28 ИЮНЬ — ЁЗУВЧИ, АДАБИЁТШУНОС ОЛИМ ВА ТАРЖИМОН  АҲМАД АЪЗАМ ТУҒИЛГАН КУН

   Одам ҳамма нарсага шукур қилиши керак. Аввало Худонинг берган умрига.  Мен берган дардига ҳам, давосига ҳам шукур қиламан. Хасталик даврида учта китоб ёздим. Бу жиҳатдан умримдан розиман. Мен Оллоҳнинг кўрсатган ҳар кунига шукр қилиб яшадим.

АҲМАД АЪЗАМ
АСАРЛАРИДАН ФИҚРАЛАР

Аҳмад Аъзам 1949 йили Самарқанд вилояти Жомбой тумани Ғазира қишлоғида туғилган. 1971 йили Самарқанд давлат университетининг ўзбек ва тожик филологияси факултетини битирган. Шу йили Алишер Навоий номидаги музейда иш бошлаган. Кейин “Гулистон” журнали, “Ўзбекистон адабиёти ва санъати” газетаси, “Совет Ўзбекистони санъати” журнали редаксияларида, Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмасида ишлаган, сиёсий фаолият билан шуғулланган, “Бирлик” халқ ҳаракати ҳамраиси, “Эрк” демократик партияси бош котиби бўлган. Олий Мажлис депутатлигига сайланган (1999-2004 йиллар).
1995 йилдан Ўзбекистон телевидениесида бош муҳаррир, “Ўзбекистон” телеканали бош директори, “Ўзбектелефилм” студияси бош директори лавозимларида ишлаган. Ўзбекистон телевидениесида юзлаб кўрсатувлар ва ҳужжатли филмлар қилган, улардан энг машҳурлари: “Ўзлик”, “Халқнинг кўнгли”, Тўртинчи ҳокимият” .
“Ойнинг гардиши”, “Бу куннинг давоми”, “Асқартоғ томонларда”, “Соясини йўқотган одам”, “Ҳали ҳаёт бор” деган насрий асарлар, “Масъул сўз” деган адабий-танқидий мақолалар тўпламлари, “Ўзи уйланмаган совчи”, “Рўё ёхуд Ғулистонга сафар” романлари чоп этилган.
2014 йил 4 январида вафот этган

   Ойим, тиззаларида тикиш, нигоҳлари игна тешигидан ўтиб, узоқ-узоқларга – қизликлари ўтган узоқ тоғдаги Гараша деган қишлоққа кетиб қолган. Оғир сўлиш олишларидан биламан: э-э, тошқўрғонда турар эдик, бир ёнғоқлар бор эди, бир ёнғоқлар! Хаёлимга ҳайбатли тоғлар келади, шарқираган сойлари бўйи қуюқ ёнғоқзор.

Ойим Гарашани гапиришдан олдин бир чуқур нафас олиб оладилар-у, мени бу ерда қолдириб кетадилар. Гарашани гапираётганларида эгилиб пастдан кўзларига қарайман: йиғи йўқ, йиғлагани ёш қолмаган.

Бугунларга келиб биламан, йиғлайдиган кўнгилларини ўша Гарашага қўйиб келганлар, бу кўнгил қўл бўшаб, тинчини топгани чоғлари ҳий-й деган сўзсиз фарёд бўлиб изланади, йилларнинг тах-тахидан сизиб ўтиб келиб, менинг ҳам юрагимни симиллатади.

Гарашани ойим бу ёққа тушганларидан кейин қайтиб кўрмаганлар, шундан у қишлоқ хаёллари кун-кундан чирой очиб, ёнғоқлари тобора гуркираб, тоғи ҳам осмон қадар баландлаб кетаверган. Фақат Самарқандда кўринмаган одами дусара тўғрисидаги мунгли маталларининг мағзини чақа олмайман. Нимага дараси уч юзу олтмиш эканини ҳалигача билмайман. Лекин шуни айтсалар, нимагадир Гарашанинг тоғлари менга яқин келади, қорларидан оқиб келган ҳаводай тип-тиниқ сувлар бўйида, тош қўрғонларида яшайдиган одамлари ёнига касал ҳам чиқа олмайдигандек туюлади, ўша ёқда бўлганимизда ойим менга бунча кўп жаврамаган бўлур эдилар.

Ғазиранинг кўкликлари ичида сувга чўккандек юраман, нимага қишлоғимиз тоғда эмас деб кўнглим чўкади. Ғубдинимизнинг булут кўланкасидек келбатига қараб ўзимни камситаман: нимага бунча паст, чўққилари чўққи эмас, дўнгалак, қишдан ёққан қордан ёзда оқ қалпоқ киймайди, шу ҳам тоғ бўлдию. Лекин Гараша! Катта бўлсам, ойимни олиб бораман, деб шунчалар орзу қиламанки! Аммо катта бўлиб, ўзимдан бўшамадим, машиналик бўлиб, олиб боришга имкони келган пайти эса ойим ётиб қолдилар – армонлари менга қолди.

   Болалигим қишлоқда, Ғазирада кечган. Қилган катта саёҳатим Бухорога бориш бўлган. Отам раҳматли бир Ғиждувонга бориб, эллик учинчи йили бўлса керак, Хўжаи Жаҳон авлодидан олтмиш йилларча бурун узилишиб кетган амакиларининг оилаларини топиб, кўришиб, ришталарни қайта боғлаб қайтганлар. Кичкина эдим, отамнинг бобо-бобокалонимиз Хожа Абдухолиқ Ғиждувонийга қандай авлод эканимиз, шажарамиз Бухорои шарифдаги бир амакимизникида сақланиши ҳақида айтиб берган гапларини миямга қуйиб олганман. Ўн тўққизинчи аср охирларида Вафохўжа бобом амир билан ихтилоф туфайли, балки амир бу авлод нуфузини чеклаш пайига тушганми, ишқилиб, Ғиждувонни тарк этиб, Ғазирага, шу ерда ҳоки ётган улуғ аллома, яссавия-жаҳрия тариқати пири Ҳазрат Азизон Шайх Худойдоди Валий руҳини қора тортиб келган. Нимага Бухородан Самарқандгача йўлда, Самарқанднинг ўзида не-не азиз-авлиёлар маконида тўхтамай, бу ерга келганларини кейинроқ отам ҳам олтмиш уч ёшларида, сира сафарларда юрмайдиган одам, бирдан Туркистонга отланиб, Хожа Аҳмад Яссавий зиёратини ўтаб келганларида англадим.

  Ўша бола пайтим отам ҳангома берганларида мен пойгакда гап пойлайман, мулгиб қолиб қулоғимга “Ғиждувон”, “Ғиждувон” деган гаплар эшитилиб сергак тортдим. Кўзим юмуқ, қулоғим динг. Отам ўтирганларга, бу билмасин дегандек, паст товушда эрта саҳар жўнашни тайинладилар. Пойлаб ётганман шекилли, сезиб қолдим: тонг ғира-ширасида акам “полуторка”сини ҳайдаб келди, отам, бир амаким, акамнинг шопир жўраси, қарасам, бирга жўнашмоқчи, “Мен ҳам бораман!”, деб эргашдим, отам қайтардилар, акам уришиб берди, ойим ичкарига судрадилар, мен бақириб йиғлаб туриб олдим. Шунда отам ойимга: “Э-э, ариллатма-е шуни, юрса-юрсин. Кийим-пийимини бер”, дедилар. Ариллаб ёпишганимга қараганда, узоғи билан беш-олти яшар бўлган бўлсам керак.

Шу билан саёҳат-сафарга илиниб қолганман. Шу сафарда, шу сафарда “полуторка”га тўшалган шолу кўрпача устида илк марта шаҳару қишлоқлардан ўтиб, кенгликларни кўрдим. Ғиждувондаги кўп қариндош-уруғникида меҳмон бўлдик, Бухорога бордик. Аркни томоша қилдик. Шуларнинг ҳаммаси хотирамда бир умр михланиб, ҳаммаси Хўжаи Жаҳон – Хожа Абдухолиқ Ғиждувоний авлодиданман деган сурур бўлиб қолди кўнглимда.

Бошимда бу паноҳ – Ҳазрат Азизон шайх Худойдоди Валий, ҳар саҳар отам айтган азон билан уйғонаман, ўзим салобатли, босиқ, жаҳоний мазмун руҳ қарови остида эртаю кеч меҳнату китоб билан, тонгдан қаро шомгача иш, кейин керосинчироқ ёруғида ўқиш билан ўсаман, шу хира ёруғ ҳам бу ёғига йўлимни ёриштирдими дейман. Пирлар мададкор бўлиб, катта йўлга китоб кифтида чиқиб олгандекман.

  Билмайман, бошқаларнинг ҳам болалиги шундай ўтганми, йўқми, ҳар қалай, менинг болалигимда бувим эртак айтмаган, отам панду насиҳат қитоблардан ривоятлар ўқиб бермаган. Ҳамма иш билан банд, ойим тонг саҳардан қора оқшомгача тинмай, яна ярим тунда нимадир тикишми, қавишми билан банд бўлган, эшитганим оғир сўлиш олишлари, сўзсиз ҳасратли хиргойилари. Ўзим ҳам кун бўйи тинмай ишлаб, ўйнаб, кечқурун чойдан кейин таппа ташлаб ухлаб қолардим.

Тўртинчи синфгача қандай ўқиганим эсимда йўқ, баҳо олиш нималигини билмаган ҳам бўлсам керак, лекин тўртинчи синфдан китобга ружу қўйганман. Яхши баҳолар олишим ҳам шу синфдан бошланган. Ишқилиб, кўп китоб ўқишим доимо “аъло”чилар сафида ушлаб турган.

Лекин бунинг ҳам ажабтовур томони бор: китоб танлашимга, ўқишимга, масалан, тил ва адабиёт ўқитувчимизнинг ҳеч бир таъсири бўлмаган. У киши яхши ўқитувчи эди, дарсликда нима ёзилган бўлса, шуни виқор билан айтиб берар, биздан ҳам шуни сўрарди, лекин нима ўқияпмиз, нима ёзяпмиз, мутлақо иши бўлмасди. Мен, масалан, олтинчи-еттинчи синфда ёзган машқларимни туман газетасига юборганман, аммо бу қадар салобатли ўқитувчимга кўрсатишга ҳаддим сиғмаган. Ўзимча аралаш-қуралаш ўқиб, ўзим билмаган ҳолда адабиётга йўл топиб келаверганман. Ҳозир биламан, бу йўлимни ўша керосинчироқнинг хира ёруғида ўқиган китобларим ёриштириб турган. Ўқитувчимиз дарсликда ёзилганларни зўр гапириб бергани учун ўзи адабиётдек туюлар, кийинишию юриш-туришларигача ҳурмат уйғотар эди.

Ўтган асарнинг олтмиш олтинчи йилида мактабни битирган бўлсам, ўзим мактаб кутубхонасида бор бўлган, янги келган китоблардан бошқасини билмас, табиий, адабиёт дарсликларидан олиб ўқитувчимиз айтганидан бошқа шоир-ёзувчилардан бехабар эдим. Мактаб кутубхонамиз каттагина, лекин унга ҳам китоблар расмий рўйхат бўйича келган бўлса керак, масалан, адабиётимизда олтмишинчи йиллар бошидан кечган кўтарилишларни эшитмаган ҳам эдим. Китобларни ўзим танлар, қизиқлигига қараб ўқийверар эдим. Ким билади, балки шу ҳам мустақил фикрлашга ўргатгандир.

Ҳозир ўйласам, бошланғич синфларда жуда меҳрибон бир кампир дарс берган, кейин физика, химия, алгебра (математика) ва албатта, она тили ва адабиёт фанларидан дарс берадиган ўқитувчиларимиз нафақат дарс беришлари, балки юриш-туришлари билан ҳам ўрнак, шундан пешқадамларнинг бу каби фанларга ҳам ҳурматимиз баланд, ўзаро баҳслашиб, басма-басига берилиб ўқир эдик.

Бугун, табиий, болаликдаги меҳнат азоблари унутилган. Болалик кўпроқ яхши жиҳатлари билан хотирада қолган, бизга электр қуввати мактабни битирганимда борган, унгача ҳамманикида керосинчироқ, керосин қишлоқ дўконида доим бор, лампашишалар шодаси билан осилган, шу хотираларнинг янада яхшиси – қиш қечалари сандалга оёқни тиқиб, чироқнинг пилигини бир неча марта кўтариб, китоб устида тонг оттириш эди.

Ҳа, ҳозир ҳам ажабланаман, нимага уйларимизда печ, печка деган нарсалар бўлмаган, ётадиган уйларимиз қаҳратонларда ҳам ташқаридан унча фарқ қилмайдиган музхона, чойнакдаги чой яхлаб қолади; ётишда устки кийимни ечиб, қалин кўрпага қириб кетамиз, бошни ҳам кўрпага ўраймиз, оғизга тўғрилаб туйнуқ қолдирамиз… Бошингиздан ўтган бўлса, ўзингиз ам биласиз – донг қотиб ухлаймиз. Эрталаб дилдираб турамиз, исиб олиш учун ўзимизни дарров ишга урамиз. Табиий, ётадиган уйда китоб ўқиб бўлмайди, совуқ қоқиб ташлайди. Қизиғ-эй, ҳовли тўла ўтин, уч-тўрт тиркама ғўзапоя ғарам қилиб босилган, одамлар печка ўрнатишни билмаганми, ёз бўйи йиғилиб. таги чириб ётадиган ўтинга ҳам қаттиқлик қилганми – бугун ақлга тўғри келмайди. Катталар ҳам, болалар ҳам чиниқиб кетган. Бир шаҳарлик ўқитувчимизнинг болалари замҳарир совуқда қорда ялангоёқ юрарди. Хайриятки, юқори синфларда ўқиётганимда кўмир ёқса ёнбошларидан ҳам қоп-қора қоп-қора тутун чиқиб кетадиган йиғма чўян печка пайдо бўлиб қаҳратонларларда дилдираб ўтирмайдиган бўлдик.Лекин китобга берилиб бошлаган пайтларим ҳали печка деган нарса йўқ, ҳаммасига балогардон сандал, унинг чўғи тонггача етмас, елкаларгача музлаб бошлагандан кейин совуқ хобхонага ўзимни уришдан бошқа чора қолмас эди.

Шу оғир, совуққа чидамай китобдан узилиш жуда ўқинч берар эди.

Китоб шунақа қадрли эди.

   Самарқанд давлат университетида таҳсил олганман. Ҳужжат топширишга илк келганимда ўн олтидан ўн еттига ўтган, ўзининг соясидан ҳам ҳуркадиган ўспирин эдим. Факультет фойесида, ҳужжат топширадиган жойда “скоросшивател”ни кўкрагимга маҳкам босиб олганман, худди бу ҳужжатларимни биров: “Э-э. сан болага ким қўйибди университетни!. Ол бу ёққа” деб “аъло”га тўла аттестатимни тортиб олиб, шу билан ўрнимга ўзи кириб оладигандек. Кейин, ҳужжат қўлтиқлаган ёши катталар ҳам кўп эди, айримлари хотин-бола-чақасини ҳам эргаштириб олган: биратўласи шаҳарни қидиртириб кетади. Буларнинг орасида мени ҳали ёшинг кичкина деб қайтариб юборишмаса деган хавотир ҳам бор.

Лекин университетга киришим… кўкрагимда қувонч чақмоқ бўлиб чақнаган. Йўқ, бу қувонч ифодасига сўз йўқ! Зўр бўлган лекин! Дарслар! Бунақаларини мактабда кўрмаганман. Домлалар – шунақа салобатли, кўркам одамлар! Йигирма кунча ўқиб, пахтага кетдик. Пахтанинг ичидан, меҳнатнинг тагидан чиқиб келмадимми, етмиш киломи нормани дўндириб ташлайман; барак ёнида ҳосили йиғиштирилиб, қолган майда бошу шингиллари шира бойлаб ётган узумзор, тарвуз пахтанинг ичида думалаб ётади, кечқурунлари гулхан теграсида ғазалхонлик, хуллас, қишлоқ боласига байрам! Бир ғазалхон қизимиз бир ғазалхон акамиз билан қўйиб берса тонггача мушоира айтишади, безор бўлиб кетамиз. Чапак чалиб тўхтатиб, навбатни шоира қизлариимизга олиб берамиз. Ўртага чиқиб шеър ўқиганларга жуда ҳавасим келади, нимага мен шунақа эмасман, деб ичим куяди. Мактабда ўзим ҳавасакка шеър ёзганман, лекин ўртага чиқишнинг масъулиятини шу теримда чуқурроқ англаганман шекилли. Шундан бошлангандир ёзув-чизувнинг масъулияти…

  Мен СамДУда ўқиб юрган йилларим, очиғи, ёзувчиликни орзу қилишга ҳаддим ҳам сиғмас эди. Биринчи курсда ўнбеш-йигирма кун ўқимай пахтага чиқдик, кундузи терим, кечқурун ғазалхонлик, шеър ёзадиган бешта қизимиз бор экан, шулар навбатма-навбат мушоира қилади. Кейин биз буни ҳангомада ўзимизча унисининг ёзгани ундай, бунисиники бундай, деб муҳокама қиламиз-ку; ана шунда мен бу қиз яна бир йил ёзади, ана униси эса учинчи курсгача боради, бунисининг ижоди тўртинчи курсда тугайди, фақат биттаси – Уллибиби шоира бўлиб етишади, деб “каромат” қилганман, шу билан менга “Э-э, сен танқидчи экансан”, деб қарашган, шу-шу, отим танқидчига чиқиб кетган.

