Бир миллат бор бўлса, унинг албатта ўз тили бўлади. Миллат бор бўлиб, унинг ўз Ватани бўлмасаю бу миллат ўз она тилида гаплашишни канда қилмаса, қачондир унга тегишли тупроқ ҳам, ҳудуду герб ҳам, байроқ ҳам бўлади…

ТИЛ – МИЛЛАТНИНГ
МАЪНАВИЙ ПАСПОРТИ
Улуғбек ҲАМДАМ

   Улуғбек Ҳамдам 1968 йил, 24 апрелда Андижон вилоятининг Марҳамат туманидаги Юқори Роввот маҳалласида туғилди. 1985 йилда ўрта мактабни олтин медал билан тамомлади. 1986 ва 1988 йиллар орасида Украинада аскарлик хизматини ўтаган. 1988-1993 йилларда ТошДУ нинг ўзбек филологияси факултетида таҳсил олган. 1992-93 йилларда эса давлатимиз ташаббуси билан ўқишга юборилган талабалар сафида Туркиянинг Кўнё шаҳрида тахсилни давом эттирган. 1993-1994 йилларда Шарқшунослик институтида турк тилидан дарс берган. 1994-1996 йилларда Ҳозирги Миллий Университет ўзбек филологияси факултетининг кундузги аспирантурасини ўқиган.
1997 йилда «30-йиллар ўзбек шеъриятида «соф лирика» муаммоси» (Ойбек шеърлари мисолида) мавзусида номзодлик диссертатсиясини ёқлаган. Ҳозирда «ХХ аср ўзбек шеърияти бадиий тафаккур тадрижининг ижтимоий-психологик асослари» мавзусида докторлик диссертатсияси устида ишламоқда. 1997-2009 йилларда Ўзбекистон Фанлар академиясининг Алишер Навоий номидаги Тил ва Адабиёт институтида катта илмий ходим, 2009-2015 йиллар «Шарқ юлдузи» журналининг бош муҳаррири лавозимида ишлади.
Улуғбек Ҳамдам бир неча насрий, назмий ҳамда адабий-танқидий тўпламлар муаллифи. Унинг илк насрий китоби 1998 йилда «Ёлғизлик» номи билан чоп этилган. «Мувозанат», «Исён ва итоат», «Сабо ва Самандар» номли романлари, «Тангрига элтувчи исён», «Атиргул», «Сени кутдим» ва «Узоқдаги Динура» номли шеърий ванасрий тўпламлари чоп этилган. Шунингдек,унинг «Бадиий тафаккур тадрижи» ва «Янгиланиш эҳтиёжи» номли адабий танқидий-тўпламлари эълон қилинган. Уларда ХХ ва ХХI аср аввалидаги ўзбек, қисман жаҳон адабиёти ва адабиётшунослиги муаммолари тадқиқ этилади. Улуғбек Ҳамдам Жалолиддин Румийнинг «Ичиндаги ичиндадир» ва проф. У. Туроннинг «Туркий халқлар мафкураси тарихи» номли асарларини турк тилидан ўгирган.

Ҳозирда дунёда 7,5 млрд. атрофида инсон яшайди ва уларнинг ҳеч бирининг бармоқ учидаги из бошқа бириникига ўхшамайди. Шунча халқ яқин-яқинларгача 7-8 мингта тилда гаплашган. Ҳозир бу рақам 6 мингга қадар тушиб кетди. Буларнинг ҳам 90 % и йўқолиб кетиш арафасида. Чунки ҳар икки ҳафтада битта тил ўлиб боряпти, дея хабар беришади олимлар.

