен Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриётида ишлаб юрган кезларимда Тоғай Мурод Маъсумага уйланган эди. Маъсума ўша пайтлари нашриётда биз билан бирга ишларди. Мен ҳар куни унга: «Полвон қалай? Салом деб қўйинг!» — деб турардим. Маъсума ҳам ўз навбатида унинг саломларини менга етказиб турарди. Тоғай Мурод жимгина уйда ўтириб, асарини ёзиш билан машғул эди.

У қувонганида бамисоли қуш бўлиб учгудай енгил тортиб кетарди. Эсимда, 1985 йил Тоғай иккаламизга Ёзувчилар уюшмасининг мукофотлари берилди. Ёзувчилар боғи — Дўрмонда Уйғун ака, Туроб Тўла, Абдулла Ориповлар бор эди. Тоғай Муродга «Ойбек», менга эса «Ғафур Ғулом» мукофотини топширишди. Мен унинг қаттиқ қувонганини ўшанда кўрганман… Мукофотларни олдигу, уёқ-буёққа қарамай шаҳарга шошилдик. Иккаламиз менинг машинамда келяпмиз. Кўкракларимизда ҳозиргина олган мукофотларимизнинг нишонлари ярқираб турибди. Тоғайнинг оғзи қулоғида: «Ака, бўлар экан-ку!» — деб илжаяди менга қараб. Менинг кайфиятим ҳам шунга яқинроқ эди. Мен уни йўл-йўлакай уйида қолдириб, Чилонзорга ўтиб кетганим эсимда.

У хафа бўлса ҳам дардини бировга айтмасди, худди биров билан уришгандай бўлиб, қовоғини солиб юрарди. «Шарқ юлдузи» журналида ишлаб юрган кезларим менинг олдимга уни Маҳмуд Саъдий олиб келган эди. У дастлабки қиссаларини таҳририятларга олиб келганда у ерда «нари тур-бери тур», деб кўнглини қолдирганлар ҳам анчагина эди. Менинг одатим шуки, узоқ туманлардан, вилоятлардан келганларни, уларнинг жиндек бўлса ҳам истеъдоди борлигини сезсам, далда беришга, унинг асарини бир амаллаб бўлса ҳам ёруққа чиқаришга ҳаракат қилардим. Тоғайнинг таҳририятимизга олиб келган дастлабки қиссаси ҳам худди шундай чоп этилган.

Тоғай иккинчи қиссасини ёзиб тугатгач, кунлардан бирида Мурод Хидиров билан бирга узун-қисқа бўлиб бизникига кириб келишди. Тоғайнинг қўлида битта ўртамиёна қовуни бор. «Нима гап?» — деб сўрасам, «Қиссамни олиб борсам, баъзилар тихирлик қиляпти. Ўзингиз бир қўллаб юбормасангиз бўлмайди, ака!» — деди.

— Шунга қовун кўтариб келиш керак эканми? — дедим мен. — Агар асар яхши бўлса ўзи тортиб кетади. Ночор бўлса, бир арава қовун олиб келсангиз ҳам ўтказолмайсиз, ука…

Кулишдик. Анча вақтгача балконда ҳангомалашиб ўтирдик. Ўша асар орадан ҳеч қанча вақт ўтмай Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриётида чоп этилди. Ўзим муҳаррирлик қилдим. Тоғай менга 3-4 та китобни дастхат билан берган эди, жавонимда турибди.

Ёзувчини бамисоли шамчироққа ўхшатиш мумкин. Шамчироққа вақт-вақти билан ёғ қуйиб турмасангиз, пилиги куйиб тамом бўлади-қолади… Ёзувчи ҳам ҳаётни синчковлик билан кузатмас экан, ўз устида ишламас экан, машқ қилмас экан, ҳалиги айтганимиз чироқ каби «пис» этиб ўчади-қолади. Тоғай йилига бир-икки марта туғилган қишлоғига бориб келарди. Тоғларни зиёрат қиларди, даштларни кезарди. Ўша ердаги оддий меҳнаткашлар билан гаплашарди, юрти ҳавосидан қониб-қониб нафас оларди. От миниб қишлоқлар ораларди. Буларнинг ҳаммаси ёзувчи учун ўтган хотираларини эслаш, баъзиларини тиклаш учун зарур унсурлар ўрнини ўтар, шу тариқа ёзилажак асари учун танавор тўплар эди.

Хуллас, Тоғай кунларнинг бирида Москвага ўқишга кетадиган бўлиб қолди. Гапнинг очиғи, дастлаб мен унинг бу ниятини унчалик ёқтирмадим. Ўша кезларда ўрисларнинг Сергей Петрович Бородин деган «катта» ёзувчиси Тошкентда яшаб ижод қиларди. Уюшмада бўладиган бирорта анжуманни ўтказиб юбормасди. Ҳаммасида иштирок этар, қарийб ҳамма мажлисда эмин-эркин нутқ сўзларди. Кунлардан бирида, уюшмада мажлис бўлиб қолди. У пайтда уюшма Ҳадича Сулаймонова кўчасида, собиқ Навоий кутубхонасининг рўпарасида эди. Мажлисда кўриладиган масалалар орасида ўзбек ёзувчиларини Москвага ўқишга жўнатиш тадбири ҳам бор экан. Худди шу масала кўтарилганида Сергей Петрович сўз олиб:

— Зачем? — деб қолди куюнчаклик билан. — Ҳеч қаерда ёзувчиликни ўргатадиган мактаб йўқ ва бундан кейин ҳам бўлмайди. Ёзувчилик — бу худо берган неъмат. Ҳозир уларни юборасизлар. Боради, ўқийди, билими ошади. Билими ошгандан сўнг ўзида бор, амал-тақал қилиб юрган нарсаларини ҳам менсимай қўяди. Кейин ёзмайди, вассалом!

Ўша кезларда Сергей Петровичнинг гапларини тасдиқлайдиган воқеалар кўп эди: Москвага ўқишга борган баъзи ёзувчилар ўқиб билими ошгач, ўзи билганларини менсимай, умуман, ёзувчиликни ташлаб кетганлари ҳам бўлди. Мен уларнинг исм-шарифларини айтиб ўтирмайман. Бу бор гап. Шунинг учун ҳам мен Тоғайнинг Москвага бориб ўқишини хуш кўрмаганман. Энди мен ўша пайтда Сергей Петровичнинг фикрлари ғолиб келиб, нотўғри фикрлаганимни, нотўғри хулоса чиқарганимни пайқаб турибман. Тоғай Москвадан ўқишни тугатиб келгач, худди тоғдаги тиниқ булоқнинг кўзи очилгандай истеъдоди очилгандан, очилиб кетди. У бутун кучини, қобилиятини ижод қилишга бағишлади. Машҳур «Отамдан қолган далалар», «Бу дунёда ўлиб бўлмайди» романлари, назаримда, ана шу ўқиш даврининг, олган назарий билимларининг натижаси бўлса ажабмас. Агар Тоғай уёққа бориб ўқиб келмаганида, билмадим, бу асарларини ёза олармиди ё йўқмиди? У кўзи очилиб, улкан адабиёт билан, чет эл адабиётлари билан танишиб келгандан кейин мазкур асарларини ёзди. Унда истиқлолимиз туфайли қандайдир катта бир журъат пайдо бўлди. Шу катта журъат туфайли эркин фикрлаш пайдо бўлди. «Отамдан қолган далалар» романини ёзишга журъат қилди. Шўро тузуми меҳнаткаш халқни аёвсиз эзиб юборганини дадил ва ростгўйлик билан ёзди. Буни ҳамма тан олди. Шунинг натижаси бўлса керак, унга Абдулла Қодирий номидаги Давлат мукофоти берилди… Бу ҳукуматимизнинг ёзувчига берган баҳоси. Кейинчалик Тоғай Муродга «Халқ ёзувчиси» деган юксак унвоннинг берилиши ҳам халқимизнинг ёзувчига бўлган ҳурмати рамзи бўлди, десак хато бўлмас. «Бу дунёда ўлиб бўлмайди» романи ҳам, шубҳасиз, дадил асар бўлди.

Тоғайнинг «От кишнаган оқшом» қиссаси чоп этилишида менинг ҳам ҳиссам борлигини боя айтиб ўтган эдим. Унинг асарларида шира бор, миллийлик бор, адибнинг айтадиган гаплари бор. «От кишнаган оқшом» қиссаси Йўлдош Охунбобоев номидаги Ёш томошабинлар театрида режиссёр Олимжон Салимовнинг инсценировкаси бўйича саҳнага қўйилди. Баъзилар айтиши мумкин: «Хўш, нима бўпти, режиссёр ўзи инсценировка қилди, ўзи қўйди», деб. Йўқ, агар асарнинг негизида гапи бўлмаса, режиссёр уни ҳеч нарса қилолмайди. «Хўп, олиб чиқса нима бўпти?!» — ҳам дейишар. Бизда нима кўп — саҳна асари кўп. Шуларнинг ичидан фақат Тоғайнинг асарини танлаб, қардош Қозоғистон Давлат академик театри ўз саҳналарида қозоқчага ўгириб гумбурлатиб қўяётганига нима дейсиз? Бу тасодифми? Йўқ, бу тасодиф эмас. Асарда қозоқ биродарларимизга маъқул келадиган бирор гапи борки, саҳналаштирган.

Шу пайтгача Абдулла Қаҳҳорнинг «Оғриқ тишлар»и билан Саид Аҳмаднинг «Келинлар қўзғолони» қозоқ саҳнаси юзини кўрган эди. Булар илгариги даврда эди. Тоғай Муродники эса истиқлолимиз даврига тўғри келди. Давр масаласини ҳисобга олсак, унда қардошлар саҳнасига чиққан бизнинг асаримиз яккаю ягона шу Тоғай Муродники бўлиб қолади. Шунинг ўзи ҳам анча нарсани англатмайдими, ахир? Бу асар, демак, қардошларимизга ҳам маъқул бўлибди. Нимаси маъқул бўлди экан? Маълумингизки, Қозоғистон асосан чорвадор республика. Пахтачилик қанчалик бизнинг миллий характеримизни белгилайдиган бўлса, уларда чорвачилик, чорва аксари халқнинг касб-корини белгилайдиган соҳа. От, қорамол, қўй, эчки қозоқларнинг жони. «От кишнаган оқшом» асари фақат от кишнагани учун эмас, балки тасвирланаётган объектга муносабати билан, одамларнинг дардини ҳаққоний айта билгани билан ҳам қардошларимиз саҳнаси юзини кўришга муносиб деб топилди.

