Баъзан тилимиз камбағаллашиб кетди, деган гап қулоққа чалиниб қолади. Наҳотки, халқни халқ, миллатни миллат қилиб турган она тилимиз камбағаллашаётган бўлса! Тилнинг камбағаллашиши миллатнинг маънан қашшоқлашиб бораётганидан даракдир. Шу зайл йўқликка юз тутган тиллар, халқлар, элатлар камми тарихда!..

Абдунаби БОЙҚЎЗИЕВ
ТИЛИМ, ОНАМНИНГ ТИЛИ
Ўзбек тилининг  «Қизил китоб»ига

   Абдунаби Бойқўзиев 1954 йил 15 ноябрда Андижон вилоятининг Избоскан туманида туғилган. Тошкент давлат (бугунги Миллий) университетини тамомлаган (1983). Турли йилларда Ғафур Ғулом номли адабиёт ва санъат нашриётида, «Муштум» журналида, «Совет Ўзбекистони», «Халқ сўзи», «Оила ва жамият», «Шарқ ҳафтаномаси» газеталарида, Ўзбекистон Республикаси Президенти девонида, Ўзбекистон ОАВни қўллаб-қувватлаш жамғармасида ишлаган. Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмасининг аъзоси.
    “Ғуборингни ёзгайман”, “Сени излаб келдим”, “Ўзбекнаво юлдузлари”, “Жудолиғ дашти”, “Кўзлари дарёйим!..”, “Дилхирож туйғулар”, “Беш наво”, “Беш сўмлик кеккайиш”, “Чўли ироғим” номли шеърий, ҳажвий-юмористик ва публицистик китоблари чоп этилган.

Баъзан тилимиз камбағаллашиб кетди, деган гап қулоққа чалиниб қолади. Наҳотки, халқни халқ, миллатни миллат қилиб турган она тилимиз камбағаллашаётган бўлса! Тилнинг камбағаллашиши миллатнинг маънан қашшоқлашиб бораётганидан даракдир. Шу зайл йўқликка юз тутган тиллар, халқлар, элатлар камми тарихда!

Кейинги йилларда, Андижонга борсам, узоғи билан ўттиз-қирқ йил илгари қишлоғимиз аҳли лабзида бўлган кўпгина сўз ва иборалар бугун истеъмолдан тушиб, турли маросимларимиздаги ажойиб урф одатларимиз, ўйинларимиз таомилдан чиқиб бораётганини сеза бошладим! Бу хотиранинг сусайиши эмас, маънавиятимизнинг нураши билан боғлиқ, ҳодиса, дегим келади.

Нураш кўлами мен туғилиб ўсган ўттиз-қирқ хонадонли чоққина қишлоқ Тешикмозорда шунчалар бўлса уни мамлакат миқёсига чақсак салмоқлигина китоб бўлар экан, деб қўяман. Аслида, тафаккуримизнинг тилимиз ва маънавиятимиз билан боғлиқ гавҳари хира тортаётгани ҳам бор гапку-я!..

Тўплаганимнинг дастлабки ўттиз-қирқтаси “Ёшлик” журналининг 2016 йил 9 сонида эълон қилинган эди. Шундан буён олтмиш-етмишта янги сўз қўшилди.

Келинг, биздан узоқлашаётган ана шундай сўз ва қадриятларимиздан айримларини ёдимизда тиклашга ҳаракат қилайлик!

* * *

Балиш – думли қўй. (Колхоз майиб-мажруҳ, ўпкасини совуққа олдирган балиш қўйларини, кузги даромаддан тўлаш шарти билан, аъзоларга тарқатиб берди. Кўпи йўталиб-сўталиб, одамларнинг қўрасида ўлди.)

Бича – опа. (Ҳафизахон менинг катта бичам бўлади.)

Бувак – чақалоқ. (Тожихон касал бувагини бағрига босиб, Ориф духтирга кетаётган экан.)

Бўгаллатиб – коса ёки идишга ўта тўлдириб, оғзи-бурнидан тошириб қуйиш ёҳуд солиш. (Шўрвани бўгаллатмай, кичикроқ косаларга оз-оздан қуйсин!)

Бўқон – қорни мешдай, семириб кетган одам. (Шумтакалар Мусо бўқоннинг орқасидан, қоринларини шиширишиб, эрмаклаб боришарди.)

Бўғалтир – бухгалтер сўзининг бузилган талаффузи. (Илгариги бош бўғалтирлар бугун бош ҳисобчилар деб айтиляпти.)

Гажир – тиришқоқ, ҳаракатчан, йиқилса ҳам қайта қад ростлаб майдонга чиқиб келаверадиган, жисман толиқса-да, руҳан сира тушкунликка  тушмайдиган одам. (Худойқулнинг кенжа ўғли ўлгудай гажир чиқди.)

Гежга – елканинг бўйин аралаш қисми. (Шукур чолнинг тез-тез  гежгаси қотадиган бўлиб қолди.)

Гиз – озор, ситам, қақшаш. (Шундай совуқда болани дўконга жўнатиб гизиллатма!)

Гирив – мақсад билан қасднинг ўртасидаги маънони англатувчи сўз. (У  бирон нарсанинг гиривида келди-ёв!)

Гуппи – қалин пахта солиб қавилган беўхшовроқ чопон ёки нимча. (Яхшиям, шу гуппини кийиб олган эканман, бўлмаса, совуқда тарракдай қотиб қолардим.)

Дуварак – мевали дарахтнинг кузда гуллаб, тутган меваси. Қариганда кўрилган фарзанд. (Бу бола Ўсмат чол билан Хосият холанинг дувараги.)

Дудама – иккала дами ҳам кесадиган калта пичоқ. Рамзий маъноси, икки юзли, бир пайтнинг ўзида ҳар икки томонни ҳам доғда қолдириш ҳадисини олган кимса. (Самиғ дудамадан эҳтиёт бўласан. Бир томондан ҳотиржам қилиб, иккинчи томонингдан чакса этингни кесиб олганини билмай қоласан.)

Дўлтақўзи – лаллайган, лавоқ. (Ҳў, дўлтақўзи, лоқайд, лапашанглигинг билан бутун синфни орқага тортаётганингни биласанми?)

Дўхти қурсин – афти қурсин, башараси қурсин. (Дўхтилари қуриб кетсин! Ўн йил кўрмасам, кеча кўргандайман.)

Енгмиш – ҳақиқат исботланса ҳам тан бермайдиган, қайсар одамнинг таърифи. (Ўлгудай енгмиш бўпсан. Айбингга иқрор қилиб қўйсалар ҳам  ўзингникини маъқуллайсан-а!)

Жижи – бувак, чақалоқ. (Ўктамхоннинг кўз ёрганига ҳам тўрт-теш кун бўлди. Жижисини бешикка ҳам солиб олди.)

Жиппанг – ҳали у, ҳали бу деб ўзини у ёқдан бу ёққа ураверадиган, тутуруқсиз, бесабр, беҳаловат кимса. (Тўғри гапни айтса, жиппанглайсан. Эркак дегани бунақа енгил бўлмайди-да, йигит!)

Жичча – озгина, салгина. Мажозий маънода ишлатилганда эса мутлақо тескари маънони англатиб келади. (Мас; Эркин душа тепган тўп дарвозага киришига жичча қолди. Ёки; Сизнинг бундай давраларда сўз айтишингизга  жичча эрта эмасмикан?!)

