Машраб истеъдоди чақмоғи билан ўз замонаси – тунни ёрита билди. Бу ёруғда Машраб кўп одамлар ва кўп нарсаларни кўрди. Бу ёруғда одамларни ва одамлар Машрабни кўрдилар! Бу чақмоқ Машраб истеъдодини замонлар оша ёритиб турибди. Машраб ўзининг оташ тўла ижоди билан “ишқ аҳлига ўтлуғ юрагини даҳан” – дарвоза этди: софдил, покиза, ҳалол ва диёнатли одамлар “Кўнглиға бир ўт қалаб” ўтди, ниҳоят “кечасин ичидаги чақмоғи” бўлди. Ўз замонида одамлар қалбига қаланган бу ўт асрлар оша аланга олиб ҳозирги ёруғ кунларимиз кишиларининг дилларида ёнаяпти, демак яшаяпти.
Баҳодир Содиқов
БИР “ДЕВОН” БАҲОНАСИДА
КЕЧАСИН ИЧИДАГИ ЧАҚМОҒИМАН…
Ўзбек адабиётида шундай улуғ зотлар борки, уларнинг истеъдоди олдида ҳайратга тушамиз, улар билан фахрланамиз. Бу ҳайратимиз, бу фахримиз дунёсида буюк шоир Бобораҳим Машраб ҳам бор.
Машраб ўзининг мангу муҳаббати муҳрланган ўлмас ғазалларини яратар экан:
…Ишқинг жовидондур,
Кечани ишқ-ла кундуздек ёриттим. –
деб ёзади. Машраб истеъдоди чақмоғи билан ўз замонаси – тунни ёрита билди. Бу ёруғда Машраб кўп одамлар ва кўп нарсаларни кўрди. Бу ёруғда одамларни ва одамлар Машрабни кўрдилар! Бу чақмоқ Машраб истеъдодини замонлар оша ёритиб турибди.
Машраб ўзининг оташ тўла ижоди билан “ишқ аҳлига ўтлуғ юрагини даҳан” – дарвоза этди: софдил, покиза, ҳалол ва диёнатли одамлар “Кўнглиға бир ўт қалаб” ўтди, ниҳоят “кечасин ичидаги чақмоғи” бўлди. Ўз замонида одамлар қалбига қаланган бу ўт асрлар оша аланга олиб ҳозирги ёруғ кунларимиз кишиларининг дилларида ёнаяпти, демак яшаяпти.
Ўт ўтлигини қилади. Унинг вазифаси фақат ёниш эмас, балки ёндириш ҳамдир: ёритиш билан биргаликда куйдириш ҳамдир! Машраб ёзади:
Ким юзию кўзи ўтлуғ, хори мужгондин кечар.
Машраб эса ўт эди! У хори мужгондин – уйи, эл-юрти, авлод зурриётидан кечди. Кечди эмас, замон уни хори мужгонидан жудо қилди, бенасиб қолдирди.
Ўт билан Машраб қудратли олов – ҳақиқат, исён ўти олдида ўзини парвона билди, холос. Шунинг учун ҳам:
Парвонсифат жонимни ўтға қалаб ўтгум…
ёки:
Ўтдек тутаб куйди юрагим била жоним,
Парвона бўлиб ўтқа ўзимни ура қолдим…
ёки:
Ўтдек туташиб ёнди юрагим, куя-куя кул бўлғоли келдим.
…Шаъми жамолинг парвона қилди, ўтға ўзумни урғоли келдим. –
деб ёзади шоир ўз ғазалларида. Энди унинг ўти ҳақиқатнинг ёндирувчи, исённинг куйдирувчи олови билан қўшилиб ёна бошлади. Унинг олдида икки имконият: ёниш ё ёндириш, куйиш ё куйдириш бор эди.
Уни замон ҳасрати, ёрнинг фироқи ёндирди:
Ҳасрат ўтидин куйдиму мотамзада кеттим,
Фироқнинг ўтига куйдим, кияр бу устихон эмди.
У ёнганнинг бир ўчиши, бир кўйганнинг бир куйдириши бўлади. Машраб ўтларда ёниб-ёниб, охирида ўзи ўт бўлди. Энди уни ҳеч нарса, ҳатто дўзах оташи ҳам ёқолмас эди. Чунки дўзах сўзони ишқ ўти олдида ҳеч гап эмас. Ишқ ўти ўтларни ёндирар, сувларни куйдирар, тош-темирларни эритар эди:
Ишқ ўтидин ташлаб дўзах қурутай дерман…
Бу мисрада ошиқ қалби оташнинг ғурурини, қудратини намоён қилади. Яна бир мисол:
Чун барқ урубон чиқса ўшал кўҳга Мажнуни,
Дўзах куяр жаннату ризвон чидаёлмас…
Бу ўт қудратлик, жаннат дўзахни куйдириш билангина чекланмай, бутун илоҳий оламнинг маркази бўлмиш Арши Аълони ҳам ёндира олади:
Аршининг куяр оҳимдан тонгла бўлса қиёмат…
Бу мисра ортида самимий бир куч, бепарво бир ишонч, эрка бир ғурур кўринмаяптими? Ишқ ўтининг яшиндек шиддатидан эса осмон гумбази ҳам жунбушга келади:
Ўтлар чақилиб гуркираган раъд эмасдур чарх устига ҳар дам,
Оҳим ўтини шиддатидин берди садо бул гумбази даввор.
Жаннату дўзах, Арши Аълою барча фалакларни куйдирувчи бу ўтни тасаввур қилиб кўринг:
Ишқида оҳим ўти учундир ой ила кун!
Машрабнинг шу қудратли ўтдан “ошиқ элини кўнглига бир ўт қалаб” ўтиши оддий бир ҳол. Шу ўт билан замон “кечасин ичидаги чақмоғи” бўлиш эса Машраб учун яна ҳам камтарлик эди.