Баъзан-баъзан нега бизнинг адабиётимиз жаҳонга чиқмайди, деганга ўхшаган гап-сўзлар бўлиб туради. Жаҳонга чиқиш учун биз яратган асарларда жаҳоншумул муаммолар кўтарилиши, бақувват-бақувват қаҳрамонлар яратилиши керак. Мен ҳеч иккиланмай айтишим мумкинки, Тоғай Муроднинг кейинги романлари, агар малакали таржимоннинг қўлига тушиб, кўнгилдагидек таржима қилинса, бошқа юртлардаги ўқувчиларнинг жавонларидан ҳам ўрин олиши турган гап. Мен шу ёшга кириб шунга амин бўлдимки, ёзувчидан кейин унинг асарларини тарғиб қиладиган кимдир қолиши керак экан. Мана, Маъсума шу йўлдан бориб жон куйдиряпти. Тоғай Муроднинг асарларини чет тилларга таржима қилиб чоп этилиши учун ҳам уни қўллаб-қувватлаб турадиган ташкилот, жонкуяр одам бўлиши керак. Менимча, унинг асарларидан бири халқаро тиллардан бирига таржима қилиниб чоп этилса бас, уёғини асарнинг ўзи тортиб кетади.

Тоғай менга укадек азиз, дўстдек қадрдон эди. Начора, Оллоҳнинг иродаси экан, умри қисқа бўлди. Яшаб, ижод қилиб юрса бўларди. Афсуски, яратган Эгам ўзи берганини ўзи олади. Лекин Тоғай Мурод озгина яшаган бўлса ҳам созгина асарлар яратиб, ўзига ҳайкал қўйиб кетди.

Укамизнинг жойи жаннатда бўлсин!

ҚИСҚА, АММО МАЗМУНЛИ УМР
Баҳодир Саримсоқов
филология фанлари доктори

Тоғай Мурод… Бу исм адабиётимизга дастлаб жуда ҳам беозор, айтиш мумкинки, сезиларсиз кириб келди. Аммо тез фурсат ичида у севимли ва ардоқли номга айланди. Мен унинг мухлисларидан бири сифатида бу исмга, чоп этган қиссаларига қаттиқ боғланиб қолдим. Ўтган аср 70-йилларининг ўрталарида ёзилган «Юлдузлар мангу ёнади» қиссасини, агар янглишмасам, ўн мартадан ортиқ ўқиганман. Кейинчалик бу китобчани йўқотиб қўйдим. Шундан сўнг Ёзувчилар уюшмасининг ходими Раҳимжон Отаевдан шу қиссани топиб беришни илтимос қилдим. У илтимосимни бефарқ қолдирмади, китобчани топиб берди. Ердан чақа топиб олган қулдай қувониб, қиссани қайта-қайта ўқиб юрдим. Ана шу йилларда менда Тоғай Мурод билан учрашиш, у билан суҳбатлашиш истаги туғилди.

Кунларнинг бирида ҳозирги Амир Темур хиёбонининг биқинидаги Ёзувчилар уюшмасининг мажлислар залида аллақандай йиғилиш бўлди. Йиғилишдан кейинми, танаффус пайтидами, уюшма биносининг ертўласидаги буфетга тушдим. Четдаги столлардан бирида ёлғиз бир йигит ўтирарди. Бошқа жойлар банд, фақат шу йигит қаршисидаги бир жой бўш эди. Мен ўша жойга бориб ўтирдим. Ҳурмат, қолаверса, расмият юзасидан ўзимни таништирдим. Шунда у қисқа қилиб: «Тоғай Мурод», деди. Мен топа олмай юрган адибим билан тасодифан учрашиб қолганимдан қувониб кетдим. Менинг унга берадиган саволларим анчагина эди, лекин бу учрашувимиз атиги ярим соатлар давом этди, холос.

Кейинчалик ана шу учрашувдаги таассуротларимни кўп бор эслаб, унутилиши мумкин бўлган баъзи тафсилотларни хотирамда мустаҳкамлаб олишга ҳаракат қилдим. Ана шу таассурот ҳозир ҳам мени алдамайди.

Тоғай Мурод… Даставвал бу йигит қалбининг шу қадар кенг ва бойлигини ўша учрашувда тўла англаб етмаган эдим. Кейинроқ унинг «От кишнаган оқшом», «Ойдинда юрган одамлар», «Момо-Ер қўшиғи» қиссалари эълон қилингандан кейин шу нарсага амин бўлдимки, унинг она заминга, меҳнаткаш инсонга, ҳалол ва некбин, тўғрисўз ва ўжар кишиларга бўлган меҳру муҳаббати, эҳтироми чексиз экан. Мана шундан кейин бу инсоннинг маънавий-руҳий қудрати мени тобора ўзига торта бошлади.

Уни қидириб нашриётларга бордим. У ердагилар ҳам елкаларини қисиб қўя қолишди. Қаламкаш таниш ва дўстларимдан айримлари: «Э, уни суриштириб нима қиласиз? Кесакдан бир олов чиқди-да. Тоғай ўзидаги бор нарсасини, руҳий қувватини уч-тўрт қиссасида тўла сарфлаб бўлди. Энди у бошқа йирикроқ нарса ёза олмайди», деб айтдилар. Уларнинг Тоғай Мурод ҳақида айтган бундай нордон сўзлари эса унга эмас, балки менга отилган тошдек тегар эди. Наҳотки, шундай бўлса? Агар, ҳақиқатан ҳам, бу сўзлар тўғри бўлса, даҳшат-ку! Чунки бу ташхис ўзбек насрини, аниқроғи, ўзбек фалсафий-лирик насрини бир неча йиллар, балки бир умр оқсоқлантириб қўйишидан дарак берарди. Шунга қарамай, қалбимнинг чуқур пучмоғидаги бир илиқ туйғу совуқ тафаккуримни нурлантириб турарди. Мен унинг кафтдек юрагида ҳали кўзи очилмаган бир вулқон алангаланиб ётганлигига ишонар эдим.

Мен ўжарлик билан уни яна суриштира кетдим. Маълум бўлишича, у ўша кезлари Москвага ўқишга кетган экан. Бу муждадан кўнглим анча таскин топди. Олий адабиёт курсларига ўқишга кетибдими, демак, у бадиий ижод сирларини пухта ўрганишга жиддий киришибди. Энди ундан янада бақувват асарлар кутса бўлади, деган фикрга келдим ва хотиржам бўлдим.

Мана шундан кейин унинг қиссалари ҳақида мақолалар ёзиб, бир нечта журнал ва газеталар таҳририятига олиб бордим. У ердагилар ташқи жиҳатдан мамнунлик билан тақризларни олиб қолдилар ва албатта эълон қилишга ваъдалар беришиб кузатдилар. Аммо таҳририятдагиларнинг менга ёки адибга бўлган «самимий» муносабатлари сабаб бўлдими, бирорта ҳам тақризим чоп этилмади. Буни мен кўпроқ ўзимдан, қаламимнинг кучсизлигидан кўриб, ҳеч кимга ҳеч нарса демай юрдим. Аммо Тоғай Мурод ҳақида босилган тақризу мақолаларни ўқиб, ўзимнинг эълон қилинмаган мақолаларим анча бақувватлигини билиб олдим.

Кейинроқ адибнинг «Отамдан қолган далалар» романи чоп этилгач, менга Тоғай Мурод билан яна учрашиш бахти насиб этди. Мен унинг асарлари ҳақида ёзган нарсаларимни, улардаги асосий қарашларимни айтиб, унинг муносабатини сўрадим. У «От кишнаган оқшом» ва «Ойдинда юрган одамлар» қиссалари ҳақидаги мулоҳазаларимни қайта-қайта сўраб олди-да, киноя билан: «Бу тақризларингизда социалистик реализм истилоҳи йўқ-ку. Бу ҳолда ким ҳам уларни бостирарди», деб кулди. Ҳақиқатан ҳам, мақола ва тақризларимни ёзган пайтларда «социалистик реализм» мафҳули айрим адабиётшунос ва тан­қидчилар учун гапнинг «бисмилло»сига айланиб қолган эди. Менинг нарсаларим эса бундай васваса ҳамда мадҳу санолардан холи бўлиб, уларнинг наздида «рангсиз» эди.

Тоғай Мурод… Бу исм XX аср ўзбек қиссачилигини янги, шукуҳли чўққиларга кўтарди. Аммо диққат қилинса, адибнинг барча қиссаларида покдомон кишилар, уларнинг ҳалол ва оддий ҳаётлари, дарду армонлари тасвирланган. Адабиётда урбанистик турмуш, зиёли ёки элита кишилар кўпроқ қаламга олинган пайтларда Тоғай Мурод оддий қишлоқ заҳматкашлари, уларнинг қувончу ташвишларга бой, танти ва самимиятга тўла турмушларини олиб кирди. Унинг ҳар бир қиссаси инсон умрининг янгроқ қўшиғи янглиғ жаранглаб туради.

Тоғай Мурод… Бу исм ўзбек романчилиги тараққиётида ҳам белгиловчи ўрин эгаллайди. Чунки адиб ўзбек бадиий насридаги баён поэтикасини бутунлай янги ўзанга буриб юборди. Эпик баённинг бу шакли ҳозирги ўзбек насрида мутлақо янги бадиий ҳодиса бўлди. Мен бу ҳодисани квантий баён шакли, деб номлагим келади ва эпик баённинг ушбу шамойили ҳақида, умр насиб этса, махсус бир тадқиқот қилиш ниятим ҳам йўқ эмас. Чунки Тоғай Мурод асарлари сюжетида хроникал, ассоциатив ва ретроспектив сингари баён шакллари гоҳ алоҳида-алоҳида истифода этилса, кўп ҳолларда улар синтезлашиб кетади…

Тоғай Мурод… Бу исм адабиётимизга сокин ва беозор кириб келди, аммо абадий ифтихор билан насримиз тарихида муҳр­ланиб қолди. У қисқа, аммо мазмунли умр кўрди. Адиб яратган қиссалару икки роман унинг порлоқ хотирасини ҳамиша эслатиб туради.

КУЁВ САРПОСИ ИЗЛАБ…
Неъмат АМИНОВ

Оллоҳ раҳматига олган бўлсин, Тоғай Мурод ёрқин ранглар, мунис-мунис оҳанглар ёзувчиси эди. У қисса битмасди. балки бор овози билан ҳазин-ҳазин шеьр ўқирди, қўшиқ айтарди. Бу шеърда ўзига хос сирли оҳанг, жозиба оҳанрабодек жилоланиб туради.

Дарҳақиқат, Тоғай Муроднинг дастлабки қиссалари — «Ойдинда юрган одамлар», «Юлдузлар мангу ёнади», «От кишнаган оқшом» ана шундай асарлар жумласидандир. Шу хил ўзбекона тилда ёзиш учун Тоғай Муроддек кўкларга хос мағрур, мовий бир характерга, худди ўшандек ички бир камтарликка эга бўлиш лозим эди.

Эсиз одамзот! Минг афсус, энди унинг қўшиқларидан фонограмма эмас, балки ўз овозида айтилган асл нусхалар қолди.