Жони порт – бирор иш ёки нарсанинг ташвишида йўл, чора излаб,  безовталаниб турган одамнинг ҳолати. (Саёҳатхон чақалоғини беланчакка солиб, ухлатиб чиққан. Аллақачон уйғониб биғиллаб қолдиёв, деган ҳавотирда, Ҳидоятхоннинг дийдиёси тугашини жони порт бўлиб кутарди.)

Зўрим – кучлигим, қўрқмасим, қайтмасим, ботирим, алпомишим,  кураги ерга тегмасим ва ҳоказо. (Унинг исми метиркада Абдулҳаким деб ёзилган бўлса-да, негадир ҳамма, Зўрим деб чақирарди.)

Зўпидин – қўрс, қўпол, зўравон. (Менинг боламга яна бир марта зўпидинчилик қилсанг, оёғингни синдираман!)

Изақ – узоқ, олис, кўп йил илгариги ёки кейинги бўладиган воқеа,  ҳодисага нисбатан вақт тушунчаси. (Кўришмаганимизга ҳам изоғ йиллар бўлди.)

Итиринжи – тартибсизлик, бесаранжомлик. (Муаззамхоннинг ҳовлисига сира сон кирмади. Қачон қарасанг, итиринжиси чиқиб ётади.)

Иттик – ғолиб, ўткир, пеш, йирик, равон. (Кўзинг иттик, мана бу игнага ип ўтказиб бергин.)

Иягида қариган – ўзини катта одамлардай тутиб сўзловчи кексақори болакай. (Вой ғиртмагей, кексақориланишидан иягида қариган экан!)

Катта – ота ёки онанинг отаси, бобо. (Чопиб бориб, кўксомсадан каттанга ҳам ташлаб келгин, болам, хурсанд бўлади.)

Каски – оғзи шалақ, сўконғғир кимса. (Ўзи беғубор одаму, оғзи сал  каскироқ-да.)

Кузир – зўравон, қўрқмас, тўда етакчиси. (Козимжон нафақат Жонобод, балки, қўшни қишлоқлар болаларининг ҳам кузири эди.)

Кўкайим кесилди –камситилиш, сазанинг ўлиши. (Айниқса, кексайган чоғингда кўкайинг кесилса, алам қиларкан.)

Кўтагарава – асосан, отга қўшиладиган тўрт ғилдиракли арава. Кўтак – русча “коток” сўзининг бузилгани. (Оламайдондаги чопиқчи қиз-жувонлар кечқурун Эргашалининг кўтагаравасида қайтишади.)

Кўтарам – қўйларнинг очликдан силласи қуриб, кетини кўтаролмай ётиб қолиши, касаллик. (Колхоз аъзолари раисни тоза қарғашди. Тарқатиб берган қўйларининг бари ўсаллигини билмасмиди? Билган! Билганки, шундай қилган. Жониворлар кўтарам бўлиб, одамларнинг қўлида ўлди.)

Кўхлик – бувак тагини хўл қилса йўргакка ўтказмай шимиб оладиган,  орасига сувқоғоз солиб махсус тикилган мато, мослама, “памперс”. (Холисхон  гўдагининг ижирғаниб безовталанишидан кўхлигини ҳўл қилиб қўйганини  пайқади.)

Лаган – раҳбарлардан нима гап чиқса кўр-кўрона маъқуллаб турадиган ялтоқи одам, лаганбардор. (Даврон бува раис билан бригадирнинг лагани, қайси музикани чалишса, ўша мақомга йўрғалаб беради.)

Ловақ – лавоқ, бўшанг, хом семиз. (Сен ловақни деб, бу йил ҳам арқон тортишда енгилдик.)

Мажик – тўлақонли ривожланмаган, ўсмай қолган. (Сутга тўймагани учунми, говмушнинг бу йилги бузоғи мажик бўлиб қолди.)

Маллаш – юзи, сочлари оқ сариқдан келган ўғил бола. (Абдуғаппорни отам баъзан эркалатиб, Маллаш, деб чақириб қоларди.)

Минқи – овози бурнига тиқилиб, димоғида, пинғиллаб гапирадиган одам. (Телевизорда минқи овозлар кўпайиб кетди.)

Модалиб – тақалиб, қадалиб, тирғалиб туриб олиш. (Иккита одамнинг боши қовушса, қулоғини динг қилиб, модалиб келавериши ёмон-да!)

Мосовсираб – довдираб, уйқусираб, калавланиб, йўлни аранг топиб юриш. (Қулмат кўр тўйга айтилмаган бўлса ҳам, мосовсираб келиб қолибди.)

Нагонда – аҳён-аҳёнда, баъзи-баъзида, ногаҳонда. (Эшмон қишлоқдаги уруғларини излаб, нагонда бир келиб ҳам қолади.)

Нушқут – ҳайвонлардан ортиб қолган ўт ёки ҳашак, нишхўрд. (Ҳабибуллонинг ўтган бозор сотиб олган сигири жуда хўра чиқди. Охурига бурган солсангиз ҳам нушқут чиқармай ейди-я!)

Озиқти – тунда одамни адаштириб олиб кетадиган ажина. (Кеч қолсанг Боймирза буванинг тутзоридан юрмагин, озиқтилари бор.)

Ойпаб – овқатни танламай, шошилиб, ошалаб ейиш. (Маткарим олдига қўйилган сопол лагандаги ошни, манзират қилишларини кутиб ўтирмай, ойпаб қолди-ку!)

Олашақшақ – бўлар-бўлмасга шанғиллайверадиган аёл. (Олашақшақдай ҳар балони шаққилладинг, мана фойдаси. Энди чидайсан.)

Онтиб – довдираб, тентираб, адашиб, улоқиб (Кенжатош укам ҳар замонда бўлса ҳам онтиб мени кўргани келиб қолади.)

Онтихўр – қасамхўр, қасам ичишдан қўрқмайдиган кимса. Қасам сўзидан онт сўзининг салбий оттенкаси кучлироқ Шу боисми, қасамхўр кимсаларнинг бу ёмон одатини янада бўрттириш керак бўлганда, қасамхўр, дейиш ўрнига онтхўр деб янийдилар. (Бу хунаса онтхўрлик қилмаган куни хотини талоқ бўлади!)

Орашон – суюқ овқатнинг шарақлаб қайнаши (Шўрванинг оловини баланлатиб юбор, бир шўх орашон қайнаб кетсин.)

Панғвош – ақли ғовлаган, мияси пўла, қовоқбош (Пангвош бўлмасанг, шу ишинг яхшимас, деб огоҳланитирганимизда, этагингни йиғиштирардинг!)

Паранг – кийиниш, юриш-туриш ва бошқа сифатлари билан кўпчиликдан кескин ажралиб турадиган одам. (Қандил паранг эгнидаги кастюм-шими ва пойафзали қишлоқнинг биронта йигитида йўқлигидан ич-ичидан қувониб, солланиб қадам ташларди.)

Пинна – қизғанчиқ, хасис, ичи қора, фитна (Козим пинна, ўз болаларига уйдаги нарса занглаб, чириса чириб кетсин, зинҳор бировга берма, деб уқтирарди).

Позмон – афтодаҳол, хафаҳол, тушкун, паришонҳол (Позмон кўринасан,
нимадан хафасан?)

Посон – ясанмасдан кўчага чиқмайдиган, доим ўзига оро бериб, ҳушбўй нарсалар сепиб юрувчи эркак. (Кўчадан Қандил посон ўтди шекилли, ҳамма ёқни атир ҳиди тутиб кетди.)

Пўссиқ – жон койитмайдиган, иш буюрилса ялқовланиб ўтираверадиган аёл ёки қиз таърифи. (Мунира пўссиқ кетини кўтаргунча қуёш қарийди.)