Дунёда яна шундай тиллар борки, уларда фақат эру хотингина гаплашади. Улардан биттаси ёки иккиси ўлса, тил эгасиз қолади. Тилнинг эгаси орқасидан тилнинг ўзи ҳам тарихга айланади. Шу билан бирга, бунинг тамомила тескариси ҳам бўлиши мумкин: эл яшайверади, лекин ўз тилини қўйиб ўзга тилда гаплашади. Бундай ҳолда ҳам тил ўлади. Халқнинг жисми яшайверади, лекин номи ўчади, сўзи ўлади, хотираси унутилади. Чунки ҳар бир халқнинг тили унинг ўзгалардан ажратиб турадиган бош хусусияти, белгиси ҳисобланади. Қизиғи шундаки, инсон аъзоси ҳисобланмиш (оғиздаги) тилнинг учидаги из ҳам худди бармоқдаги из каби бошқаларникига ўхшамас экан. Қаранг, шу ернинг ўзида, яъни аъзо – тилнинг учида мулоқот воситаси – тилга алоқадорлик яшириниб турибди. Бу ҳол менга илоҳий ишорадек туюлади: инсон сифатида сенинг тил учингдаги из аслдир, бошқаларникига ўхшамасдир, бас, у орқали сўзлашадиган тилинг ҳам асл бўлсин, ўзга халқларникидан ажралиб турсин, дегандек жаранглайди. Демак, бир миллат бор бўлса, унинг албатта ўз тили бўлади. Миллат бор бўлиб, унинг ўз Ватани бўлмасаю бу миллат ўз она тилида гаплашишни канда қилмаса, қачондир унга тегишли тупроқ ҳам, ҳудуду герб ҳам, байроқ ҳам бўлади. Бунга тарихда мисоллар кўп. Мабода, халқ бор бўлса-ю, у ўз тилида гаплашишни қўйиб, ўзга миллат тилида сўзлаша бошласа, замонлар ўтиб бу миллат тарих саҳнасидан супирилиб кетади. Тарих бунга ҳам гувоҳ. Кўринадики, ўз тилига эга бўлмаган ёки сиёсий-тарихий эврилишлар оқибатида тилини бой бериб қўйган элат исмсиз одамдек гап – ким уни нима деб атаса, ўша бўлиб кетаверади. Шу маънода тил бу — ўзлик, тил бу — ўзак, тил бу — исм, тил бу — асос-пойдевор, тил — бу ВАТАН! Йўқса, нега ўзга тилларда сўзлаша-сўзлаша, сўнг ўз она тилингда гаплаша бошлаганингда ўзингни худди олис сафардан Ватанга қайтган бахтиёрдек сезасан, киши! Ҳа, тил бу миллатнинг ботиний қиёфаси, унинг маънавий паспортидир.

Шу маънода 1989 йил, 21 октябрда ўзбек тилига давлат тили мақомининг берилиши миллатимизнинг қайтадан оёққа туришига тенг тарихий, сиёсий, маънавий ва психологик ҳодиса эди. Бу ҳодиса неча замонлардан бери тилимизни тиклаш, қадрлаш ва ҳаётга қайтариш йўлидаги улкан одимлардан бири бўлиб тарихга кирди.

Мустиқилликнинг асос шартларидан бири ҳам, шубҳасиз, тил мустақиллигидир. Мазкур тарихий қадам билан биз ўз она тилимизни секин-аста йўқолиб кетиш хавфидан сақлаб қолдик. Аммо кўп ўтмай қаршимизда бошқа бир муаммо пайдо бўлди: дунёни ўргимчак тўридек қамраб бораётган глобализм кайфияти бугунги кунда сиёсий-иқтисодий жиҳатдан қудратли бўлмиш Америка, Хитой ва Россия каби мамлакатларнинг тиллари мавқеини кескин ошириб юборди. Натижада дунё миқёсида, айниқса, инглиз ва хитой тилларига қизиқиш ўзининг ҳадди аълосига етиб бормоқда. Хусусан, она Ўзбекистонимизнинг шаҳар ва қишлоқларида жойлашган минглаган ташкилот, дўкон, дорихоналар биноларининг пештоқларида ўзбекчадан кўра кўпроқ инглизча ёзувларга кўзимиз туша бошлади. Тўғри, тил билиш яхши. Тил билиш бу — уйғониш. Ҳатто Ренессанс даврида ҳам одамларнинг камида икки-уч тилни билиши одатий ҳол саналган.