Худо кўрсатмасин, агар уни Тургенев ва Толстой сингари айрим даҳо дуэлпараст ижодкорларга ўхшаб жангариликда айбласак, Тоғай Муроднинг руҳини ранжитиб, унинг пок номини беном қилган бўлар эдик.

Очиғи, мен бу йигитни аҳён-аҳёнда уюшма йиғилишларида учратиб қолардим. У ўзига хос бир мағрурлик билан ўнг қўлини костюми ёки шими чўнтагига солганича, залнинг энг орқа қаторидаги ўриндиқлардан бирига бориб ўтирар ва мағрурона тингларди. У ҳақда биринчи марта ёзувчи сифатида эмас, балки шофирконлик бир шахматчи йигит билан айтишиб қолгани тўғрисида кимдир қўшиб-чатиб ҳикоя қилиб берганида орқаворатдан эшитганман. Айтишларича, ҳақиқатан ҳам, бир оз ҳавойироқ шахматчи йигит ҳам спортчи, давра кўрган Тоғай Мурод ҳам спортчи. Бу воқеани ўз кўзи билан кўрган одамларнинг ҳикоя қилишларича, шахматчининг сал-пал ҳавойилиги туфайли рақиби билан оддий «сантак-мантак» муштлашув даражасига бориб етади.

Тоғай Муроднинг ўнг қўли унинг оғиз-бурнига тўғри келади. Шўрлик шахматчи жонҳолатда унинг кўрсаткич бармоғини ғарч этиб тишлаб олиб, «пуф» деганча бир четга тупуриб ташлайди. Буни, шу жанжалнинг гувоҳи бўлган бухоролик талабалардан ҳам эшитганман…

Шу-шу, полвонсифат йигит — бўлажак машҳур ёзувчининг талабалик давридаги арзимас жанжалдан (антиқа жангда мушт ўрнига тиш ғолиб чиққанди) кўрсаткич бармоғи салкам бир бўғин чўлтоқ бўлиб қолган эди.

Бу воқеа ҳар иккала рақиб орасида сир бўлиб қолди. Мана, бугун 1984 йилнинг кузида ўн олти қаватли «Шарқ» Бирлашган нашриётининг ўнинчи қаватида «Муштум» журнали идорасида ишлаб ўтирсам, пастдан ички телефон жиринглаб қолди:

— Лаббай?!

— Алло! Мен Тоғайман.

— Қайси тоғам, дейсиз ?

— Мен ёзувчи Тоғай Муродман!

— Э, бундай денг? Хўш, хизмат?!

— Пастга тушасизми? Ёки сизни хор қилиб ўтирмай ўзим чиқиб борайми?

— Қаердасиз?

— Мелисани ёнидаман…

— Бўлмаса овора бўлиб юрманг, ўзим тушаман.

— Бўпти, кутаман.

Ҳаял ўтмай пастга тушиб келдим. Биринчи қаватда осмон­ўпар бинонинг кўланкасида, бир четда Тоғай Муродни кўрдим. Ўша-ўша кифтлари гўштдор, елкалари бир оз чиқиқ, қўллари узун-узун, сапоқ, бетлари анордек қонталаш эди. Ёнида ориққина қорача бир қиз бўлиб, ийманиб турарди. Тоғай ўзини бир оз ўнғайсиз сезгандек, ноқулай бир кайфиятда эди.

— Кирасизми?

— Йўқ, ака Неъмат, Сизни тўйга айтиб келувдик.

— Қачон экан тўй?

— Ҳали тўйгача салкам бир қовун пишиғи бор.

— Яқин экан-ку (ўзимча ҳисоблаб чиққан бўлдим), айтмоқчи, келин маъқулми ишқилиб?

— Ҳа, ёмон эмас, — ёнидаги қизга ишора қилиб, — бир кунимизга яраб қолар. Дарвоқе, танишинг, ўзлари ёзувчи, отлари Маъсума. Тўй-ку бўлади, ака Неъмат, бир масалада бошимиз қотиб турибди. Келинингиз айтмоқчи, гўшангага кириш учун оҳори кетмаган бир костюм керак экан.

— Менга қаранг, куёв бола, — дедим ҳазилга олиб, — ахир ўзингизда ажойиб костюм бўларди, катак-катак, қизил гулли, шолга ўхшаш қалин. Ўзингизга жуда ярашарди.

— Ҳа, уми, жуда зўр костюм эди. Мени ёзувчи қилиб танитган ўша костюм. Аслида ўн йилдан ортиқроқ кийиб юрибман. Бироқ келинингиз айтмоқчи, гўшангага кириш учун бирор-бир оҳори кетмаган костюм керак эмиш. Менинг ўзимга қолса, онамдан қолган бўхчада даврабоп кураш тушадиган олача тўним ҳам бор. Ўшани кийиб бир кечалик тўйни ўтказсам ҳам бўлаверади.

Шундан кейин магазинма-магазин, таниш-билишларни излаб кетдик. Дастлаб, циркнинг кунчиқар томонидаги «Ганга» магазинига кирдик. Бу магазин янги очилган, Ҳиндистон билан қўшма магазин бўлиб, бу ерда ноёб чет эл кийим-кечаклари аҳён-аҳёнда учраб турарди. Афсус, мурод ҳосил бўлмади. Кост­юм бор экан-у, сотувчиси йўқ экан. Биз излаган ленин­ободлик Асадулла деган йигит бор эди, аксига олиб у ҳам йўқ экан, онаси бетоблиги учун кеча кечқурун қўшни республикага жўнаб кетибди. Ноилож яна йўлга тушдик. Бу гал «Жасорат» ёдгорлигининг кунчиқар тарафида жойлашган кийим-кечак магазинига йўл олдик. Магазин сотувчиси бир йигит бизнинг арзимизни диққат билан эшитгач, хушчақчақлик билан келин-куёвни самимий табриклаган бўлди.

— Тўй бўлсин, ишқилиб, бахтли бўлинглар.

— Раҳмат, ташаккур.

— Менга қаранг, куёв бола, бу келин бўлмиш қатдан ўзлари?

— Қатдан бўларди, шу Ўзбекистондан-да…

— Айтмоқчи, мен водийдан ёки ўзимиздан бўлсалар керак деб ўйлабман. Биз томонларда одатда қиз бола туғилгандаёқ куёв сарпоси тадоригини ўйлаб қўяди. Бизларда шу расм бўлган. Наҳотки шу пайтгача ўйламаган бўлсаларингиз?

Куёв боланинг турқи шу заҳотиёқ ўзгариб кетди:

— Бунинг учун келин боланинг отаси катта амалдор ёки поччаси облпотребсоюзнинг директори бўлиши керак. Бизнинг келинимиз бўлса, ўзимизга ўхшаш… Начора, бизбоп костюм топилмаса керак-да?

— Нега, топилади, излаб кўрамиз. Ҳамкасбларнинг бирортасида топилса керак…

— Хўп, қачон хабар олсам бўлади?

— Эртага обедга яқин бир хабар оласиз-а, куёв бола.

— Хўп, майли, бўлмаса эртага хабар оламан.

Албатта, эртаси куни Тоғай Мурод никоҳ костюмидан хабар олмади. Хуллас, бизлар ва сотувчи йигит ортиқча хижолатпазликдан халос бўлганимизга шукр қилиб қолавердик.

«ЎТДА ЁНМАС, СУВДА ЧЎКМАС АСАРЛАР ЯРАТДИ…»
Абдуғафур РАСУЛОВ,
филология фанлари доктори

«…Тоғай Мурод адабиётга дангал кириб келди. Шартта бурилди-ю, ҳаётдан кетди-қолди. Ундан ўн-ўн беш кичик асар, тўрт қисса, икки роман, нари борса, тўртжилдга жо бўларлик мерос қолди. Аммо ёзувчи асарлари руҳини, улардаги ўзбекона ғурур, сурур, қатъият, орият, жўмардликни жо-бажо қиладиган ҳажмни топиш мушкул. Тоғай Мурод ўтда ёнмас, сувда чўкмас асарлар, юрагида ёли бор қаҳрамонлар тимсолини яратдики, улар ҳамиша, ҳар қаерда, ҳар қандай шароитда ўзбекнинг ўзлигини намоён этаверади…

…Кўкда юлдуз учди: юзимга фотиҳа тортдим. Учган юлдуз Тоғай Мурод ҳаётини олиб кетганини билгач, юрагим эзилди. Хаёл учқур-да: ўлим хабарини эшитганда Бўри полвон зўр курашга баковуллик қилаётганди. Бир зум қотиб қолди:

— Аттанг, чакки бўлибди…

Олишаётган полвонлар бир-бирларининг елкаларига маъюс бош қўйишди. Зиёдулла кал югура келиб отига минди, изиллаб йиғлаганича арғумоғини чоптириб кетди. Қоплон бобо, Оймомо момо бир зумда чўкиб қолишди:

— Болам-а… болам-а… Бизларга фарзандлик қилувдинг-а… Китоб қилиб ёзувдинг-а…

Деҳқонқул хотинининг куйиб кетганига, болаларининг бўзлаб қолганига чидаган эди. Тоғай Муроддан айрилгач, ўзини қўярга жой тополмади. Тошкентга шошилди. Жанозада қатнашди. Чиғатой қабристонини ҳамма тарк этгач, Тоғайнинг тоғдай қабри пойига чўккалади, онасидан ўрганган оятларни билганича такрорлади: оят сўзлари кўз ёши бўлиб, янги қабр тупроғини ҳўллай бошлади. Тоғай Мурод ўзбек юртининг тоғу тошларини, қир-адирларини, дарёю кўлларини, об-ҳавосини юракдан ҳис қиларди. Баҳорнинг сўнгги кунлари чақмоқли, гулдуракли, ёғин-сочинли келди. Она табиат зинда фарзандининг ўлимини олдиндан сезганмиди?!»

«ПОЛВОН, ЧАВАНДОЗ, ШОИР, ДЕҲҚОН…»
Абдунаби АБДИЕВ

Ўтган асрнинг етмишинчи йиллари «Шарқ юлдузи»‘ журналида яхши анъана йўлга қўйилганди. Журналнинг ҳар йили бир сони тўлиғича наср ва назмда тетапоя бўлаётган ёш ижодкорларга бағишланарди. 1976 йилдаги махсус сонида эълон қилинган бир қисса ярқ этиб кўзга ташланди.

Қиссанинг номи «Юлдузлар мангу ёнади» бўлди.

Бу қисса қисса эмас, қўшиқ бўлди.

Бахшиёна асар битган таниқли ёзувчи эмас, номи ҳали ҳеч нимани англатмайдиган Тоғай Мурод бўлди.
Қўлимиздан журналнинг ушбу сони тушмас бўлди.

— Ўқидингми? — сўрардик бир-биримиздан.

— Ўқидим, — жавоб берардик ундан-да кучлироқ завқ билан.