  Тошкентга келдим, Алишер Навоий музейига ишга кирдим, О. Шарафиддинов раҳбарлигида “Автобиографик жанрда психологик таҳлил” деган мавзуда иш бошладим, диссертацияни ёзиб тугатаётганда музей билан ТошДУ ўртасида бир ихтилоф чиқди-да, Озод ака менга М. Қўшжоновга ўтишимни маслаҳат бердилар. Матёқуб домла қилган ишларим, диссертациянинг ёзилган қисми билан танишиб, “Сен тайёр танқидчи экансан, матбуотга чиқишинг керак”, дедилар. Шеърият ҳақида бир мақола ёзган эдим, домлам ҳеч бўлмаган ишни қилиб, менга оқ йўл ҳам тиладилар. Сўнг “Шарқ юлдузи”да менга қарши давра суҳбати қилиб, гумбурлатиб “уришди”. Бу тескари реакция бериб, бирдан танқидчи сифатида танилиб қолдим. “Гулистон” журналига ишга кирдим. Шу билан адабий жараёнга шўнғиб кетдим.

  Самарқандни соғинаман, болаликни соғинаман. Бориб Самарқандни кезиб, бу соғинчни босиб бўлмайди, талабалик давримдаги Самарқандни кўргим келади. Қирқ йилдан бу ёғига Самарқанд ўзгарди, қайта қурилиб, гўзал бўлиб кетди. Унинг бугунини кўрганимда ҳам ўша қирқ йил олдинги хотира-соғинчлар ёпирилиб келаверади. Хотиралар шу қадар теран. Болалик мавзуига унда-бунда тегинишга журъат қлганман, яқинда бир “Қуроқ” деган қисса бостирдим.

  Оладиган муолажам фақатТошкент билан боғлиқ бўлгани сабаб Самарқандга беш йил боролмадим. Бултур ёзда бориб-келишга, худога шукр, йўл чарчоғига чидадим. Валибобо (Шайх Худойдоди Валий) қабристонида ётган падари бузрукворим, волидаи муҳтарама онам қабрлари зиёратини ўтадим, бошларида Қуръон тиловат қилдим. Елкамдаги юк озгина енгиллашгандек бўлди. Шу оддий қишлоғимизнинг оддий кўринишларини яна бир кўргим келиб юрар эди – кўрдим, кўкка бурканган бир тенгсиз маъводек туюлди, кўнглимни очиб юборди.

   Қизим инглизчани яхши билади. “Ошин” сериали таржимасига иқтисодиёт университетида биринчи курсда ўқиётганда киришган эди. Фильм японча, бизга келган монтаж варақлари инглизча эди. Кейин корейсча “Қиш сонатаси”, “Ёз ифори” сериалларини ҳам инглизча монтаж варақларидан ўгирди. Аммо ўзи иқтисодчи, университетни битириб ўзимиздаги бир хорижий банқда ишлади. Ҳозир эса икки ўғилчаси, куёвимиз Ҳамрожон билан Лондонда, бир инвест-компанияда. Ўғлим Улуғбек ҳам “инглиз”. Қаерда ишлайди десангиз, ҳозир Улан-Баторда, таътилга келиб, оиласи билан Янгон (Мьянмар – Бирма)га кетади. У ҳам иқтисодчи, ёзишга уқуви яхши, лекин битта касбни ушлагани маъқул, менингча. Аммо ўғлимнинг қизи, тўққиз ёшли Муаззам, ёзувчининг невараси-да, ўзича ҳикоя, шеър машқ қилади, менга интернет – скайпдан ўқиб беради. Мен ҳам хурсанд, у ҳам. Дарвоқе, унинг ойиси келинимиз Нилуфар ҳам “инглиз”. Фарзандларимизни шу тарзда болалигидан китобга, ижодга ошно қилиш лозим, улғайгандан кейин қайси касбни танламасин, дунёбинлигига, барибир, ижод асос бўлади.

   Миллатимизнинг буюк ўтмиши ва буюк келажаги ҳақида кўп гапирамиз, миллатнинг ўзини буюк қиладиган омил эса тафаккур; тилини буюк қила олмайдиган миллат ўзини ҳам буюк қилолмайди. Шу йўл юки ҳаммамизнинг зиммамизда.

  Юксак минбарлардан ҳам айтиляпти, матбуотнинг ўзида гапириляпти, бонг ураётганлар чиқяпти, аммо ўз – ўзбек тилимизнинг бугуни ва эртаси борасидаги бу ташвишу даъватлар ўзимизнинг лоқайдлигимиз ботқоғига чўкиб кетаётир.

Дод деб юборгинг келади – қоғозга додлайсан одам! Қоғознинг эса фақат қулоғи бор, оғзи йўқ – садо бермайди! Ахир, ҳамдардга додлайсан-да, одам!

Тилда атай бузғунчилик билан давлат қонунини бузиб, бунақа кинолару қўшиқларни ясаб ташлаётган, ҳаммаёқни чет атамалару чаласавод ёрлиқ, реклама матнларига тўлдираётган, алламбало алфозда жилд-жилд босмаларни “бадиий асар” деб чиқараётган, эфирда қанақадир яроқсиз “ўзбекча” вағиллаб турганларлар шу лоқайдлик ботқоғимизда гуркираб ўсаётган алафлардир ва уларни инсофга чақириш, тарбияли бўлишга ундаш, тил – бу тафаккуримиз замини, миллий бойлигимиз – ўзлигимиз, уни бузиш эмас, қўриқлаш, асраш, тозалаб туриш лозимлигини уқтириш ҳам бефойда. Худди мен ёзаётган шу гапларни ҳам деворга гапираётганим каби.

Албатта, шевада гапирсинлар, туйиб гаплашсинлар, зеро шевалар тилнинг илдизлари, тўғрироғи, булоқлари; улар ҳам қуриб қолмаслиги лозим. Лекин, афсуски, шеваларни ҳам ОАВнинг сунъий тили тангликка солиб қўйган, глобаллашувни рўкач қилиб, унинг панасида ёт атама, ёт ибора, бузуқ бирикмалар уларга ҳам бостириб кираётир. Ҳаётнинг равиши – кексалар ўтиб кетади, катталар кексаяди, изимиздан келаётган ёш авлод “глобаллашиб”, ўз шевасини майиқ-майриқ қилиб гаплашади – бу булоқларнинг ҳам қуриб бошлаганини шундан ҳам билса бўлади.

Гап жамоат минбари эгаси адабий тил экани ҳақида кетаётир! Миллатнинг таркиб топиш омили ва шу миллатдаги бошларни бир-бирига қовуштириб келаётган тилимиз ҳақида. ОАВ минбарига чиққан, кўпчиликка юзланган одам, агар ўзини ҳурмат қилса, марҳамат қилиб адабий тилда гапиришсин! Минбарга етган одамнинг елкасида умуммиллат юки бўлиши зарур! Мактабдан олий ўқув юртларигача, мажлису йиғинлардан расмий тадбирларгача давлат тилида бўлиши лозим ва лобид! Давлатимизга мадҳу сано ўқиманг, унинг тилига амал қилинг. Ахир, кеча уни ҳимоя қилиб кўчага чиққан ўзимиз эмасми! Ҳамма дарслар адабий тилда ўтиладиган, устозлар ўқувчилар шевасини адабий тилга буриб, уни ўргатадиган чиройли қонун мажбуриятлари қаерда қолди? Энди буни қилиб бўлмайди, деб ўйлайсизми? Йўқ, бўлади! Мен эски шаҳарнинг қоқ марказида тураман, шу маҳалладаги мактабда мучал тадбири бўляпти экан. Таклиф қилдилар, бордим. Икки соатча ўтириб, ўқитувчиларнинг гапларини. болаларнинг сўзга чиқишлари, шеър ўқишлари ва қўйган саҳналарини томоша қилдим. Болаларнинг ҳаммаси шу атрофдан, асосан туб тошкентлик оилалардан, ўқитувчилар ҳам шундай. Лекин бир оғиз ҳам шева эшитмадим. Ҳайрону хурсанд бўлиб ёнимда ўтирган ўқитувчига: “Қандай яхши, болалар мактабда адабий тилга риоя қилар экан”, десам, ўқитувчи сапчиб тушди: “Вой, нима деяпсиз, мумкин эмас! Дарсларни адабий тилда ўтамиз, ҳовлида ҳам болаларнинг адабий тилни бузиб гапиришига йўл қўймаймиз. Ахир, бу давлат тилимиз-ку!” деди. Бўлар экан-ку! Қойил бўлдим, лекин қани эди ҳамма мактабда шундай бўлса! Афсус!

  Асли муаммонинг туби чуқурроқ, масала тилнинг сут билан қачондан қириши, боланинг она тилини қаердан ўрганиб бошлашида. Бешик тебратадиган келинларнинг бир қўли бешикда, икки кўзи телевизорда – алла айтиш фақат кўрик тадбирларида қолди. Оналар рўзғордан бўшамай ҳам телевизорга қадалиб олади. Бола бир нарса сўраса, бошимни қотирма, бор кўчага ўйна ё дарсингни қил, деб ҳайдайди. Эркаклар иш билан, боласи билан гаплашиб ўтиришдан ўзини олиб қочади. У ҳам хотинига қўшилиб сериал кўради. Эртак айтиб берадиган бувилар ўзи азалдан сийрак, экранга кўзи ўтгани… бунда ҳам ўша аҳвол. Булар ҳам ўтиб кетяпти. Дастурхон устида гурунглар йўқ бўлиб кетди. Бола қаердан тил машқини олади – у ҳам ноилож, телевизорга тикилади, сал эси киргани компьютерни титкилайди, суррогат нарсалар онгига қуйилаверади, жумладан бузуқ тил ҳам.

Албатта, ота-она болаларига эга-кесим ундоқ бўлади, тил қоидалари бундоқ бўлади деб ўргатиб ўтирмайди, аксинча, боланинг тили табиий муҳитда: ўзаро мулоқот, сўзлашув, ўйинлар, ҳангомаларда камол топади. Ва мактабда бу тарбияни олади. Тўғрироғи, олиши лозим. Мактабларда эса тил ўқитилиши ўқувчи болалар учун оғирлик қиладиган, зерикарли қоидаю боғланишлар изоҳига ўтиб қолган. Азалдан бери шундай. Мактаблар жонли мулоқот тилини ўргатмайди, эгаю кесим, гап бўлакларини кўрсатиб беради,холос, бинобарин, тирик тилга муҳаббат ҳам уйғотмайди.

  Фикр шаклланиши, тилни билишнинг яна муҳим омили – китоб, бадиий асар. Ҳозир ўқувчиларнинг аксарияти қитоб ўқимайди, бадиий асарларни варақлаб кўрмайди. Устила устак, дарслик – хрестоматиялар ҳам камбағал, улар ном санаш билан, ўтмишдаги катта адибларимизнинг ҳозирги ёшларнинг дунёқараши, қизиқиши, дунёбинлиги, кўнгил кечинмаларидан йироқ асарлари билан тўла. Ёшлар ўқийдиган нарса кам. Мана, бугуни кунга келиб шу мактаблар эккан арпа ҳосилини ўряпмиз-да, ёшларимизнинг тили бунча камбағал, бунча сунъий деб, нимага булар беодоб бўлиб кетяпти, деб ёзғирамиз. Қўшиқ айтяпман деб алмойи-алжойи шанғиллаб ётганлар, уларга шайдойи қарсак уриб, ўйинга тушаётганлар нафақат тил масъулияти, тил номуси нималигини, балки унинг ўзи нималигини ҳам билмайдилар. Ғулийликни ўзи ихтиёр қилиб танлаган ва шу билан фахрланадиган манқурт тоифа! Бу ўзимиз етиштираётган авлод.

  Миллат руҳининг ифодаси бўлмиш адабий тилни бузмай, бўлакламай ривожлантириш керак. Зеро у давлатчилигимиз асоси ҳамдир. Тўқсон икки бовли ўзбекни бирлаштирган! Энди бу ўзбекнинг ҳар элати мактабдан бошлаб ўз шевасида гапириб, ўқиб-ёзадиган бўлса, кейин адабий тилни ҳар ёққа тортқиласа, тасаввур қиласиз-ку қаёққа ўтиб кетишимизни! Ўзи-ку шўро яхлит яшаб келаётган туркий миллатни сен алоҳида, сен алоҳида, мана, сенга битта республика, камроғингга, мана, мухторият деб улусларга бўлиб, орага қутқу уруғини қадаб қўйган эди. Туркистон туркийлари ҳар бири алоҳида миллат бўлиб олди, майли, бу миллатларга ҳам баракасини берсин, лекин ягона туркий тил бўлакланди, ҳар бўлаги ўзича иҳоталаниб олди. Бир-бирини балодай тушунган эллар бугун қон-қардоши тилини луғатсиз англаши мушкул. Майли, ҳар бири ўз давлатида униб-ўссин, тараққий топсин, лекин умумтуркий тил бирлигини йўқотмасинлар. Бу тил Туркистондай улкан ҳудудда умргузаронлик қилаётган миллатлар тафаккури ривожининг гаровидир. Бу тил бирлигига раҳна солиш бугунги кунда ҳар бир туркий миллатнинг ўзини ичдан парчалашга ҳам олиб келади. Ўтмиш тарихларда бу неча бор қайтарилган, ялакатмағиз катта улуслар парчалаган.

  Умумтуркий дарёни ариқларга бўлаклаб ташлангани етмагандай, чиғатой тилини адабий тилга айлантиришда лексик бой имкониятлар яна ҳам торайтирилган, бугунги ўзбек адабий тилига асос қилиб қарлуқ-чигил-уйғур шеваларигина олинган. Масалан, жуда улкан ареал – қипчоқ лаҳжаси шеваларининг аксари бойликлари адабий тилга киритилмагани бизни қозоқ, қирғиз, қорақалпоқ, татар, бошқирд, олтой тиллари… умуман Россиянинг марказий. жанубий, шимолий ҳудудлари, Олтой ўлкалари, Мўғулистон, ҳитой ҳудудларида яшаётган туркий халқ, эл-элатлардан орамизни узоқ қилиб, лексикамизни ҳам торайтириб қўйган, бинобарин тилимизнинг ифода имкониятлари чекланиб қолган. Жаҳоннинг етакчи тиллари қаторига чиқа олмаслигимиз сабабларини ҳам шу ердан излаш керак. Бу менинг эмас, тилчи мутахассислар фикри ва бу ҳақиқат. Айни пайтда лексикографиямизга ўғуз ўғуз шевалари бойликларидан жуда оз қиритилгани учун, мана, бугунги кунга келиб усмонли турк ва туркман тилларини гаплашганда англашимиз қийин, ўқишда эса луғатга муҳтожмиз. Бу “илмий” тадбирлар оқибатида адабий тилимизнинг сўз бойликлари камбағаллашиб, ифода имкониятлари яроқсиз аҳволга тушиб боряпти. Гап тилимизнинг чиндан-да бугунги замон талабларига жавоб бера олиши ё бера олмаслиги борасида кетаяпти.

  Соҳибқирон бобомизнинг: “Бизким, малики Турон, амири Туркистонмиз, миллатларнинг энг қадими ва улуғи туркнинг бош бўғинимиз” деган гапларини айтиб фахр қиламиз-у, бу ўгит-васиятни танимизга олмаймиз

Туркий чиғатой, яъни ҳозирги ўзбек тилимиз ўтмишда барча туркий эл ва элатларга тушунарли бир ўзак тил эди. Турк Юнус Эмро, туркман Махтумқули, озар Насимий, қозоқ Абай, қорақалпоқ Бердақ битта тил дарёсидан баҳра олган ва бугун уларни ўгириш ҳам унча шарт эмас. “Алпомиш”, “Гўрўғли”, “Манас”, “Ўғузнома”, “Кўрқут ота” бир тил заминида яратилган. Бу тилнинг бош бўғини – шу, она тилимиздир. Уни асраб-авайлаш, унинг шева-лаҳжаларининг тоза булоқларидан яна сув олиш, фақат ўзимиз учунгина эмас, қардош тиллар ривожи учун ҳам ниҳоятда керак. Тилда олди-берди ўзимиз учун ҳам сув билан ҳаводек зарур.

Негаки тилимизнинг оҳори тўкиляпти, тақирланиб бораётир. Гулу чаманзор бўлиши лозим замин сувсиз биёбонга айланаётир. Гап фақатгина чет истилоҳлар истилосида ҳам эмас – тилимиз ичдан ҳам емириляпти: “Мен ёлғиз қолишни хоҳлайман” – нима дегани бу, эри ўлиб, бева қолишни истаяптими ёки ёнимдан кетинг, демоқчими? Қайси тилда бу? “Мени ўз ҳолимга (тинчимга) қўйинг” деса бўлар эди-ку! Йўқ, шунақа бесўнақай гап қулоғимизга ҳар куни қайта-қайта қуйилади шундай гапиришни одатга айлантиради. “Айиқларнинг билиш қобилиятлари жуда ривожланган”, “Юзлаб шундай иплар осилиб туришади” (Ғорда тепадан силқиб тушадиган олтингугурт қислотаси ҳақида), “Барнео қурбақалари мана шундай имо-ишоралардан фойдаланишади”, “Улар истаганча яшашимга имкон беришади” (баланд биноларга тирмашиб чиқадиган анув одам ўз оиласи ҳақида) “Ҳозир кайфиятингни кўтаришга ҳаракат қилиб кўраман”, «Қайнатилган қозондаги сув бунчалик буғланмайди“, “…дастлабки мағлубиятни қабул қилиб олган”, “Анча паст туриш ҳолатига эга” (боксчи ҳақида), “Табиатга нооқилона муносабатда бўлиш…” –мен бу ўламса бирикмаларни эътиборингизни тортиш учун мисол қиляпман. Бўлмаса ўзингиз ҳам ҳар куни мудом эшитасиз. Нафақат ортиқча, сунъий сўзлар, балки жумланинг таркиби, лексикаси ҳам бузуқ. Шу бузуқлик урфга, қоидага айланиб, тилимизни чок-чокидан сўкиб юбораётир. Баъзан худога шукр дейман – ҳалича кўпимиз сўзлашувда шундай бурама-бурмали гапирмаймиз, тўғри, равон, оғзаки тил меъёрларига беихтиёр амал қилиб сўзлашамиз. Лекин ОАВга чиқишимиз билан тилимиз айнийдиган бўлмоқда, ОАВнинг айниган тилининг нуқси қайтиб ўзимизга уряпти.