Ров – жадал, бирров, остонадан хатлаб-хатламай кўриб ўтиш. (Устозни остонасидан бўлса ҳам ров кўриб ўтмасак уят бўлади.)

Сариғ машак – сариғдан келган, жаҳли бурнининг учида турадиган, сал нарсага аччиғланадиган одам. (Абсатторни бекорга сариқ машак демайдилар. Сал бежо гап қилсанг ёқангдан олади.)

Салти сувой – турмушга чиқмаган ёки боши очиқ, фарзанд кўрмаган колхозчи қиз ёки жувон – яъни “салт” маъносида. Уларни далада болали аёлларга нисбатан кўпроқ, шом қоронғисигача олиб қолиб ишлатиш мумкин бўлган. Шунинг учун колхоз раҳбарлари уларни “свой” (ўрисча сўз), яъни “ўзимизники” деб аташган. (Салти сувойларни олиб кетиш учун шомга яқин машина келади.)

Сомтираб – тентираб, довдираб, йўлдан адашиб. (Сомтираб, бу ёқларда нима қилиб юрибсан?)

Сорвозори – амалдорлигини англатиб, қадрини ўтказувчи, каттазанг  кимса. (Вой сорвозори-ей, шунча тавалло қилдим, ўзини торозига солиб, қимир этмайди-я!)

Тавирка қилиб – арзимайдиган гапни гап деб, мартаба қилиб кўтариб юриш. (Бўлар-бўлмас гапларни тавирка қилиб, энангизникига кўтариб бораверманг, келин!)

Тасрайиб – безрайиб, бақрайиб туриб олиш. (Бетини қалин қилиб, тасрайиб туришидан ҳийлача бор, бу бола!)

Тонти – тантиқ, валақлаган. (Гап деб ҳар нарсани тонтийверма-да.)

Тутантириқ – охирги чўғ устига ташлаб олов чиқариш учун ингичкалаб ёрилган пайраҳа ўтин, қуруқ хас-ҳашак ёки қоғоз (Ҳаким танти кул остида йилтираган чўғ устига тутантириқ ташлаб, пуф-пуфлаб аланга олдирди).

Тутимсақ – ўзича ажабтовур ўйин ва юмушларни ўйлаб топиб, куймаланиб юрадиган бола. (Шу қоравой болангиз, бирам тутумсақ бўпти-ки!)

Уммай-жуммай – ғайрат, шижоат билан уюшиб иш бошлаш. (Уммай-жуммай ҳаракат қилсак, ўримни шомга қолмай тугатамиз.)

Упчик – чақалоқлар сўрғичи. (Хамирни қориб олгунимча укангнинг оғзига упчик солиб, овунтириб тургин, қизим.)

Ушуг – қаҳратон совуғи. (Аҳмадали қулоғини ушукка олдирибди.)

Худобезори – беандиша қилмишлари билан ҳаммани безор қилиб юборган кимса. (Абдусаминнинг ўртанча ўғли жуда беҳосият, худобезори бола бўлди.)

Шихти – афти, ангори. (Шихтига қараб бўлмайди: олабўжига ўхшаб қолган!)

Шўқатой – шўх, тиниб-тинчимайдиган, тутимсақ бола. (Набирангиз  шўқатойгина экан. Қўлидан ушлаволинг, бир кор ҳол чиқариб ўтирмасин тағин.)

Эшма – бўлар-бўлмасга эшилиб, нозланаверадиган қиз ёки аёл. (Анави,  эшмахон опанг эшилиб, ҳозиргина келиб кетди.)

Қаҳвош – гап-сўзлари билан ҳаммани тергаб юрадиган қақажон қиз. (Ўктамхоннинг кенжа келини қаҳвошгина экан.)

Қайрақи – азоб-уқубат, қийинчиликларни кўравериб пишиб кетган ёки муштлашиб, урушавериб калтак таъсир қилмай қолган одам ёҳуд жонивор. Қишда кўмилмайдиган мевали дарахт, ўсимлик. (Биз томонларда токлар қишда кўмилмайди, қайрақи бўлиб кетган.)

Қуйқи – қайғурган, куйинган одам бўлиб уни унга, буни бунга чақимчилаб юрувчи аёл. (Гулсира опанинг қуйқилигидан маҳалланинг хотинлари бир-бири билан қир-пичоқ бўлиб ётишади.)

Ҳуй – аёлларнинг ўз эри номини айтишга шариат ёки шароит йўл  қўймайдиган ҳолатдаги чақирув мурожаати. (Ҳуй, хўжайин, сиз ҳам бундай,  жониматимроқ қимирласангизчи! Эркак киши ҳам шунақа суст бўладими?)

Чайнамашиминг – хўрозқант, чайнамай шимиладиган ширинлик.   (Уй вазифаларингни беш баҳога бажариб, эсли қиз бўлиб юрсанг, ҳар бозор сенга чайнамашиминг опкеламан.)

Чакса – тахминий кичик ўлчов, бир ҳовуч, бир қисм. (Оғзингдан гапинг чиқмай, чакса этингни узиб олади.)

Чиноқчи – пахта мавсумида теримчилар ортидан ҳосилни чаноқда қолдирмай, тоза терилишини назорат қилиб борувчи шахс. (Чиноқчиликка Маҳмуд мўйловдан бошқа одам ярамайди.)

Чиппай – бирон нарсанинг қоп ёки идишга ўта тўлдириб солинган ҳолати. (Бу йилги шоли ҳосилини қанор қопларга чиппай қилиб омборхонага саранжомладик.)

Чўкар – дарахт ёки ўсимликнинг кесиб ёки ўриб олинганидан кейин пойафзални тешиб, оёққа санчилиши мумкин бўлган қисми. (Комбайндан тўкилган сўталарни териб келаман деб маккапояга борувдим, чўкар кириб ковушим йиртилди. Яхшиямки, оёғимни авайлаб қолдим.)

Шатир – қўрқмай, дадил. (Жаббор полвон орият масаласи кўндаланг келганда, рақибга талабгор, мана, бизмиз-да деб, шатир майдонга тушадиган дов йигитлар бошини қовуштира оладиган сардор ҳам эди.)

Шилғиб – шувиллаб, шунғиб, шитоб. (Жасади қабрга бу лаҳзани кўпдан буён бетоқат бўлиб кутгандай, шу даражада осон ва енгил шилғиб кириб кетди-ки, гўрков ҳам, маййитнинг яқинлари ҳам бу ҳолдан ҳайрон бўлиб қолишди.)

Шумтираб – турмушнинг қаттиқликлари ёҳуд бирон воқеа ҳодисалар таъсирида ўзини йўқотиб, ночор аҳволга тушган одамнинг ҳолати. (Куз ёмғири остида аъзойи баданидан совуқ ўтиб шумтираб титраётган тиланчи бирон нарса садақа қилишармикин, дегандай, ўтган ҳар бир одамга жовдираб боқарди.)

Ўсал – феъли ёмон, ҳар гапдан жанжал кўзлайдиган, уятга қолишдан уялмайдиган кимса. (Кабиралининг феъли жуда ҳам ўсал-да!)

Қаҳвош – ўз билганидан қолмайдиган, қақажон, қайсар қиз. (Вой қаҳвош қиз-ей! Яна ўз билганича иш тутибди-да, а?)

Қоқас – кўздан пана, назарлардан нари. (Комилжон ҳосилнинг бир  қисмини уруғликка ажратиб, оғилхонанинг кўздан қоқасроқ жойига яшириб  ташлади.)