МАШРАБ, МАШРАБШУНОСЛИК ВА НАШРЛАР
Бизда Машраб асарлари кейинги 25 йилликда олти марта турли ҳажмда, турли савиядаги тадқиқотчилар томонидан тўпланиб нашр этилди. Бу нашрлар асосан учта бўлиб, қолганлари шуларнинг иккинчи ва учинчи чиқарилишидир.
А.Ҳайитметов ва П.Шамсиевлар тайёрлаган тўплам бу нашрларнинг биринчиси бўлиб, 100 бетча ҳажмда, сўзбоши билан 1958 йилда босилди ва орадан икки йил ўтгач такрор нашр этилди. А.Абдуғафуров тайёрлаган янги нашр 1963 йили нашр этилган бўлиб, Х.Ҳайитметов нашрига қараганда шоир ижодини қарийб икки марта кўп қамраб олган эди. Бу нашр анча шуҳрат қозонди. Орадан саккиз йил ўтгач, янги сўз боши билан иккинчи марта, 1979 йили яна бошқа сўз боши билан “Шарқ классиклари меросидан” сериясида учта янги ғазал ва битта янги мухаммас киритилиб, учинчи марта – 150000 нусхада нашр қилинди.
Лекин китобхонлар машрабшунослардан янги-янги сўзбошиларнигина кутаётганлари йўқ эди. уларга янги сўзбошилар билан бирга янги шеърлар, Машраб ижодидан тўлиқроқ баҳраманд қилувчи нашрлар ҳам керак. Ўқувчилар кутаётган бу нашрни Ваҳоб Раҳмонов билан Комилжон Исроиловлар Машраб “Девон”и шаклида эълон қилишди (1980 йил). Бундан кейинги ишлар асосан ушбу “Девон” асосида олиб борилиши керак. Чунки тадқиқот билан нашр бир-бирининг доирасидан чиқиб кетмаслиги лозим.
Юқорида айтганимиздек, турли хил савиялилик уларнинг сўз бошиларини ҳам четлаб ўтмаган эди. Маълумки, Машрабнинг таваллуд жойи, йили атрофида адабиётшунослигимиз турли қарашларга эга. А.Абдуғафуров бу масалага тўғри муносабат билдиради. У Машраб нашрларига ёзган барча сўзбошиларида шоир таваллуди 1640 йил, туғилган жойи Наманган эканлигини таъкидлайди. А.Ҳайитметов эса Машраб 1657 йили Андижонда туғилган деб даъво қилади. Умуман машрабшуносликдаги бу икки йўналиш ҳақида А.Абдуғафуровнинг “Эрк ва эзгулик куйчилари” китоби орқали яхши танишиш мумкин.
Ваҳоб Раҳмонов “Девон” сўзбошисида бу масаланинг “жой” қисмига аниқлик киритади. У адабиётшуносликда шу масаланинг узил-кесил ҳал бўлишини айтиб, “андижончилар” Андигонни Андижон деб хато ўқиганликлари, Андигон – Намангандаги бир қишлоқ эканлигини таъкидлайди.
Иккинчи масала баҳсли қоляпти, у ҳам бўлса Машрабнинг туғилган вақти. Машрабшуносликдаги “жой” масаласига дадил ва далил билан чек қўйган Ваҳоб Раҳмонов Машрабнинг туғилган йилини 1657 кўрсатиб бу масалани ойдинлаштиришдан четланиб ўтади.
Адабиётшуносларимиз юзага чиқарган бу 17 йил чорак асрдан бери китобдан-китобга, мақоладан-мақолага соя ташлаб ўтяпти.
Биринчи масала узил-кесил ҳал бўлибди, деб хотиржам бўлинган бир пайтда А.Ҳайитметовнинг “Шарқ Юлдузи” журналида (З, 1980) “Машраб лирикаси” мақоласи эълон қилинди. Мақолада Машрабнинг “туғилган ерига оид икки хил маълумот мавжудлигини қайд этиш билан чегараланиш кифоя” деб масаланинг узил-кесил ҳал қилинганига шубҳа билдиради. Машраб ҳаётига доир бу икки масала атрофида манзара ана шундай.
Юқоридаги баҳслар Машраб ҳаётига оид бўлса, яна шундай мунозаралар борки, улар шоир ижодини тадқиқ қилишда юзага чиққан. А.Абдуғафуров Машраб ҳақида гапирганда, унинг Лутфий, Навоий ижодини чуқур ўрганганлиги, ғазалларига тазмин ва назиралар битганлигини гапиради ва Машрабнинг бошқа шоирлар билан боғланиш доирасини ана шу икки мисол билангина чеклаб қўяди. Машраб энг кўп таъсирланган ва ижодини ўзига яқин тутган шоирлар орасида Ҳофиз, Насимийлар бор эдики, бу хусусда А.Ҳайитметов ва В.Раҳмоновлар далилли мисолар келтиришади. Машрабнинг Насимий қаламига мансуб машҳур “Сиғмазам”радифли ғазалига назира тарзида “Сиғмадур”, “Сиғмадим” радифли ғазалларини яратганлиги мисоли айниқса эътиборлидир. Тадқиқотчи В.Раҳмонов Машрабнинг Бадриддин Ҳилолий билан боғланиш нуқтасини топгани янада қувончли бўлган.
Демак, ҳозирча машрабшуносликда шоирнинг Лутфий, Навоий, Насимий, Ҳилолий билангина боғланиш нуқталари ҳақида гап бор. Машраб булардан ташқари ўзбек адабиётининг Аҳмад Яссавий, Сўфи Оллоёр каби вакиллари билан ҳам кўп ўринларда яқиндир. Умуман, адабиётшунослигимиз олдида Машраб ижодини турли оқимдаги унга замондош ва ўтмишдош шоирлар ижоди билан мукаммал қиёсий ўрганиш, шунингдек Машрабнинг ўзидан кейинги шоирларга таъсирини чуқур тадқиқ қилишдек улкан вазифа турибди.