  Чет истилоҳларни она тилимизга киришига меъёрида йўл қўйиб бериш билан уларни ўрганишни аралаштирмаслик керак. Лекин, масала шундаки, чет истилоҳни, ўз онгингизда айни луғавий маъно ифодаси – миллий сўз бўлмаса, қандай англайсиз, ўрганишда нимага суянасиз, хорижий истилоҳни нимага қиёсан тушунасиз? Англанган онг – тафаккурнинг сийрати, бу сўз. Миллий Сўз чет тилни ўрганишда замин, шу боисдан ҳам она тилимизни қанча теран билсак, чет тилни шунча пухта ўзлаштирамиз. Бу оддий аксиома. Мана ўйланг, масалан, ўзи асли ўзбек бўлатуриб, болалигидан русча боғчага қатнаб, русча мактабда ўқиб ва, табиийки, кейинги ҳаёти давомида еврупоча ҳаёт (бу ҳам бир гибрид тушунча, таъсири жиҳатидан кўпроқ саёз русча) муҳитида яшаган одамларнинг тили ҳаминқадар, фикрлаш тарзлари на у, на бу бўлиб қолади. Тил заминидан оёғи узилгандан кейин тафаккур таркиби ҳам ўзгаради, бузилади. Бунга, масалан, бадиий адабиётимиз ҳам бир мисол. Ўзи ўзбек бўлатуриб бошқа тилда ёзган истеъдодларнинг асарлари ўзбек заминида унча илдиз ота олмади, ҳатто уларни таржима қилганда ҳам ташқаридан қараш, бадиий тафаккур бегоналиги аён сезилиб қолади. Чет тилни ўртадаги бошқа тил орқали ўрганишда шуурда шу ҳол юз беради.

   Тилимиздаги асл сўзлар маъноси, оҳанги билан тушунча, кечинма, ҳаракат. нарса, ашё, манзара, ҳолатни аниқ кўз олдимизга келтиради, фикрни теранлаштиради. Бошқа тил, бошқа маданиятдаги одамни тўла англамаганимиз каби ўзимиздаги нарса ва ҳодисаларга уларнинг атамаларини қўлласак, ақлимиз ҳам шундай ётсираб туради, тушуниб турганимиз билан сўзнинг ички маъно ифодалари шуурга бегоналигича қолади.

Миллий истилоҳларни излаб топиш, янгиларининг қандай илдиз, аффикс, суффикс, префикслардан ясалишини тилчиларимизга қўйиб берайлик, бу иш уларсиз битмайди ҳам. Бизнинг фикрларимиз ундаш, холос. Миллий тилнинг тасарруфда келаётган сўзларидан сўз ясаш, буни билган тилчиларимиз учун тинқани қуритадиган оғир, кенг кўламли, лекин қилиб бўлмайдиган иш эмас. Худди шундай, шеваларимиздан сўзлар олишнинг меҳнати бор, менингча. Яъни улар адабий тилнинг меъёр, қоидалари ва орфография шартларига мослаштириб истеъмолга қиритилиши лозим, бу ҳам мутахассислар юмуши. Фақат тайсалламаслик лозим. “Ўқувчи”, “ёзувчи” каби нисбатан “ёш” ўнлаб истилоҳлар илк истеъмолга киритилганда булар ҳам ғалати туюлган бўлса керак: “адиб”, “нависанда”, “талаба”, “толиб” каби ўрганган сўзларимиз турганда буларга на ҳожат, деб. Лекин ҳозир муомалада табиий бўлиб кетди, арабий “адиб”, “талаба”га қараганда кенгроқ кўламда истифода этилади. Шеваларимизда эса адабий тилдан четда қолаётган бошқа муқобиллари ҳам бор: “ёзарман”, “ўқирман”. Негадир, шу “+ман” қўшимчали сўзлар адабий тилда жуда сийрак, бу суффикс имкониятларидан янги сўз ясашда фойдаланмаймиз. Аҳоли тилида эса кенг қўлланади: “Бу сотарман, у оларман бўпти. Бу оларман, қиз тегарман”, Мана, “Зоминнинг тил қомуси”да шунақа “-ман” қўшимчаси билан ясалган, адабий тилга кирмаган йигирмадан ортиқ сўз келтирилади. Яна бир мисол “+гилик”, “+гулик” каби қўшимчалар билан ясаладиган “боргулик”, “кетгулик”, “келгулик”, “ўтгулик” (“ўтгилик”) адабий тилда жуда сийрак, аҳён-аҳёнда, бу ҳам бадиий асарларда қўлланиб қолади. Истамбул кўчаларида енгил уловлар кўчада қатор териб сотувга қўйилган, ҳаммасининг олд ойнасида “сатилик” деган ёзув. Демак, сотилади, тушунарли, лекин бизга ўхшаб “сотилади” деб китобий эмас, нимадир туб туркий, бизда унинг айнан шундай лўнда муқобили бории-йўқми деб роса ўйлаганман. Яқинда “Қашқадарё халқ сўзлари”ни варақлаб, айниятини топиб олдим: “сотқилиқ!” Ўзимизнинг сўз! Ёнимизда турган! Халқ бемалол қўллайди. Биз эса русча “продажа”дан олиб, мас., “уй сотилади” (“дом продается”), “сотиладиган уй” (“дом на продажу”) деб бирикмани сўлжайтирганмиз. “Балиқлар тозаловчилик вазифасини бажаради” — бу не жумла эканини баҳолашни ўзингиз “амалга оширинг”!

  Ўзимиз ҳар куни тасарруф қиладиган таниш сўзларнинг жуда кўп нотаниш маъноларини топиб, ҳайратга тушаман. Кундалик истеъмолда бисёр сўзлар қўллаймиз, кўпинча унинг келиб чиқишига эътибор бермаймиз. Мана, «боқиш», «боқмоқ» сўзини олинг, ўндан ортиқ маъноси бор. Ҳазрат бобомиз “Муҳокаматул – луғатайн”да “йиғламоқ”нинг ўн тўққизта синонимини келтиради. Проф. Тўра Нафасов ўз тадқиқотида “қора” сўзининг ўндан ошиқ маъноси ва етмишдан ортиқ маъно товланишини мисол қилади. Гапим ҳавойи бўлиб қолмаслиги учун шу парчани кўчирма қилай. Ўқинг, сизга ҳам қизиқ:

“1. Пишган гўштнинг ёғсиз қисми*. Гўштнинг қорасини ҳамма яхши кўради. 2. Жонли мавжудотлар тўдаси.* Қорада кўрсам, кўнглим тўқ. 3. Улоқни чавандозлар тўдасидан олиб чиқиб маълум бир масофадаги белгига олиб бориб ташлаш.* Қорани олдим. Қорани опчиқди. 4. Қорамол.* Беш-ўнта қорам бор. 5. Эр.* Мени қораси йўқ аёл деманг. 6. Эга.* Ҳамманинг қораси бўлсин.”

Энди яна қаранг:

Қора бермоқ – пайдо бўлмоқ.* “Бирдан отаси қора берди. Қора босмоқ – оғир хастталанмоқ. Қорага бормоқ – каттароқ ёшга етмоқ. *Бир қорага бориб қолибди. Қорага етмоқ – бирон мақсад, мартаба, обрўга эришмоқ. Қора йўл – юриш қийин, созланмаган (йўл). Қора қиш – ёғин-сочин (қор)ли, қаттиқ совуқ пайт.* Қора қишда мол боқиш ҳазилми? Қора овқат – гўштсиз пиширилган (овқат). Қора пиёда – улов (эшак. от) ёки транспорт (енгил ё юк машина)си бўлмаган.* Қора пиёдаман. Қандай бораман қора қишда? Қора хуптон (хуфтон) – қоронғи тушиб, атроф қоп-қоронғи бўлган вақт.* Қора хуптонда танимадик. Нарса-қора – бисот, бойлик, уй анжомлари ва моллар. * Нарса-қораси кўп, тўй қилса бўлади.

Ва шевашунос олим “қора” сўзи иштирокида ясалган яна етмиш битта истилоҳни луғавий маъноси билан бирма-бир кўрсатади!

Бир истилоҳнинг кўлами шундай кенг ва теран! Ўзингиз Б.Тўйчибоев, Қ.Қашқирлининг “Зоминнинг тил қомуси” китобини варақлаб кўринг, адабий тилда ишлатилмайдиган ана шундай сўз, мақол, маталларнинг юзлабига дус келасиз. Шеваларимизда бойликларимиз кўмилиб, устидан шўро тупроғи тортиб қўйилган. Биз эса сўз ахтарамиз, ўз истилоҳларимиз жўн, примитив, бугунги кун терминологияси тўғри келмайди, тилимизда чет атамалар муқобили йўқ, деб, ўзимизни таназзулга ростлаймиз.

   Излаш, изланиш керак. Сўз ҳам тирик, тил дарёси оқимида нафас олиб яшайди, таъбир жоиз бўлса, ўрчийди ҳам. Биз эса ўз сўзларимизни жонсиз қиляпмиз ҳамда уларнинг устига кўп кушанда қўйиб юборяпмиз.

Бугуни кунда гўё соф ўзбекча сўзлардан тузилган бирикмаларларнинг сунъийлиги, бир сўз ифода қиладиган тушунчани тўрт-беш сўз билан ифодалашга ўтиб кетаётганимизга ажабланасиз. “Ўзбекистон ҳаво йўллари” қирқдан ортиқ йўналишда парвозларни амалга оширади”, “Ўзбекистон ҳаво йўллари” истиқбол сари дадил қадам ташламоқда”, “Бундай уйғунлик ҳамма ўсимликлар томонидан амалга оширилавермайди” – сиртдан ўзбекчага ўхшаган мазкур жумлаларни тилчи олимларимиз бир лексема қоидаларига солиб текширсалар, нима бўляпти ўзи деб ташвишга тушиб қоладилар.

  Германиянинг “Олмония”, “Ливан”нинг “Лубнон”, “Болгария”нинг “Булғористон” бўлгани хотирамиздан ўчяпти, энди ўзимиз ҳам “Миср”ни “Египет”, “Ҳабашистон”ни “Эфиопия” дейишга ўтиб кетяпмиз. “Иерусалим” “Қуддус”ни, “Алжир” “Жазоир”ни сиқиб чиқаряпти. “Венгрия”нинг “Мажористон”, венгрларни “мадяр”, “мажор” бўлгани ўтмишга чўкди. Нимага “Ҳолландия”ни ўрисча ёзиб, ўрисча талаффуз қилиб тилимизни зўрлаймиз? Нима учун хорижий истилоҳларни рус тили орқали икки айлантириб ёзишимиз керак? Муқобили ўзимизда мавжуд атамаларни ҳам рус тилидагисини оламиз, ўзимизда “ҳ” товуш ҳарфи бўлгани ҳолда рус тилидаги “г” товуш ҳарфини қўллаймиз. “Гонконг”, “Гейне”, “Гёте”… Бунақа ном, атамаларни санасак бир қоп бўлади.

  Тилларни унификация қилиш, олис келажакда улар қўшилиб кетиб, битта умум бўлиб қолади деган ишончми, луғатчиларимиз ҳам анча ўринларда тескари ғайрат кўрсатганлар. Эллик тўққизинчи йилги ўзбекча–русчса луғатда “Мўғўлистон” – “Монголия” дейилиб, ўзбекча асл истилоҳ – “Мўғулистон” эскирган тоифага киритилиб, “монголлар”, “монголга оид” деб замонга мосланган бўлса, саксон учинчи йилги русча-ўзбекча луғатда умуман тушириб қолдирилган. Яъни “Монголия” – “Монголия”, вассалом! Шўро даврида зимдан юритилган тил сиёсатининг оқибатими, “Вавилон”ни “Бобил” деб эскирган атамалар қаторида унутишга ҳозирлаб қўйилган. “Балтика” – “Балтика”, “Бальтийское море” – “Балтика денгизи” деб ёзилиб, “Болтиқ” истилоҳи қавсга олиниб, бунинг ҳам ковуши тўғриланган.

  Баъзан луғатчиларни ҳам тушунолмайсан: “мыс Доброй Надежды» – «Яхши ният буруни», «Берега слоновой кости» – «Фил суяги қирғоқлари” деб ўзбекчага ўгирилган бўлса, мас., “Драконовые горы» – “Дракон тоғлари” деб ағдарилганки, тилмочликнинг тамойил-тайини бўлганми ўзи деган шубҳага борасан киши. Бу луғатлардан мақсад ўзбек тилининг сўз бойликларини очиб беришми ё тилимизга рус тилини киритишми деб гумонсираб, луғат заҳматкашларида миллий орият туйғуси жуда заиф эканига амин бўласан.

   Чет тиллар олдида ўз тилимизни, унга давлат мақомини берганимиз билан, паст кўриш урф бўлиб боряпти. Мисол учун, шаҳримиз кўчаларига бир қараанг! Учрашув, конференцияларнинг таклифнома ё дастурларини олайлик: инглизча ё русча таржимаси бор, ўзбек тилида ёзилган қисми ҳам ё инглизча, ё русча терминларга тўлиб тошган. Йиғин танаффусида бериладиган бир пиёла чойни “кофе-брек” деб кетдик, “чойтатил” дейишга қишлоқилигимиздан уяламиз.

Бепарвомиз. Мана, «мышка», «презентация», «лайк» («лайк қилмоқ»), «парол», «логин», «онлайн», «блог», «пост» «статус», «мобил версия», «домен», «интернет–провайдер», «оператор», «модератор», «спам», «е-майл», «сайт-вебсайт», «чат» ва ҳоказо шундай ўнлаб атамаларни қандай бўлса, шундайича ўзимиз қиритяпмиз, буларнинг анчаси ўзбек тилида муқобилига эга, йўқларини эса бор сўзларимиздан яратишимиз мумкин. Лекин оғзи қийшиқ бўлса ҳам бойнинг ўғли гапирсин деб, четкиларга тилимиз тўридан жой беряпмиз

Кўп ҳорижий атамалар адабий тилга сингиб кетган, лекин авом тилида кам қўлланади. Бу ҳам табиийдек туюлади. Масалан, “шимол”, “жануб”, “шарқ”, “ғарб” атамалари асосан ёзма нутқда, илмий маъруза, маълумот бериладиган ҳолатларда кенг истеъмолда, аммо ҳали-ҳануз сўзлашувда унча кўп қўлламаймиз. Авом ҳали ҳам “кунботиш”, “кунчиқиш”ни маъқул кўради, шеваларда эса ана шу тўрт арабий истилоҳнинг соф ўзбекча муқобиллари бор: “чиқиш”, “кунчиқиш”, “ботиш”, “кунботиш”. “кунтуғар”, “тўманбет” (ғарб) “орқабет”, “орқовул” (шимол, баъзи шеваларда ғарб ҳам), “манглайбет”, “ўнгбет”, “кунюрар” (жануб), “обқора” (жануби ғарбий) ва ҳоказо (мас., қозоқ тилида “шиғис” – шарқ, “батис” – ғарб, “ўнгтустиқ” – жануб маъносини билдиради ва бу атамалар ҳозирда қўлланади: “Ўнгтустиқ Қазақистан” – Жанубий Қозоғистон). Мана бир-икки мисол: “Кун юрарга уч чақирим юрсанг, етасан”, “Обқоранинг шамоли турдими, ҳаво ёғади”, “Кунчиқар ёришибди” – ҳар бир сўзи юқумли-суйкумли, ҳар бир товуш ҳарфи қадрдон лўнда-йиғноқ жумлалар. Адабий тилда бу хил “эскирган” истилоҳларимизни кейингилари билан мувозий тарзда, масалан “тўманбет, яъни ғарбдан”, деб ишлатсак, шу тарзда тил бойликларимизни янада тиклаб бориш мумкин-ку.

ТВ-радио тили алоҳида мураккаб тил, у кенг оммага айтилади ва омма билан доимий мулоқотдалиги боис бу тил адабий тил билан сўзлашув тили ўрталиғидаги мартабада бўлади, ундаги нутқ ишлов ишлаб берилиб, тажрибадан ўтиб, туриш, ярим туриш, хатбошилардан тортиб ўқишда урғуларнинг жой-жойига қўйилишигача қоидалашган тил. У қанчалик равон, жонли тилга қанчалар яқин бўлса, унга ишлов берилганини тингловчи шунча сезмайди. Лекин эшитувчи сезмас экан деб сидирғасига, нафас ростланмай, суриб кетавериш инсофдан эмас. Атай шевада “воттилаш”, “маған-саған”, “буйтиб-шуйтиб”, “галди-гатти” қилиш (ТВ-радиода шевада гапирган одам атайлаб қилади, чунки у мактабда адабий тилда ўқиган, балодай билади ҳам), ўзидан бошқа шеваларга беписандлик, умуман элга беҳурматлик, калтабинликдан бошқа нарса эмас. Шунинг учун ҳам экранда гапирган одамнинг ҳатто талаффузидаги шева ҳам эшитганнинг ғашига тегади.