Қоқитма – кесатиқ гап. Бир гапни бир одамга айтиб, бошқа бир одамни яниш. (Бир одамлар қачонлардир тиклаган байроқларим ҳамон ҳилпираб турибди, деб ўйлашади.)

Қурухчўп – қуруқчўп маъносида. Собиқ иттифоқ компартияси МК раҳбари Н. С. Хрушчевга қишлоғимиз ахли қўйган лақаб. (Қурухчўпнинг гапи билан маккага зўр бериб, бутун мамлакатнинг куни зоғорага қолди.)

Ғиртмак – катта одамдай гапириб, ёшига мос тушмайдиган ҳаракатлар қиладиган бола. (Ҳай, ғиртмагей, менга ақл бўлмаган сен қолувдинг!)

Ғўрагил – ночор, юпун, абгор. (Сойибжоннинг боласи саккизта бўлди. Емоқ-ичмоғи ҳам жуда ғўрагил-да, бечоранинг!)

Этак – ховлининг охири. (Томорқамизнинг этаги шолипоя.)

Ялатма – экин томирига етиб-етмай, югуртириб суғориш усули. (Кўтармага яна бир марта ялатма сув тараб, сергигач, теримга тушилса ҳам бўлади.)

Ялли – кўчама-кўча, маҳаллама-маҳалла, бозор ва гузарларда матал, ҳикматли сўз, шеър ва қўшиқлар айтиб юрадиган ҳислатли инсонлар исмига тиркаладиган қўшимча ном (Усмон ялли кеча ўзининг жанозасига ўзи одам айтиб юрувди. Бугун тонг саҳарда қазо қилибди!)

УРФДАН ЧИҚАЁТГАН ЎЙИН ВА
АНЪАНАЛАР

Ланка – ҳайвон терисининг жундор еридан тангадай думалоқ қилиб  кесиб, тагига қўрғошин ёки тангани сақичлаб ёпиштириб, пойафзалнинг ички  юзаси билан ерга туширмай ким кўп тепиш ўйини.

Лопта – асосан, қиз болалар икки томонда туриб олишиб, ўртадаги  дугонасини тўп билан уриб сафдан чиқариш ёки ўзларига қўшиб олишда тезлик, чаққонлик кўрсатиш мусобақаси. Гарчи бу ўйин ҳозир ҳам ўйналса-да, лопта дейилмайди.

Тўмиқ – хайвонлар бўғимидан чиқадиган суякча. Бу ўйинда, асосан, икки киши иштирок этади. Тансиқ ёки қимматбаҳо бирон нарсани шартлашиб олинади. Маълум мудат мобайнида, рақибининг ёнида тўмиқ йўқ пайтини пойлаб, бир биридан суякчани кўрсатишни талаб қилиш ўйини. Суякни кўрсатиш у ёки бу шахс томондан бир марта сўралади. Тўмиқ сўралганда кўрсатолмаган одам ютқизади. Шунинг учун ўйиннинг иккала иштирокчиси ҳам суякчани ҳафталаб, ойлаб, баъзан бир йиллаб ўзлари билан олиб юришига тўғри келган.

Тўптош – асосан, қизчаларнинг данак ҳажмидаги бир нечта тошни тартибга биноан, беҳато отиб-илиб, эпчиллик, назокат ва маҳорат кўрсатиш ўйини.

Уччаноқ – ғўза кўсаги, асосан, тўрт, беш чаноқдан иборат бўлишини биламиз. Онда-сонда уч чаноқлиси ҳам учраб қолади. Бу ўйиннинг моҳиятида ана шу кам учрайдиган уччаноқ кўсакни топиб, йўлини қилиб, рақибининг қўлига билдирмай тутқазиб доғда қолдириш ва келишилган нарсани ютиб олиш. Бу ўйин кўпроқ пахта терими мавсумида авж олади.

Қулоқ тишлатар – халқимизнинг қадим урф-одатларидан. Таомилга кўра, бир-бирларини қадрловчи хонадонлар янада яқинлашиб, қариндош-уруғ бўлиб кетиш орзусида, ўз ўғлига бошқа хонадонда туғилган қизнинг қулоғини тишлатиб қўйган. Бу маросимга шу даражада жиддий қаралганки, энди бу икки норасида вояга етгунга қадар унаштириб қўйилганлар, оилалар эса бир-бирларига қуда-анда мақомида муносабатда бўлганлар.

Қулоқ чўзма – ўртага ташланган соврин (асосан танга)ни илиб қочиб кетаётган тенгдошига етиб, қулоғидан чўзиб, ўлжадан воз кечишга мажбурлаш мусобақаси. Бу ўйин болаларда чаққонлик, оғриққа чидамлилик, бардошни шакллантиради деб ҳисобланган.

Холакам – қизчаларнинг уйга меҳмон келса ўзини қандай тутиб, қандай кутиб олиш одобининг қай даражада ўзлаштирганлигини намойиш қиладиган ўйини. Меҳмонни муносиб кутиб олиш мусобақаси, деса ҳам бўлади.

Чиллак – ёғоч даста билан ерда ётган кичкина чиллак новдани товлаб, ҳавога кўтариб уриб, ким ўзарга узоққа кетказиш. Асосан, эркаклар ва ўғил болалар ўйнайди.

Яшин-топалоқ – боланинг ўз шериклари яширинган жойларини яшин тезлигида илғаб, топиб бориши. Бу ўйиннинг бекинмачоқдан фарқи тунда ўйналади. Шунинг учун яшин-топалоқ деб аталган.

Полвонқоп – илгари янги уйлар томи ҳашар қилиб тупроқ билан  ёпилган. Ҳашар охирида йигитлар ўртасида полвонқоп кўтариш мусобақаси расм бўлган. Хонадон эгасининг соврини (қийиқча, белбоғ, кўйлак ёки дўппи) энг оғир қопни маҳсус қия нарвондан йиқилмай, томга олиб чиқиб тўккан йигитга насиб этган.

ЁДИМИЗДАН ЧИҚҚАН ТАОМЛАР

Кўмач – қийинчилик, чорасизлик йилларининг овқати. Ҳамирнинг турли шаклга солиб, қўрга кўмиб пиширилгани.

Лочира – юпқа нон, қандай пиширилишини кузатмаганман.

Умоч – Бибисешанба маросимида тайёрланадиган аталасимон ун оши.  Фақат аёллар истеъмол қилишади. Ўғил болалар ва эркакларнинг ичиши уят ҳисобланади.

Чевати – хамирни ёйиб, қозонга ёпиб пиширилгани, юпқа нон.

Қоқурум – қатиққа қалампир, мурч солиб, пиёз тўғраб, тузини ростлаб, устидан қайноқ сув қуйиб, шамоллашга қарши хўплаб-хўплаб ичиладиган хом таом. Терлатади.

Ba’zan tilimiz kambag‘allashib ketdi, degan gap quloqqa chalinib qoladi. Nahotki, xalqni xalq, millatni millat qilib turgan ona tilimiz kambag‘allashayotgan bo‘lsa! Tilning kambag‘allashishi millatning ma’nan qashshoqlashib borayotganidan darakdir. Shu zayl yo‘qlikka yuz tutgan tillar, xalqlar, elatlar kammi tarixda!..