Машраб шеърларини таҳлил қилишда маълум бир шеърий парчани (мисра, матлаъ) асосий фикрдан узиб қараш, шеърнинг умумий маъносига эътибор бермаслик орқасида кўпгина хатоларга йўл қўйилган. Масалан, А.Абдуғафуров шоир асарларининг 1971 йил нашридаги сўзбошисида қуйидаги байтни таҳлил қилади:
Бир худодин ўзгаси барча ғалатдур Машрабо
Гул агар бўлмаса илкимда тиконни на қилай!
Таҳлилда шоир таносиб санъатини қўллаб “биринчи мисра мазмунини иккинчи мисрада намойиш этади, худони… инкор этади” деб даъво қилинади.
Машраб тадқиқотчи айтган санъатни қўллаган бўлса бордир, лекин худони инкор этмайди.Тадқиқотчининг даъвоси нотўғри эканлигини кўрсатиш учун айнан шу ғазалнинг бошқа бир матлаъини келтирамиз:
Зарраи нури қуёшдек бу жаҳон ичра тамом,
Ошкора ўлмаса, сирри ниҳонни на қилай!
Бу матлаъ мазмунини сўфилар таълимоти ёрдамисиз очиш мумкин эмас. Қуёш мавжудлигини намоён қиладиган нарса – унинг бизга етиб келадиган зарралари Худо – улуғ сирри ниҳон! Бу сирри ниҳон ошкор бўлмаса, яъни унинг васлига етолмасам ошиқ бўлиб нима қилдим, демоқчи Машраб. Тадқиқотчига Машраб худони инкор этади деб айтиш имконини берган нарса бошқа ёқда. Биз келтирган матлаънинг иккинчи мисрасидаги “Ошкора бўлмаса” деган жойини “Ошкора бўлса” деб мутлақо тескари ўқийди ва ҳалигидай “кашфиёт” яратишга муяссар бўлади. Бу хато, яъни “Ошкора бўлса” деган жойи нашрлардан-нашрларга оёғи осмондан келиб ўтаверди, ниҳоят, “Девон”га келганда матнчиларнинг хизматлари туфайли асл ҳолига келди (71-бет). Шундай қилиб, адабиётимизда 20 йиллаб ерда қўли билан юрган Машраб ўзини тўғрилаб олди, оёғини ерга туширди! Лекин айнан шу ғазал атрофидаги иккинчи нуқсон “Девон”да ҳам тузатилмади. А.Абдуғафуров сўзбошисида худони инкор қилади деб даъво қилган ва бошқа тадқиқотларида ҳам бир неча бор мурожаат этилган матлаъ нашрларининг ҳеч қайсисига кирмай қолаверган. Сўзбошида мисол тариқасида келтирилиб шоирнинг оёғини осмондан қиладиган ярашиқсиз тарзда таҳлилқилинган матлаънинг китобдан, ғазалдан тушириб қолдирилишини қандай изоҳлаш мумкин.
Ваҳоб Раҳмонов ҳам сўл сўфилар таълимоти тўғрисида гапирар экан шўрлик матлаънинг “Бир худодин ўзгаси барча ғалатдур Машрабо!” мисрасини келтиради-ю, “Девон”нинг ўзига келганда яна ғазалдан тушириб қолдиради. Бу ҳолда шоир ҳақидаги тадқиқотлар билан шоир асарлари ўртасида узилиш зиддият келиб чиқади. Айнан шу ҳолнинг олдини олиш ҳақида А.Ҳайитметов ўз вақтида эслатиб ўтган эди.
Бу жиҳатдан ўз ҳажми ҳамда матни савиясига кўра Машрабнинг “Девон”и бошқа нашрларга қараганда қимматлидир.
“ДЕВОН”НИ ВАРАҚЛАБ…
Машрабнинг Ваҳоб Раҳмонов ва Комилжон Исроиловлар нашрга тайёрланган “Девон”и сўзбоши, шеърлар ва луғатдан иборат. Ваҳоб Раҳмонов қаламига мансуб “Буюк исёнкор” деб номланган сўзбошининг асосий муваффақиятларидан бири сўфилар таълимотининг ўнг ва сўл қанотлари ҳақида равшан ҳамда қарийб аниқ маълумотлар берилганлигида кўринади. Машраб мансуб бўлган сўл қанот сўфилар таълимоти билан яхши таниш бўлгандагина унинг шеърларини ўринли тушуниш мумкин. Лекин тадқиқотчи бирданига сўл сўфийларнинг зоҳидларга муносабатига ўтиб кетади. Ўқувчига зоҳидлар ҳақида ҳам маълумот зарур эди. Чунки тадқиқот йўналишига кўра зоҳидларни ўнг сўфийлар билан аралаштириб юбориш имконияти очилиб қолади.
Хайрият, тадқиқотчи ўз хатосини кечикиброқ бўлса ҳам тўғрилайди.
Машрабнинг худо билан шартномали савдо қилувчи (бу дунёда мен шариат қоидаларини бажараман. У дунёда мени жаннатингга киритасан) бу таъмагир зоҳидларга қарши битилган ўтли ғазалларидан жуда ўринли мисоллар келтирилади ва бу билан Машрабнинг зоҳидларга нисбатан исёнкор муносабати узил-кесил равшанлашади.