— Тоғай Мурод деганлари полвон экан, — дердик ўзимизни кўп нарсадан хабардор тутиб бир-биримизга.

…Адиб оз ёзди, оз ёзса-да, соз ёзди. Унинг ҳар бир битиги янги дунёлар очди кўз ўнгимизда.

«От кишнаган оқшомлар» достон китобимиз бўлди.

«Ойдинда юрган одамлар» садоқат китобимиз бўлди.

«Момо ер қўшиғи» диёнат китобимиз бўлди.

«Отамдан қолган далалар» тарих китобимиз бўлди.

«Бу дунёда ўлиб бўлмайди» тазарру китобимиз бўлди.

Биз уларни қайта-қайта ўқиб тўймадик.

Шу зайл полвон, чавандоз, шоир, деҳқон… Тоғай Мурод жой олди қалбимиздан. Тоғай Мурод Тоғай Мурод бўлиб эмас, навбатдаги қаҳрамонлари қиёфасида онгимизга, шууримизга кириб келар бўлди…

…Афсус, бир кун кутилмаганда Тоғай Муродимизни йўқотиб қўйдик. Юрак оҳ чекди, кўнгил йиғлади. Аммо дилимизнинг туб-тубларидан таниш сиймолар «мана мен» деб юз кўрсата берди.

Энди Бўри полвон, Зиёдулло чавандоз, Деҳқонқуллар… Тоғай Мурод сиймосида бирга яшаётган экан биз билан…

Манба: www. togaymurod.uz

O‘zbekiston xalq yozuvchisi Tog‘ay Murodning 70 yilligiga

O‘zining sanoqligina, ammo biri biridan yukli, biri biridan o‘qishli asarlari bilan o‘zidan mangu iz qoldirib ketgan Tog‘ay Murod mutaxassislar hayrati, kitobxon muhabbatini qozongan tom ma’noda noyob iste’dod sohibi edi.

Yozuvchi tavalludining 70 yilligi nishonlanayotgan kunlarda atoqli adibning adabiy o‘ylari qatorida yozuvchi bilan hamsuhbat bo‘lganlar, ijodkorning 70 yoshiga bag‘ishlangan teleko‘rsatuvlarda va xotirasiga bag‘ishlangan marosimda aytilgan xotiralarini taqdim etishni o‘yladik.

TOG‘AY MUROD
UMR YO‘LI — BORSA KЕLMAS YO‘L

Tog‘ay Murodning eng yaxshi asari qaysi? Hayotda katta armon bilan o‘tgan, lekin bir-birini suyab, bir-biriga suyanib yashagan “Oydinda yurgan odamlar”mi? Insondan insonlik ko‘rmagan, hayvondan insonlik ko‘rgan, elda yolg‘iz chavandoz haqidagi “Ot kishnagan oqshom”mi? G‘irromliklar yelkasini yerga tekkizsa-da, qaddi bukilmagan, qadri to‘kilmagan, baribir halollikning g‘alabasiga ishonchi baland, shu bois g‘ururi yanayam baland polvon to‘g‘risidagi “Yulduzlar mangu yonadi”mi?..

Nazarimizda, har qanday yozuvchining eng yaxshi asari – hali yozilmagan asaridir. Ulug‘ adiblarimiz umri poyonida ko‘ngliga tugib yurgan (endi bizning ko‘nglimizda ham yechilmas tugun bo‘lib qolgan) ijodiy rejalar haqida eshitsak, adabiyotimiz yana qanday kitoblar bilan boyigan bo‘lardi-ya, deya shirin xayolga berilamiz.

Adibning ayoli Ma’suma opa Ahmedova bilan birgalikda Tog‘ay Murodning tanlangan asarlari uchinchi jildini nashrga tayyorlash asnosida ustozning kundaligida qolgan bitiklarini ko‘zdan kechirib, go‘zal asarlarga g‘oya bo‘lgulik qaydlarga, kuzatishlarga, fikrlarga duch keldik. Agar ularning bari hikoya, qissayu romanlarga, esseyu maqolalarga aylanganida bormi… Mana bu to‘rt enlik matnga Tog‘ay Murod qalami qanday hayot bag‘ishlab yuborardi yoki mana bu keskir fikrlarni yozuvchi yana qanday qayragan bo‘lardi, degan o‘y keladi daf’atan. Taassufki, biz bugun ularni faqat qoralama tarzida o‘qishga, e’lon qilishga majburmiz. Shunisiga ham shukr.

Proza qayerdan paydo bo‘lgan, qanday paydo bo‘lgan? Prozani kim yaratgan? Qachon yaratgan? Prozani… poeziya yaratgan. Poeziyaning kuch-qudrati yetmay qolganidan… prozani yaratdi. Shu bois, poeziya tugagan joydan… proza boshlandi. Poeziya ojizlik qilib qolsa, qo‘li yetmay qolsa, nafasi yetmay qolganda… proza kuchga kiradi, proza amalga oshiradi. Shu bois, proza poeziyadan qudratli hamdir.

… Shoirlar prozani shunchaki yozib ketiladi, deb tushunadi. Faqat, mehnati og‘ir, qora mehnat, deyishadi. Yo‘q, prozaning o‘z ichki siri-asrori, ichki qonun-qoidalari bo‘ladi. Ana shu ichki sir-asrorlarni anglab yetmagan qalamkash proza emas, shunchaki bir satrlarni yozadi. Ana shu ichki shakl-shamoyillar, qonun-qoidalarni (?), ko‘zga ko‘rinmas tilsimlarni his etolmagich qalamkash shunchaki jo‘n, to‘pori voqealar tizimini yozib chiqadi.

Bu ichki sir-asrorlarni qanday bilsa bo‘ladi? Ushbu ichki, ko‘zga ko‘rinmas tilsimlarni qanday anglab yetsa bo‘ladi?

Uni tabiat beradi. U badanda bo‘ladi. U ko‘ngilda bo‘ladi. U ijodkor tabiatida bo‘ladi.

* * *

L.Tolstoy Kavkaz urushini kezib chiqdi. Jek London Shimol1ni kezib, oltinchilarni oralab chiqdi. Gorkiy odamlar eshigida daydib yurdi. Shishkov Sibirni kezib yurdi. Material yig‘di, hayot yig‘di, turmush yig‘di. Hayotiy taqdirlarni ko‘rdi, turmush azob-uqubatlarini ko‘rdi. Xalq fe’l-atvorini o‘rgandi, xarakterlarini bilib oldi. Hayot achchiq-chuchuklarini o‘z ko‘zi bilan ko‘rib, o‘z qo‘li bilan yondaftariga qayd qildi. Hayot shakl-shamoyillarini, turmush ohanjamalarini misoli fotosuratchiday suratga olib, plyonkaga qayd qildi. Qo‘sha-qo‘sha, qavat-qavat plyonkalarni to‘plab, sumkalarini to‘ldirdi. Keyin, uyiga kelib, ana shu negativlarini – plyonkalarni proyavit2 qilib, o‘z ustaxonasi ish stolida badiiy asar yaratdi. Shu ma’noda yozuvchi fotosuratchiga o‘xshaydi. Suratchining ish quroli – fotoapparat, yozuvchining ish quroli – qalam.

* * *

Yozuvchi, adiblar ijodiy yo‘lini, umrini, hayotini, olis masofaga yugurish poygasiga o‘xshatgim keladi. Marofon poygasi yo‘liga o‘xshatgim keladi. Poyga yo‘lagi bo‘ylab chopib boruvchi poygachilarga o‘xshatgim keladi. Bunday olis masofa poygasida oldindan, azaldan puxta, pishiq mashq qilgan, mashq olgan, suyagi shunday poygada qotgan, ya’ni poydevori pishiq, beli baquvvat poygachi so‘nggi marragacha yugurib boraveradi. Yoshligida shunchaki besh-olti mashq olgan, shunchaki orzu-havas bilan yo‘lga chiqqan poygachilar esa yo‘l-yo‘lakay arosatda qolib ketaberadi. Birov o‘pkasi to‘lib qolib ketadi. Birov irodasi yetmay qolib ketadi. Birov kuch-qudrati yetmay qoladi, birov turli-tuman bahonalar topib qolib ketadi.

O‘zbek adiblarini ana shu poygachilarga o‘xshataman.

Ijodiy yo‘lni ana shu poyga yo‘liga o‘xshataman. Yozuvchini ana shu poygachilarga o‘xshataman.

* * *

Shon-shuhrat aroqqa o‘xshaydi misoli. Ichgan sayin ichgingiz keladi. Yuz gramm ichsangiz, yana yuz gramm ichsam, deysiz. Keyin yana, yana… Oxiri borib… yiqitadi. Oldin boshni aylantiradi. Odam burnidan narini ko‘rolmay qoladi, bosar-tusarini bilmay qoladi. Keyin, keyin yiqitadi.

Shon-shuhrat ana shu aroqqa o‘xshaydi. Yuz gramm ichsa, tag‘in yuz gramm, deydi. Shuhrat ketidan shuhrat… Kun sayin shon-shuhrat, oy sayin shon-shuhrat, yil sayin shon-shuhrat… Oxiri borib, aroqning kuni keladi – yiqitadi.

Shon-shuhrat aroq misol yozuvchining boshini aylantiradi. Aroq misol taltaytiradi, aroq misol ko‘zini shapko‘r qilib qo‘yadi. Oxir-oqibat, hech kimni tanimay qo‘yadi. O‘zini osmon his etadi, boshqalarni yer his etadi. Birorta to‘y-ma’raka usiz o‘tmasligi kerak. Birorta majlis-anjuman usiz o‘tmasligi kerak. Eng yomoni… u anjuman to‘rida, hay’atida o‘tirishi kerak. O‘sha to‘rga, o‘sha hay’atga taklif qilsalar qildilar, qilmasa(lar)… shunday o‘zi borib o‘tirib oladi. U haykal misol qo‘r to‘kib turishi kerak. Byust misol savlat to‘kib turishi kerak. Go‘yo bu – hayot qonuni, tabiat qonuni. Go‘yo bu – Xudo, parvardigorning yo‘l-yo‘rig‘i, xohish-irodasi.

Keyin, u albatta nutq so‘zlashi kerak. Donolarcha so‘zlashi kerak, xalq nomidan so‘zlashi kerak.

Mabodo u shu anjumanga taklif qilinmay qolsa-chi, o‘zini xo‘rlangan his etadi.

Mana shunday yo‘lga kirgan adibni Xudo urdi!

* * *

Lev Tolstoyni to‘ng‘ich qizi o‘zga bir yurtda yashar edi. Bir kuni ana shu qizi kelganida unga o‘z orzu-havasini aytadi. To‘ng‘ich qizi Tatyana yurtiga borib yashash istagini bildiradi. Qizi hayron bo‘lib so‘raydi.