Abdunabi BOYQO‘ZIYEV
TILIM, ONAMNING TILI
O‘zbek tilining “Qizil kitob”iga

Tahrirlash Abdunabi Boyqo‘ziyev 1954 yil 15 noyabrda Andijon viloyatining Izboskan tumanida tug‘ilgan. Toshkent davlat (bugungi Milliy) universitetini tamomlagan (1983). Turli yillarda G‘afur G‘ulom nomli adabiyot va san’at nashriyotida, «Mushtum» jurnalida, «Sovet O‘zbekistoni», «Xalq so‘zi», «Oila va jamiyat», «Sharq haftanomasi» gazetalarida, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti devonida, O‘zbekiston OAVni qo‘llab-quvvatlash jamg‘armasida ishlagan. O‘zbekiston Yozuvchilar uyushmasining a’zosi.
“G‘uboringni yozgayman”, “Seni izlab keldim”, “O‘zbeknavo yulduzlari”, “Judolig‘ dashti”, “Ko‘zlari daryoyim!..”, “Dilxiroj tuyg‘ular”, “Besh navo”, “Besh so‘mlik kekkayish”, “Cho‘li irog‘im” nomli she’riy, hajviy-yumoristik va publitsistik kitoblari chop etilgan.

Ba’zan tilimiz kambag‘allashib ketdi, degan gap quloqqa chalinib qoladi. Nahotki, xalqni xalq, millatni millat qilib turgan ona tilimiz kambag‘allashayotgan bo‘lsa! Tilning kambag‘allashishi millatning ma’nan qashshoqlashib borayotganidan darakdir. Shu zayl yo‘qlikka yuz tutgan tillar, xalqlar, elatlar kammi tarixda!

Keyingi yillarda, Andijonga borsam, uzog‘i bilan o‘ttiz-qirq yil ilgari qishlog‘imiz ahli labzida bo‘lgan ko‘pgina so‘z va iboralar bugun iste’moldan tushib, turli marosimlarimizdagi ajoyib urf odatlarimiz, o‘yinlarimiz taomildan chiqib borayotganini seza boshladim! Bu xotiraning susayishi emas, ma’naviyatimizning nurashi bilan bog‘liq, hodisa, degim keladi.

Nurash ko‘lami men tug‘ilib o‘sgan o‘ttiz-qirq xonadonli choqqina qishloq Teshikmozorda shunchalar bo‘lsa uni mamlakat miqyosiga chaqsak salmoqligina kitob bo‘lar ekan, deb qo‘yaman. Aslida, tafakkurimizning tilimiz va ma’naviyatimiz bilan bog‘liq gavhari xira tortayotgani ham bor gapku-ya!..

To‘plaganimning dastlabki o‘ttiz-qirqtasi “Yoshlik” jurnalining 2016 yil 9 sonida e’lon qilingan edi. Shundan buyon oltmish-yetmishta yangi so‘z qo‘shildi.

Keling, bizdan uzoqlashayotgan ana shunday so‘z va qadriyatlarimizdan ayrimlarini yodimizda tiklashga harakat qilaylik!

* * *

Balish – dumli qo‘y. (Kolxoz mayib-majruh, o‘pkasini sovuqqa oldirgan balish qo‘ylarini, kuzgi daromaddan to‘lash sharti bilan, a’zolarga tarqatib berdi. Ko‘pi yo‘talib-so‘talib, odamlarning qo‘rasida o‘ldi.)

Bicha – opa. (Hafizaxon mening katta bicham bo‘ladi.)

Buvak – chaqaloq. (Tojixon kasal buvagini bag‘riga bosib, Orif duxtirga ketayotgan ekan.)

Bo‘gallatib – kosa yoki idishga o‘ta to‘ldirib, og‘zi-burnidan toshirib quyish yohud solish. (Sho‘rvani bo‘gallatmay, kichikroq kosalarga oz-ozdan quysin!)

Bo‘qon – qorni meshday, semirib ketgan odam. (Shumtakalar Muso bo‘qonning orqasidan, qorinlarini shishirishib, ermaklab borishardi.)

Bo‘g‘altir – buxgalter so‘zining buzilgan talaffuzi. (Ilgarigi bosh bo‘g‘altirlar bugun bosh hisobchilar deb aytilyapti.)

Gajir – tirishqoq, harakatchan, yiqilsa ham qayta qad rostlab maydonga chiqib kelaveradigan, jisman toliqsa-da, ruhan sira tushkunlikka tushmaydigan odam. (Xudoyqulning kenja o‘g‘li o‘lguday gajir chiqdi.)

Gejga – yelkaning bo‘yin aralash qismi. (Shukur cholning tez-tez gejgasi qotadigan bo‘lib qoldi.)

Giz – ozor, sitam, qaqshash. (Shunday sovuqda bolani do‘konga jo‘natib gizillatma!)

Giriv – maqsad bilan qasdning o‘rtasidagi ma’noni anglatuvchi so‘z. (U biron narsaning girivida keldi-yov!)

Guppi – qalin paxta solib qavilgan beo‘xshovroq chopon yoki nimcha. (Yaxshiyam, shu guppini kiyib olgan ekanman, bo‘lmasa, sovuqda tarrakday qotib qolardim.)

Duvarak – mevali daraxtning kuzda gullab, tutgan mevasi. Qariganda ko‘rilgan farzand. (Bu bola O‘smat chol bilan Xosiyat xolaning duvaragi.)

Dudama – ikkala dami ham kesadigan kalta pichoq. Ramziy ma’nosi, ikki yuzli, bir paytning o‘zida har ikki tomonni ham dog‘da qoldirish hadisini olgan kimsa. (Samig‘ dudamadan ehtiyot bo‘lasan. Bir tomondan hotirjam qilib, ikkinchi tomoningdan chaksa etingni kesib olganini bilmay qolasan.)

Do‘ltaqo‘zi – lallaygan, lavoq. (Ho‘, do‘ltaqo‘zi, loqayd, lapashangliging bilan butun sinfni orqaga tortayotganingni bilasanmi?)

Do‘xti qursin – afti qursin, basharasi qursin. (Do‘xtilari qurib ketsin! O‘n yil ko‘rmasam, kecha ko‘rgandayman.)

Yengmish – haqiqat isbotlansa ham tan bermaydigan, qaysar odamning ta’rifi. (O‘lguday yengmish bo‘psan. Aybingga iqror qilib qo‘ysalar ham o‘zingnikini ma’qullaysan-a!)

Jiji – buvak, chaqaloq. (O‘ktamxonning ko‘z yorganiga ham to‘rt-tesh kun bo‘ldi. Jijisini beshikka ham solib oldi.)

Jippang – hali u, hali bu deb o‘zini u yoqdan bu yoqqa uraveradigan, tuturuqsiz, besabr, behalovat kimsa. (To‘g‘ri gapni aytsa, jippanglaysan. Erkak degani bunaqa yengil bo‘lmaydi-da, yigit!)

Jichcha – ozgina, salgina. Majoziy ma’noda ishlatilganda esa mutlaqo teskari ma’noni anglatib keladi. (Mas; Erkin dusha tepgan to‘p darvozaga kirishiga jichcha qoldi. Yoki; Sizning bunday davralarda so‘z aytishingizga jichcha erta emasmikan?!)

Joni port – biror ish yoki narsaning tashvishida yo‘l, chora izlab, bezovtalanib turgan odamning holati. (Sayohatxon chaqalog‘ini belanchakka solib, uxlatib chiqqan. Allaqachon uyg‘onib big‘illab qoldiyov, degan havotirda, Hidoyatxonning diydiyosi tugashini joni port bo‘lib kutardi.)