Машрабнинг Имомиддин Насимий, Бадриддин Ҳилолий билан боғлиқ жиҳатларини топганлиги машрабшуносликка ихлосли ва чуқур билимли янги тадқиқотчи кириб келаётганидан хабар беради. Ғазалларни таҳлил қилиш ҳамма ўринларда ҳам тўғри бўлавермаган. Масалан, тадқиқотчи шоирнинг қуйидаги байтини келтиради ва шарҳлайди:
Мани кўрса қачондур шайхулислом Аҳрамон янглиғ,
Нечун, бўйнуға зулфи тори чирмашган туморим бор!
“Аҳрамон-ёвузлик тимсоли, девларнинг бошлиғи. Шоир шайхулисломни ана шу девга ўхшатмоқда!”. Машраб учун шайхулисломни Аҳрамонга ўхшатиш ундов қўядиган даражада катта гап эмас эди. Машраб бу ерда шайхулисломнинг қаҳрамонлигидан кўра ўз софлиги, имони, диёнати тўғрисида кўпроқ гапираяптики, тадқиқотчи бу хусусда ҳеч нарса эслатмайди.
Энди асосий масалага – “Девон”даги шеърлар масаласига ўтсак. “Девон”нинг дарров кўзга ташланадиган уч афзаллиги бор.
1. Кўп сонли янги шеърлар киритилган.
2. Олдинги нашрларда босилган баъзи шеърлар янги матлаълар билан тўлдирилган.
3. Шеърларнинг аввалги нашрларда ноўрин таҳрир қилинган ёки хато ўқилган жойлари иложи борича тўғриланган.
Биз асосий эътиборни кейинги икки нуқтага қаратамиз. “Девон”да ўнта ғазал олдинги нашрларда тушиб қолган 16 матлаъ билан тўлдирилган. Энг эътиборли томони шундаки, олдинги нашрларда “йиғларман” радифли ғазалнинг тугалланмаси йўқ эди. “Девон”да ушбу тугалланма матлаъ қўшилган:
Илоҳи махфират дарёсидин Машрабни шобод эт,
Ҳамиша, шайъаллилоҳ, деб қаландарвор йиғларман.
Бу матлаънинг киритилиши бошқаларидан айрича фарқланади. Чунки классик ғазалчиликда тугалланмада шоир тахаллусининг бўлишига қатъий риоя қилинган. “Девон”да айнан шу аҳамиятли нуқсон тузатилди.
“Эмди”, “эттим”, “ўзум”, “чидаёлмас” радифли ғазалларга Машраб исёнкорлигининг асосий хусусиятини – ишқ ўти, ҳасрат оҳи билан дунёни титратиш жиҳатларини ифодалаган янги маълумотлар киритилиб мақтовга сазовор иш қилинган. Мисол тариқасида биргина янги матлаъ келтириш билан чегараланамиз:
Сўз гавҳарини фош қилсам ўшанда,
Далол баҳо айлару муштар чидаёлмас!
Энди тузатилган нуқсонлар тўғрисида бир-икки оғиз сўз. Машраб асарларининг 1979 йилги нашрида “Дерман” радифли ғазал шундай тугарди:
Кўз ёши чу сув бўлди дўзах ўтидин, Машраб,
Ишқни ўтидин ташлаб дўзах қурутай дерман.
“Девон”да матлаънинг биринчи мисраси:
Кўз ёшини сочибман дўзах ўтина, Машраб… —
шаклига келтирилган ва мисраларнинг мантиқий ҳамда йўналиш мувозанати тикланган. Бу тарздаги мисолларни кўплаб келтириш мумкин.
“Девон”ни ўқиш мобайнида адабиётшунослигимиз олдида янги бир масъулиятли ва бажарилиши зарур вазифа турганлиги аён бўлди. У ҳам бўлса, Машраб асарларининг мукаммал танқидий матнини тайёрлаш масаласидир. Бунинг аҳамияти қанчалар катта эканлиги оддий бир-иккитагина мисол орқалиёқ кўринади.
“Девон”да “Руҳу жоним аршга етти” деб бошланадиган бир ғазал бор. Ғазал 16 мисрадан иборат. Ушбу сатрлар муаллифида сақланаётган мўътабар қўлёзма “Баёз”лардан бирида ғазал 22 мисрадир. Бундан ташқари бу ҳар икки нусхада кўпгина сўзлар ҳам фарқланади. Масалан, “Девон”да “руҳу жоним” бўлса, “Баёз”да “руҳи поким”, “Девон”да “бахти қаро келдим” бўлса, “Баёзда” “бахти қаро туғдим”, “Девон”да “Ҳўқонимсан” бўлса, “Баёз”да “Қўқониман” шаклида ёзилган. Бу ҳали биргина мисол.
“
Оқибат” радифли ғазал “Девон”да 20 мисра бўлса, “Баёз”да 28 мисрадан иборат. Бу нусхаларда сўзлардан ташқари бир-икки мисралар ҳам фарқланади. “Девон”да 4-матлаънинг иккинчи мисраси:
Шеърларни корини марг этти сомон оқибат –
тарзида бўлса, “Баёз”да:
Қонга айлантурди ёшимни бу мужгон оқибат –
деб ёзилган.
Хуллас, шу бир-икки мисраларнинг ўзиёқ Машраб асарлари мукаммал танқидий матнини ишлаб чиқиш заруратини очиқ-ойдин кўрсатади.
Ҳали машрабшунослар олдида улкан вазифалар турибди. Шу вазифалар қаторига юқорида биз йўл-йўлакай тўхталиб ўтганларимиздан ташқари Машраб маҳоратини очиб бериш, шоир асарларининг ишончли таҳлили масалалари ҳам киради.
1981
Манба: «Камалак» тўплами,Тошкент,1981.