Пайғамбаримиз бир тилни билган бир одам, икки тилни билган икки одам, дея ўгит берган эканлар. Лекин ўзга тилни билиш ўз она тилингнинг унутиш ҳисобига бўлмаслиги лозим. Акс ҳолда, ўзликни бой бериб қўйиш мумкин. Турланиб бораётган дунёнинг авзойини кузатиб юриб кундалигимга қуйидаги мулоҳазаларни ёзиб қўйган эканман, мавзуга доир бўлганлиги боисидан айнан келтираман: “Чор атрофда катта кучлар (хитой, инглиз ва рус) ўзларининг иқтисоди, мафкураси, маданияти ва тили билан дунёга тобора кучлироқ таъсир ўтказишмоқда. Уларнинг таъсир доирасида қолиб кетмаслик учун биз нафақат ўзимизни қўришимиз, балки қаддимизни тиклашимиз, кучга тўлишимиз лозим бўлади. Сақланиши ва оёққа қўйилиши зарур бўлган ўзак қадриятларимиздан бири бу — тилимиз! Тилни сақлаш учун эса бугун ҳамма Навоий бўлиши шарт! Албатта, гап унинг даҳосига тенглашиш ҳақида эмас, балки туркий тилга – она тилимизга муносабат борасида унинг сафидан жой олишимиз ҳақида бормоқда. Бугун ҳар бир ўзбек онгли равишда бориб, Навоийнинг ёнига турмаса, унинг позициясидан туриб тилимизга ёндашмаса, бир-икки асрдан сўнг юқорида зикр этилган катта халқларнинг тилида сайрай бошламаслигимизга ҳеч ким кафолат беролмайди. Тилни, демакки, ўзликни сақлашнинг бугунги йўли битта – Навоий бўлмоқ, тамом-вассалом!”

Ҳазрат Навоийга эргашиш учун эса, аввало, ўз она тилимизни севишимиз керак бўлади. Ўз она тилимизни қандай севамиз, муҳаббатимизни қай йўсин изҳор қиламиз? Тилимизни қандай юксалтириш, улуғлаш ва дунёга ёйиш мумкин?.. Бунинг энг содда ва энг таъсирчан йўли — она тилимизда гаплашиш, гаплашиш ва яна гаплашишдир! Она тилни туққан онани севгандек севиш билан, она тилда сўзлаш, эшитиш ва ёзиш билан унга хизмат қилиш мумкин. Кимники тили қайси тилда чиқса, у ўша миллатга мансуб бўлади. Танининг оқ ё қора бўлиши ҳал қилувчи аҳамиятга эга эмас. Унинг кимлигини тил ҳал қилади. Чунки тил орқали миллатнинг руҳи кириб боради. Сен ўз она тилингни биласанми, демак, халқингни биласан. Аммо бугун замонлар ўзгарди. Бугун биз интернет даврида яшаяпмиз. Демак, она тилимизнинг қўлланилишини замонанинг талабларига ҳамқадам олиб боришимиз, чунончи, ўзбек тилида интернетдан тўлиқ фойдаланиш имконларини, жумладан, дунёнинг жамики фаол тилларидан ўзбек тилига, ўзбек тилидан эса ана ўша фаол тилларга таржима қиладиган электрон тизимларни, луғатларни имкон қадар тезлик билан яратишимиз керак бўлади. Айни дамда, ҳамма соҳалардаги аҳамиятга молик барча асарларни ўзбекча таржималарига эга бўлишимиз шарт. Йўқса, ёшларимиз онгини ва қалбини бой бериб қўйишимиз мумкин.

Ўзбек — истеъдодли халқ. У ўз артикуляцион базасининг бақувватлиги туфайли ўзга тилларда ўша тил вакили қадар соф талаффуз билан гаплашиши, бу тил қонун-қоидаларини мукаммал ўзлаштириб олиши мумкин. Чунончи, араб тили грамматикасини Замахшарий каби боболаримиз ишлаб чиққани бежиз эмас. Аммо мана шу истеъдоднинг бир қисмини ўз она тилимизнинг юртимизда ва дунёда кенг ёйилишига сарфлай билсак, элимиз ва Ватанимиз олдидаги энг катта хизматлардан бирини ўтаган бўламиз. Мадомики, тил миллатнинг томирида ҳаёт қони оқаётганидан дарак берувчи бирламчи белги экан, демак, она тилга хизмат қилган инсон она Ватанга хизмат қилган қаҳрамон бўлиб чиқади.