Lev Tolstoy o‘z ko‘ngliga tugib yurgan xohish-istagini aytadi:

– Yasnaya Polyanada meni hamma taniydi. Meni hech kim bilmasa, meni hech kim tanimasa… Ko‘chalarda o‘zimcha boqibeg‘am bo‘lib, daydib yursam… Ko‘rganlar mendan jirkansa, gadoy misol bo‘lib yursam. Ko‘chalarda yelkamga to‘rva-xalta osib yursam. Oqshomlari dehqonlarning ostonasiga borib, xayr-sadaqa so‘rasam…

* * *

Kabardin-Bolqoriyada 74 yoshli Amma Itamonovna Ifrayemova yashar ekan. U aza-ma’rakalarda go‘yanda bo‘lib ishlar ekan… Amma Itamonovna o‘z ishiga ijodiy yondashadi, har bir marosimga alohida tayyorgarlik ko‘radi, har gal aytib yig‘laydigan so‘zlarini yangilab boradi. O‘tgan odamni yodlar ekan, urug‘-aymog‘ini tilga oladi, rahmatlining qilgan yaxshi ishlarini aytib yig‘i soladi, ayni damda uning yaqinlariga tasalli beradi. U narigi dunyoga rixlat qilgan odamga oppoq surpdan o‘z qo‘li bilan kafanlik tikadi. Amma Atamovna bu xizmatlari uchun umuman pul olmaydi. Motamdorlar ayolni sovg‘a-salom bilan rozi qiladilar. Aytishlariga ko‘ra, urushda fashistlar uning eri, qavm-qarindoshlarini tiriklayin ko‘mib tashlagan ekan…

Tasanno, kasbni qarang!..

* * *

“Yo‘q”, deyishni o‘rgan. Hammaga birday yoqish – mushkul ish. Bu hammaning ham qo‘lidan kelmaydi va oqibat, muhim ishlarni bajarishda kishida kuch qolmaydi.

* * *

…Adabiy-tanqidiy maqolalaringiz… sud protokoliga o‘xshaydi. Oldin asarni – voqeani gapirib, o‘qib berasiz. Nima bo‘lgan, qachon bo‘lgan, qayerda bo‘lgan, kim tomonidan amalga oshirilgan, kim, qaysi obraz aybdor, qaysi obraz aybsiz, qaysi obraz salbiy, qaysi obraz ijobiy… Keyin hukm o‘qiysiz. Adabiy-badiiy maqola, bu – janr. Bu janrning o‘z talablari bor. Adabiy-badiiy maqolalaringizda… proza yo‘q! Shunday, adabiy maqolalaringizda proza yetishmaydi. Belinskiylarning adabiy maqolalarini o‘qiyotib, bilib bo‘lmaydi – proza o‘qiyapsizmi, yo adabiy maqola o‘qiyapsizmi…

* * *

…Jumlalari chollarga o‘xshaydi. Xokisor, nimjon, kasalmand, bukri, rang-tussiz! Fisq-fasod, ig‘vo to‘la! Imillab, ichburug‘larcha qadam bosadi. Bir yerda depsinadi. Odamni ensasini qotiradi. Katta-katta yuring, otaxon, deysiz. Bo‘lmaydi. Oqibat, ketingizga qaramay, o‘z yo‘lingizda ketasiz. Ya’ni, betlab, boblab, tashlab-tashlab o‘qiysiz…

Manba: “Yoshlik jurnali” veb-sahifasi

UKADЕK AZIZ, DO‘STDЕK QADRDON EDIK
Nosir FOZILOV

Yaxshi odam haqida, ayniqsa o‘zingga yaqin odam haqida xotira so‘zlash qiyin. Masalan, Tog‘ay Murod haqida u falon yili Surxonda tug‘ilgan, falon, pismadon asarlari bor, talay-talay unvonlaru nishonlarga sazovor bo‘lgan, desak quruq gap bo‘lib qoladi. Buni hurmatli olimlarimiz gapirgani ma’qul. Biz esa ko‘proq Tog‘ayning odamgarchiligi, fe’l-atvori haqida gapirganimiz ma’qul.

Men Tog‘ay Murod bilan qayerda, qay yo‘sin tanishganligimni hech eslay olmayman… Bu haqda harchand o‘ylanmay, baribir, xotirlay olmadim. Nazarimda, men uni bolalik chog‘idan, o‘sha maktabda o‘qigan yillaridan beri, qo‘liga qalam olib, dastlabki asarlarini yoza boshlaganidayoq taniganga o‘xshayman. Yo tavba, buning sababi nimada deb o‘ylab qarasam, hayotimizdagi ba’zi jihatlarning mushtarakligida ekan. Men bu shahri azimga Turkiston degan shahardan kelganman. Ahmad Yassaviy tavallud topgan tabarruk tuproqda tug‘ilganman. Bizning ham dashtu dalalarimiz keng va yassi, uning etaklarida biz uchun qadrdon — Qoratog‘ tizmalari yastanib yotibdi… Tog‘ay ham Surxondagi Xo‘jasoat qishlog‘idan, azim tog‘lar yurtidan kelgan, mabodo undan tog‘lar haqida, o‘zi tug‘ilib-o‘sgan kengliklar haqida so‘rab qolsangiz, xuddi shoir bo‘lib sayrab ketishi kaminaning ko‘ngliga juda yaqin edi. Uni bolalikdan birga o‘sgan qadrdonday ko‘rishimning boisi shunda ekan.

Men Tog‘ayni “polvon” deb chaqirardim. O‘zingiz bilasiz, Surxondaryo polvonlar yurti. O‘zi ham gavdasi buzuq, yelkasi keng, ko‘zlarida mung bor bola edi. U odam bilan tez yaqinlashib, shatir-shutur gaplashib ketavermas edi. Indamay, vazminlik bilan gapingizni eshitib o‘tirardi. Mening Tog‘ayni yaxshi ko‘rishim uning tog‘u dashtni yaxshi bilishidan edi. Ayniqsa, u chorvani yaxshi bilardi. U ot haqida asar yozdi. Bu borada o‘zbek adabiyotida uning oldiga tushadigani yo‘q, desam mubolag‘a bo‘lmaydi. Bu fazilat ham menga tanish. Men ham asarlarimda daryolar, qamishzorlar, to‘qayzorlar haqida ko‘p yozganman. Lekin Tog‘ay ot haqida yozganida shunaqa chiroyli tasvir qila oldiki, u tasvir qilgan otni beixtiyor “Boychibor” deb yuborging keladi!

Bir mahallar shunaqa bo‘ldiki, ustoz Said Ahmad “Jimjitlik” romanini boshlaganida (bu asarda ot haqida, uning fe’l-atvori haqida gap borar edi), ustoz mendan ot haqida maslahat oldi. Kunlardan birida uyushmada ko‘rishib qolib: “Men ot haqida yaxshi biladigan zo‘r maslahatchini topdim”, deb maqtanib qoldi. “Kim ekan u zo‘r?!” — deb so‘rasam, Tog‘ay Murodni aytdi. Buni qarangki, ustoz qanchalik katta yozuvchi bo‘lmasin, baribir u kishi shaharlik-da, Tog‘aydan maslahat olibdi. Buning hech aybi yo‘q. Yozuvchi ko‘rgan narsasini yozsa ta’sirliroq chiqadi. Bu ayni haqiqat. Ot haqida ustoz muayyan tasavvurga ega bo‘lmasligi tabiiy, lekin u odamlar haqida va ularning o‘zaro muloqotlari haqida qalam tebratganida ustasi farang bo‘lib ketadi. Ustozimiz Said Ahmadki undan o‘rganibdimi, demak, Tog‘ay ham ma’lum ma’noda ustoziga ustozlik qilibdi.

Tog‘ay Murod juda kamsuqum yigit edi. Tahririyatlarga ham bo‘lar-bo‘lmasga kelavermas edi. 80-yillarda men G‘afur G‘ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyotida ishlab yurgan kezlarimda Tog‘ay Murod Ma’sumaga uylangan edi. Ma’suma o‘sha paytlari nashriyotda biz bilan birga ishlardi. Men har kuni unga: “Polvon qalay? Salom deb qo‘ying!” — deb turardim. Ma’suma ham o‘z navbatida uning salomlarini menga yetkazib turardi. Tog‘ay Murod jimgina uyda o‘tirib, asarini yozish bilan mashg‘ul edi.

U quvonganida bamisoli qush bo‘lib uchguday yengil tortib ketardi. Esimda, 1985 yil Tog‘ay ikkalamizga Yozuvchilar uyushmasining mukofotlari berildi. Yozuvchilar bog‘i — Do‘rmonda Uyg‘un aka, Turob To‘la, Abdulla Oripovlar bor edi. Tog‘ay Murodga “Oybek”, menga esa “G‘afur G‘ulom” mukofotini topshirishdi. Men uning qattiq quvonganini o‘shanda ko‘rganman… Mukofotlarni oldigu, uyoq-buyoqqa qaramay shaharga shoshildik. Ikkalamiz mening mashinamda kelyapmiz. Ko‘kraklarimizda hozirgina olgan mukofotlarimizning nishonlari yarqirab turibdi. Tog‘ayning og‘zi qulog‘ida: “Aka, bo‘lar ekan-ku!” — deb iljayadi menga qarab. Mening kayfiyatim ham shunga yaqinroq edi. Men uni yo‘l-yo‘lakay uyida qoldirib, Chilonzorga o‘tib ketganim esimda.

U xafa bo‘lsa ham dardini birovga aytmasdi, xuddi birov bilan urishganday bo‘lib, qovog‘ini solib yurardi. “Sharq yulduzi” jurnalida ishlab yurgan kezlarim mening oldimga uni Mahmud Sa’diy olib kelgan edi. U dastlabki qissalarini tahririyatlarga olib kelganda u yerda “nari tur-beri tur”, deb ko‘nglini qoldirganlar ham anchagina edi. Mening odatim shuki, uzoq tumanlardan, viloyatlardan kelganlarni, ularning jindek bo‘lsa ham iste’dodi borligini sezsam, dalda berishga, uning asarini bir amallab bo‘lsa ham yoruqqa chiqarishga harakat qilardim. Tog‘ayning tahririyatimizga olib kelgan dastlabki qissasi ham xuddi shunday chop etilgan.

Tog‘ay ikkinchi qissasini yozib tugatgach, kunlardan birida Murod Xidirov bilan birga uzun-qisqa bo‘lib biznikiga kirib kelishdi. Tog‘ayning qo‘lida bitta o‘rtamiyona qovuni bor. “Nima gap?” — deb so‘rasam, “Qissamni olib borsam, ba’zilar tixirlik qilyapti. O‘zingiz bir qo‘llab yubormasangiz bo‘lmaydi, aka!” — dedi.