Bahodir Sodiqov
BIR “DЕVON” BAHONASIDA
KЕCHASIN ICHIDAGI CHAQMOG‘IMAN…
O‘zbek adabiyotida shunday ulug‘ zotlar borki, ularning iste’dodi oldida hayratga tushamiz, ular bilan faxrlanamiz. Bu hayratimiz, bu faxrimiz dunyosida buyuk shoir Boborahim Mashrab ham bor.
Mashrab o‘zining mangu muhabbati muhrlangan o‘lmas g‘azallarini yaratar ekan:
…Ishqing jovidondur,
Kechani ishq-la kunduzdek yorittim. –
deb yozadi. Mashrab iste’dodi chaqmog‘i bilan o‘z zamonasi – tunni yorita bildi. Bu yorug‘da Mashrab ko‘p odamlar va ko‘p narsalarni ko‘rdi. Bu yorug‘da odamlarni va odamlar Mashrabni ko‘rdilar! Bu chaqmoq Mashrab iste’dodini zamonlar osha yoritib turibdi.
Mashrab o‘zining otash to‘la ijodi bilan “ishq ahliga o‘tlug‘ yuragini dahan” – darvoza etdi: sofdil, pokiza, halol va diyonatli odamlar “Ko‘nglig‘a bir o‘t qalab” o‘tdi, nihoyat “kechasin ichidagi chaqmog‘i” bo‘ldi. O‘z zamonida odamlar qalbiga qalangan bu o‘t asrlar osha alanga olib hozirgi yorug‘ kunlarimiz kishilarining dillarida yonayapti, demak yashayapti.
O‘t o‘tligini qiladi. Uning vazifasi faqat yonish emas, balki yondirish hamdir: yoritish bilan birgalikda kuydirish hamdir! Mashrab yozadi:
Kim yuziyu ko‘zi o‘tlug‘, xori mujgondin kechar.
Mashrab esa o‘t edi! U xori mujgondin – uyi, el-yurti, avlod zurriyotidan kechdi. Kechdi emas, zamon uni xori mujgonidan judo qildi, benasib qoldirdi.
O‘t bilan Mashrab qudratli olov – haqiqat, isyon o‘ti oldida o‘zini parvona bildi, xolos. Shuning uchun ham:
Parvonsifat jonimni o‘tg‘a qalab o‘tgum…
yoki:
O‘tdek tutab kuydi yuragim bila jonim,
Parvona bo‘lib o‘tqa o‘zimni ura qoldim…
yoki:
O‘tdek tutashib yondi yuragim, kuya-kuya kul bo‘lg‘oli keldim.
…Sha’mi jamoling parvona qildi, o‘tg‘a o‘zumni urg‘oli keldim. –
deb yozadi shoir o‘z g‘azallarida. Endi uning o‘ti haqiqatning yondiruvchi, isyonning kuydiruvchi olovi bilan qo‘shilib yona boshladi. Uning oldida ikki imkoniyat: yonish yo yondirish, kuyish yo kuydirish bor edi.
Uni zamon hasrati, yorning firoqi yondirdi:
Hasrat o‘tidin kuydimu motamzada kettim,
Firoqning o‘tiga kuydim, kiyar bu ustixon emdi.
U yonganning bir o‘chishi, bir ko‘yganning bir kuydirishi bo‘ladi. Mashrab o‘tlarda yonib-yonib, oxirida o‘zi o‘t bo‘ldi. Endi uni hech narsa, hatto do‘zax otashi ham yoqolmas edi. Chunki do‘zax so‘zoni ishq o‘ti oldida hech gap emas. Ishq o‘ti o‘tlarni yondirar, suvlarni kuydirar, tosh-temirlarni eritar edi:
Ishq o‘tidin tashlab do‘zax qurutay derman…
Bu misrada oshiq qalbi otashning g‘ururini, qudratini namoyon qiladi. Yana bir misol:
Chun barq urubon chiqsa o‘shal ko‘hga Majnuni,
Do‘zax kuyar jannatu rizvon chidayolmas…
Bu o‘t qudratlik, jannat do‘zaxni kuydirish bilangina cheklanmay, butun ilohiy olamning markazi bo‘lmish Arshi A’loni ham yondira oladi:
Arshining kuyar ohimdan tongla bo‘lsa qiyomat…
Bu misra ortida samimiy bir kuch, beparvo bir ishonch, erka bir g‘urur ko‘rinmayaptimi? Ishq o‘tining yashindek shiddatidan esa osmon gumbazi ham junbushga keladi:
O‘tlar chaqilib gurkiragan ra’d emasdur charx ustiga har dam,
Ohim o‘tini shiddatidin berdi sado bul gumbazi davvor.
Jannatu do‘zax, Arshi A’loyu barcha falaklarni kuydiruvchi bu o‘tni tasavvur qilib ko‘ring:
Ishqida ohim o‘ti uchundir oy ila kun!
Mashrabning shu qudratli o‘tdan “oshiq elini ko‘ngliga bir o‘t qalab” o‘tishi oddiy bir hol. Shu o‘t bilan zamon “kechasin ichidagi chaqmog‘i” bo‘lish esa Mashrab uchun yana ham kamtarlik edi.
MASHRAB, MASHRABSHUNOSLIK VA NASHRLAR
Bizda Mashrab asarlari keyingi 25 yillikda olti marta turli hajmda, turli saviyadagi tadqiqotchilar tomonidan to‘planib nashr etildi. Bu nashrlar asosan uchta bo‘lib, qolganlari shularning ikkinchi va uchinchi chiqarilishidir.