  Мана, луғат изоҳида ёзадилар: “Кам қўлланадиган, эскирган, диалектал ва фольклорга оид сўзларнинг ҳозири ўзбек адабий тилида мавжудлигини тасдиқлаш, уларнинг индивидуал қўлланишини кўрсатиш учун, зарур ўринларда, ўзбек бадиий адабиёти фольклор ва матбуотдан цитаталар келтирилган эскирган ва диалектал сўзлардан ўзбек совет ёзувчилари асарларида кўп учрайдиганлари кўчма маънода ишлатиладиганлари ёки мақол ва маталлар таркибида учрайдиганларигина олинган сўзлар ёнига тегишли пометалар қўйилган.” Бу изоҳнинг икки жиҳатига эътибор қилинг: “ўзбек бадиий адабиёти, фольклор ва матбуотдан цитаталар келтирилган эскирган ва диалектал сўзлардан ўзбек совет ёзувчилари асарарида кўп учрайдиганлар ё мақол ва маталлар таркибида учрайдиганларигина олинган сўзлар ёнига помета қўйилган” – яъни буларга аҳамиятсиз деган мамну тамғаси босилган: иккинчи жиҳати луғатда сўз шунақа тоифаланган бўлса, демак кўпи “эскирган”, “китобий”, “областной” сифатида сафдан чиқарилиб, тил бойликлари торайтирилган, оқибатда “бадиий асар — луғат – бадиий асар” тор ўрамаси юзага келган ва бу ўрама ҳозиргача очилай демайди. Шеваларимиздаги сўз бойлиги ҳар бири ўз элатининг кўчасида беэътибор қолган. Ҳолбуки адабий тил шева, диалект, лаҳжалардаги сўз заҳиралари ҳисобига тинмай бойиб, ривож топиб бориши керак. Ишлатилмай ётган заҳиранинг кўлами ниҳоятда кенг. Ҳатто адабий тилга асос қилиб олинган қарлуқ-чигил-уйғур шеваларининг (фонетика Тошкент, грамматикаси Фарғона шеваларидан) ўзидаги ранг-баранглик ҳам ҳали тўлиғича ўрганилмаган. Сиз Т.Нафасовнинг “Қашқадарё халқ сўзлари”, Б.Тўйчибоев ва Қ.Қашқирлининг “Зоминнинг тил қомуси” деган фидойи тадқиқотларини яна бир ўқинг, не-не сўз бойликларимиз қаерларда кўмилиб ётганига ўзингиз гувоҳ бўласиз. Биз эса шевада воттилаб ё галди-гаттилаб, маҳалламизни дунёга олиб чиққандек ғўдаямиз. Асли бу миллатнинг бирбутунлигига қарши ишлаш, ҳа, ҳа, зараркунандалик эканига ақлимиз етмайди ё кибримиз дилимиз кўзини кўр қилган.

    Тил ўтмишидан юз буриш – ўзлигидан юз буриш, сўз бойликларини суррогат атамаларга алмаштириш – бу тафаккурни суррогат қолипга солиб, адабий тилни муайян тушовга солиб қўйишдир. Минг йил илгариги “Девону луғатит турк”дан бу ёғига тараққийда бўлган тилимизни бугун нима аҳволга солаётганимиз ўзини ўзбек деб ўйлайдиган, ўзини фиқр қилгувчи ҳисоблайдиган ҳар бир фуқаронинг ўз танига ақллашадиган муаммоси ва шунга бепарволиги учун виждони, орияти олдида, қолаверса, давлат тили ҳақидаги Қонун олдида жавоб берадиган масаладир. Зеро давлат қанақадир бир умумий макон эмас, у – ўзимиз, ҳар биримиз.

  Хар қандай образ, персонажга ёзувчининг кўргани, эшитгани ё ўз бошидан кечиргани, ёхуд хаёлидан ўтказгани асос бўлади. Шу боис қаҳрамонлар муаллифдан унча узоқда бўлмайди. Лекин ёзилган нарсада ҳар бир қилиғи, ҳатти-ҳаракати, гап сўзлари, феъл-атворидан нусха олинган бўлса-да, бу айнан ўша қаҳрамоннинг ўзи бўлиб чиқмайди. У – қаҳрамон ҳақидаги ёзувчининг тасаввури. Ёзувчи ўзи ҳақида ёзса ҳам, масалан, автобиографик асарида, ўзини анча-мунча бадиий ишлов берган тарзда гавдалантиради. “Ўзи уйланмаган совчи”да, ўз бошимдан ўтказган воқеа туртки бўлган, лекин бошқа қаҳрамон, персонажларнинг ҳам ҳаётдан айрим жиҳатлари олинган бўлса-да, қолган жиҳатлари тўқима. Тўрт-беш персонаж бошдан-оёқ уйдирма. Бу романни телесериалга сценарий сифатида бошладим, қарасам, диалоглар бинойидек чиқяпти, диалогга азалдан санъат деб қарайман, кучимни синаб кўрмоқчи бўлдим.

  Ўқувчига ўзининг зимистони етиб ортади, ёзиб унинг кўнглини баттар қора қилиш – адабиётнинг вазифаси эмас. Бадиий асар жиндай бўлса-да ёруғлик бериши керак. Мен буни атайлаб қилмайман, табиатим шундай.

  ТВ фақат вақтингизни эмас, ўзингизни ҳам жисми жонингиз билан қўшиб, тўлиғингизча ютиб юборади. Лекин кимдир бу шарафли юмушни қилиши керак… фақат ёзувчи эмас.

  Шоир учун мутлоқ камолот бўлмаганидек, унинг ўз йўли, ўз овозини топиши – балоғат палласи ҳам муайян бир давр, муайян босқич билан чегараланмайди. Балоғат – катта йўлнинг ибтидоси, бошланиши.

  Биз кўпинча бир ижодкорнинг шаклланиш босқичлари, истеъдодининг очилишини таҳлил қилганда, унинг адабиётга кириб келиш давридаги биографик ва адабий муҳитдаги муҳим факторларни, шоирнинг шахсий характер хусусиятлари, бошқа ижодкорлар билан инсоний муносабатларини атрофлича ўрганмаймиз. Ҳолбуки, бу муаммоларни чуқурроқ таҳлил қилиш шоирларнинг ижодий ўзига хосликларини очиб беришда муҳим аҳамият касб этади.

  Одил ака (Ёқубов) уюшма минбаридан: “Сиз ёшлар Фолкнерни ўқишларинг керак, Хемингуэйни ўқишларинг керак, мен яқинда ўқиб, ҳақиқий адабиёт нималигини кўрдим” деганда биз қачонги “фолкнершунос”, “хемингуэйшунос”лар қуйида истеҳзо қилиб ўтирганмиз. Рост гап, гуруҳ эмас-у, тўрт беш жўра жаҳон адабиётининг сара намуналарини басма-басига ўқирдик. Кўплар бунга хатарли олифталик деб қарарди. Табиий, ўзимиздаги улуғларнинг аксариятини тан олмасдик, ўқимасдик. Уларнинг “миллионлар қалбини забт этган асарлари” бизга уч пул, тўғриси ҳам шу, бунақа асарлар ўша миллионлар қўлига етиб боргани билан қалбига кирмас, ўйлагани, ҳатто ўзини эшитгани ҳам қўймайдиган мафкура гумбур-гумбурлари қулоқларни батанг қилар эди. Ана шу гумбур-гумбур мафкуранинг гумбурлаган улкан ижодкорлари пастда ҳаёт қанақа кечаётганидан бехабар, хабардор бўлса ҳам қарамасликка кўзи ўрганиб қолган эди. Адабиётнинг тубида нималар кечаётганидан иши йўқ, билганлари эса олис бир хавотир билан ёшларга ҳув ўша ўз юксакликларидан беписанд назар ташлар эди. Ёстиқдай романлар, болишдай достону жилд-жилд шеърий тўпламлар республиканинг энг овлоқ бурчакларигача ҳамду саноси билан бирга етиб борар, лекин ҳеч ким кўнгил қўйиб ўқимас эди. Уларнинг анчаси арбоб-амалдор, кимсасиз долонларда (улар чиқса ходимлар ғув-в этиб ин-инига уриб кетарди) дуч келиб қолсангиз ичигизгача қалтироқ босар, қабулига ёзилиб, ҳузурига етишиш тақдирларни ўзгартириб юборар эди. Айримлари ўзини ўзбек халқининг отаси деб эълон қилишдан ҳам тап тортмас эди.

  Япон адабиётидан, лотин Америкаси буюк ёзувчиларидан Жером Сэлинжер, Кавабатани жуда яхши кўриб ўқиганман. Европанинг маънавиятига жуда катта таъсир қилган Жан-Поль Сартр, Камю асарлари бор эди. Мен атайлаб Камюнинг асарини танлаб олиб, Зоминга тоққа чиқиб кетиб, дам олиш уйида мазза қилиб таржима қилганман.

  Хемингуэйнинг бир суҳбатини ўқиб, у ўқиган ёзувчилар асарларини қидиришга тушдим, адабиётшунос бўламан деганим учун ёзувчиларнинг ўз ижодлари, адабиёт ҳақидаги суҳбатлари, улар ҳақидаги тадқиқотларни ўрганиб, хаёлимда дунёнинг сара ёзувчилари рўйхатини тузиб олдим. Шу билан аста-секин жаҳон бадиий тафаккур майдонини ўз билигимча кезишга тушдим. Ҳозир ҳам Ясунари Кавабата, Хорхе Луис Борхес, Жан Пол Сартр, Ғуломҳусайн Саадий (русчада “Саэди”), Макс Фриш асарларини қайта мутолаа қилиб тураман. Тили оҳорли-тоза асарларни севаман, табиийки, “Қиссаси Рабғўзий”, “Бобурнома” тили қанақадир энтиктирадиган ҳаяжонларга тортиб кетади, ростдан! “Ўткан кунлар”, “Ўтмишдан эртаклар”. “Болалик”, “Шум бола” ёшлигимдан тилига маҳлиё бўлганим асарлар. Тили унча тоза бўлмаган асарларни ўқий олмайман, жумладан қиёмига еткизмай қилинган таржималарни ҳам. Демоқчиманки, мени танқидчиликни ташлаб, ёзувчи бўлишга ундаган омил шу, Дунёнинг сара асарларидан жуда кўпини ўқиб юрдим, рус тилига қилинган шу таржималар орқали шаклландим. Ёзувчи бўлиб, у-бу нарсаларга эришган бўлсам, ана шу таржималар ва ўз адабиётимиздан териб-тергилаб олиб ўқишим туфайли. Ва бунда, албатта Самарқанд университетида Навоий бобомиздан чуқур дарслар олганимизнинг ҳам улуши жуда катта. Қанақа ёзувчи эканимга ўзим бир нарса дейишим қийин, баҳони китобхон беради. Мен қанақа ёзувчи бўлишга интилганимни гапиряпман. Шу ўқиш, ўрганишлар маромида ўқувчи, китобхонни ҳурматлаб, унга ақл ўргатавермаслик, ҳаёт ҳақида унинг ўзи ҳам биладиган хулосаларни тиқиштирмаслик, тенденцияю мафкурадан қочиш, холис туриб, тасвирдан фикр чиқариб олишни ўқувчининг ўзига қолдириб ёзиш йўлини танлашга ҳаракат қилдим. Ҳа, сиз айтгандай, одам билан одам очилиб гаплашгандек тасвирлашни. Бунинг тагида, албатта, тасвирни худди расмга туширгандек ўзини бериш назарда тутилмайди, детал, тафсилот, воқеа ҳам ўқиган одамда бошқа таъсиротлар уйғотиши лозим. Ёзувчи холис қолади, ўзини билмасликка олади, баъзан анойи тутади, тасвирлари кераксиз ҳам туюлади, лекин тил оҳанглари билан тортиб туради ва шу оҳанглар китобхон кўнглида акс-садо бўлиб, фикр уйғотади. Орзуим шунақа чиройли. Қани эди шундай ёза олсам дейман.

Бир маромда, узмай ёза олмаганман, бир ишда ишлаган пайтларим ёзмаганман, шунинг учун кўп жойда икки йилга бориб-бормай, бўшаб кетаверганман. Фақат ТВда ўн бир йилдан ошиқроқ ишладим, шу пайти ҳам ёзмадим, орада муҳарририят алмашганда учта ҳикоя ёзиб қолганим истисно қилса. “Рўё”гача бир маромда келган бўлсам, ўша ўзим эканман. “Рўё”ни дардда ётиб, дард билан ёздим. Ишқилиб тугатай деган хавотир, Мурод Муҳаммад Дўст айтгандай, “васваса билан” охирига етказдим. Ҳаммаси ўзининг табиий маромида, ютуғу камчиликлари билан бирга бўлсин деб, одатимга хилоф равишда тилига ҳам қайта тегинмадим. Яна ёзишни мўлжал қилган, бошлаб қўйилган нарсаларим бор, уларга ҳам вақт қолиши, куч етиши керак эди. Худо хоҳласа, сиз айтган, менга хос ижодий принцип шу уринишларимда кўринса керак.

  Китобхон деганимиз бир хил юксак дидли одамлардан таркиб топмайди, ўқиётган омма қизиқиши, диди, билими, савияси, дунёқараши турли даражада бўлган қатламлардан иборат. Бутун дунё китобхони шундай. Дўкон пештахталарини асар эмас асарлар босиб кетди деймиз, демак, шунча нарсага талаб бор, уни ўқиётган омма бор-да. Нашриётлар ҳам ўтмайдиган молини савдога қўймайди. Бадиияти теран асарларни диди теран китобхонлар ўқийди, бу қатлам унча қалин эмас, озчиликни ташкил қилади, келиб чиқадики, адабиёт элитарлашяпти

  Адабиёт, адабий асар биринчи галда тил ҳодисаси, у миллий тилда яратилади, унинг миллий жаранги бўлса, четдагилар эшитади, йиртиқ карнайу тешик чилдирма билан дунёга чиқишни ўйлаш.. ҳай, билмадим.

  Мен кўниккан шеърият кўнгил расмини илож қадар тўлиқ қаламга олади, модерн эса кўнгил манзарасини фақат чизгилаб ўтади, шартларга имолайди, туйғуларга ишоралайди, улардан ўзингиз маъно яратасиз. Ҳа, яратасиз. Фаол ижодкорга айланасиз. Бу эскига қарши янгилик эмас, ўша эскининг замирида ётган, энди очилаётган, сиз очаётган анъана. Бу анъанага шоир атайлаб амал қилолмайди ёки янгича тафаккур даъвоси уни инкор ҳам эта олмайди. Анъана, анъаналар дейлик, бу – шеър тарбияси билан кирган тил оҳанглари, ўзбек тилида шеър ёзган одам қувватни шу тилда яратилган жами шеъриятдан олади. Гап у ёки бу устозимизга эргашишда, аниқ бир давр ёки йўналишдан қувватланишдагина эмас, тафаккуримиздаги шеъриятнинг жамулжам таъсиротида.

Дунё таъсирлари кириб келиб, фикрлаш тарзимизни ўй ўлчам-андазаларимизни ўзгартиряпти; ёшларимизнинг поэтик тафаккури шу ўзгаришлар босими остида ингроқ билан, қийналиб ўзига янги йўл очяпти. Янгиланиш муайян ўлчамларга сиғмайди, ўз ўлчовларини яратади, лекин моҳиятан бу ўша адабиёт, бизни тарбиялаб ўзига кўниктирган ўша эскиликнинг тубдан давоми, биз ҳам – ўша ўзимиз, бинобарин, адабиётнинг янгиланиши руҳиятимиздаги ўзгаришларнинг инъикоси, шунинг талабидан келиб чиқяпти. Дунё адабиёти ижодий жараёни тажрибаси анъанадан қочиш ёки уни инкор қилишни эмас, балки янгилик яратишда унга таянишни ўргатади. Ҳатто анъаналар инкор қилинганда ҳам, бу амбиция ёки янги усул ёхуд услуб тарғиботи, муайян хартия даражасида қолади. Чунки бадиий ижод бадиий мушоҳада ифодаси – тил билан, анъана шу тилнинг янгиланишига сингиб кетган, энг илғор новаторлик ҳам шу тилда майдонга тушади, модерн талабида уни шеърий нутқ таркибидан чиқариб ташлаб бўлмайди.

Янги романимнинг номи нега «Ғулистон»? Бу сўз ўйини. Луғатдан топиб олдим ғул деган сўзни. Ғулдан ғулийларни ўйлаб чиқардим. Ғулистон деб қўйдим. Ўтмиш ҳаётимизда кўрган, кўраётганларимизнинг акси, таассуротларимиз. Мен бу асарни 1995 йилларда бошлаганман. Телевидение билан бўлиб ёзолмадим, қолиб кетди. Касаллигим туфайли пенсияга чиққанимдан сўнг буни ёздим. Тили мен кўп йиллардан бири интилиб келган тил, тажриба қилдим.

  Бугун модерн шеърият дейилганда, қандайдир ёт ёки чекка таъсирлар, фикрий бегоналик эмас, биз кўниккан шеъриятимизнинг ҳали кўникмаганимиз жараёни, қонуний ҳосиласи деб тушунаман. Бу ҳосила ўзига йўл очяпти, холос ва буни, ҳар бир хайрли янгиликни кутиб олгандек, қутлаш керак.

  Одам ҳамма нарсага шукур қилиши керак. Аввало Худонинг берган умрига. Мен берган дардига ҳам, давосига ҳам шукур қиламан. Беш йилдан буён гемодиализ оламан. Шу даврда учта китоб ёздим. Бу жиҳатдан умримдан розиман.
Мен Оллоҳнинг кўрсатган ҳар кунига шукр қилиб яшадим.