2017 йил 17-октябр

Bir millat bor bo‘lsa, uning albatta o‘z tili bo‘ladi. Millat bor bo‘lib, uning o‘z Vatani bo‘lmasayu bu millat o‘z ona tilida gaplashishni kanda qilmasa, qachondir unga tegishli tuproq ham, hududu gerb ham, bayroq ham  bo‘ladi…

TIL – MILLATNING
MA’NAVIY PASPORTI
Ulug‘bek HAMDAM

Ulug‘bek Hamdam 1968 yil, 24 aprelda Andijon viloyatining Marhamat tumanidagi Yuqori Rovvot mahallasida tug‘ildi. 1985 yilda o‘rta maktabni oltin medal bilan tamomladi. 1986 va 1988 yillar orasida Ukrainada askarlik xizmatini o‘tagan. 1988-1993 yillarda ToshDU ning o‘zbek filologiyasi fakultetida tahsil olgan. 1992-93 yillarda esa davlatimiz tashabbusi bilan o‘qishga yuborilgan talabalar safida Turkiyaning Ko‘nyo shahrida taxsilni davom ettirgan. 1993-1994 yillarda Sharqshunoslik institutida turk tilidan dars bergan. 1994-1996 yillarda Hozirgi Milliy Universitet o‘zbek filologiyasi fakultetining kunduzgi aspiranturasini o‘qigan.
1997 yilda «30-yillar o‘zbek she’riyatida «sof lirika» muammosi» (Oybek she’rlari misolida) mavzusida nomzodlik dissertatsiyasini yoqlagan. Hozirda «XX asr o‘zbek she’riyati badiiy tafakkur tadrijining ijtimoiy-psixologik asoslari» mavzusida doktorlik dissertatsiyasi ustida ishlamoqda. 1997-2009 yillarda O‘zbekiston Fanlar akademiyasining Alisher Navoiy nomidagi Til va Adabiyot institutida katta ilmiy xodim, 2009-2015 yillar «Sharq yulduzi» jurnalining bosh muharriri lavozimida ishladi.
Ulug‘bek Hamdam bir necha nasriy, nazmiy hamda adabiy-tanqidiy to‘plamlar muallifi. Uning ilk nasriy kitobi 1998 yilda «Yolg‘izlik» nomi bilan chop etilgan. «Muvozanat», «Isyon va itoat», «Sabo va Samandar» nomli romanlari, «Tangriga eltuvchi isyon», «Atirgul», «Seni kutdim» va «Uzoqdagi Dinura» nomli she’riy vanasriy to‘plamlari chop etilgan. Shuningdek,uning «Badiiy tafakkur tadriji» va «Yangilanish ehtiyoji» nomli adabiy tanqidiy-to‘plamlari e’lon qilingan. Ularda XX va XXI asr avvalidagi o‘zbek, qisman jahon adabiyoti va adabiyotshunosligi muammolari tadqiq etiladi. Ulug‘bek Hamdam Jaloliddin Rumiyning «Ichindagi ichindadir» va prof. U. Turonning «Turkiy xalqlar mafkurasi tarixi» nomli asarlarini turk tilidan o‘girgan.

Hozirda dunyoda 7,5 mlrd. atrofida inson yashaydi va ularning hech birining barmoq uchidagi iz boshqa birinikiga o‘xshamaydi. Shuncha xalq yaqin-yaqinlargacha 7-8 mingta tilda gaplashgan. Hozir bu raqam 6 mingga qadar tushib ketdi. Bularning ham 90 % i yo‘qolib ketish arafasida. Chunki har ikki haftada bitta til o‘lib boryapti, deya xabar berishadi olimlar.