A.Hayitmetov va P.Shamsiyevlar tayyorlagan to‘plam bu nashrlarning birinchisi bo‘lib, 100 betcha hajmda, so‘zboshi bilan 1958 yilda bosildi va oradan ikki yil o‘tgach takror nashr etildi. A.Abdug‘afurov tayyorlagan yangi nashr 1963 yili nashr etilgan bo‘lib, X.Hayitmetov nashriga qaraganda shoir ijodini qariyb ikki marta ko‘p qamrab olgan edi. Bu nashr ancha shuhrat qozondi. Oradan sakkiz yil o‘tgach, yangi so‘z boshi bilan ikkinchi marta, 1979 yili yana boshqa so‘z boshi bilan “Sharq klassiklari merosidan” seriyasida uchta yangi g‘azal va bitta yangi muxammas kiritilib, uchinchi marta – 150000 nusxada nashr qilindi.
Lekin kitobxonlar mashrabshunoslardan yangi-yangi so‘zboshilarnigina kutayotganlari yo‘q edi. ularga yangi so‘zboshilar bilan birga yangi she’rlar, Mashrab ijodidan to‘liqroq bahramand qiluvchi nashrlar ham kerak. O‘quvchilar kutayotgan bu nashrni Vahob Rahmonov bilan Komiljon Isroilovlar Mashrab “Devon”i shaklida e’lon qilishdi (1980 yil). Bundan keyingi ishlar asosan ushbu “Devon” asosida olib borilishi kerak. Chunki tadqiqot bilan nashr bir-birining doirasidan chiqib ketmasligi lozim.
Yuqorida aytganimizdek, turli xil saviyalilik ularning so‘z boshilarini ham chetlab o‘tmagan edi. Ma’lumki, Mashrabning tavallud joyi, yili atrofida adabiyotshunosligimiz turli qarashlarga ega. A.Abdug‘afurov bu masalaga to‘g‘ri munosabat bildiradi. U Mashrab nashrlariga yozgan barcha so‘zboshilarida shoir tavalludi 1640 yil, tug‘ilgan joyi Namangan ekanligini ta’kidlaydi. A.Hayitmetov esa Mashrab 1657 yili Andijonda tug‘ilgan deb da’vo qiladi. Umuman mashrabshunoslikdagi bu ikki yo‘nalish haqida A.Abdug‘afurovning “Erk va ezgulik kuychilari” kitobi orqali yaxshi tanishish mumkin.
Vahob Rahmonov “Devon” so‘zboshisida bu masalaning “joy” qismiga aniqlik kiritadi. U adabiyotshunoslikda shu masalaning uzil-kesil hal bo‘lishini aytib, “andijonchilar” Andigonni Andijon deb xato o‘qiganliklari, Andigon – Namangandagi bir qishloq ekanligini ta’kidlaydi.
Ikkinchi masala bahsli qolyapti, u ham bo‘lsa Mashrabning tug‘ilgan vaqti. Mashrabshunoslikdagi “joy” masalasiga dadil va dalil bilan chek qo‘ygan Vahob Rahmonov Mashrabning tug‘ilgan yilini 1657 ko‘rsatib bu masalani oydinlashtirishdan chetlanib o‘tadi.
Adabiyotshunoslarimiz yuzaga chiqargan bu 17 yil chorak asrdan beri kitobdan-kitobga, maqoladan-maqolaga soya tashlab o‘tyapti.
Birinchi masala uzil-kesil hal bo‘libdi, deb xotirjam bo‘lingan bir paytda A.Hayitmetovning “Sharq Yulduzi” jurnalida (Z, 1980) “Mashrab lirikasi” maqolasi e’lon qilindi. Maqolada Mashrabning “tug‘ilgan yeriga oid ikki xil ma’lumot mavjudligini qayd etish bilan chegaralanish kifoya” deb masalaning uzil-kesil hal qilinganiga shubha bildiradi. Mashrab hayotiga doir bu ikki masala atrofida manzara ana shunday.
Yuqoridagi bahslar Mashrab hayotiga oid bo‘lsa, yana shunday munozaralar borki, ular shoir ijodini tadqiq qilishda yuzaga chiqqan. A.Abdug‘afurov Mashrab haqida gapirganda, uning Lutfiy, Navoiy ijodini chuqur o‘rganganligi, g‘azallariga tazmin va naziralar bitganligini gapiradi va Mashrabning boshqa shoirlar bilan bog‘lanish doirasini ana shu ikki misol bilangina cheklab qo‘yadi. Mashrab eng ko‘p ta’sirlangan va ijodini o‘ziga yaqin tutgan shoirlar orasida Hofiz, Nasimiylar bor ediki, bu xususda A.Hayitmetov va V.Rahmonovlar dalilli misolar keltirishadi. Mashrabning Nasimiy qalamiga mansub mashhur “Sig‘mazam”radifli g‘azaliga nazira tarzida “Sig‘madur”, “Sig‘madim” radifli g‘azallarini yaratganligi misoli ayniqsa e’tiborlidir. Tadqiqotchi V.Rahmonov Mashrabning Badriddin Hiloliy bilan bog‘lanish nuqtasini topgani yanada quvonchli bo‘lgan.
Demak, hozircha mashrabshunoslikda shoirning Lutfiy, Navoiy, Nasimiy, Hiloliy bilangina bog‘lanish nuqtalari haqida gap bor. Mashrab bulardan tashqari o‘zbek adabiyotining Ahmad Yassaviy, So‘fi Olloyor kabi vakillari bilan ham ko‘p o‘rinlarda yaqindir. Umuman, adabiyotshunosligimiz oldida Mashrab ijodini turli oqimdagi unga zamondosh va o‘tmishdosh shoirlar ijodi bilan mukammal qiyosiy o‘rganish, shuningdek Mashrabning o‘zidan keyingi shoirlarga ta’sirini chuqur tadqiq qilishdek ulkan vazifa turibdi.