28 IYUN — YOZUVCHI, ADABIYOTSHUNOS OLIM VA TARJIMON AHMAD AʼZAM TUG’ILGAN KUN

   Odam hamma narsaga shukur qilishi kerak. Avvalo Xudoning bergan umriga. Men bergan dardiga ham, davosiga ham shukur qilaman. Besh yildan buyon gemodializ olaman. Shu davrda uchta kitob yozdim. Bu jihatdan umrimdan roziman. Men Ollohning ko’rsatgan har kuniga shukr qilib yashadim.

AHMAD A’ZAM
ASARLARIDAN FIQRALAR

Ahmad A’zam 1949 yili Samarqand viloyati Jomboy tumani G’azira qishlog’ida tug’ilgan. 1971 yili Samarqand davlat universitetining o’zbek va tojik filologiyasi fakultetini bitirgan. Shu yili Alisher Navoiy nomidagi muzeyda ish boshlagan. Keyin “Guliston” jurnali, “O’zbekiston adabiyoti va san’ati” gazetasi, “Sovet O’zbekistoni san’ati” jurnali redaksiyalarida, O’zbekiston Yozuvchilar uyushmasida ishlagan, siyosiy faoliyat bilan shug’ullangan, “Birlik” xalq harakati hamraisi, “Erk” demokratik partiyasi bosh kotibi bo’lgan. Oliy Majlis deputatligiga saylangan (1999-2004 yillar).
1995 yildan O’zbekiston televideniesida bosh muharrir, “O’zbekiston” telekanali bosh direktori, “O’zbektelefilm” studiyasi bosh direktori lavozimlarida ishlagan. O’zbekiston televideniesida yuzlab ko’rsatuvlar va hujjatli filmlar qilgan, ulardan eng mashhurlari: “O’zlik”, “Xalqning ko’ngli”, To’rtinchi hokimiyat” .
“Oyning gardishi”, “Bu kunning davomi”, “Asqartog’ tomonlarda”, “Soyasini yo’qotgan odam”, “Hali hayot bor” degan nasriy asarlar, “Mas’ul so’z” degan adabiy-tanqidiy maqolalar to’plamlari, “O’zi uylanmagan sovchi”, “Ro’yo yoxud G’ulistonga safar” romanlari chop etilgan.
2014 yil 4 yanvarida vafot etgan

Oyim, tizzalarida tikish, nigohlari igna teshigidan o’tib, uzoq-uzoqlarga – qizliklari o’tgan uzoq tog’dagi Garasha degan qishloqqa ketib qolgan. Og’ir so’lish olishlaridan bilaman: e-e, toshqo’rg’onda turar edik, bir yong’oqlar bor edi, bir yong’oqlar! Xayolimga haybatli tog’lar keladi, sharqiragan soylari bo’yi quyuq yong’oqzor.Oyim Garashani gapirishdan oldin bir chuqur nafas olib oladilar-u, meni bu yerda qoldirib ketadilar. Garashani gapirayotganlarida egilib pastdan ko’zlariga qarayman: yig’i yo’q, yig’lagani yosh qolmagan.Bugunlarga kelib bilaman, yig’laydigan ko’ngillarini o’sha Garashaga qo’yib kelganlar, bu ko’ngil qo’l bo’shab, tinchini topgani chog’lari hiy-y degan so’zsiz faryod bo’lib izlanadi, yillarning tax-taxidan sizib o’tib kelib, mening ham yuragimni simillatadi.

Garashani oyim bu yoqqa tushganlaridan keyin qaytib ko’rmaganlar, shundan u qishloq xayollari kun-kundan chiroy ochib, yong’oqlari tobora gurkirab, tog’i ham osmon qadar balandlab ketavergan. Faqat Samarqandda ko’rinmagan odami dusara to’g’risidagi mungli matallarining mag’zini chaqa olmayman. Nimaga darasi uch yuzu oltmish ekanini haligacha bilmayman. Lekin shuni aytsalar, nimagadir Garashaning tog’lari menga yaqin keladi, qorlaridan oqib kelgan havoday tip-tiniq suvlar bo’yida, tosh qo’rg’onlarida yashaydigan odamlari yoniga kasal ham chiqa olmaydigandek tuyuladi, o’sha yoqda bo’lganimizda oyim menga buncha ko’p javramagan bo’lur edilar.G’aziraning ko’kliklari ichida suvga cho’kkandek yuraman, nimaga qishlog’imiz tog’da emas deb ko’nglim cho’kadi. G’ubdinimizning bulut ko’lankasidek kelbatiga qarab o’zimni kamsitaman: nimaga buncha past, cho’qqilari cho’qqi emas, do’ngalak, qishdan yoqqan qordan yozda oq qalpoq kiymaydi, shu ham tog’ bo’ldiyu. Lekin Garasha! Katta bo’lsam, oyimni olib boraman, deb shunchalar orzu qilamanki! Ammo katta bo’lib, o’zimdan bo’shamadim, mashinalik bo’lib, olib borishga imkoni kelgan payti esa oyim yotib qoldilar – armonlari menga qoldi.

Bolaligim qishloqda, G’azirada kechgan. Qilgan katta sayohatim Buxoroga borish bo’lgan. Otam rahmatli bir G’ijduvonga borib, ellik uchinchi yili bo’lsa kerak, Xo’jai Jahon avlodidan oltmish yillarcha burun uzilishib ketgan amakilarining oilalarini topib, ko’rishib, rishtalarni qayta bog’lab qaytganlar. Kichkina edim, otamning bobo-bobokalonimiz Xoja Abduxoliq G’ijduvoniyga qanday avlod ekanimiz, shajaramiz Buxoroi sharifdagi bir amakimiznikida saqlanishi haqida aytib bergan gaplarini miyamga quyib olganman. O’n to’qqizinchi asr oxirlarida Vafoxo’ja bobom amir bilan ixtilof tufayli, balki amir bu avlod nufuzini cheklash payiga tushganmi, ishqilib, G’ijduvonni tark etib, G’aziraga, shu yerda hoki yotgan ulug’ alloma, yassaviya-jahriya tariqati piri Hazrat Azizon Shayx Xudoydodi Valiy ruhini qora tortib kelgan. Nimaga Buxorodan Samarqandgacha yo’lda, Samarqandning o’zida ne-ne aziz-avliyolar makonida to’xtamay, bu yerga kelganlarini keyinroq otam ham oltmish uch yoshlarida, sira safarlarda yurmaydigan odam, birdan Turkistonga otlanib, Xoja Ahmad Yassaviy ziyoratini o’tab kelganlarida angladim.

O’sha bola paytim otam hangoma berganlarida men poygakda gap poylayman, mulgib qolib qulog’imga “G’ijduvon”, “G’ijduvon” degan gaplar eshitilib sergak tortdim. Ko’zim yumuq, qulog’im ding. Otam o’tirganlarga, bu bilmasin degandek, past tovushda erta sahar jo’nashni tayinladilar. Poylab yotganman shekilli, sezib qoldim: tong g’ira-shirasida akam“polutorka”sini haydab keldi, otam, bir amakim, akamning shopir jo’rasi, qarasam, birga jo’nashmoqchi, “Men ham boraman!”, deb ergashdim, otam qaytardilar, akam urishib berdi, oyim ichkariga sudradilar, men baqirib yig’lab turib oldim. Shunda otam oyimga: “E-e, arillatma-ye shuni, yursa-yursin. Kiyim-piyimini ber”, dedilar. Arillab yopishganimga qaraganda, uzog’i bilan besh-olti yashar bo’lgan bo’lsam kerak.Shu bilan sayohat-safarga ilinib qolganman. Shu safarda, shu safarda “polutorka”ga to’shalgan sholu ko’rpacha ustida ilk marta shaharu qishloqlardan o’tib, kengliklarni ko’rdim. G’ijduvondagi ko’p qarindosh-urug’nikida mehmon bo’ldik, Buxoroga bordik. Arkni tomosha qildik. Shularning hammasi xotiramda bir umr mixlanib, hammasi Xo’jai Jahon – Xoja Abduxoliq G’ijduvoniy avlodidanman degan surur bo’lib qoldi ko’nglimda.Boshimda bu panoh – Hazrat Azizon shayx Xudoydodi Valiy, har sahar otam aytgan azon bilan uyg’onaman, o’zim salobatli, bosiq, jahoniy mazmun ruh qarovi ostida ertayu kech mehnatu kitob bilan, tongdan qaro shomgacha ish, keyin kerosinchiroq yorug’ida o’qish bilan o’saman, shu xira yorug’ ham bu yog’iga yo’limni yorishtirdimi deyman. Pirlar madadkor bo’lib, katta yo’lga kitob kiftida chiqib olgandekman.

Bilmayman, boshqalarning ham bolaligi shunday o’tganmi, yo’qmi, har qalay, mening bolaligimda buvim ertak aytmagan, otam pandu nasihat qitoblardan rivoyatlar o’qib bermagan. Hamma ish bilan band, oyim tong sahardan qora oqshomgacha tinmay, yana yarim tunda nimadir tikishmi, qavishmi bilan band bo’lgan, eshitganim og’ir so’lish olishlari, so’zsiz hasratli xirgoyilari. O’zim ham kun bo’yi tinmay ishlab, o’ynab, kechqurun choydan keyin tappa tashlab uxlab qolardim.

To’rtinchi sinfgacha qanday o’qiganim esimda yo’q, baho olish nimaligini bilmagan ham bo’lsam kerak, lekin to’rtinchi sinfdan kitobga ruju qo’yganman. Yaxshi baholar olishim ham shu sinfdan boshlangan. Ishqilib, ko’p kitob o’qishim doimo “a’lo”chilar safida ushlab turgan.Lekin buning ham ajabtovur tomoni bor: kitob tanlashimga, o’qishimga, masalan, til va adabiyot o’qituvchimizning hech bir ta’siri bo’lmagan. U kishi yaxshi o’qituvchi edi, darslikda nima yozilgan bo’lsa, shuni viqor bilan aytib berar, bizdan ham shuni so’rardi, lekin nima o’qiyapmiz, nima yozyapmiz, mutlaqo ishi bo’lmasdi. Men, masalan, oltinchi-yettinchi sinfda yozgan mashqlarimni tuman gazetasiga yuborganman, ammo bu qadar salobatli o’qituvchimga ko’rsatishga haddim sig’magan. O’zimcha aralash-quralash o’qib, o’zim bilmagan holda adabiyotga yo’l topib kelaverganman. Hozir bilaman, bu yo’limni o’sha kerosinchiroqning xira yorug’ida o’qigan kitoblarim yorishtirib turgan. O’qituvchimiz darslikda yozilganlarni zo’r gapirib bergani uchun o’zi
adabiyotdek tuyular, kiyinishiyu yurish-turishlarigacha hurmat uyg’otar edi.
O’tgan asarning oltmish oltinchi yilida maktabni bitirgan bo’lsam, o’zim maktab kutubxonasida bor bo’lgan, yangi kelgan kitoblardan boshqasini bilmas, tabiiy, adabiyot darsliklaridan olib o’qituvchimiz aytganidan boshqa shoir-yozuvchilardan bexabar edim. Maktab kutubxonamiz kattagina, lekin unga ham kitoblar rasmiy ro’yxat bo’yicha kelgan bo’lsa kerak, masalan, adabiyotimizda oltmishinchi yillar boshidan kechgan ko’tarilishlarni eshitmagan ham edim. Kitoblarni o’zim tanlar, qiziqligiga qarab o’qiyverar edim. Kim biladi, balki shu ham mustaqil fikrlashga o’rgatgandir.Hozir o’ylasam, boshlang’ich sinflarda juda mehribon bir kampir dars bergan, keyin fizika, ximiya, algebra (matematika) va albatta, ona tili va adabiyot fanlaridan dars beradigan o’qituvchilarimiz nafaqat dars berishlari, balki yurish-turishlari bilan ham o’rnak, shundan peshqadamlarning bu kabi fanlarga ham hurmatimiz baland, o’zaro bahslashib, basma-basiga berilib o’qir edik.Bugun, tabiiy, bolalikdagi mehnat azoblari unutilgan. Bolalik ko’proq yaxshi jihatlari bilan xotirada qolgan, bizga elektr quvvati maktabni bitirganimda borgan, ungacha hammanikida kerosinchiroq, kerosin qishloq do’konida doim bor, lampashishalar shodasi bilan osilgan, shu xotiralarning yanada yaxshisi – qish qechalari sandalga oyoqni tiqib, chiroqning piligini bir necha marta ko’tarib, kitob ustida tong ottirish edi.Ha, hozir ham ajablanaman, nimaga uylarimizda pech, pechka degan narsalar bo’lmagan, yotadigan uylarimiz qahratonlarda ham tashqaridan uncha farq qilmaydigan muzxona, choynakdagi choy yaxlab qoladi; yotishda ustki kiyimni yechib, qalin ko’rpaga qirib ketamiz, boshni ham ko’rpaga o’raymiz, og’izga to’g’rilab tuynuq qoldiramiz… Boshingizdan o’tgan bo’lsa, o’zingiz am bilasiz – dong qotib uxlaymiz. Ertalab dildirab turamiz, isib olish uchun o’zimizni darrov ishga uramiz. Tabiiy, yotadigan uyda kitob o’qib bo’lmaydi, sovuq qoqib tashlaydi. Qizig’-ey, hovli to’la o’tin, uch-to’rt tirkama g’o’zapoya g’aram qilib bosilgan, odamlar pechka o’rnatishni bilmaganmi, yoz bo’yi yig’ilib. tagi chirib yotadigan o’tinga ham qattiqlik qilganmi – bugun aqlga to’g’ri kelmaydi. Kattalar ham, bolalar ham chiniqib ketgan. Bir shaharlik o’qituvchimizning bolalari zamharir sovuqda qorda yalangoyoq yurardi. Xayriyatki, yuqori sinflarda o’qiyotganimda ko’mir yoqsa yonboshlaridan ham qop-qora qop-qora tutun chiqib ketadigan yig’ma cho’yan pechka paydo bo’lib qahratonlarlarda dildirab o’tirmaydigan bo’ldik.Lekin kitobga berilib boshlagan paytlarim hali pechka degan narsa yo’q, hammasiga balogardon sandal, uning cho’g’i tonggacha yetmas, yelkalargacha muzlab boshlagandan keyin sovuq xobxonaga o’zimni urishdan boshqa chora qolmas edi.Shu og’ir, sovuqqa chidamay kitobdan uzilish juda o’qinch berar edi.Kitob shunaqa qadrli edi.

Samarqand davlat universitetida tahsil olganman. Hujjat topshirishga ilk kelganimda o’n oltidan o’n yettiga o’tgan, o’zining soyasidan ham hurkadigan o’spirin edim. Fakul`tet foyesida, hujjat topshiradigan joyda “skorosshivatel”ni ko’kragimga mahkam bosib olganman, xuddi bu hujjatlarimni birov: “E-e. san bolaga kim qo’yibdi universitetni!. Ol bu yoqqa” deb “a’lo”ga to’la attestatimni tortib olib, shu bilan o’rnimga o’zi kirib oladigandek. Keyin, hujjat qo’ltiqlagan yoshi kattalar ham ko’p edi, ayrimlari xotin-bola-chaqasini ham ergashtirib olgan: birato’lasi shaharni qidirtirib ketadi. Bularning orasida meni hali yoshing kichkina deb qaytarib yuborishmasa degan xavotir ham bor.Lekin universitetga kirishim… ko’kragimda quvonch chaqmoq bo’lib chaqnagan. Yo’q, bu quvonch ifodasiga so’z yo’q! Zo’r bo’lgan lekin! Darslar! Bunaqalarini maktabda ko’rmaganman. Domlalar – shunaqa salobatli, ko’rkam odamlar! Yigirma kuncha o’qib, paxtaga ketdik. Paxtaning ichidan, mehnatning tagidan chiqib kelmadimmi, yetmish kilomi normani do’ndirib tashlayman; barak yonida hosili yig’ishtirilib, qolgan mayda boshu shingillari shira boylab yotgan uzumzor, tarvuz paxtaning ichida dumalab yotadi, kechqurunlari gulxan tegrasida g’azalxonlik, xullas, qishloq bolasiga bayram! Bir g’azalxon qizimiz bir g’azalxon akamiz bilan qo’yib bersa tonggacha mushoira aytishadi, bezor bo’lib ketamiz. Chapak chalib to’xtatib, navbatni shoira qizlariimizga olib beramiz. O’rtaga chiqib she’r o’qiganlarga juda havasim keladi, nimaga men shunaqa emasman, deb ichim kuyadi. Maktabda o’zim havasakka she’r yozganman, lekin o’rtaga chiqishning mas’uliyatini shu terimda chuqurroq anglaganman shekilli. Shundan boshlangandir yozuv-chizuvning mas’uliyati…

Men SamDUda o’qib yurgan yillarim, ochig’i, yozuvchilikni orzu qilishga haddim ham sig’mas edi. Birinchi kursda o’nbesh-yigirma kun o’qimay paxtaga chiqdik, kunduzi terim, kechqurun g’azalxonlik, she’r yozadigan beshta qizimiz bor ekan, shular navbatma-navbat mushoira qiladi. Keyin biz buni hangomada o’zimizcha unisining yozgani unday, bunisiniki bunday, deb muhokama qilamiz-ku; ana shunda men bu qiz yana bir yil yozadi, ana unisi esa uchinchi kursgacha boradi, bunisining ijodi to’rtinchi kursda tugaydi, faqat bittasi – Ullibibi shoira bo’lib yetishadi, deb “karomat” qilganman, shu bilan menga “E-e, sen tanqidchi ekansan”, deb qarashgan, shu-shu, otim tanqidchiga chiqib ketgan.