Dunyoda yana shunday tillar borki, ularda faqat eru xotingina gaplashadi. Ulardan bittasi yoki ikkisi o‘lsa, til egasiz qoladi. Tilning egasi orqasidan tilning o‘zi ham tarixga aylanadi. Shu bilan birga, buning tamomila teskarisi ham bo‘lishi mumkin: el yashayveradi, lekin o‘z tilini qo‘yib o‘zga tilda gaplashadi. Bunday holda ham til o‘ladi. Xalqning jismi yashayveradi, lekin nomi o‘chadi, so‘zi o‘ladi, xotirasi unutiladi. Chunki har bir xalqning tili uning o‘zgalardan ajratib turadigan bosh xususiyati, belgisi hisoblanadi. Qizig‘i shundaki, inson a’zosi hisoblanmish (og‘izdagi) tilning uchidagi iz ham xuddi barmoqdagi iz kabi boshqalarnikiga o‘xshamas ekan. Qarang, shu yerning o‘zida, ya’ni a’zo – tilning uchida muloqot vositasi – tilga aloqadorlik yashirinib turibdi. Bu hol menga ilohiy ishoradek tuyuladi: inson sifatida sening til uchingdagi iz asldir, boshqalarnikiga o‘xshamasdir, bas, u orqali so‘zlashadigan tiling ham asl bo‘lsin, o‘zga xalqlarnikidan ajralib tursin, degandek jaranglaydi. Demak, bir millat bor bo‘lsa, uning albatta o‘z tili bo‘ladi. Millat bor bo‘lib, uning o‘z Vatani bo‘lmasayu bu millat o‘z ona tilida gaplashishni kanda qilmasa, qachondir unga tegishli tuproq ham, hududu gerb ham, bayroq ham bo‘ladi. Bunga tarixda misollar ko‘p. Maboda, xalq bor bo‘lsa-yu, u o‘z tilida gaplashishni qo‘yib, o‘zga millat tilida so‘zlasha boshlasa, zamonlar o‘tib bu millat tarix sahnasidan supirilib ketadi. Tarix bunga ham guvoh. Ko‘rinadiki, o‘z tiliga ega bo‘lmagan yoki siyosiy-tarixiy evrilishlar oqibatida tilini boy berib qo‘ygan elat ismsiz odamdek gap – kim uni nima deb atasa, o‘sha bo‘lib ketaveradi. Shu ma’noda til bu — o‘zlik, til bu — o‘zak, til bu — ism, til bu — asos-poydevor, til — bu VATAN! Yo‘qsa, nega o‘zga tillarda so‘zlasha-so‘zlasha, so‘ng o‘z ona tilingda gaplasha boshlaganingda o‘zingni xuddi olis safardan Vatanga qaytgan baxtiyordek sezasan, kishi! Ha, til bu millatning botiniy qiyofasi, uning ma’naviy pasportidir.

Shu ma’noda 1989 yil, 21 oktyabrda o‘zbek tiliga davlat tili maqomining berilishi millatimizning qaytadan oyoqqa turishiga teng tarixiy, siyosiy, ma’naviy va psixologik hodisa edi. Bu hodisa necha zamonlardan beri tilimizni tiklash, qadrlash va hayotga qaytarish yo‘lidagi ulkan odimlardan biri bo‘lib tarixga kirdi.

Mustiqillikning asos shartlaridan biri ham, shubhasiz, til mustaqilligidir. Mazkur tarixiy qadam bilan biz o‘z ona tilimizni sekin-asta yo‘qolib ketish xavfidan saqlab qoldik. Ammo ko‘p o‘tmay qarshimizda boshqa bir muammo paydo bo‘ldi: dunyoni o‘rgimchak to‘ridek qamrab borayotgan globalizm kayfiyati bugungi kunda siyosiy-iqtisodiy jihatdan qudratli bo‘lmish Amerika, Xitoy va Rossiya kabi mamlakatlarning tillari mavqeini keskin oshirib yubordi. Natijada dunyo miqyosida, ayniqsa, ingliz va xitoy tillariga qiziqish o‘zining haddi a’losiga yetib bormoqda. Xususan, ona O‘zbekistonimizning shahar va qishloqlarida joylashgan minglagan tashkilot, do‘kon, dorixonalar binolarining peshtoqlarida o‘zbekchadan ko‘ra ko‘proq inglizcha yozuvlarga ko‘zimiz tusha boshladi. To‘g‘ri, til bilish yaxshi. Til bilish bu — uyg‘onish. Hatto Renessans davrida ham odamlarning kamida ikki-uch tilni bilishi odatiy hol sanalgan.