Zo‘rim – kuchligim, qo‘rqmasim, qaytmasim, botirim, alpomishim, kuragi yerga tegmasim va hokazo. (Uning ismi metirkada Abdulhakim deb yozilgan bo‘lsa-da, negadir hamma, Zo‘rim deb chaqirardi.)

Zo‘pidin – qo‘rs, qo‘pol, zo‘ravon. (Mening bolamga yana bir marta zo‘pidinchilik qilsang, oyog‘ingni sindiraman!)

Izaq – uzoq, olis, ko‘p yil ilgarigi yoki keyingi bo‘ladigan voqea, hodisaga nisbatan vaqt tushunchasi. (Ko‘rishmaganimizga ham izog‘ yillar bo‘ldi.)

Itirinji – tartibsizlik, besaranjomlik. (Muazzamxonning hovlisiga sira son kirmadi. Qachon qarasang, itirinjisi chiqib yotadi.)

Ittik – g‘olib, o‘tkir, pesh, yirik, ravon. (Ko‘zing ittik, mana bu ignaga ip o‘tkazib bergin.)

Iyagida qarigan – o‘zini katta odamlarday tutib so‘zlovchi keksaqori bolakay. (Voy g‘irtmagey, keksaqorilanishidan iyagida qarigan ekan!)

Katta – ota yoki onaning otasi, bobo. (Chopib borib, ko‘ksomsadan kattanga ham tashlab kelgin, bolam, xursand bo‘ladi.)

Kaski – og‘zi shalaq, so‘kong‘g‘ir kimsa. (O‘zi beg‘ubor odamu, og‘zi sal kaskiroq-da.)

Kuzir – zo‘ravon, qo‘rqmas, to‘da yetakchisi. (Kozimjon nafaqat Jonobod, balki, qo‘shni qishloqlar bolalarining ham kuziri edi.)

Ko‘kayim kesildi –kamsitilish, sazaning o‘lishi. (Ayniqsa, keksaygan chog‘ingda ko‘kaying kesilsa, alam qilarkan.)

Ko‘tagarava – asosan, otga qo‘shiladigan to‘rt g‘ildirakli arava. Ko‘tak – ruscha “kotok” so‘zining buzilgani. (Olamaydondagi chopiqchi qiz-juvonlar kechqurun Ergashalining ko‘tagaravasida qaytishadi.)

Ko‘taram – qo‘ylarning ochlikdan sillasi qurib, ketini ko‘tarolmay yotib qolishi, kasallik. (Kolxoz a’zolari raisni toza qarg‘ashdi. Tarqatib bergan qo‘ylarining bari o‘salligini bilmasmidi? Bilgan! Bilganki, shunday qilgan. Jonivorlar ko‘taram bo‘lib, odamlarning qo‘lida o‘ldi.)

Ko‘xlik – buvak tagini xo‘l qilsa yo‘rgakka o‘tkazmay shimib oladigan, orasiga suvqog‘oz solib maxsus tikilgan mato, moslama, “pampers”. (Xolisxon go‘dagining ijirg‘anib bezovtalanishidan ko‘xligini ho‘l qilib qo‘yganini payqadi.)

Lagan – rahbarlardan nima gap chiqsa ko‘r-ko‘rona ma’qullab turadigan yaltoqi odam, laganbardor. (Davron buva rais bilan brigadirning lagani, qaysi muzikani chalishsa, o‘sha maqomga yo‘rg‘alab beradi.)

Lovaq – lavoq, bo‘shang, xom semiz. (Sen lovaqni deb, bu yil ham arqon tortishda yengildik.)

Majik – to‘laqonli rivojlanmagan, o‘smay qolgan. (Sutga to‘ymagani uchunmi, govmushning bu yilgi buzog‘i majik bo‘lib qoldi.)

Mallash – yuzi, sochlari oq sariqdan kelgan o‘g‘il bola. (Abdug‘apporni otam ba’zan erkalatib, Mallash, deb chaqirib qolardi.)

Minqi – ovozi burniga tiqilib, dimog‘ida, ping‘illab gapiradigan odam. (Televizorda minqi ovozlar ko‘payib ketdi.)

Modalib – taqalib, qadalib, tirg‘alib turib olish. (Ikkita odamning boshi qovushsa, qulog‘ini ding qilib, modalib kelaverishi yomon-da!)

Mosovsirab – dovdirab, uyqusirab, kalavlanib, yo‘lni arang topib yurish. (Qulmat ko‘r to‘yga aytilmagan bo‘lsa ham, mosovsirab kelib qolibdi.)

Nagonda – ahyon-ahyonda, ba’zi-ba’zida, nogahonda. (Eshmon qishloqdagi urug‘larini izlab, nagonda bir kelib ham qoladi.)

Nushqut – hayvonlardan ortib qolgan o‘t yoki hashak, nishxo‘rd. (Habibulloning o‘tgan bozor sotib olgan sigiri juda xo‘ra chiqdi. Oxuriga burgan solsangiz ham nushqut chiqarmay yeydi-ya!)

Oziqti – tunda odamni adashtirib olib ketadigan ajina. (Kech qolsang Boymirza buvaning tutzoridan yurmagin, oziqtilari bor.)

Oypab – ovqatni tanlamay, shoshilib, oshalab yeyish. (Matkarim oldiga qo‘yilgan sopol lagandagi oshni, manzirat qilishlarini kutib o‘tirmay, oypab qoldi-ku!)

Olashaqshaq – bo‘lar-bo‘lmasga shang‘illayveradigan ayol. (Olashaqshaqday har baloni shaqqillading, mana foydasi. Endi chidaysan.)

Ontib – dovdirab, tentirab, adashib, uloqib (Kenjatosh ukam har zamonda bo‘lsa ham ontib meni ko‘rgani kelib qoladi.)

Ontixo‘r – qasamxo‘r, qasam ichishdan qo‘rqmaydigan kimsa. Qasam so‘zidan ont so‘zining salbiy ottenkasi kuchliroq Shu boismi, qasamxo‘r kimsalarning bu yomon odatini yanada bo‘rttirish kerak bo‘lganda, qasamxo‘r, deyish o‘rniga ontxo‘r deb yaniydilar. (Bu xunasa ontxo‘rlik qilmagan kuni xotini taloq bo‘ladi!)

Orashon – suyuq ovqatning sharaqlab qaynashi (Sho‘rvaning olovini balanlatib yubor, bir sho‘x orashon qaynab ketsin.)

Pang‘vosh – aqli g‘ovlagan, miyasi po‘la, qovoqbosh (Pangvosh bo‘lmasang, shu ishing yaxshimas, deb ogohlanitirganimizda, etagingni yig‘ishtirarding!)

Parang – kiyinish, yurish-turish va boshqa sifatlari bilan ko‘pchilikdan keskin ajralib turadigan odam. (Qandil parang egnidagi kastyum-shimi va poyafzali qishloqning bironta yigitida yo‘qligidan ich-ichidan quvonib, sollanib qadam tashlardi.)

Pinna – qizg‘anchiq, xasis, ichi qora, fitna (Kozim pinna, o‘z bolalariga uydagi narsa zanglab, chirisa chirib ketsin, zinhor birovga berma, deb uqtirardi).

Pozmon – aftodahol, xafahol, tushkun, parishonhol (Pozmon ko‘rinasan,
nimadan xafasan?)

Poson – yasanmasdan ko‘chaga chiqmaydigan, doim o‘ziga oro berib, hushbo‘y narsalar sepib yuruvchi erkak. (Ko‘chadan Qandil poson o‘tdi shekilli, hamma yoqni atir hidi tutib ketdi.)