Mashrab she’rlarini tahlil qilishda ma’lum bir she’riy parchani (misra, matla’) asosiy fikrdan uzib qarash, she’rning umumiy ma’nosiga e’tibor bermaslik orqasida ko‘pgina xatolarga yo‘l qo‘yilgan. Masalan, A.Abdug‘afurov shoir asarlarining 1971 yil nashridagi so‘zboshisida quyidagi baytni tahlil qiladi:
Bir xudodin o‘zgasi barcha g‘alatdur Mashrabo
Gul agar bo‘lmasa ilkimda tikonni na qilay!
Tahlilda shoir tanosib san’atini qo‘llab “birinchi misra mazmunini ikkinchi misrada namoyish etadi, xudoni… inkor etadi” deb da’vo qilinadi.
Mashrab tadqiqotchi aytgan san’atni qo‘llagan bo‘lsa bordir, lekin xudoni inkor etmaydi.Tadqiqotchining da’vosi noto‘g‘ri ekanligini ko‘rsatish uchun aynan shu g‘azalning boshqa bir matla’ini keltiramiz:
Zarrai nuri quyoshdek bu jahon ichra tamom,
Oshkora o‘lmasa, sirri nihonni na qilay!
Bu matla’ mazmunini so‘filar ta’limoti yordamisiz ochish mumkin emas. Quyosh mavjudligini namoyon qiladigan narsa – uning bizga yetib keladigan zarralari Xudo – ulug‘ sirri nihon! Bu sirri nihon oshkor bo‘lmasa, ya’ni uning vasliga yetolmasam oshiq bo‘lib nima qildim, demoqchi Mashrab. Tadqiqotchiga Mashrab xudoni inkor etadi deb aytish imkonini bergan narsa boshqa yoqda. Biz keltirgan matla’ning ikkinchi misrasidagi “Oshkora bo‘lmasa” degan joyini “Oshkora bo‘lsa” deb mutlaqo teskari o‘qiydi va haligiday “kashfiyot” yaratishga muyassar bo‘ladi. Bu xato, ya’ni “Oshkora bo‘lsa” degan joyi nashrlardan-nashrlarga oyog‘i osmondan kelib o‘taverdi, nihoyat, “Devon”ga kelganda matnchilarning xizmatlari tufayli asl holiga keldi (71-bet). Shunday qilib, adabiyotimizda 20 yillab yerda qo‘li bilan yurgan Mashrab o‘zini to‘g‘rilab oldi, oyog‘ini yerga tushirdi! Lekin aynan shu g‘azal atrofidagi ikkinchi nuqson “Devon”da ham tuzatilmadi. A.Abdug‘afurov so‘zboshisida xudoni inkor qiladi deb da’vo qilgan va boshqa tadqiqotlarida ham bir necha bor murojaat etilgan matla’ nashrlarining hech qaysisiga kirmay qolavergan. So‘zboshida misol tariqasida keltirilib shoirning oyog‘ini osmondan qiladigan yarashiqsiz tarzda tahlilqilingan matla’ning kitobdan, g‘azaldan tushirib qoldirilishini qanday izohlash mumkin.
Vahob Rahmonov ham so‘l so‘filar ta’limoti to‘g‘risida gapirar ekan sho‘rlik matla’ning “Bir xudodin o‘zgasi barcha g‘alatdur Mashrabo!” misrasini keltiradi-yu, “Devon”ning o‘ziga kelganda yana g‘azaldan tushirib qoldiradi. Bu holda shoir haqidagi tadqiqotlar bilan shoir asarlari o‘rtasida uzilish ziddiyat kelib chiqadi. Aynan shu holning oldini olish haqida A.Hayitmetov o‘z vaqtida eslatib o‘tgan edi.
Bu jihatdan o‘z hajmi hamda matni saviyasiga ko‘ra Mashrabning “Devon”i boshqa nashrlarga qaraganda qimmatlidir.
“DЕVON”NI VARAQLAB…
Mashrabning Vahob Rahmonov va Komiljon Isroilovlar nashrga tayyorlangan “Devon”i so‘zboshi, she’rlar va lug‘atdan iborat. Vahob Rahmonov qalamiga mansub “Buyuk isyonkor” deb nomlangan so‘zboshining asosiy muvaffaqiyatlaridan biri so‘filar ta’limotining o‘ng va so‘l qanotlari haqida ravshan hamda qariyb aniq ma’lumotlar berilganligida ko‘rinadi. Mashrab mansub bo‘lgan so‘l qanot so‘filar ta’limoti bilan yaxshi tanish bo‘lgandagina uning she’rlarini o‘rinli tushunish mumkin. Lekin tadqiqotchi birdaniga so‘l so‘fiylarning zohidlarga munosabatiga o‘tib ketadi. O‘quvchiga zohidlar haqida ham ma’lumot zarur edi. Chunki tadqiqot yo‘nalishiga ko‘ra zohidlarni o‘ng so‘fiylar bilan aralashtirib yuborish imkoniyati ochilib qoladi.
Xayriyat, tadqiqotchi o‘z xatosini kechikibroq bo‘lsa ham to‘g‘rilaydi.
Mashrabning xudo bilan shartnomali savdo qiluvchi (bu dunyoda men shariat qoidalarini bajaraman. U dunyoda meni jannatingga kiritasan) bu ta’magir zohidlarga qarshi bitilgan o‘tli g‘azallaridan juda o‘rinli misollar keltiriladi va bu bilan Mashrabning zohidlarga nisbatan isyonkor munosabati uzil-kesil ravshanlashadi.
Mashrabning Imomiddin Nasimiy, Badriddin Hiloliy bilan bog‘liq jihatlarini topganligi mashrabshunoslikka ixlosli va chuqur bilimli yangi tadqiqotchi kirib kelayotganidan xabar beradi. G‘azallarni tahlil qilish hamma o‘rinlarda ham to‘g‘ri bo‘lavermagan. Masalan, tadqiqotchi shoirning quyidagi baytini keltiradi va sharhlaydi:
Mani ko‘rsa qachondur shayxulislom Ahramon yanglig‘,
Nechun, bo‘ynug‘a zulfi tori chirmashgan tumorim bor!