Toshkentga keldim, Alisher Navoiy muzeyiga ishga kirdim, O.Sharafiddinov rahbarligida “Avtobiografik janrda psixologik tahlil” degan mavzuda ish boshladim, dissertatsiyani yozib tugatayotganda muzey bilan ToshDU o’rtasida bir ixtilof chiqdi-da, Ozod aka menga M. Qo’shjonovga o’tishimni maslahat berdilar. Matyoqub domla qilgan ishlarim, dissertatsiyaning yozilgan qismi bilan tanishib, “Sen tayyor tanqidchi ekansan, matbuotga chiqishing kerak”, dedilar. She’riyat haqida bir maqola yozgan edim, domlam hech bo’lmagan ishni qilib, menga oq yo’l ham tiladilar. So’ng “Sharq yulduzi”da menga qarshi davra suhbati qilib, gumburlatib “urishdi”. Bu teskari reaktsiya berib, birdan tanqidchi sifatida tanilib qoldim. “Guliston” jurnaliga ishga kirdim. Shu bilan adabiy jarayonga sho’ng’ib ketdim.

Samarqandni sog’inaman, bolalikni sog’inaman. Borib Samarqandni kezib, bu sog’inchni bosib bo’lmaydi, talabalik davrimdagi Samarqandni ko’rgim keladi. Qirq yildan bu yog’iga Samarqand o’zgardi, qayta qurilib, go’zal bo’lib ketdi. Uning bugunini ko’rganimda ham o’sha qirq yil oldingi xotira-sog’inchlar yopirilib kelaveradi. Xotiralar shu qadar teran. Bolalik mavzuiga unda-bunda teginishga jur’at qlganman, yaqinda bir “Quroq” degan qissa bostirdim.

Oladigan muolajam faqatToshkent bilan bog’liq bo’lgani sabab Samarqandga besh yil borolmadim. Bultur yozda borib-kelishga, xudoga shukr, yo’l charchog’iga chidadim. Valibobo (Shayx Xudoydodi Valiy) qabristonida yotgan padari buzrukvorim, volidai muhtarama onam qabrlari ziyoratini o’tadim, boshlarida Qur’on tilovat qildim. Yelkamdagi yuk ozgina yengillashgandek bo’ldi. Shu oddiy qishlog’imizning oddiy ko’rinishlarini yana bir ko’rgim kelib yurar edi – ko’rdim, ko’kka burkangan bir tengsiz ma’vodek tuyuldi, ko’nglimni ochib yubordi.

Qizim inglizchani yaxshi biladi. “Oshin” seriali tarjimasiga iqtisodiyot universitetida birinchi kursda o’qiyotganda kirishgan edi. Fil`m yaponcha, bizga kelgan montaj varaqlari inglizcha edi. Keyin koreyscha “Qish sonatasi”, “Yoz ifori” seriallarini ham inglizcha montaj varaqlaridan o’girdi. Ammo o’zi iqtisodchi, universitetni bitirib o’zimizdagi bir xorijiy banqda ishladi. Hozir esa ikki o’g’ilchasi, kuyovimiz Hamrojon bilan Londonda, bir invest-kompaniyada. O’g’lim Ulug’bek ham “ingliz”. Qaerda ishlaydi desangiz, hozir Ulan-Batorda, ta’tilga kelib, oilasi bilan Yangon (M`yanmar – Birma)ga ketadi. U ham iqtisodchi, yozishga uquvi yaxshi, lekin bitta kasbni ushlagani ma’qul, meningcha. Ammo o’g’limning qizi, to’qqiz yoshli Muazzam, yozuvchining nevarasi-da, o’zicha hikoya, she’r mashq qiladi, menga internet – skaypdan o’qib beradi. Men ham xursand, u ham. Darvoqe, uning oyisi kelinimiz Nilufar ham “ingliz”. Farzandlarimizni shu tarzda bolaligidan kitobga, ijodga oshno qilish lozim, ulg’aygandan keyin qaysi kasbni tanlamasin, dunyobinligiga, baribir, ijod asos bo’ladi.

Millatimizning buyuk o’tmishi va buyuk kelajagi haqida ko’p gapiramiz, millatning o’zini buyuk qiladigan omil esa tafakkur; tilini buyuk qila olmaydigan millat o’zini ham buyuk qilolmaydi. Shu yo’l yuki hammamizning zimmamizda.

Yuksak minbarlardan ham aytilyapti, matbuotning o’zida gapirilyapti, bong urayotganlar chiqyapti, ammo o’z – o’zbek tilimizning buguni va ertasi borasidagi bu tashvishu da’vatlar o’zimizning loqaydligimiz botqog’iga cho’kib ketayotir.Dod deb yuborging keladi – qog’ozga dodlaysan odam! Qog’ozning esa faqat qulog’i bor, og’zi yo’q – sado bermaydi! Axir, hamdardga dodlaysan-da, odam!

Tilda atay buzg’unchilik bilan davlat qonunini buzib, bunaqa kinolaru qo’shiqlarni yasab tashlayotgan, hammayoqni chet atamalaru chalasavod yorliq, reklama matnlariga to’ldirayotgan, allambalo alfozda jild-jild bosmalarni “badiiy asar” deb chiqarayotgan, efirda qanaqadir yaroqsiz “o’zbekcha” vag’illab turganlarlar shu loqaydlik botqog’imizda gurkirab o’sayotgan alaflardir va ularni insofga chaqirish, tarbiyali bo’lishga undash, til – bu tafakkurimiz zamini, milliy boyligimiz – o’zligimiz, uni buzish emas, qo’riqlash, asrash, tozalab turish lozimligini uqtirish ham befoyda. Xuddi men yozayotgan shu gaplarni ham devorga gapirayotganim kabi.

Albatta, shevada gapirsinlar, tuyib gaplashsinlar, zero shevalar tilning ildizlari, to’g’rirog’i, buloqlari; ular ham qurib qolmasligi lozim. Lekin, afsuski, shevalarni ham OAVning sun’iy tili tanglikka solib qo’ygan, globallashuvni ro’kach qilib, uning panasida yot atama, yot ibora, buzuq birikmalar ularga ham bostirib kirayotir. Hayotning ravishi – keksalar o’tib ketadi, kattalar keksayadi, izimizdan kelayotgan yosh avlod “globallashib”, o’z shevasini mayiq-mayriq qilib gaplashadi – bu buloqlarning ham qurib boshlaganini shundan ham bilsa bo’ladi.

Gap jamoat minbari egasi adabiy til ekani haqida ketayotir! Millatning tarkib topish omili va shu millatdagi boshlarni bir-biriga qovushtirib kelayotgan tilimiz haqida. OAV minbariga chiqqan, ko’pchilikka yuzlangan odam, agar o’zini hurmat qilsa, marhamat qilib adabiy tilda gapirishsin! Minbarga yetgan odamning yelkasida umummillat yuki bo’lishi zarur! Maktabdan oliy o’quv yurtlarigacha, majlisu yig’inlardan rasmiy tadbirlargacha davlat tilida bo’lishi lozim va lobid! Davlatimizga madhu sano o’qimang, uning tiliga amal qiling. Axir, kecha uni himoya qilib ko’chaga chiqqan o’zimiz emasmi! Hamma darslar adabiy tilda o’tiladigan, ustozlar o’quvchilar shevasini adabiy tilga burib, uni o’rgatadigan chiroyli qonun majburiyatlari qaerda qoldi? Endi buni qilib bo’lmaydi, deb o’ylaysizmi? Yo’q, bo’ladi! Men eski shaharning qoq markazida turaman, shu mahalladagi maktabda muchal tadbiri bo’lyapti ekan. Taklif qildilar, bordim. Ikki soatcha o’tirib, o’qituvchilarning gaplarini. bolalarning so’zga chiqishlari, she’r o’qishlari va qo’ygan sahnalarini tomosha qildim. Bolalarning hammasi shu atrofdan, asosan tub toshkentlik oilalardan, o’qituvchilar ham shunday. Lekin bir og’iz ham sheva eshitmadim. Hayronu xursand bo’lib yonimda o’tirgan o’qituvchiga: “Qanday yaxshi, bolalar maktabda adabiy tilga rioya qilar ekan”, desam, o’qituvchi sapchib tushdi: “Voy, nima deyapsiz, mumkin emas! Darslarni adabiy tilda o’tamiz, hovlida ham bolalarning adabiy tilni buzib gapirishiga yo’l qo’ymaymiz. Axir, bu davlat tilimiz-ku!” dedi. Bo’lar ekan-ku! Qoyil bo’ldim, lekin qani edi hamma maktabda shunday bo’lsa! Afsus!

Asli muammoning tubi chuqurroq, masala tilning sut bilan qachondan qirishi, bolaning ona tilini qaerdan o’rganib boshlashida. Beshik tebratadigan kelinlarning bir qo’li beshikda, ikki ko’zi televizorda – alla aytish faqat ko’rik tadbirlarida qoldi. Onalar ro’zg’ordan bo’shamay ham televizorga qadalib oladi. Bola bir narsa so’rasa, boshimni qotirma, bor ko’chaga o’yna yo darsingni qil, deb haydaydi. Erkaklar ish bilan, bolasi bilan gaplashib o’tirishdan o’zini olib qochadi. U ham xotiniga qo’shilib serial ko’radi. Ertak aytib beradigan buvilar o’zi azaldan siyrak, ekranga ko’zi o’tgani… bunda ham o’sha ahvol. Bular ham o’tib ketyapti. Dasturxon ustida gurunglar yo’q bo’lib ketdi. Bola qaerdan til mashqini oladi – u ham noiloj, televizorga tikiladi, sal esi kirgani komp`yuterni titkilaydi, surrogat narsalar ongiga quyilaveradi, jumladan buzuq til ham.
Albatta, ota-ona bolalariga ega-kesim undoq bo’ladi, til qoidalari bundoq bo’ladi deb o’rgatib o’tirmaydi, aksincha, bolaning tili tabiiy muhitda: o’zaro muloqot, so’zlashuv, o’yinlar, hangomalarda kamol topadi. Va maktabda bu tarbiyani oladi. To’g’rirog’i, olishi lozim. Maktablarda esa til o’qitilishi o’quvchi bolalar uchun og’irlik qiladigan, zerikarli qoidayu bog’lanishlar izohiga o’tib qolgan. Azaldan beri shunday. Maktablar jonli muloqot tilini o’rgatmaydi, egayu kesim, gap bo’laklarini ko’rsatib beradi,xolos, binobarin, tirik tilga muhabbat ham uyg’otmaydi.

Fikr shakllanishi, tilni bilishning yana muhim omili – kitob, badiiy asar. Hozir o’quvchilarning aksariyati qitob o’qimaydi, badiiy asarlarni varaqlab ko’rmaydi. Ustila ustak, darslik – xrestomatiyalar ham kambag’al, ular nom sanash bilan, o’tmishdagi katta adiblarimizning hozirgi yoshlarning dunyoqarashi, qiziqishi, dunyobinligi, ko’ngil kechinmalaridan yiroq asarlari bilan to’la. Yoshlar o’qiydigan narsa kam. Mana, buguni kunga kelib shu maktablar ekkan arpa hosilini o’ryapmiz-da, yoshlarimizning tili buncha kambag’al, buncha sun’iy deb, nimaga bular beodob bo’lib ketyapti, deb yozg’iramiz. Qo’shiq aytyapman deb almoyi-aljoyi shang’illab yotganlar, ularga shaydoyi qarsak urib, o’yinga tushayotganlar nafaqat til mas’uliyati, til nomusi nimaligini, balki uning o’zi nimaligini ham bilmaydilar. G’uliylikni o’zi ixtiyor qilib tanlagan va shu bilan faxrlanadigan manqurt toifa! Bu o’zimiz yetishtirayotgan avlod.

Millat ruhining ifodasi bo’lmish adabiy tilni buzmay, bo’laklamay rivojlantirish kerak. Zero u davlatchiligimiz asosi hamdir. To’qson ikki bovli o’zbekni birlashtirgan! Endi bu o’zbekning har elati maktabdan boshlab o’z shevasida gapirib, o’qib-yozadigan bo’lsa, keyin adabiy tilni har yoqqa tortqilasa, tasavvur qilasiz-ku qayoqqa o’tib ketishimizni! O’zi-ku sho’ro yaxlit yashab kelayotgan turkiy millatni sen alohida, sen alohida, mana, senga bitta respublika, kamrog’ingga, mana, muxtoriyat deb uluslarga bo’lib, oraga qutqu urug’ini qadab qo’ygan edi. Turkiston turkiylari har biri alohida millat bo’lib oldi, mayli, bu millatlarga ham barakasini bersin, lekin yagona turkiy til bo’laklandi, har bo’lagi o’zicha ihotalanib oldi. Bir-birini baloday tushungan ellar bugun qon-qardoshi tilini lug’atsiz anglashi mushkul. Mayli, har biri o’z davlatida unib-o’ssin, taraqqiy topsin, lekin umumturkiy til birligini yo’qotmasinlar. Bu til Turkistonday ulkan hududda umrguzaronlik qilayotgan millatlar tafakkuri rivojining garovidir. Bu til birligiga rahna solish bugungi kunda har bir turkiy millatning o’zini ichdan parchalashga ham olib keladi. O’tmish tarixlarda bu necha bor qaytarilgan, yalakatmag’iz katta uluslar parchalagan.

Umumturkiy daryoni ariqlarga bo’laklab tashlangani yetmaganday, chig’atoy tilini adabiy tilga aylantirishda leksik boy imkoniyatlar yana ham toraytirilgan, bugungi o’zbek adabiy tiliga asos qilib qarluq-chigil-uyg’ur shevalarigina olingan. Masalan, juda ulkan areal – qipchoq lahjasi shevalarining aksari boyliklari adabiy tilga kiritilmagani bizni qozoq, qirg’iz, qoraqalpoq, tatar, boshqird, oltoy tillari… umuman Rossiyaning markaziy. janubiy, shimoliy hududlari, Oltoy o’lkalari, Mo’g’uliston, hitoy hududlarida yashayotgan turkiy xalq, el-elatlardan oramizni uzoq qilib, leksikamizni ham toraytirib qo’ygan, binobarin tilimizning ifoda imkoniyatlari cheklanib qolgan. Jahonning yetakchi tillari qatoriga chiqa olmasligimiz sabablarini ham shu yerdan izlash kerak. Bu mening emas, tilchi mutaxassislar fikri va bu haqiqat. Ayni paytda leksikografiyamizga o’g’uz o’g’uz shevalari boyliklaridan juda oz qiritilgani uchun, mana, bugungi kunga kelib usmonli turk va turkman tillarini gaplashganda anglashimiz qiyin, o’qishda esa lug’atga muhtojmiz. Bu “ilmiy” tadbirlar oqibatida adabiy tilimizning so’z boyliklari kambag’allashib, ifoda imkoniyatlari yaroqsiz ahvolga tushib boryapti. Gap tilimizning chindan-da bugungi zamon talablariga javob bera olishi yo bera olmasligi borasida ketayapti.

Sohibqiron bobomizning: “Bizkim, maliki Turon, amiri Turkistonmiz, millatlarning eng qadimi va ulug’i turkning bosh bo’g’inimiz” degan gaplarini aytib faxr qilamiz-u, bu o’git-vasiyatni tanimizga olmaymizTurkiy chig’atoy, ya’ni hozirgi o’zbek tilimiz o’tmishda barcha turkiy el va elatlarga tushunarli bir o’zak til edi. Turk Yunus Emro, turkman Maxtumquli, ozar Nasimiy, qozoq Abay, qoraqalpoq Berdaq bitta til daryosidan bahra olgan va bugun ularni o’girish ham uncha shart emas. “Alpomish”, “Go’ro’g’li”, “Manas”, “O’g’uznoma”, “Ko’rqut ota” bir til zaminida yaratilgan. Bu tilning bosh bo’g’ini – shu, ona tilimizdir. Uni asrab-avaylash, uning sheva-lahjalarining toza buloqlaridan yana suv olish, faqat o’zimiz uchungina emas, qardosh tillar rivoji uchun ham nihoyatda kerak. Tilda oldi-berdi o’zimiz uchun ham suv bilan havodek zarur.
Negaki tilimizning ohori to’kilyapti, taqirlanib borayotir. Gulu chamanzor bo’lishi lozim zamin suvsiz biyobonga aylanayotir. Gap faqatgina chet istilohlar istilosida ham emas – tilimiz ichdan ham yemirilyapti: “Men yolg’iz qolishni xohlayman” – nima degani bu, eri o’lib, beva qolishni istayaptimi yoki yonimdan keting, demoqchimi? Qaysi tilda bu? “Meni o’z holimga (tinchimga) qo’ying” desa bo’lar edi-ku! Yo’q, shunaqa beso’naqay gap qulog’imizga har kuni qayta-qayta quyiladi shunday gapirishni odatga aylantiradi. “Ayiqlarning bilish qobiliyatlari juda rivojlangan”, “Yuzlab shunday iplar osilib turishadi” (G’orda tepadan silqib tushadigan oltingugurt qislotasi haqida), “Barneo qurbaqalari mana shunday imo-ishoralardan foydalanishadi”, “Ular istagancha yashashimga imkon berishadi” (baland binolarga tirmashib chiqadigan anuv odam o’z oilasi haqida) “Hozir kayfiyatingni ko’tarishga harakat qilib ko’raman”, «Qaynatilgan qozondagi suv bunchalik bug’lanmaydi“, “…dastlabki mag’lubiyatni qabul qilib olgan”, “Ancha past turish holatiga ega” (bokschi haqida), “Tabiatga nooqilona munosabatda bo’lish…” –men bu o’lamsa birikmalarni e’tiboringizni tortish uchun misol qilyapman. Bo’lmasa o’zingiz ham har kuni mudom eshitasiz. Nafaqat ortiqcha, sun’iy so’zlar, balki jumlaning tarkibi, leksikasi ham buzuq. Shu buzuqlik urfga, qoidaga aylanib, tilimizni chok-chokidan so’kib yuborayotir. Ba’zan xudoga shukr deyman – halicha ko’pimiz so’zlashuvda shunday burama-burmali gapirmaymiz, to’g’ri, ravon, og’zaki til me’yorlariga beixtiyor amal qilib so’zlashamiz. Lekin OAVga chiqishimiz bilan tilimiz ayniydigan bo’lmoqda, OAVning aynigan tilining nuqsi qaytib o’zimizga uryapti.