Po‘ssiq – jon koyitmaydigan, ish buyurilsa yalqovlanib o‘tiraveradigan ayol yoki qiz ta’rifi. (Munira po‘ssiq ketini ko‘targuncha quyosh qariydi.)

Rov – jadal, birrov, ostonadan xatlab-xatlamay ko‘rib o‘tish. (Ustozni ostonasidan bo‘lsa ham rov ko‘rib o‘tmasak uyat bo‘ladi.)

Sarig‘ mashak – sarig‘dan kelgan, jahli burnining uchida turadigan, sal narsaga achchig‘lanadigan odam. (Absattorni bekorga sariq mashak demaydilar. Sal bejo gap qilsang yoqangdan oladi.)

Salti suvoy – turmushga chiqmagan yoki boshi ochiq, farzand ko‘rmagan kolxozchi qiz yoki juvon – ya’ni “salt” ma’nosida. Ularni dalada bolali ayollarga nisbatan ko‘proq, shom qorong‘isigacha olib qolib ishlatish mumkin bo‘lgan. Shuning uchun kolxoz rahbarlari ularni “svoy” (o‘rischa so‘z), ya’ni “o‘zimizniki” deb atashgan. (Salti suvoylarni olib ketish uchun shomga yaqin mashina keladi.)

Somtirab – tentirab, dovdirab, yo‘ldan adashib. (Somtirab, bu yoqlarda nima qilib yuribsan?)

Sorvozori – amaldorligini anglatib, qadrini o‘tkazuvchi, kattazang kimsa. (Voy sorvozori-yey, shuncha tavallo qildim, o‘zini toroziga solib, qimir etmaydi-ya!)

Tavirka qilib – arzimaydigan gapni gap deb, martaba qilib ko‘tarib yurish. (Bo‘lar-bo‘lmas gaplarni tavirka qilib, enangiznikiga ko‘tarib boravermang, kelin!)

Tasrayib – bezrayib, baqrayib turib olish. (Betini qalin qilib, tasrayib turishidan hiylacha bor, bu bola!)

Tonti – tantiq, valaqlagan. (Gap deb har narsani tontiyverma-da.)

Tutantiriq – oxirgi cho‘g‘ ustiga tashlab olov chiqarish uchun ingichkalab yorilgan payraha o‘tin, quruq xas-hashak yoki qog‘oz (Hakim tanti kul ostida yiltiragan cho‘g‘ ustiga tutantiriq tashlab, puf-puflab alanga oldirdi).

Tutimsaq – o‘zicha ajabtovur o‘yin va yumushlarni o‘ylab topib, kuymalanib yuradigan bola. (Shu qoravoy bolangiz, biram tutumsaq bo‘pti-ki!)

Ummay-jummay – g‘ayrat, shijoat bilan uyushib ish boshlash. (Ummay-jummay harakat qilsak, o‘rimni shomga qolmay tugatamiz.)

Upchik – chaqaloqlar so‘rg‘ichi. (Xamirni qorib olgunimcha ukangning og‘ziga upchik solib, ovuntirib turgin, qizim.)

Ushug – qahraton sovug‘i. (Ahmadali qulog‘ini ushukka oldiribdi.)

Xudobezori – beandisha qilmishlari bilan hammani bezor qilib yuborgan kimsa. (Abdusaminning o‘rtancha o‘g‘li juda behosiyat, xudobezori bola bo‘ldi.)

Shixti – afti, angori. (Shixtiga qarab bo‘lmaydi: olabo‘jiga o‘xshab qolgan!)

Sho‘qatoy – sho‘x, tinib-tinchimaydigan, tutimsaq bola. (Nabirangiz sho‘qatoygina ekan. Qo‘lidan ushlavoling, bir kor hol chiqarib o‘tirmasin tag‘in.)

Eshma – bo‘lar-bo‘lmasga eshilib, nozlanaveradigan qiz yoki ayol. (Anavi, eshmaxon opang eshilib, hozirgina kelib ketdi.)

Qahvosh – gap-so‘zlari bilan hammani tergab yuradigan qaqajon qiz. (O‘ktamxonning kenja kelini qahvoshgina ekan.)

Qayraqi – azob-uqubat, qiyinchiliklarni ko‘raverib pishib ketgan yoki mushtlashib, urushaverib kaltak ta’sir qilmay qolgan odam yohud jonivor. Qishda ko‘milmaydigan mevali daraxt, o‘simlik. (Biz tomonlarda toklar qishda ko‘milmaydi, qayraqi bo‘lib ketgan.)

Quyqi – qayg‘urgan, kuyingan odam bo‘lib uni unga, buni bunga chaqimchilab yuruvchi ayol. (Gulsira opaning quyqiligidan mahallaning xotinlari bir-biri bilan qir-pichoq bo‘lib yotishadi.)

Huy – ayollarning o‘z eri nomini aytishga shariat yoki sharoit yo‘l qo‘ymaydigan holatdagi chaqiruv murojaati. (Huy, xo‘jayin, siz ham bunday, jonimatimroq qimirlasangizchi! Erkak kishi ham shunaqa sust bo‘ladimi?)

Chaynamashiming – xo‘rozqant, chaynamay shimiladigan shirinlik. (Uy vazifalaringni besh bahoga bajarib, esli qiz bo‘lib yursang, har bozor senga chaynamashiming opkelaman.)

Chaksa – taxminiy kichik o‘lchov, bir hovuch, bir qism. (Og‘zingdan gaping chiqmay, chaksa etingni uzib oladi.)

Chinoqchi – paxta mavsumida terimchilar ortidan hosilni chanoqda qoldirmay, toza terilishini nazorat qilib boruvchi shaxs. (Chinoqchilikka Mahmud mo‘ylovdan boshqa odam yaramaydi.)

Chippay – biron narsaning qop yoki idishga o‘ta to‘ldirib solingan holati. (Bu yilgi sholi hosilini qanor qoplarga chippay qilib omborxonaga saranjomladik.)

Cho‘kar – daraxt yoki o‘simlikning kesib yoki o‘rib olinganidan keyin poyafzalni teshib, oyoqqa sanchilishi mumkin bo‘lgan qismi. (Kombayndan to‘kilgan so‘talarni terib kelaman deb makkapoyaga boruvdim, cho‘kar kirib kovushim yirtildi. Yaxshiyamki, oyog‘imni avaylab qoldim.)

Shatir – qo‘rqmay, dadil. (Jabbor polvon oriyat masalasi ko‘ndalang kelganda, raqibga talabgor, mana, bizmiz-da deb, shatir maydonga tushadigan dov yigitlar boshini qovushtira oladigan sardor ham edi.)

Shilg‘ib – shuvillab, shung‘ib, shitob. (Jasadi qabrga bu lahzani ko‘pdan buyon betoqat bo‘lib kutganday, shu darajada oson va yengil shilg‘ib kirib ketdi-ki, go‘rkov ham, mayyitning yaqinlari ham bu holdan hayron bo‘lib qolishdi.)

Shumtirab – turmushning qattiqliklari yohud biron voqea hodisalar ta’sirida o‘zini yo‘qotib, nochor ahvolga tushgan odamning holati. (Kuz yomg‘iri ostida a’zoyi badanidan sovuq o‘tib shumtirab titrayotgan tilanchi biron narsa sadaqa qilisharmikin, deganday, o‘tgan har bir odamga jovdirab boqardi.)

O‘sal – fe’li yomon, har gapdan janjal ko‘zlaydigan, uyatga qolishdan uyalmaydigan kimsa. (Kabiralining fe’li juda ham o‘sal-da!)