— Shunga qovun ko‘tarib kelish kerak ekanmi? — dedim men. — Agar asar yaxshi bo‘lsa o‘zi tortib ketadi. Nochor bo‘lsa, bir arava qovun olib kelsangiz ham o‘tkazolmaysiz, uka…

Kulishdik. Ancha vaqtgacha balkonda hangomalashib o‘tirdik. O‘sha asar oradan hech qancha vaqt o‘tmay G‘afur G‘ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyotida chop etildi. O‘zim muharrirlik qildim. Tog‘ay menga 3-4 ta kitobni dastxat bilan bergan edi, javonimda turibdi.

Yozuvchini bamisoli shamchiroqqa o‘xshatish mumkin. Shamchiroqqa vaqt-vaqti bilan yog‘ quyib turmasangiz, piligi kuyib tamom bo‘ladi-qoladi… Yozuvchi ham hayotni sinchkovlik bilan kuzatmas ekan, o‘z ustida ishlamas ekan, mashq qilmas ekan, haligi aytganimiz chiroq kabi “pis” etib o‘chadi-qoladi. Tog‘ay yiliga bir-ikki marta tug‘ilgan qishlog‘iga borib kelardi. Tog‘larni ziyorat qilardi, dashtlarni kezardi. O‘sha yerdagi oddiy mehnatkashlar bilan gaplashardi, yurti havosidan qonib-qonib nafas olardi. Ot minib qishloqlar oralardi. Bularning hammasi yozuvchi uchun o‘tgan xotiralarini eslash, ba’zilarini tiklash uchun zarur unsurlar o‘rnini o‘tar, shu tariqa yozilajak asari uchun tanavor to‘plar edi.

Xullas, Tog‘ay kunlarning birida Moskvaga o‘qishga ketadigan bo‘lib qoldi. Gapning ochig‘i, dastlab men uning bu niyatini unchalik yoqtirmadim. O‘sha kezlarda o‘rislarning Sergey Petrovich Borodin degan “katta” yozuvchisi Toshkentda yashab ijod qilardi. Uyushmada bo‘ladigan birorta anjumanni o‘tkazib yubormasdi. Hammasida ishtirok etar, qariyb hamma majlisda emin-erkin nutq so‘zlardi. Kunlardan birida, uyushmada majlis bo‘lib qoldi. U paytda uyushma Hadicha Sulaymonova ko‘chasida, sobiq Navoiy kutubxonasining ro‘parasida edi. Majlisda ko‘riladigan masalalar orasida o‘zbek yozuvchilarini Moskvaga o‘qishga jo‘natish tadbiri ham bor ekan. Xuddi shu masala ko‘tarilganida Sergey Petrovich so‘z olib:

— Zachem? — deb qoldi kuyunchaklik bilan. — Hech qayerda yozuvchilikni o‘rgatadigan maktab yo‘q va bundan keyin ham bo‘lmaydi. Yozuvchilik — bu xudo bergan ne’mat. Hozir ularni yuborasizlar. Boradi, o‘qiydi, bilimi oshadi. Bilimi oshgandan so‘ng o‘zida bor, amal-taqal qilib yurgan narsalarini ham mensimay qo‘yadi. Keyin yozmaydi, vassalom!

O‘sha kezlarda Sergey Petrovichning gaplarini tasdiqlaydigan voqealar ko‘p edi: Moskvaga o‘qishga borgan ba’zi yozuvchilar o‘qib bilimi oshgach, o‘zi bilganlarini mensimay, umuman, yozuvchilikni tashlab ketganlari ham bo‘ldi. Men ularning ism-shariflarini aytib o‘tirmayman. Bu bor gap. Shuning uchun ham men Tog‘ayning Moskvaga borib o‘qishini xush ko‘rmaganman. Endi men o‘sha paytda Sergey Petrovichning fikrlari g‘olib kelib, noto‘g‘ri fikrlaganimni, noto‘g‘ri xulosa chiqarganimni payqab turibman. Tog‘ay Moskvadan o‘qishni tugatib kelgach, xuddi tog‘dagi tiniq buloqning ko‘zi ochilganday iste’dodi ochilgandan, ochilib ketdi. U butun kuchini, qobiliyatini ijod qilishga bag‘ishladi. Mashhur “Otamdan qolgan dalalar”, “Bu dunyoda o‘lib bo‘lmaydi” romanlari, nazarimda, ana shu o‘qish davrining, olgan nazariy bilimlarining natijasi bo‘lsa ajabmas. Agar Tog‘ay uyoqqa borib o‘qib kelmaganida, bilmadim, bu asarlarini yoza olarmidi yo yo‘qmidi? U ko‘zi ochilib, ulkan adabiyot bilan, chet el adabiyotlari bilan tanishib kelgandan keyin mazkur asarlarini yozdi. Unda istiqlolimiz tufayli qandaydir katta bir jur’at paydo bo‘ldi. Shu katta jur’at tufayli erkin fikrlash paydo bo‘ldi. “Otamdan qolgan dalalar” romanini yozishga jur’at qildi. Sho‘ro tuzumi mehnatkash xalqni ayovsiz ezib yuborganini dadil va rostgo‘ylik bilan yozdi. Buni hamma tan oldi. Shuning natijasi bo‘lsa kerak, unga Abdulla Qodiriy nomidagi Davlat mukofoti berildi… Bu hukumatimizning yozuvchiga bergan bahosi. Keyinchalik Tog‘ay Murodga “Xalq yozuvchisi” degan yuksak unvonning berilishi ham xalqimizning yozuvchiga bo‘lgan hurmati ramzi bo‘ldi, desak xato bo‘lmas. “Bu dunyoda o‘lib bo‘lmaydi” romani ham, shubhasiz, dadil asar bo‘ldi.

Tog‘ayning “Ot kishnagan oqshom” qissasi chop etilishida mening ham hissam borligini boya aytib o‘tgan edim. Uning asarlarida shira bor, milliylik bor, adibning aytadigan gaplari bor. “Ot kishnagan oqshom” qissasi Yo‘ldosh Oxunboboyev nomidagi Yosh tomoshabinlar teatrida rejissyor Olimjon Salimovning inssenirovkasi bo‘yicha sahnaga qo‘yildi. Ba’zilar aytishi mumkin: “Xo‘sh, nima bo‘pti, rejissyor o‘zi inssenirovka qildi, o‘zi qo‘ydi”, deb. Yo‘q, agar asarning negizida gapi bo‘lmasa, rejissyor uni hech narsa qilolmaydi. “Xo‘p, olib chiqsa nima bo‘pti?!” — ham deyishar. Bizda nima ko‘p — sahna asari ko‘p. Shularning ichidan faqat Tog‘ayning asarini tanlab, qardosh Qozog‘iston Davlat akademik teatri o‘z sahnalarida qozoqchaga o‘girib gumburlatib qo‘yayotganiga nima deysiz? Bu tasodifmi? Yo‘q, bu tasodif emas. Asarda qozoq birodarlarimizga ma’qul keladigan biror gapi borki, sahnalashtirgan.

Shu paytgacha Abdulla Qahhorning “Og‘riq tishlar”i bilan Said Ahmadning “Kelinlar qo‘zg‘oloni” qozoq sahnasi yuzini ko‘rgan edi. Bular ilgarigi davrda edi. Tog‘ay Murodniki esa istiqlolimiz davriga to‘g‘ri keldi. Davr masalasini hisobga olsak, unda qardoshlar sahnasiga chiqqan bizning asarimiz yakkayu yagona shu Tog‘ay Murodniki bo‘lib qoladi. Shuning o‘zi ham ancha narsani anglatmaydimi, axir? Bu asar, demak, qardoshlarimizga ham ma’qul bo‘libdi. Nimasi ma’qul bo‘ldi ekan? Ma’lumingizki, Qozog‘iston asosan chorvador respublika. Paxtachilik qanchalik bizning milliy xarakterimizni belgilaydigan bo‘lsa, ularda chorvachilik, chorva aksari xalqning kasb-korini belgilaydigan soha. Ot, qoramol, qo‘y, echki qozoqlarning joni. “Ot kishnagan oqshom” asari faqat ot kishnagani uchun emas, balki tasvirlanayotgan obyektga munosabati bilan, odamlarning dardini haqqoniy ayta bilgani bilan ham qardoshlarimiz sahnasi yuzini ko‘rishga munosib deb topildi.

Ba’zan-ba’zan nega bizning adabiyotimiz jahonga chiqmaydi, deganga o‘xshagan gap-so‘zlar bo‘lib turadi. Jahonga chiqish uchun biz yaratgan asarlarda jahonshumul muammolar ko‘tarilishi, baquvvat-baquvvat qahramonlar yaratilishi kerak. Men hech ikkilanmay aytishim mumkinki, Tog‘ay Murodning keyingi romanlari, agar malakali tarjimonning qo‘liga tushib, ko‘ngildagidek tarjima qilinsa, boshqa yurtlardagi o‘quvchilarning javonlaridan ham o‘rin olishi turgan gap. Men shu yoshga kirib shunga amin bo‘ldimki, yozuvchidan keyin uning asarlarini targ‘ib qiladigan kimdir qolishi kerak ekan. Mana, Ma’suma shu yo‘ldan borib jon kuydiryapti. Tog‘ay Murodning asarlarini chet tillarga tarjima qilib chop etilishi uchun ham uni qo‘llab-quvvatlab turadigan tashkilot, jonkuyar odam bo‘lishi kerak. Menimcha, uning asarlaridan biri xalqaro tillardan biriga tarjima qilinib chop etilsa bas, uyog‘ini asarning o‘zi tortib ketadi.

Tog‘ay menga ukadek aziz, do‘stdek qadrdon edi. Nachora, Ollohning irodasi ekan, umri qisqa bo‘ldi. Yashab, ijod qilib yursa bo‘lardi. Afsuski, yaratgan Egam o‘zi berganini o‘zi oladi. Lekin Tog‘ay Murod ozgina yashagan bo‘lsa ham sozgina asarlar yaratib, o‘ziga haykal qo‘yib ketdi.

Ukamizning joyi jannatda bo‘lsin!

QISQA, AMMO MAZMUNLI UMR
Bahodir Sarimsoqov
filologiya fanlari doktori

Tog‘ay Murod… Bu ism adabiyotimizga dastlab juda ham beozor, aytish mumkinki, sezilarsiz kirib keldi. Ammo tez fursat ichida u sevimli va ardoqli nomga aylandi. Men uning muxlislaridan biri sifatida bu ismga, chop etgan qissalariga qattiq bog‘lanib qoldim. O‘tgan asr 70-yillarining o‘rtalarida yozilgan “Yulduzlar mangu yonadi” qissasini, agar yanglishmasam, o‘n martadan ortiq o‘qiganman. Keyinchalik bu kitobchani yo‘qotib qo‘ydim. Shundan so‘ng Yozuvchilar uyushmasining xodimi Rahimjon Otayevdan shu qissani topib berishni iltimos qildim. U iltimosimni befarq qoldirmadi, kitobchani topib berdi. Yerdan chaqa topib olgan qulday quvonib, qissani qayta-qayta o‘qib yurdim. Ana shu yillarda menda Tog‘ay Murod bilan uchrashish, u bilan suhbatlashish istagi tug‘ildi.