Chet istilohlarni ona tilimizga kirishiga me’yorida yo’l qo’yib berish bilan ularni o’rganishni aralashtirmaslik kerak. Lekin, masala shundaki, chet istilohni, o’z ongingizda ayni lug’aviy ma’no ifodasi – milliy so’z bo’lmasa, qanday anglaysiz, o’rganishda nimaga suyanasiz, xorijiy istilohni nimaga qiyosan tushunasiz? Anglangan ong – tafakkurning siyrati, bu so’z. Milliy So’z chet tilni o’rganishda zamin, shu boisdan ham ona tilimizni qancha teran bilsak, chet tilni shuncha puxta o’zlashtiramiz. Bu oddiy aksioma. Mana o’ylang, masalan, o’zi asli o’zbek bo’laturib, bolaligidan ruscha bog’chaga qatnab, ruscha maktabda o’qib va, tabiiyki, keyingi hayoti davomida yevrupocha hayot (bu ham bir gibrid tushuncha, ta’siri jihatidan ko’proq sayoz ruscha) muhitida yashagan odamlarning tili haminqadar, fikrlash tarzlari na u, na bu bo’lib qoladi. Til zaminidan oyog’i uzilgandan keyin tafakkur tarkibi ham o’zgaradi, buziladi. Bunga, masalan, badiiy adabiyotimiz ham bir misol. O’zi o’zbek bo’laturib boshqa tilda yozgan iste’dodlarning asarlari o’zbek zaminida uncha ildiz ota olmadi, hatto ularni tarjima qilganda ham tashqaridan qarash, badiiy tafakkur begonaligi ayon sezilib qoladi. Chet tilni o’rtadagi boshqa til orqali o’rganishda shuurda shu hol yuz beradi.

Tilimizdagi asl so’zlar ma’nosi, ohangi bilan tushuncha, kechinma, harakat. narsa, ashyo,
manzara, holatni aniq ko’z oldimizga keltiradi, fikrni teranlashtiradi. Boshqa til, boshqa madaniyatdagi odamni to’la anglamaganimiz kabi o’zimizdagi narsa va hodisalarga ularning atamalarini qo’llasak, aqlimiz ham shunday yotsirab turadi, tushunib turganimiz bilan so’zning ichki ma’no ifodalari shuurga begonaligicha qoladi.Milliy istilohlarni izlab topish, yangilarining qanday ildiz, affiks, suffiks, prefikslardan yasalishini tilchilarimizga qo’yib beraylik, bu ish ularsiz bitmaydi ham. Bizning fikrlarimiz undash, xolos. Milliy tilning tasarrufda kelayotgan so’zlaridan so’z yasash, buni bilgan tilchilarimiz uchun tinqani quritadigan og’ir, keng ko’lamli, lekin qilib bo’lmaydigan ish emas. Xuddi shunday, shevalarimizdan so’zlar olishning mehnati bor, meningcha. Ya’ni ular adabiy tilning me’yor, qoidalari va orfografiya shartlariga moslashtirib iste’molga qiritilishi lozim, bu ham mutaxassislar yumushi. Faqat taysallamaslik lozim. “O’quvchi”, “yozuvchi” kabi nisbatan “yosh” o’nlab istilohlar ilk iste’molga kiritilganda bular ham g’alati tuyulgan bo’lsa kerak: “adib”, “navisanda”, “talaba”, “tolib” kabi o’rgangan so’zlarimiz turganda bularga na hojat, deb. Lekin hozir muomalada tabiiy bo’lib ketdi, arabiy “adib”, “talaba”ga qaraganda kengroq ko’lamda istifoda etiladi. Shevalarimizda esa adabiy tildan chetda qolayotgan boshqa muqobillari ham bor: “yozarman”, “o’qirman”. Negadir, shu “+man” qo’shimchali so’zlar adabiy tilda juda siyrak, bu suffiks imkoniyatlaridan yangi so’z yasashda foydalanmaymiz. Aholi tilida esa keng qo’llanadi: “Bu sotarman, u olarman bo’pti. Bu olarman, qiz tegarman”, Mana, “Zominning til qomusi”da shunaqa “-man” qo’shimchasi bilan yasalgan, adabiy tilga kirmagan yigirmadan ortiq so’z keltiriladi. Yana bir misol “+gilik”, “+gulik” kabi qo’shimchalar bilan yasaladigan “borgulik”, “ketgulik”, “kelgulik”, “o’tgulik” (“o’tgilik”) adabiy tilda juda siyrak, ahyon-ahyonda, bu ham badiiy asarlarda qo’llanib qoladi. Istambul ko’chalarida yengil ulovlar ko’chada qator terib sotuvga qo’yilgan, hammasining old oynasida “satilik” degan yozuv. Demak, sotiladi, tushunarli, lekin bizga o’xshab “sotiladi” deb kitobiy emas, nimadir tub turkiy, bizda uning aynan shunday lo’nda muqobili borii-yo’qmi deb rosa o’ylaganman. Yaqinda “Qashqadaryo xalq so’zlari”ni varaqlab, ayniyatini topib oldim: “sotqiliq!” O’zimizning so’z! Yonimizda turgan! Xalq bemalol qo’llaydi. Biz esa ruscha “prodaja”dan olib, mas., “uy sotiladi” (“dom prodaetsya”), “sotiladigan uy” (“dom na prodaju”) deb birikmani so’ljaytirganmiz. “Baliqlar tozalovchilik vazifasini bajaradi” — bu ne jumla ekanini baholashni o’zingiz “amalga oshiring”!

O’zimiz har kuni tasarruf qiladigan tanish so’zlarning juda ko’p notanish ma’nolarini topib, hayratga tushaman. Kundalik iste’molda bisyor so’zlar qo’llaymiz, ko’pincha uning kelib chiqishiga e’tibor bermaymiz. Mana, «boqish», «boqmoq» so’zini oling, o’ndan ortiq ma’nosi bor. Hazrat bobomiz “Muhokamatul – lug’atayn”da “yig’lamoq”ning o’n to’qqizta sinonimini keltiradi. Prof. To’ra Nafasov o’z tadqiqotida “qora” so’zining o’ndan oshiq ma’nosi va yetmishdan ortiq ma’no tovlanishini misol qiladi. Gapim havoyi bo’lib qolmasligi uchun shu parchani ko’chirma qilay. O’qing, sizga ham qiziq:
“1. Pishgan go’shtning yog’siz qismi*. Go’shtning qorasini hamma yaxshi ko’radi. 2. Jonli mavjudotlar to’dasi.* Qorada ko’rsam, ko’nglim to’q. 3. Uloqni chavandozlar to’dasidan olib chiqib ma’lum bir masofadagi belgiga olib borib tashlash.* Qorani oldim. Qorani opchiqdi. 4. Qoramol.* Besh-o’nta qoram bor. 5. Er.* Meni qorasi yo’q ayol demang. 6. Ega.* Hammaning qorasi bo’lsin.”

Endi yana qarang:Qora bermoq – paydo bo’lmoq.* “Birdan otasi qora berdi. Qora bosmoq – og’ir xasttalanmoq. Qoraga bormoq – kattaroq yoshga yetmoq. *Bir qoraga borib qolibdi. Qoraga yetmoq – biron maqsad, martaba, obro’ga erishmoq. Qora yo’l – yurish qiyin, sozlanmagan (yo’l). Qora qish – yog’in-sochin (qor)li, qattiq sovuq payt.* Qora qishda mol boqish hazilmi? Qora ovqat – go’shtsiz pishirilgan (ovqat). Qora piyoda – ulov (eshak. ot) yoki transport (yengil yo yuk mashina)si bo’lmagan.* Qora piyodaman. Qanday boraman qora qishda? Qora xupton (xufton) – qorong’i tushib, atrof qop-qorong’i bo’lgan vaqt.* Qora xuptonda tanimadik. Narsa-qora – bisot, boylik, uy anjomlari va mollar. * Narsa-qorasi ko’p, to’y qilsa bo’ladi.
Va shevashunos olim “qora” so’zi ishtirokida yasalgan yana yetmish bitta istilohni lug’aviy ma’nosi bilan birma-bir ko’rsatadi!Bir istilohning ko’lami shunday keng va teran! O’zingiz B.To’ychiboev, Q.Qashqirlining “Zominning til qomusi” kitobini varaqlab ko’ring, adabiy tilda ishlatilmaydigan ana shunday so’z, maqol, matallarning yuzlabiga dus kelasiz. Shevalarimizda boyliklarimiz ko’milib, ustidan sho’ro tuprog’i tortib qo’yilgan. Biz esa so’z axtaramiz, o’z istilohlarimiz jo’n, primitiv, bugungi kun terminologiyasi to’g’ri kelmaydi, tilimizda chet atamalar muqobili yo’q, deb, o’zimizni tanazzulga rostlaymiz.

Izlash, izlanish kerak. So’z ham tirik, til daryosi oqimida nafas olib yashaydi, ta’bir joiz bo’lsa, o’rchiydi ham. Biz esa o’z so’zlarimizni jonsiz qilyapmiz hamda ularning ustiga ko’p kushanda qo’yib yuboryapmiz.Buguni kunda go’yo sof o’zbekcha so’zlardan tuzilgan birikmalarlarning sun’iyligi, bir so’z ifoda qiladigan tushunchani to’rt-besh so’z bilan ifodalashga o’tib ketayotganimizga ajablanasiz. “O’zbekiston havo yo’llari” qirqdan ortiq yo’nalishda parvozlarni amalga oshiradi”, “O’zbekiston havo yo’llari” istiqbol sari dadil qadam tashlamoqda”, “Bunday uyg’unlik hamma o’simliklar tomonidan amalga oshirilavermaydi” – sirtdan o’zbekchaga o’xshagan mazkur jumlalarni tilchi olimlarimiz bir leksema qoidalariga solib tekshirsalar, nima bo’lyapti o’zi deb tashvishga tushib qoladilar.

Germaniyaning “Olmoniya”, “Livan”ning “Lubnon”, “Bolgariya”ning “Bulg’oriston” bo’lgani xotiramizdan o’chyapti, endi o’zimiz ham “Misr”ni “Egipet”, “Habashiston”ni “Efiopiya” deyishga o’tib ketyapmiz. “Ierusalim” “Quddus”ni, “Aljir” “Jazoir”ni siqib chiqaryapti. “Vengriya”ning “Majoriston”, vengrlarni “madyar”, “major” bo’lgani o’tmishga cho’kdi. Nimaga “Hollandiya”ni o’rischa yozib, o’rischa talaffuz qilib tilimizni zo’rlaymiz? Nima uchun xorijiy istilohlarni rus tili orqali ikki aylantirib yozishimiz kerak? Muqobili o’zimizda mavjud atamalarni ham rus tilidagisini olamiz, o’zimizda “h” tovush harfi bo’lgani holda rus tilidagi “g” tovush harfini qo’llaymiz. “Gonkong”, “Geyne”, “Gyote”… Bunaqa nom, atamalarni sanasak bir qop bo’ladi.

Tillarni unifikatsiya qilish, olis kelajakda ular qo’shilib ketib, bitta umum bo’lib qoladi degan ishonchmi, lug’atchilarimiz ham ancha o’rinlarda teskari g’ayrat ko’rsatganlar. Ellik to’qqizinchi yilgi o’zbekcha–ruschsa lug’atda “Mo’g’o’liston” – “Mongoliya” deyilib, o’zbekcha asl istiloh – “Mo’g’uliston” eskirgan toifaga kiritilib, “mongollar”, “mongolga oid” deb zamonga moslangan bo’lsa, sakson uchinchi yilgi ruscha-o’zbekcha lug’atda umuman tushirib qoldirilgan. Ya’ni “Mongoliya” – “Mongoliya”, vassalom! Sho’ro davrida zimdan yuritilgan til siyosatining oqibatimi, “Vavilon”ni “Bobil” deb eskirgan atamalar qatorida unutishga hozirlab qo’yilgan. “Baltika” – “Baltika”, “Bal`tiyskoe more” – “Baltika dengizi” deb yozilib, “Boltiq” istilohi qavsga olinib, buning ham kovushi to’g’rilangan.

Ba’zan lug’atchilarni ham tushunolmaysan: “mis Dobroy Nadejdi» – «Yaxshi niyat buruni», «Berega slonovoy kosti» – «Fil suyagi qirg’oqlari” deb o’zbekchaga o’girilgan bo’lsa, mas., “Drakonovie gori» – “Drakon tog’lari” deb ag’darilganki, tilmochlikning tamoyil-tayini bo’lganmi o’zi degan shubhaga borasan kishi. Bu lug’atlardan maqsad o’zbek tilining so’z boyliklarini ochib berishmi yo tilimizga rus tilini kiritishmi deb gumonsirab, lug’at zahmatkashlarida milliy oriyat tuyg’usi juda zaif ekaniga amin bo’lasan.

Chet tillar oldida o’z tilimizni, unga davlat maqomini berganimiz bilan, past ko’rish urf bo’lib boryapti. Misol uchun, shahrimiz ko’chalariga bir qaraang! Uchrashuv, konferentsiyalarning taklifnoma yo dasturlarini olaylik: inglizcha yo ruscha tarjimasi bor, o’zbek tilida yozilgan qismi ham yo inglizcha, yo ruscha terminlarga to’lib toshgan. Yig’in tanaffusida beriladigan bir piyola choyni “kofe-brek” deb ketdik, “choytatil” deyishga qishloqiligimizdan uyalamiz.Beparvomiz. Mana, «mishka», «prezentatsiya», «layk» («layk qilmoq»), «parol», «login», «onlayn», «blog», «post» «status», «mobil versiya», «domen», «internet–provayder», «operator», «moderator», «spam», «ye-mayl», «sayt-vebsayt», «chat» va hokazo shunday o’nlab atamalarni qanday bo’lsa, shundayicha o’zimiz qirityapmiz, bularning anchasi o’zbek tilida muqobiliga ega, yo’qlarini esa bor so’zlarimizdan yaratishimiz mumkin. Lekin og’zi qiyshiq bo’lsa ham boyning o’g’li gapirsin deb, chetkilarga tilimiz to’ridan joy beryapmizKo’p horijiy atamalar adabiy tilga singib ketgan, lekin avom tilida kam qo’llanadi. Bu ham tabiiydek tuyuladi. Masalan, “shimol”, “janub”, “sharq”, “g’arb” atamalari asosan yozma nutqda, ilmiy ma’ruza, ma’lumot beriladigan holatlarda keng iste’molda, ammo hali-hanuz so’zlashuvda uncha ko’p qo’llamaymiz. Avom hali ham “kunbotish”, “kunchiqish”ni ma’qul ko’radi, shevalarda esa ana shu to’rt arabiy istilohning sof o’zbekcha muqobillari bor: “chiqish”, “kunchiqish”, “botish”, “kunbotish”. “kuntug’ar”, “to’manbet” (g’arb) “orqabet”, “orqovul” (shimol, ba’zi shevalarda g’arb ham), “manglaybet”, “o’ngbet”, “kunyurar” (janub), “obqora” (janubi g’arbiy) va hokazo (mas., qozoq tilida “shig’is” – sharq, “batis” – g’arb, “o’ngtustiq” – janub ma’nosini bildiradi va bu atamalar hozirda qo’llanadi: “O’ngtustiq Qazaqistan” – Janubiy Qozog’iston). Mana bir-ikki misol: “Kun yurarga uch chaqirim yursang, yetasan”, “Obqoraning shamoli turdimi, havo yog’adi”, “Kunchiqar yorishibdi” – har bir so’zi yuqumli-suykumli, har bir tovush harfi qadrdon lo’nda-yig’noq jumlalar. Adabiy tilda bu xil “eskirgan” istilohlarimizni keyingilari bilan muvoziy tarzda, masalan “to’manbet, ya’ni g’arbdan”, deb ishlatsak, shu tarzda til boyliklarimizni yanada tiklab borish mumkin-ku.
TV-radio tili alohida murakkab til, u keng ommaga aytiladi va omma bilan doimiy muloqotdaligi bois bu til adabiy til bilan so’zlashuv tili o’rtalig’idagi martabada bo’ladi, undagi nutq ishlov ishlab berilib, tajribadan o’tib, turish, yarim turish, xatboshilardan tortib o’qishda urg’ularning joy-joyiga qo’yilishigacha qoidalashgan til. U qanchalik ravon, jonli tilga qanchalar yaqin bo’lsa, unga ishlov berilganini tinglovchi shuncha sezmaydi. Lekin eshituvchi sezmas ekan deb sidirg’asiga, nafas rostlanmay, surib ketaverish insofdan emas. Atay shevada “vottilash”, “mag’an-sag’an”, “buytib-shuytib”, “galdi-gatti” qilish (TV-radioda shevada gapirgan odam ataylab qiladi, chunki u maktabda adabiy tilda o’qigan, baloday biladi ham), o’zidan boshqa shevalarga bepisandlik, umuman elga behurmatlik, kaltabinlikdan boshqa narsa emas. Shuning uchun ham ekranda gapirgan odamning hatto talaffuzidagi sheva ham eshitganning g’ashiga tegadi.