Qahvosh – o‘z bilganidan qolmaydigan, qaqajon, qaysar qiz. (Voy qahvosh qiz-yey! Yana o‘z bilganicha ish tutibdi-da, a?)

Qoqas – ko‘zdan pana, nazarlardan nari. (Komiljon hosilning bir qismini urug‘likka ajratib, og‘ilxonaning ko‘zdan qoqasroq joyiga yashirib tashladi.)

Qoqitma – kesatiq gap. Bir gapni bir odamga aytib, boshqa bir odamni yanish. (Bir odamlar qachonlardir tiklagan bayroqlarim hamon hilpirab turibdi, deb o‘ylashadi.)

Quruxcho‘p – quruqcho‘p ma’nosida. Sobiq ittifoq kompartiyasi MK rahbari N. S. Xrushchevga qishlog‘imiz axli qo‘ygan laqab. (Quruxcho‘pning gapi bilan makkaga zo‘r berib, butun mamlakatning kuni zog‘oraga qoldi.)

G‘irtmak – katta odamday gapirib, yoshiga mos tushmaydigan harakatlar qiladigan bola. (Hay, g‘irtmagey, menga aql bo‘lmagan sen qoluvding!)

G‘o‘ragil – nochor, yupun, abgor. (Soyibjonning bolasi sakkizta bo‘ldi. Yemoq-ichmog‘i ham juda g‘o‘ragil-da, bechoraning!)

Etak – xovlining oxiri. (Tomorqamizning etagi sholipoya.)

Yalatma – ekin tomiriga yetib-yetmay, yugurtirib sug‘orish usuli. (Ko‘tarmaga yana bir marta yalatma suv tarab, sergigach, terimga tushilsa ham bo‘ladi.)

Yalli – ko‘chama-ko‘cha, mahallama-mahalla, bozor va guzarlarda matal, hikmatli so‘z, she’r va qo‘shiqlar aytib yuradigan hislatli insonlar ismiga tirkaladigan qo‘shimcha nom (Usmon yalli kecha o‘zining janozasiga o‘zi odam aytib yuruvdi. Bugun tong saharda qazo qilibdi!)

URFDAN CHIQAYOTGAN O‘YIN VA
AN’ANALAR

Lanka – hayvon terisining jundor yeridan tangaday dumaloq qilib kesib, tagiga qo‘rg‘oshin yoki tangani saqichlab yopishtirib, poyafzalning ichki yuzasi bilan yerga tushirmay kim ko‘p tepish o‘yini.

Lopta – asosan, qiz bolalar ikki tomonda turib olishib, o‘rtadagi dugonasini to‘p bilan urib safdan chiqarish yoki o‘zlariga qo‘shib olishda tezlik, chaqqonlik ko‘rsatish musobaqasi. Garchi bu o‘yin hozir ham o‘ynalsa-da, lopta deyilmaydi.

To‘miq – xayvonlar bo‘g‘imidan chiqadigan suyakcha. Bu o‘yinda, asosan, ikki kishi ishtirok etadi. Tansiq yoki qimmatbaho biron narsani shartlashib olinadi. Ma’lum mudat mobaynida, raqibining yonida to‘miq yo‘q paytini poylab, bir biridan suyakchani ko‘rsatishni talab qilish o‘yini. Suyakni ko‘rsatish u yoki bu shaxs tomondan bir marta so‘raladi. To‘miq so‘ralganda ko‘rsatolmagan odam yutqizadi. Shuning uchun o‘yinning ikkala ishtirokchisi ham suyakchani haftalab, oylab, ba’zan bir yillab o‘zlari bilan olib yurishiga to‘g‘ri kelgan.

To‘ptosh – asosan, qizchalarning danak hajmidagi bir nechta toshni tartibga binoan, behato otib-ilib, epchillik, nazokat va mahorat ko‘rsatish o‘yini.

Uchchanoq – g‘o‘za ko‘sagi, asosan, to‘rt, besh chanoqdan iborat bo‘lishini bilamiz. Onda-sonda uch chanoqlisi ham uchrab qoladi. Bu o‘yinning mohiyatida ana shu kam uchraydigan uchchanoq ko‘sakni topib, yo‘lini qilib, raqibining qo‘liga bildirmay tutqazib dog‘da qoldirish va kelishilgan narsani yutib olish. Bu o‘yin ko‘proq paxta terimi mavsumida avj oladi.

Quloq tishlatar – xalqimizning qadim urf-odatlaridan. Taomilga ko‘ra, bir-birlarini qadrlovchi xonadonlar yanada yaqinlashib, qarindosh-urug‘ bo‘lib ketish orzusida, o‘z o‘g‘liga boshqa xonadonda tug‘ilgan qizning qulog‘ini tishlatib qo‘ygan. Bu marosimga shu darajada jiddiy qaralganki, endi bu ikki norasida voyaga yetgunga qadar unashtirib qo‘yilganlar, oilalar esa bir-birlariga quda-anda maqomida munosabatda bo‘lganlar.

Quloq cho‘zma – o‘rtaga tashlangan sovrin (asosan tanga)ni ilib qochib ketayotgan tengdoshiga yetib, qulog‘idan cho‘zib, o‘ljadan voz kechishga majburlash musobaqasi. Bu o‘yin bolalarda chaqqonlik, og‘riqqa chidamlilik, bardoshni shakllantiradi deb hisoblangan.

Xolakam – qizchalarning uyga mehmon kelsa o‘zini qanday tutib, qanday kutib olish odobining qay darajada o‘zlashtirganligini namoyish qiladigan o‘yini. Mehmonni munosib kutib olish musobaqasi, desa ham bo‘ladi.

Chillak – yog‘och dasta bilan yerda yotgan kichkina chillak novdani tovlab, havoga ko‘tarib urib, kim o‘zarga uzoqqa ketkazish. Asosan, erkaklar va o‘g‘il bolalar o‘ynaydi.

Yashin-topaloq – bolaning o‘z sheriklari yashiringan joylarini yashin tezligida ilg‘ab, topib borishi. Bu o‘yinning bekinmachoqdan farqi tunda o‘ynaladi. Shuning uchun yashin-topaloq deb atalgan.

Polvonqop – ilgari yangi uylar tomi hashar qilib tuproq bilan yopilgan. Hashar oxirida yigitlar o‘rtasida polvonqop ko‘tarish musobaqasi rasm bo‘lgan. Xonadon egasining sovrini (qiyiqcha, belbog‘, ko‘ylak yoki do‘ppi) eng og‘ir qopni mahsus qiya narvondan yiqilmay, tomga olib chiqib to‘kkan yigitga nasib etgan.

YODIMIZDAN CHIQQAN TAOMLAR

Ko‘mach – qiyinchilik, chorasizlik yillarining ovqati. Hamirning turli shaklga solib, qo‘rga ko‘mib pishirilgani.

Lochira – yupqa non, qanday pishirilishini kuzatmaganman.

Umoch – Bibiseshanba marosimida tayyorlanadigan atalasimon un oshi. Faqat ayollar iste’mol qilishadi. O‘g‘il bolalar va erkaklarning ichishi uyat hisoblanadi.

Chevati – xamirni yoyib, qozonga yopib pishirilgani, yupqa non.

Qoqurum – qatiqqa qalampir, murch solib, piyoz to‘g‘rab, tuzini rostlab, ustidan qaynoq suv quyib, shamollashga qarshi xo‘plab-xo‘plab ichiladigan xom taom. Terlatadi.