Kunlarning birida hozirgi Amir Temur xiyobonining biqinidagi Yozuvchilar uyushmasining majlislar zalida allaqanday yig‘ilish bo‘ldi. Yig‘ilishdan keyinmi, tanaffus paytidami, uyushma binosining yerto‘lasidagi bufetga tushdim. Chetdagi stollardan birida yolg‘iz bir yigit o‘tirardi. Boshqa joylar band, faqat shu yigit qarshisidagi bir joy bo‘sh edi. Men o‘sha joyga borib o‘tirdim. Hurmat, qolaversa, rasmiyat yuzasidan o‘zimni tanishtirdim. Shunda u qisqa qilib: “Tog‘ay Murod”, dedi. Men topa olmay yurgan adibim bilan tasodifan uchrashib qolganimdan quvonib ketdim. Mening unga beradigan savollarim anchagina edi, lekin bu uchrashuvimiz atigi yarim soatlar davom etdi, xolos.

Keyinchalik ana shu uchrashuvdagi taassurotlarimni ko‘p bor eslab, unutilishi mumkin bo‘lgan ba’zi tafsilotlarni xotiramda mustahkamlab olishga harakat qildim. Ana shu taassurot hozir ham meni aldamaydi.

Tog‘ay Murod… Dastavval bu yigit qalbining shu qadar keng va boyligini o‘sha uchrashuvda to‘la anglab yetmagan edim. Keyinroq uning “Ot kishnagan oqshom”, “Oydinda yurgan odamlar”, “Momo-Yer qo‘shig‘i” qissalari e’lon qilingandan keyin shu narsaga amin bo‘ldimki, uning ona zaminga, mehnatkash insonga, halol va nekbin, to‘g‘riso‘z va o‘jar kishilarga bo‘lgan mehru muhabbati, ehtiromi cheksiz ekan. Mana shundan keyin bu insonning ma’naviy-ruhiy qudrati meni tobora o‘ziga torta boshladi.

Uni qidirib nashriyotlarga bordim. U yerdagilar ham yelkalarini qisib qo‘ya qolishdi. Qalamkash tanish va do‘stlarimdan ayrimlari: “E, uni surishtirib nima qilasiz? Kesakdan bir olov chiqdi-da. Tog‘ay o‘zidagi bor narsasini, ruhiy quvvatini uch-to‘rt qissasida to‘la sarflab bo‘ldi. Endi u boshqa yirikroq narsa yoza olmaydi”, deb aytdilar. Ularning Tog‘ay Murod haqida aytgan bunday nordon so‘zlari esa unga emas, balki menga otilgan toshdek tegar edi. Nahotki, shunday bo‘lsa? Agar, haqiqatan ham, bu so‘zlar to‘g‘ri bo‘lsa, dahshat-ku! Chunki bu tashxis o‘zbek nasrini, aniqrog‘i, o‘zbek falsafiy-lirik nasrini bir necha yillar, balki bir umr oqsoqlantirib qo‘yishidan darak berardi. Shunga qaramay, qalbimning chuqur puchmog‘idagi bir iliq tuyg‘u sovuq tafakkurimni nurlantirib turardi. Men uning kaftdek yuragida hali ko‘zi ochilmagan bir vulqon alangalanib yotganligiga ishonar edim.

Men o‘jarlik bilan uni yana surishtira ketdim. Ma’lum bo‘lishicha, u o‘sha kezlari Moskvaga o‘qishga ketgan ekan. Bu mujdadan ko‘nglim ancha taskin topdi. Oliy adabiyot kurslariga o‘qishga ketibdimi, demak, u badiiy ijod sirlarini puxta o‘rganishga jiddiy kirishibdi. Endi undan yanada baquvvat asarlar kutsa bo‘ladi, degan fikrga keldim va xotirjam bo‘ldim.

Mana shundan keyin uning qissalari haqida maqolalar yozib, bir nechta jurnal va gazetalar tahririyatiga olib bordim. U yerdagilar tashqi jihatdan mamnunlik bilan taqrizlarni olib qoldilar va albatta e’lon qilishga va’dalar berishib kuzatdilar. Ammo tahririyatdagilarning menga yoki adibga bo‘lgan “samimiy” munosabatlari sabab bo‘ldimi, birorta ham taqrizim chop etilmadi. Buni men ko‘proq o‘zimdan, qalamimning kuchsizligidan ko‘rib, hech kimga hech narsa demay yurdim. Ammo Tog‘ay Murod haqida bosilgan taqrizu maqolalarni o‘qib, o‘zimning e’lon qilinmagan maqolalarim ancha baquvvatligini bilib oldim.

Keyinroq adibning “Otamdan qolgan dalalar” romani chop etilgach, menga Tog‘ay Murod bilan yana uchrashish baxti nasib etdi. Men uning asarlari haqida yozgan narsalarimni, ulardagi asosiy qarashlarimni aytib, uning munosabatini so‘radim. U “Ot kishnagan oqshom” va “Oydinda yurgan odamlar” qissalari haqidagi mulohazalarimni qayta-qayta so‘rab oldi-da, kinoya bilan: “Bu taqrizlaringizda sotsialistik realizm istilohi yo‘q-ku. Bu holda kim ham ularni bostirardi”, deb kuldi. Haqiqatan ham, maqola va taqrizlarimni yozgan paytlarda “sotsialistik realizm” mafhuli ayrim adabiyotshunos va tan­qidchilar uchun gapning “bismillo”siga aylanib qolgan edi. Mening narsalarim esa bunday vasvasa hamda madhu sanolardan xoli bo‘lib, ularning nazdida “rangsiz” edi.

Tog‘ay Murod… Bu ism XX asr o‘zbek qissachiligini yangi, shukuhli cho‘qqilarga ko‘tardi. Ammo diqqat qilinsa, adibning barcha qissalarida pokdomon kishilar, ularning halol va oddiy hayotlari, dardu armonlari tasvirlangan. Adabiyotda urbanistik turmush, ziyoli yoki elita kishilar ko‘proq qalamga olingan paytlarda Tog‘ay Murod oddiy qishloq zahmatkashlari, ularning quvonchu tashvishlarga boy, tanti va samimiyatga to‘la turmushlarini olib kirdi. Uning har bir qissasi inson umrining yangroq qo‘shig‘i yanglig‘ jaranglab turadi.

Tog‘ay Murod… Bu ism o‘zbek romanchiligi taraqqiyotida ham belgilovchi o‘rin egallaydi. Chunki adib o‘zbek badiiy nasridagi bayon poetikasini butunlay yangi o‘zanga burib yubordi. Epik bayonning bu shakli hozirgi o‘zbek nasrida mutlaqo yangi badiiy hodisa bo‘ldi. Men bu hodisani kvantiy bayon shakli, deb nomlagim keladi va epik bayonning ushbu shamoyili haqida, umr nasib etsa, maxsus bir tadqiqot qilish niyatim ham yo‘q emas. Chunki Tog‘ay Murod asarlari syujetida xronikal, assotsiativ va retrospektiv singari bayon shakllari goh alohida-alohida istifoda etilsa, ko‘p hollarda ular sintezlashib ketadi…

Tog‘ay Murod… Bu ism adabiyotimizga sokin va beozor kirib keldi, ammo abadiy iftixor bilan nasrimiz tarixida muhr­lanib qoldi. U qisqa, ammo mazmunli umr ko‘rdi. Adib yaratgan qissalaru ikki roman uning porloq xotirasini hamisha eslatib turadi.

KUYOV SARPOSI IZLAB…
Ne’mat AMINOV

Olloh rahmatiga olgan bo‘lsin, Tog‘ay Murod yorqin ranglar, munis-munis ohanglar yozuvchisi edi. U qissa bitmasdi. balki bor ovozi bilan hazin-hazin sher o‘qirdi, qo‘shiq aytardi. Bu she’rda o‘ziga xos sirli ohang, joziba ohanrabodek jilolanib turadi.

Darhaqiqat, Tog‘ay Murodning dastlabki qissalari — “Oydinda yurgan odamlar”, “Yulduzlar mangu yonadi”, “Ot kishnagan oqshom” ana shunday asarlar jumlasidandir. Shu xil o‘zbekona tilda yozish uchun Tog‘ay Muroddek ko‘klarga xos mag‘rur, moviy bir xarakterga, xuddi o‘shandek ichki bir kamtarlikka ega bo‘lish lozim edi.

Esiz odamzot! Ming afsus, endi uning qo‘shiqlaridan fonogramma emas, balki o‘z ovozida aytilgan asl nusxalar qoldi.

Xudo ko‘rsatmasin, agar uni Turgenev va Tolstoy singari ayrim daho duelparast ijodkorlarga o‘xshab jangarilikda ayblasak, Tog‘ay Murodning ruhini ranjitib, uning pok nomini benom qilgan bo‘lar edik.

Ochig‘i, men bu yigitni ahyon-ahyonda uyushma yig‘ilishlarida uchratib qolardim. U o‘ziga xos bir mag‘rurlik bilan o‘ng qo‘lini kostyumi yoki shimi cho‘ntagiga solganicha, zalning eng orqa qatoridagi o‘rindiqlardan biriga borib o‘tirar va mag‘rurona tinglardi. U haqda birinchi marta yozuvchi sifatida emas, balki shofirkonlik bir shaxmatchi yigit bilan aytishib qolgani to‘g‘risida kimdir qo‘shib-chatib hikoya qilib berganida orqavoratdan eshitganman. Aytishlaricha, haqiqatan ham, bir oz havoyiroq shaxmatchi yigit ham sportchi, davra ko‘rgan Tog‘ay Murod ham sportchi. Bu voqeani o‘z ko‘zi bilan ko‘rgan odamlarning hikoya qilishlaricha, shaxmatchining sal-pal havoyiligi tufayli raqibi bilan oddiy “santak-mantak” mushtlashuv darajasiga borib yetadi.

Tog‘ay Murodning o‘ng qo‘li uning og‘iz-burniga to‘g‘ri keladi. Sho‘rlik shaxmatchi jonholatda uning ko‘rsatkich barmog‘ini g‘arch etib tishlab olib, “puf” degancha bir chetga tupurib tashlaydi. Buni, shu janjalning guvohi bo‘lgan buxorolik talabalardan ham eshitganman…

Shu-shu, polvonsifat yigit — bo‘lajak mashhur yozuvchining talabalik davridagi arzimas janjaldan (antiqa jangda musht o‘rniga tish g‘olib chiqqandi) ko‘rsatkich barmog‘i salkam bir bo‘g‘in cho‘ltoq bo‘lib qolgan edi.

Bu voqea har ikkala raqib orasida sir bo‘lib qoldi. Mana, bugun 1984 yilning kuzida o‘n olti qavatli “Sharq” Birlashgan nashriyotining o‘ninchi qavatida “Mushtum” jurnali idorasida ishlab o‘tirsam, pastdan ichki telefon jiringlab qoldi:

— Labbay?!