Mana, lug’at izohida yozadilar: “Kam qo’llanadigan, eskirgan, dialektal va fol`klorga oid so’zlarning hoziri o’zbek adabiy tilida mavjudligini tasdiqlash, ularning individual qo’llanishini ko’rsatish uchun, zarur o’rinlarda, o’zbek badiiy adabiyoti fol`klor va matbuotdan sitatalar keltirilgan eskirgan va dialektal so’zlardan o’zbek sovet yozuvchilari asarlarida ko’p uchraydiganlari ko’chma ma’noda ishlatiladiganlari yoki maqol va matallar tarkibida uchraydiganlarigina olingan so’zlar yoniga tegishli pometalar qo’yilgan.” Bu izohning ikki jihatiga e’tibor qiling: “o’zbek badiiy adabiyoti, fol`klor va matbuotdan sitatalar keltirilgan eskirgan va dialektal so’zlardan o’zbek sovet yozuvchilari asararida ko’p uchraydiganlar yo maqol va matallar tarkibida uchraydiganlarigina olingan so’zlar yoniga pometa qo’yilgan” – ya’ni bularga ahamiyatsiz degan mamnu tamg’asi bosilgan: ikkinchi jihati lug’atda so’z shunaqa toifalangan bo’lsa, demak ko’pi “eskirgan”, “kitobiy”, “oblastnoy” sifatida safdan chiqarilib, til boyliklari toraytirilgan, oqibatda “badiiy asar — lug’at – badiiy asar” tor o’ramasi yuzaga kelgan va bu o’rama hozirgacha ochilay demaydi. Shevalarimizdagi so’z boyligi har biri o’z elatining ko’chasida bee’tibor qolgan. Holbuki adabiy til sheva, dialekt, lahjalardagi so’z zahiralari hisobiga tinmay boyib, rivoj topib borishi kerak. Ishlatilmay yotgan zahiraning ko’lami nihoyatda keng. Hatto adabiy tilga asos qilib olingan qarluq-chigil-uyg’ur shevalarining (fonetika Toshkent, grammatikasi Farg’ona shevalaridan) o’zidagi rang-baranglik ham hali to’lig’icha o’rganilmagan. Siz T.Nafasovning “Qashqadaryo xalq so’zlari”, B.To’ychiboev va Q.Qashqirlining “Zominning til qomusi” degan fidoyi tadqiqotlarini yana bir o’qing, ne-ne so’z boyliklarimiz qaerlarda ko’milib yotganiga o’zingiz guvoh bo’lasiz. Biz esa shevada vottilab yo galdi-gattilab, mahallamizni dunyoga olib chiqqandek g’o’dayamiz. Asli bu millatning birbutunligiga qarshi ishlash, ha, ha, zararkunandalik ekaniga aqlimiz yetmaydi yo kibrimiz dilimiz ko’zini ko’r qilgan.

Til o’tmishidan yuz burish – o’zligidan yuz burish, so’z boyliklarini surrogat atamalarga almashtirish – bu tafakkurni surrogat qolipga solib, adabiy tilni muayyan tushovga solib qo’yishdir. Ming yil ilgarigi “Devonu lug’atit turk”dan bu yog’iga taraqqiyda bo’lgan tilimizni bugun nima ahvolga solayotganimiz o’zini o’zbek deb o’ylaydigan, o’zini fiqr qilguvchi hisoblaydigan har bir fuqaroning o’z taniga aqllashadigan muammosi va shunga beparvoligi uchun vijdoni, oriyati oldida, qolaversa, davlat tili haqidagi Qonun oldida javob beradigan masaladir. Zero davlat qanaqadir bir umumiy makon emas, u – o’zimiz, har birimiz.

Xar qanday obraz, personajga yozuvchining ko’rgani, eshitgani yo o’z boshidan kechirgani, yoxud xayolidan o’tkazgani asos bo’ladi. Shu bois qahramonlar muallifdan uncha uzoqda bo’lmaydi. Lekin yozilgan narsada har bir qilig’i, hatti-harakati, gap so’zlari, fe’l-atvoridan nusxa olingan bo’lsa-da, bu aynan o’sha qahramonning o’zi bo’lib chiqmaydi. U – qahramon haqidagi yozuvchining tasavvuri. Yozuvchi o’zi haqida yozsa ham, masalan, avtobiografik asarida, o’zini ancha-muncha badiiy ishlov bergan tarzda gavdalantiradi. “O’zi uylanmagan sovchi”da, o’z boshimdan o’tkazgan voqea turtki bo’lgan, lekin boshqa qahramon, personajlarning ham hayotdan ayrim jihatlari olingan bo’lsa-da, qolgan jihatlari to’qima. To’rt-besh personaj boshdan-oyoq uydirma. Bu romanni teleserialga stsenariy sifatida boshladim, qarasam, dialoglar binoyidek chiqyapti, dialogga azaldan san’at deb qarayman, kuchimni sinab ko’rmoqchi bo’ldim.

O’quvchiga o’zining zimistoni yetib ortadi, yozib uning ko’nglini battar qora qilish – adabiyotning vazifasi emas. Badiiy asar jinday bo’lsa-da yorug’lik berishi kerak. Men buni ataylab qilmayman, tabiatim shunday.

TV faqat vaqtingizni emas, o’zingizni ham jismi joningiz bilan qo’shib, to’lig’ingizcha yutib yuboradi. Lekin kimdir bu sharafli yumushni qilishi kerak… faqat yozuvchi emas.

Shoir uchun mutloq kamolot bo’lmaganidek, uning o’z yo’li, o’z ovozini topishi – balog’at pallasi ham muayyan bir davr, muayyan bosqich bilan chegaralanmaydi. Balog’at – katta yo’lning ibtidosi, boshlanishi.

Biz ko’pincha bir ijodkorning shakllanish bosqichlari, iste’dodining ochilishini tahlil qilganda, uning adabiyotga kirib kelish davridagi biografik va adabiy muhitdagi muhim faktorlarni, shoirning shaxsiy xarakter xususiyatlari, boshqa ijodkorlar bilan insoniy munosabatlarini atroflicha o’rganmaymiz. Holbuki, bu muammolarni chuqurroq tahlil qilish shoirlarning ijodiy o’ziga xosliklarini ochib berishda muhim ahamiyat kasb etadi.

Odil aka (Yoqubov) uyushma minbaridan: “Siz yoshlar Folknerni o’qishlaring kerak, Xemingueyni o’qishlaring kerak, men yaqinda o’qib, haqiqiy adabiyot nimaligini ko’rdim” deganda biz qachongi “folknershunos”, “xemingueyshunos”lar quyida istehzo qilib o’tirganmiz. Rost gap, guruh emas-u, to’rt besh jo’ra jahon adabiyotining sara namunalarini basma-basiga o’qirdik. Ko’plar bunga xatarli oliftalik deb qarardi. Tabiiy, o’zimizdagi ulug’larning aksariyatini tan olmasdik, o’qimasdik. Ularning “millionlar qalbini zabt etgan asarlari” bizga uch pul, to’g’risi ham shu, bunaqa asarlar o’sha millionlar qo’liga yetib borgani bilan qalbiga kirmas, o’ylagani, hatto o’zini eshitgani ham qo’ymaydigan mafkura gumbur-gumburlari quloqlarni batang qilar edi. Ana shu gumbur-gumbur mafkuraning gumburlagan ulkan ijodkorlari pastda hayot qanaqa kechayotganidan bexabar, xabardor bo’lsa ham qaramaslikka ko’zi o’rganib qolgan edi. Adabiyotning tubida nimalar kechayotganidan ishi yo’q, bilganlari esa olis bir xavotir bilan yoshlarga huv o’sha o’z yuksakliklaridan bepisand nazar tashlar edi. Yostiqday romanlar, bolishday dostonu jild-jild she’riy to’plamlar respublikaning eng ovloq burchaklarigacha hamdu sanosi bilan birga yetib borar, lekin hech kim ko’ngil qo’yib o’qimas edi. Ularning anchasi arbob-amaldor, kimsasiz dolonlarda (ular chiqsa xodimlar g’uv-v etib in-iniga urib ketardi) duch kelib qolsangiz ichigizgacha qaltiroq bosar, qabuliga yozilib, huzuriga yetishish taqdirlarni o’zgartirib yuborar edi. Ayrimlari o’zini o’zbek xalqining otasi deb e’lon qilishdan ham tap tortmas edi.

Yapon adabiyotidan, lotin Amerikasi buyuk yozuvchilaridan Jerom Selinjer, Kavabatani juda yaxshi ko’rib o’qiganman. Yevropaning ma’naviyatiga juda katta ta’sir qilgan Jan-Pol` Sartr, Kamyu asarlari bor edi. Men ataylab Kamyuning asarini tanlab olib, Zominga toqqa chiqib ketib, dam olish uyida mazza qilib tarjima qilganman.

Xemingueyning bir suhbatini o’qib, u o’qigan yozuvchilar asarlarini qidirishga tushdim, adabiyotshunos bo’laman deganim uchun yozuvchilarning o’z ijodlari, adabiyot haqidagi suhbatlari, ular haqidagi tadqiqotlarni o’rganib, xayolimda dunyoning sara yozuvchilari ro’yxatini tuzib oldim. Shu bilan asta-sekin jahon badiiy tafakkur maydonini o’z biligimcha kezishga tushdim. Hozir ham Yasunari Kavabata, Xorxe Luis Borxes, Jan Pol Sartr, G’ulomhusayn Saadiy (ruschada “Saedi”), Maks Frish asarlarini qayta mutolaa qilib turaman. Tili ohorli-toza asarlarni sevaman, tabiiyki, “Qissasi Rabg’o’ziy”, “Boburnoma” tili qanaqadir entiktiradigan hayajonlarga tortib ketadi, rostdan! “O’tkan kunlar”, “O’tmishdan ertaklar”. “Bolalik”, “Shum bola” yoshligimdan tiliga mahliyo bo’lganim asarlar. Tili uncha toza bo’lmagan asarlarni o’qiy olmayman, jumladan qiyomiga yetkizmay qilingan tarjimalarni ham. Demoqchimanki, meni tanqidchilikni tashlab, yozuvchi bo’lishga undagan omil shu, Dunyoning sara asarlaridan juda ko’pini o’qib yurdim, rus tiliga qilingan shu tarjimalar orqali shakllandim. Yozuvchi bo’lib, u-bu narsalarga erishgan bo’lsam, ana shu tarjimalar va o’z adabiyotimizdan terib-tergilab olib o’qishim tufayli. Va bunda, albatta Samarqand universitetida Navoiy bobomizdan chuqur darslar olganimizning ham ulushi juda katta. Qanaqa yozuvchi ekanimga o’zim bir narsa deyishim qiyin, bahoni kitobxon beradi. Men qanaqa yozuvchi bo’lishga intilganimni gapiryapman. Shu o’qish, o’rganishlar maromida o’quvchi, kitobxonni hurmatlab, unga aql o’rgatavermaslik, hayot haqida uning o’zi ham biladigan xulosalarni tiqishtirmaslik, tendentsiyayu mafkuradan qochish, xolis turib, tasvirdan fikr chiqarib olishni o’quvchining o’ziga qoldirib yozish yo’lini tanlashga harakat qildim. Ha, siz aytganday, odam bilan odam ochilib gaplashgandek tasvirlashni. Buning tagida, albatta, tasvirni xuddi rasmga tushirgandek o’zini berish nazarda tutilmaydi, detal, tafsilot, voqea ham o’qigan odamda boshqa ta’sirotlar uyg’otishi lozim. Yozuvchi xolis qoladi, o’zini bilmaslikka oladi, ba’zan anoyi tutadi, tasvirlari keraksiz ham tuyuladi, lekin til ohanglari bilan tortib turadi va shu ohanglar kitobxon ko’nglida aks-sado bo’lib, fikr uyg’otadi. Orzuim shunaqa chiroyli. Qani edi shunday yoza olsam deyman.Bir maromda, uzmay yoza olmaganman, bir ishda ishlagan paytlarim yozmaganman, shuning uchun ko’p joyda ikki yilga borib-bormay, bo’shab ketaverganman. Faqat TVda o’n bir yildan oshiqroq ishladim, shu payti ham yozmadim, orada muharririyat almashganda uchta hikoya yozib qolganim istisno qilsa. “Ro’yo”gacha bir maromda kelgan bo’lsam, o’sha o’zim ekanman. “Ro’yo”ni dardda yotib, dard bilan yozdim. Ishqilib tugatay degan xavotir, Murod Muhammad Do’st aytganday, “vasvasa bilan” oxi riga yetkazdim. Hammasi o’zining tabiiy maromida, yutug’u kamchiliklari bilan birga bo’lsin deb, odatimga xilof ravishda tiliga ham qayta teginmadim. Yana yozishni mo’ljal qilgan, boshlab qo’yilgan narsalarim bor, ularga ham vaqt qolishi, kuch yetishi kerak edi. Xudo xohlasa, siz aytgan, menga xos ijodiy printsip shu urinishlarimda ko’rinsa kerak.

Kitobxon deganimiz bir xil yuksak didli odamlardan tarkib topmaydi, o’qiyotgan omma qiziqishi, didi, bilimi, saviyasi, dunyoqarashi turli darajada bo’lgan qatlamlardan iborat. Butun dunyo kitobxoni shunday. Do’kon peshtaxtalarini asar emas asarlar bosib ketdi deymiz, demak, shuncha narsaga talab bor, uni o’qiyotgan omma bor-da. Nashriyotlar ham o’tmaydigan molini savdoga qo’ymaydi. Badiiyati teran asarlarni didi teran kitobxonlar o’qiydi, bu qatlam uncha qalin emas, ozchilikni tashkil qiladi, kelib chiqadiki, adabiyot elitarlashyapti

Adabiyot, adabiy asar birinchi galda til hodisasi, u milliy tilda yaratiladi, uning milliy jarangi bo’lsa, chetdagilar eshitadi, yirtiq karnayu teshik childirma bilan dunyoga chiqishni o’ylash.. hay, bilmadim.

Men ko’nikkan she’riyat ko’ngil rasmini iloj qadar to’liq qalamga oladi, modern esa ko’ngil
manzarasini faqat chizgilab o’tadi, shartlarga imolaydi, tuyg’ularga ishoralaydi, ulardan o’zingiz ma’no yaratasiz. Ha, yaratasiz. Faol ijodkorga aylanasiz. Bu eskiga qarshi yangilik emas, o’sha eskining zamirida yotgan, endi ochilayotgan, siz ochayotgan an’ana. Bu an’anaga shoir ataylab amal qilolmaydi yoki yangicha tafakkur da’vosi uni inkor ham eta olmaydi. An’ana, an’analar deylik, bu – she’r tarbiyasi bilan kirgan til ohanglari, o’zbek tilida she’r yozgan odam quvvatni shu tilda yaratilgan jami she’riyatdan oladi. Gap u yoki bu ustozimizga ergashishda, aniq bir davr yoki yo’nalishdan quvvatlanishdagina emas, tafakkurimizdagi she’riyatning jamuljam ta’sirotida.

Dunyo ta’sirlari kirib kelib, fikrlash tarzimizni o’y o’lcham-andazalarimizni o’zgartiryapti; yoshlarimizning poetik tafakkuri shu o’zgarishlar bosimi ostida ingroq bilan, qiynalib o’ziga yangi yo’l ochyapti. Yangilanish muayyan o’lchamlarga sig’maydi, o’z o’lchovlarini yaratadi, lekin mohiyatan bu o’sha adabiyot, bizni tarbiyalab o’ziga ko’niktirgan o’sha eskilikning tubdan davomi, biz ham – o’sha o’zimiz, binobarin, adabiyotning yangilanishi ruhiyatimizdagi o’zgarishlarning in’ikosi, shuning talabidan kelib chiqyapti. Dunyo adabiyoti ijodiy jarayoni tajribasi an’anadan qochish yoki uni inkor qilishni emas, balki yangilik yaratishda unga tayanishni o’rgatadi. Hatto an’analar inkor qilinganda ham, bu ambitsiya yoki yangi usul yoxud uslub targ’iboti, muayyan xartiya darajasida qoladi. Chunki badiiy ijod badiiy mushohada ifodasi – til bilan, an’ana shu tilning yangilanishiga singib ketgan, eng ilg’or novatorlik ham shu tilda maydonga tushadi, modern talabida uni she’riy nutq tarkibidan chiqarib tashlab bo’lmaydi.

Yangi romanimning nomi nega «G’uliston»? Bu so’z o’yini. Lug’atdan topib oldim g’ul degan so’zni. G’uldan g’uliylarni o’ylab chiqardim. G’uliston deb qo’ydim. O’tmish hayotimizda ko’rgan, ko’rayotganlarimizning aksi, taassurotlarimiz. Men bu asarni 1995 yillarda boshlaganman. Televidenie bilan bo’lib yozolmadim, qolib ketdi. Kasalligim tufayli pensiyaga chiqqanimdan so’ng buni yozdim. Tili men ko’p yillardan biri intilib kelgan til, tajriba qildim.

Bugun modern she’riyat deyilganda, qandaydir yot yoki chekka ta’sirlar, fikriy begonalik emas, biz ko’nikkan she’riyatimizning hali ko’nikmaganimiz jarayoni, qonuniy hosilasi deb tushunaman. Bu hosila o’ziga yo’l ochyapti, xolos va buni, har bir xayrli yangilikni kutib olgandek, qutlash kerak.

Odam hamma narsaga shukur qilishi kerak. Avvalo Xudoning bergan umriga. Men bergan dardiga ham, davosiga ham shukur qilaman. Besh yildan buyon gemodializ olaman. Shu davrda uchta kitob yozdim. Bu jihatdan umrimdan roziman.Men Ollohning ko’rsatgan har kuniga shukr qilib yashadim.