Payg‘ambarimiz bir tilni bilgan bir odam, ikki tilni bilgan ikki odam, deya o‘git bergan ekanlar. Lekin o‘zga tilni bilish o‘z ona tilingning unutish hisobiga bo‘lmasligi lozim. Aks holda, o‘zlikni boy berib qo‘yish mumkin. Turlanib borayotgan dunyoning avzoyini kuzatib yurib kundaligimga quyidagi mulohazalarni yozib qo‘ygan ekanman, mavzuga doir bo‘lganligi boisidan aynan keltiraman: “Chor atrofda katta kuchlar (xitoy, ingliz va rus) o‘zlarining iqtisodi, mafkurasi, madaniyati va tili bilan dunyoga tobora kuchliroq ta’sir o‘tkazishmoqda. Ularning ta’sir doirasida qolib ketmaslik uchun biz nafaqat o‘zimizni qo‘rishimiz, balki qaddimizni tiklashimiz, kuchga to‘lishimiz lozim bo‘ladi. Saqlanishi va oyoqqa qo‘yilishi zarur bo‘lgan o‘zak qadriyatlarimizdan biri bu — tilimiz! Tilni saqlash uchun esa bugun hamma Navoiy bo‘lishi shart! Albatta, gap uning dahosiga tenglashish haqida emas, balki turkiy tilga – ona tilimizga munosabat borasida uning safidan joy olishimiz haqida bormoqda. Bugun har bir o‘zbek ongli ravishda borib, Navoiyning yoniga turmasa, uning pozitsiyasidan turib tilimizga yondashmasa, bir-ikki asrdan so‘ng yuqorida zikr etilgan katta xalqlarning tilida sayray boshlamasligimizga hech kim kafolat berolmaydi. Tilni, demakki, o‘zlikni saqlashning bugungi yo‘li bitta – Navoiy bo‘lmoq, tamom-vassalom!”

Hazrat Navoiyga ergashish uchun esa, avvalo, o‘z ona tilimizni sevishimiz kerak bo‘ladi. O‘z ona tilimizni qanday sevamiz, muhabbatimizni qay yo‘sin izhor qilamiz? Tilimizni qanday yuksaltirish, ulug‘lash va dunyoga yoyish mumkin?.. Buning eng sodda va eng ta’sirchan yo‘li — ona tilimizda gaplashish, gaplashish va yana gaplashishdir! Ona tilni tuqqan onani sevgandek sevish bilan, ona tilda so‘zlash, eshitish va yozish bilan unga xizmat qilish mumkin. Kimniki tili qaysi tilda chiqsa, u o‘sha millatga mansub bo‘ladi. Tanining oq yo qora bo‘lishi hal qiluvchi ahamiyatga ega emas. Uning kimligini til hal qiladi. Chunki til orqali millatning ruhi kirib boradi. Sen o‘z ona tilingni bilasanmi, demak, xalqingni bilasan. Ammo bugun zamonlar o‘zgardi. Bugun biz internet davrida yashayapmiz. Demak, ona tilimizning qo‘llanilishini zamonaning talablariga hamqadam olib borishimiz, chunonchi, o‘zbek tilida internetdan to‘liq foydalanish imkonlarini, jumladan, dunyoning jamiki faol tillaridan o‘zbek tiliga, o‘zbek tilidan esa ana o‘sha faol tillarga tarjima qiladigan elektron tizimlarni, lug‘atlarni imkon qadar tezlik bilan yaratishimiz kerak bo‘ladi. Ayni damda, hamma sohalardagi ahamiyatga molik barcha asarlarni o‘zbekcha tarjimalariga ega bo‘lishimiz shart. Yo‘qsa, yoshlarimiz ongini va qalbini boy berib qo‘yishimiz mumkin.

O‘zbek — iste’dodli xalq. U o‘z artikulyatsion bazasining baquvvatligi tufayli o‘zga tillarda o‘sha til vakili qadar sof talaffuz bilan gaplashishi, bu til qonun-qoidalarini mukammal o‘zlashtirib olishi mumkin. Chunonchi, arab tili grammatikasini Zamaxshariy kabi bobolarimiz ishlab chiqqani bejiz emas. Ammo mana shu iste’dodning bir qismini o‘z ona tilimizning yurtimizda va dunyoda keng yoyilishiga sarflay bilsak, elimiz va Vatanimiz oldidagi eng katta xizmatlardan birini o‘tagan bo‘lamiz. Madomiki, til millatning tomirida hayot qoni oqayotganidan darak beruvchi birlamchi belgi ekan, demak, ona tilga xizmat qilgan inson ona Vatanga xizmat qilgan qahramon bo‘lib chiqadi.

2017 yil 17-oktyabr