“Ahramon-yovuzlik timsoli, devlarning boshlig‘i. Shoir shayxulislomni ana shu devga o‘xshatmoqda!”. Mashrab uchun shayxulislomni Ahramonga o‘xshatish undov qo‘yadigan darajada katta gap emas edi. Mashrab bu yerda shayxulislomning qahramonligidan ko‘ra o‘z sofligi, imoni, diyonati to‘g‘risida ko‘proq gapirayaptiki, tadqiqotchi bu xususda hech narsa eslatmaydi.
Endi asosiy masalaga – “Devon”dagi she’rlar masalasiga o‘tsak. “Devon”ning darrov ko‘zga tashlanadigan uch afzalligi bor.
1. Ko‘p sonli yangi she’rlar kiritilgan.
2. Oldingi nashrlarda bosilgan ba’zi she’rlar yangi matla’lar bilan to‘ldirilgan.
3. She’rlarning avvalgi nashrlarda noo‘rin tahrir qilingan yoki xato o‘qilgan joylari iloji boricha to‘g‘rilangan.
Biz asosiy e’tiborni keyingi ikki nuqtaga qaratamiz. “Devon”da o‘nta g‘azal oldingi nashrlarda tushib qolgan 16 matla’ bilan to‘ldirilgan. Eng e’tiborli tomoni shundaki, oldingi nashrlarda “yig‘larman” radifli g‘azalning tugallanmasi yo‘q edi. “Devon”da ushbu tugallanma matla’ qo‘shilgan:
Ilohi maxfirat daryosidin Mashrabni shobod et,
Hamisha, shay’alliloh, deb qalandarvor yig‘larman.
Bu matla’ning kiritilishi boshqalaridan ayricha farqlanadi. Chunki klassik g‘azalchilikda tugallanmada shoir taxallusining bo‘lishiga qat’iy rioya qilingan. “Devon”da aynan shu ahamiyatli nuqson tuzatildi.
“Emdi”, “ettim”, “o‘zum”, “chidayolmas” radifli g‘azallarga Mashrab isyonkorligining asosiy xususiyatini – ishq o‘ti, hasrat ohi bilan dunyoni titratish jihatlarini ifodalagan yangi ma’lumotlar kiritilib maqtovga sazovor ish qilingan. Misol tariqasida birgina yangi matla’ keltirish bilan chegaralanamiz:
So‘z gavharini fosh qilsam o‘shanda,
Dalol baho aylaru mushtar chidayolmas!
Endi tuzatilgan nuqsonlar to‘g‘risida bir-ikki og‘iz so‘z. Mashrab asarlarining 1979 yilgi nashrida “Derman” radifli g‘azal shunday tugardi:
Ko‘z yoshi chu suv bo‘ldi do‘zax o‘tidin, Mashrab,
Ishqni o‘tidin tashlab do‘zax qurutay derman.
“Devon”da matla’ning birinchi misrasi:
Ko‘z yoshini sochibman do‘zax o‘tina, Mashrab… —
shakliga keltirilgan va misralarning mantiqiy hamda yo‘nalish muvozanati tiklangan. Bu tarzdagi misollarni ko‘plab keltirish mumkin.
“Devon”ni o‘qish mobaynida adabiyotshunosligimiz oldida yangi bir mas’uliyatli va bajarilishi zarur vazifa turganligi ayon bo‘ldi. U ham bo‘lsa, Mashrab asarlarining mukammal tanqidiy matnini tayyorlash masalasidir. Buning ahamiyati qanchalar katta ekanligi oddiy bir-ikkitagina misol orqaliyoq ko‘rinadi.
“Devon”da “Ruhu jonim arshga yetti” deb boshlanadigan bir g‘azal bor. G‘azal 16 misradan iborat. Ushbu satrlar muallifida saqlanayotgan mo‘’tabar qo‘lyozma “Bayoz”lardan birida g‘azal 22 misradir. Bundan tashqari bu har ikki nusxada ko‘pgina so‘zlar ham farqlanadi. Masalan, “Devon”da “ruhu jonim” bo‘lsa, “Bayoz”da “ruhi pokim”, “Devon”da “baxti qaro keldim” bo‘lsa, “Bayozda” “baxti qaro tug‘dim”, “Devon”da “Ho‘qonimsan” bo‘lsa, “Bayoz”da “Qo‘qoniman” shaklida yozilgan. Bu hali birgina misol.
“
Oqibat” radifli g‘azal “Devon”da 20 misra bo‘lsa, “Bayoz”da 28 misradan iborat. Bu nusxalarda so‘zlardan tashqari bir-ikki misralar ham farqlanadi. “Devon”da 4-matla’ning ikkinchi misrasi:
She’rlarni korini marg etti somon oqibat –
tarzida bo‘lsa, “Bayoz”da:
Qonga aylanturdi yoshimni bu mujgon oqibat –
deb yozilgan.
Xullas, shu bir-ikki misralarning o‘ziyoq Mashrab asarlari mukammal tanqidiy matnini ishlab chiqish zaruratini ochiq-oydin ko‘rsatadi.
Hali mashrabshunoslar oldida ulkan vazifalar turibdi. Shu vazifalar qatoriga yuqorida biz yo‘l-yo‘lakay to‘xtalib o‘tganlarimizdan tashqari Mashrab mahoratini ochib berish, shoir asarlarining ishonchli tahlili masalalari ham kiradi.
1981
Manba: “Kamalak” to‘plami,Toshkent,1981.
Boborahim Mashrab. Mehribonim Qaydasan. Devon by Khurshid Davron on Scribd