— Allo! Men Tog‘ayman.

— Qaysi tog‘am, deysiz ?

— Men yozuvchi Tog‘ay Murodman!

— E, bunday deng? Xo‘sh, xizmat?!

— Pastga tushasizmi? Yoki sizni xor qilib o‘tirmay o‘zim chiqib boraymi?

— Qayerdasiz?

— Melisani yonidaman…

— Bo‘lmasa ovora bo‘lib yurmang, o‘zim tushaman.

— Bo‘pti, kutaman.

Hayal o‘tmay pastga tushib keldim. Birinchi qavatda osmon­o‘par binoning ko‘lankasida, bir chetda Tog‘ay Murodni ko‘rdim. O‘sha-o‘sha kiftlari go‘shtdor, yelkalari bir oz chiqiq, qo‘llari uzun-uzun, sapoq, betlari anordek qontalash edi. Yonida oriqqina qoracha bir qiz bo‘lib, iymanib turardi. Tog‘ay o‘zini bir oz o‘ng‘aysiz sezgandek, noqulay bir kayfiyatda edi.

— Kirasizmi?

— Yo‘q, aka Ne’mat, Sizni to‘yga aytib keluvdik.

— Qachon ekan to‘y?

— Hali to‘ygacha salkam bir qovun pishig‘i bor.

— Yaqin ekan-ku (o‘zimcha hisoblab chiqqan bo‘ldim), aytmoqchi, kelin ma’qulmi ishqilib?

— Ha, yomon emas, — yonidagi qizga ishora qilib, — bir kunimizga yarab qolar. Darvoqe, tanishing, o‘zlari yozuvchi, otlari Ma’suma. To‘y-ku bo‘ladi, aka Ne’mat, bir masalada boshimiz qotib turibdi. Keliningiz aytmoqchi, go‘shangaga kirish uchun ohori ketmagan bir kostyum kerak ekan.

— Menga qarang, kuyov bola, — dedim hazilga olib, — axir o‘zingizda ajoyib kostyum bo‘lardi, katak-katak, qizil gulli, sholga o‘xshash qalin. O‘zingizga juda yarashardi.

— Ha, umi, juda zo‘r kostyum edi. Meni yozuvchi qilib tanitgan o‘sha kostyum. Aslida o‘n yildan ortiqroq kiyib yuribman. Biroq keliningiz aytmoqchi, go‘shangaga kirish uchun biror-bir ohori ketmagan kostyum kerak emish. Mening o‘zimga qolsa, onamdan qolgan bo‘xchada davrabop kurash tushadigan olacha to‘nim ham bor. O‘shani kiyib bir kechalik to‘yni o‘tkazsam ham bo‘laveradi.

Shundan keyin magazinma-magazin, tanish-bilishlarni izlab ketdik. Dastlab, sirkning kunchiqar tomonidagi “Ganga” magaziniga kirdik. Bu magazin yangi ochilgan, Hindiston bilan qo‘shma magazin bo‘lib, bu yerda noyob chet el kiyim-kechaklari ahyon-ahyonda uchrab turardi. Afsus, murod hosil bo‘lmadi. Kost­yum bor ekan-u, sotuvchisi yo‘q ekan. Biz izlagan lenin­obodlik Asadulla degan yigit bor edi, aksiga olib u ham yo‘q ekan, onasi betobligi uchun kecha kechqurun qo‘shni respublikaga jo‘nab ketibdi. Noiloj yana yo‘lga tushdik. Bu gal “Jasorat” yodgorligining kunchiqar tarafida joylashgan kiyim-kechak magaziniga yo‘l oldik. Magazin sotuvchisi bir yigit bizning arzimizni diqqat bilan eshitgach, xushchaqchaqlik bilan kelin-kuyovni samimiy tabriklagan bo‘ldi.

— To‘y bo‘lsin, ishqilib, baxtli bo‘linglar.

— Rahmat, tashakkur.

— Menga qarang, kuyov bola, bu kelin bo‘lmish qatdan o‘zlari?

— Qatdan bo‘lardi, shu O‘zbekistondan-da…

— Aytmoqchi, men vodiydan yoki o‘zimizdan bo‘lsalar kerak deb o‘ylabman. Biz tomonlarda odatda qiz bola tug‘ilgandayoq kuyov sarposi tadorigini o‘ylab qo‘yadi. Bizlarda shu rasm bo‘lgan. Nahotki shu paytgacha o‘ylamagan bo‘lsalaringiz?

Kuyov bolaning turqi shu zahotiyoq o‘zgarib ketdi:

— Buning uchun kelin bolaning otasi katta amaldor yoki pochchasi oblpotrebsoyuzning direktori bo‘lishi kerak. Bizning kelinimiz bo‘lsa, o‘zimizga o‘xshash… Nachora, bizbop kostyum topilmasa kerak-da?

— Nega, topiladi, izlab ko‘ramiz. Hamkasblarning birortasida topilsa kerak…

— Xo‘p, qachon xabar olsam bo‘ladi?

— Ertaga obedga yaqin bir xabar olasiz-a, kuyov bola.

— Xo‘p, mayli, bo‘lmasa ertaga xabar olaman.

Albatta, ertasi kuni Tog‘ay Murod nikoh kostyumidan xabar olmadi. Xullas, bizlar va sotuvchi yigit ortiqcha xijolatpazlikdan xalos bo‘lganimizga shukr qilib qolaverdik.

“O‘TDA YONMAS, SUVDA CHO‘KMAS ASARLAR YARATDI…”
Abdug‘afur RASULOV,
filologiya fanlari doktori

«…Tog‘ay Murod adabiyotga dangal kirib keldi. Shartta burildi-yu, hayotdan ketdi-qoldi. Undan o‘n-o‘n besh kichik asar, to‘rt qissa, ikki roman, nari borsa, to‘rtjildga jo bo‘larlik meros qoldi. Ammo yozuvchi asarlari ruhini, ulardagi o‘zbekona g‘urur, surur, qat’iyat, oriyat, jo‘mardlikni jo-bajo qiladigan hajmni topish mushkul. Tog‘ay Murod o‘tda yonmas, suvda cho‘kmas asarlar, yuragida yoli bor qahramonlar timsolini yaratdiki, ular hamisha, har qayerda, har qanday sharoitda o‘zbekning o‘zligini namoyon etaveradi…

…Ko‘kda yulduz uchdi: yuzimga fotiha tortdim. Uchgan yulduz Tog‘ay Murod hayotini olib ketganini bilgach, yuragim ezildi. Xayol uchqur-da: o‘lim xabarini eshitganda Bo‘ri polvon zo‘r kurashga bakovullik qilayotgandi. Bir zum qotib qoldi:

— Attang, chakki bo‘libdi…

Olishayotgan polvonlar bir-birlarining yelkalariga ma’yus bosh qo‘yishdi. Ziyodulla kal yugura kelib otiga mindi, izillab yig‘laganicha arg‘umog‘ini choptirib ketdi. Qoplon bobo, Oymomo momo bir zumda cho‘kib qolishdi:

— Bolam-a… bolam-a… Bizlarga farzandlik qiluvding-a… Kitob qilib yozuvding-a…

Dehqonqul xotinining kuyib ketganiga, bolalarining bo‘zlab qolganiga chidagan edi. Tog‘ay Muroddan ayrilgach, o‘zini qo‘yarga joy topolmadi. Toshkentga shoshildi. Janozada qatnashdi. Chig‘atoy qabristonini hamma tark etgach, Tog‘ayning tog‘day qabri poyiga cho‘kkaladi, onasidan o‘rgangan oyatlarni bilganicha takrorladi: oyat so‘zlari ko‘z yoshi bo‘lib, yangi qabr tuprog‘ini ho‘llay boshladi. Tog‘ay Murod o‘zbek yurtining tog‘u toshlarini, qir-adirlarini, daryoyu ko‘llarini, ob-havosini yurakdan his qilardi. Bahorning so‘nggi kunlari chaqmoqli, guldurakli, yog‘in-sochinli keldi. Ona tabiat zinda farzandining o‘limini oldindan sezganmidi?!»

“POLVON, CHAVANDOZ, SHOIR, DЕHQON…”
Abdunabi ABDIYEV

O‘tgan asrning yetmishinchi yillari “Sharq yulduzi”’ jurnalida yaxshi an’ana yo‘lga qo‘yilgandi. Jurnalning har yili bir soni to‘lig‘icha nasr va nazmda tetapoya bo‘layotgan yosh ijodkorlarga bag‘ishlanardi. 1976 yildagi maxsus sonida e’lon qilingan bir qissa yarq etib ko‘zga tashlandi.

Qissaning nomi “Yulduzlar mangu yonadi” bo‘ldi.

Bu qissa qissa emas, qo‘shiq bo‘ldi.

Baxshiyona asar bitgan taniqli yozuvchi emas, nomi hali hech nimani anglatmaydigan Tog‘ay Murod bo‘ldi.
Qo‘limizdan jurnalning ushbu soni tushmas bo‘ldi.

— O‘qidingmi? — so‘rardik bir-birimizdan.

— O‘qidim, — javob berardik undan-da kuchliroq zavq bilan.

— Tog‘ay Murod deganlari polvon ekan, — derdik o‘zimizni ko‘p narsadan xabardor tutib bir-birimizga.

…Adib oz yozdi, oz yozsa-da, soz yozdi. Uning har bir bitigi yangi dunyolar ochdi ko‘z o‘ngimizda.

“Ot kishnagan oqshomlar” doston kitobimiz bo‘ldi.

“Oydinda yurgan odamlar” sadoqat kitobimiz bo‘ldi.

“Momo yer qo‘shig‘i” diyonat kitobimiz bo‘ldi.

“Otamdan qolgan dalalar” tarix kitobimiz bo‘ldi.

“Bu dunyoda o‘lib bo‘lmaydi” tazarru kitobimiz bo‘ldi.

Biz ularni qayta-qayta o‘qib to‘ymadik.

Shu zayl polvon, chavandoz, shoir, dehqon… Tog‘ay Murod joy oldi qalbimizdan. Tog‘ay Murod Tog‘ay Murod bo‘lib emas, navbatdagi qahramonlari qiyofasida ongimizga, shuurimizga kirib kelar bo‘ldi…

…Afsus, bir kun kutilmaganda Tog‘ay Murodimizni yo‘qotib qo‘ydik. Yurak oh chekdi, ko‘ngil yig‘ladi. Ammo dilimizning tub-tublaridan tanish siymolar “mana men” deb yuz ko‘rsata berdi.

Endi Bo‘ri polvon, Ziyodullo chavandoz, Dehqonqullar… Tog‘ay Murod siymosida birga yashayotgan ekan biz bilan…

Manba: www. togaymurod.uz